ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ ЖҮЙЕЛЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ. ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ МАҢЫЗЫ МЕН МАҚСАТТАРЫ ... ... .5
1.1 Қылмыстық жазаның
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...5
1.2 Қылмыстық жазаның
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..8
ІІ ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ ЖҮЙЕЛЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ. ЖАЗА
ТАҒАЙЫНДАУ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.1 Қылмыстық жазаның жүйелері мен түрлерінің жалпы
сипаттамасы ... ... ... 12
2.2 Қылмыстық жазаның негізгі
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3 Жаза тағайындау жалпы
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..34
КІРІСПЕ
Қылмыстық жаза мемлекеттің күштеу шараларының бірі болып табылады және
ол мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде
қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі
ұйымдастырушылық, тәрбиелік, экономикалық, рухани шаралардың барлық
түрлерін кеңінен қолданады, сөйтіп қылмыстан сақтандыру мәселелеріне ерекше
көңіл бөледі. Сондықтан да біздің жас, тәуелсіз мемлекетіміз қылмысқа қарсы
күрес қылмыстық жазаны қолдануда ең негізгі басты күрес деп саналмайды, бұл
құбылысқа қарсы күресте шешуші мәселелер жоғарыда аталып өткен ұйымдастыру,
тәрбие, экономика, қоғам мүшелерінің белсенділігін, олардың құқылық сана-
сезімін жетілдіру арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық шара
мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда
ғана жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу
шарасы ретінде тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге
асырылады. Қылмыс істеген адамдарға мүндай шараны қолдану мемлекеттің
атқаратын функцияларының бірі ретінде қарастырылады. Әсіресе ауыр, өте ауыр
қылмыс істегендерге соған сәйкес ауыр қылмыстық-құқықлық күштеу шараларын
қолдану мемлекеттің міндеті болып табылады. Мемлекеттік күштеу шаралары сан
алуан. Оларға тек қылмыстық құқылық шаралар ғана емес, азаматтық,
әкімшілік, тәртіптік шаралар да жатады. Қылмыстық шара мемлекеттік күштеу
шараларының жеке бір түрі бола отырып, өз ерекшеліктерімен оқшауланады.
Қылмыстық жазаны қолдану кінәліні басқа түрдегі азаматтық, әкімшілік
немесе тәртіптік құқылық жауапкершілікке тартумен де ұштастырылуы мүмкін.
Қылмыстық жаза мемлекет атынан қылмысты іс-әрекеттер үшін кінәлінің
кінәсін бетіне басу арқылы берілетін теріс кұкылык баға болып табылады.
Бетіне басудың және кінәлаудың дәрежесі қылмьтстың ауырлығына кінәлінің
жеке тұлғасына және оның қылмысты іс-әрекетті істеудегі мінез-құлқына
тікелей байланысты болады.
Жаза сотталған адамға белгілі бір зардап келтірумен тікелеи байланысты
болады. Мысалы, соттын кінәліні бас бостандығы-нан айыруы немесе белгілі
бір кәсіппен шүғылдануға немесе белгілі бір лауазым иесі болуға тыйым
салуы, мүлкін тәркілеуі мүмкін. Ерекше ауыр кылмыс жасаған жағдайда
кінәліге заңда* көрсетілген негізде ерекше жаза — өлім жазасын тағайындауы
да мүмкін. Сөйтіп, кез келген қьымыстык жаза тағайындағанда сот-талған адам
материалдық, моральдық, мүліктік зардап шегеді. Өйткені жаза өзінің мәні
жөнінен кінәліні жазалау болып табылады.
Қылмыстық жазаның басқа да мемлекеттік күштеу шараларынан ерекшелігі
сол, оны қолдану кінәліге барлық уақытта да сотталғандық туралы атақ
береді. Сотталғандықтың кінәлі үшін белгілі бір құқылық зардабы бар, ол
сотталғандығы туралы өмірбаянында көрсетілуі керек, сотталғаңдық кейбір
жағдайларда қылмысты ауырлататын мән-жайларға жатады. Немесе сотталғандық
атақ кейде қылмысты саралауға, жазаның мөлшерін, сондай-ақ жазаны өтейтін
колонияның түрін белгілеу үшін маңызды мәнге ие болады. Сонымен, қылмыстық
жаза дегеніміз сот арқылы мемлекет атынан қылмыс жасаған адамға қылмыстық
заңмен белгіленген мемлекеттік шараны қолдану болып табылады.
Қылмыстық жазаның әкімшілік кұқық бұзушылық үшін қолданылатын жазадан
айырмашылығы мынадай: біріншіден қылмыстық жаза бұл істелген қылмыстың
зардабы, ал әкімшілік шара болса, ол қылмыс болып табылмайтын қоғамға жат
теріс әрекеттер үшін ғана тағайындалады.
Екіншіден, қылмыстық жаза сот арқылы мемлекет атынан тағайындалады.
Әкімшілік шараларды әкімшілік органдары, лауазым адамдары немесе судья
тағайындайды. Үшіншіден, қылмыстық жазаның әкімшішк жазадан ерекшелігі сол
сот үкімі бойынша тағайындаған қылмыстық жаза кінәліге сотталғандық атақ
береді, ол әкімшілік жазаға тартылғандар үшін мұндайда құқылық зардап
болмайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 38-бабының 2-бөлігінде
жазаның мақсаты — әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ
сотталған адамдарды түзеу, сондай-ақ сотталғандарды да, басқа адамдарды да
жаңа қылмыстарды істеуден алдын ала сақтандыру екендігі айтылған [1].
Осы аталғандарды негізге ала отырып бұл тақырыптың маңыздылығы жазаның
мақсат міндеттерін анықтап оның нақты ұғымына көз жүгірту арқылы жүйелерін
саралау. Тақырыпты қарастырудағы басты мақсаттар жазаның түрлерінің
ерекшеліктерін анықтау мен жекелеген топтарының мәнін, жазаның мақсатын
түсіндіру болып табылады. Қорытындыда ұсыныстар негізделіп, дәлелді түрде
берілді. Соңында қолданылған әдебиеттердің тізімі келтірілді.
І ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ МАҢЫЗЫ МЕН МАҚСАТТАРЫ
1.1 Қылмыстық жазаның түсінігі
Қылмысқа қарсы жүргізілетін күресте қылмыскерлерге қылмыстық жазаның
шараларын, соның ішінде қаталын да қодданып қана қою арқылы ойдағыдай
табысқа жету мүмкін еместігін күнделікті өмір дәлелдеп келеді. Бұл күресте
ескерту шараларының алдын алу шараларының табысқа қосар үлесі анағұрлым
мол.
Қылмысқа қарсы күрес барысында мемлекет басқа да шаралар қолданады.
Жаза - сондай шаралардың бірі. Қылмыстық құқықтық нормаларын сақтауды
мемлекет мәжбүрлеу арқылы іске асырады. Себебі басқа құқықтық нормаларға
қарағанда бұл - тыйым салынған нормалар жиірек бұзылады және оның мемлекет
мүддесіне, қоғам мүддесіне немесе жеке азаматтардың мүддесіне тигізетін
залалы құқықтық басқа салаларының нормаларының бұзылуынан анағұрлым мол.
Жаза адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтарын, заңды мүдделерін,
адамзаттың қауіпсіздігі мен бейбітшілікті, меншікті, ұйымдардың құқықтары
мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны,
ҚР-ның конституциялық құрылымы мен аумақтық тұтастығын, сонымен қатар,
қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғауды қарастырады [2].
Қазақстан жерінде бұрын күші болған қылмыстық заңдылықта жазаның
анықтамасы туралы айтылмады. Сондықтан, жаңа ҚК қабылданғанға дейін жарық
көрген қылмыстық-құқықтық әдебиетте жаза туралы айтылған әртүрлі
анықтамаларды кездестіруге болады. Алайда, олардың бір-бірінен айтарлықтай
айырмашылығы жоқ және де мазмұндық тұрғысынан олардың бәрі де, жазаның,
қылмыс жасағаны үшін кінәлі тұлғаларға қылмыстық заңдылықтың негізінде
мемлекеттік мәжбүрлеудің сол арқылы қолданылатын ерекше шарасы екендігін
мақұлдайды.
Біздің республикамыздың қылмыстық кодексі жаза туралы түсінікке
төмендегідей анықтама береді: Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша
тағайындалатьш мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп
танылған адамға қолданылады және осы адамды осы кодекспен көзделгендей
құқықтары мен бостандықтарынан айыру немесе оларды шектеу болып табылады
(ҚК 38-бап). Бұл анықтамада жазаның негізгі белгілерінің жиынтығы берілген.
Жаза - мемлекеттік мәжбүрлеудің шарасы. Ол қылмыс жасаған тұлғаға тек
ерекше мемлекеттік орган, яғни сот арқылы ғана, осы жөнінде шығарылған
үкімнін негізінде қолданылады. Ал, үкім ҚР-ның атынан шығарылады.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің басқа шаралары лауазымды қызмет иесінің атынан,
немесе басқадай билік, басқару органдарының атынан қолданылады.
Соттың заңды күшіне енген үкімі барлық мекемелер, кәсіпорындар мен
ұйымдар үшін міндетті болып табылады және Қазақстанның бар аумағында
орындалуы тиіс. Үкімде тағайындалған жаза қатаң түрде жеке сипатта болады,
яғни ол қылмыс жасаған тұлғаға ғана байланысты және де басқа тұлғаларға
(мысалы. сотталған тұлғаның жақындары мен туыстарына) ешқандай қатысы жоқ.
Жазаның орындалуы мемлекеттің күшімен қамтамасыз етіледі. Қоғамдық
ықпал жасау шараларының жазадан айырмашылығы - олардың артында тұрған
мемлекеттік күш емес, қоғамдық пікір екендігінде.
Қоғамдық ықпал жасаудың шаралары теріс қылықтар үшін, және де,
мемлекетті орган болып табылатын сот арқылы емес, қоғамдық ұйымдар арқылы
қолданылады. Сондықтан бұл шаралар теріс қылықты, оны жасаған тұлғаны
жағымсыз бағалаудың, қоғамдық мәжбүрлеу мен тәрбиелеудің мемлекет тарапынан
емес, қоғамдық орындар тарапынан қолданылатын тәсілі болып табылады.
Жаза - бұл мемлекеттік жазалаудың қылмыстық заңдылық арқылы орнатылған
түрі. ҚК-тің 38-бабында жазаның түрлері толығымен қамтылған. Қылмыс жасаған
тұлғаға сот жазаның басқа түрлерін қолдана алмайды.
Заңдылық тұрғыдан алып қарағанда, жаза қылмыстың құқықтық салдары болып
табылады. Қылмыс пен жаза - бұл екі өзара тығыз байланысты құқықтық ұғым.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің шарасы ретінде жаза - қылмыс сияқты құқық
бұзушылыққа ғана қолданылады.
Жазаға тән оның міндетті қасиеті - жазалау. Жазаны - жазалаудың күшпен
қолданылатын, мажбүрлейтін жағы, яғни, сотталған тұлғаны заңда көзделгендей
құқықтары мен бостандықтарынан айыруды немесе оларды шектеуді келтіретін
жағы деп түсінуі керек. Жаза қылмыскерге қашан да белгілі бір айрылу, қайғы-
қасірет шектіреді. Олар тән азабы, рухани азап, қаражатқа немесе басқа
сипатта болуы мүмкін. Мысалы, бостандығынан айрылған, қамауға алынған кезде
сотталушы тұлға жеке басының құқығының бірқатарынан айрылады. Ең алдымен,
ол бостандығынан айрылады, өзінің отбасымен, достарымен, туған-туыстарымен
қарым-қатынасы үзіледі. Мүлкі тәркіленіп немесе айыппұл салынған да,
сотталушының қаражатының жағдайы нашарлап кетеді. Ал жазаның белгілі бір
лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру
сияқты шарасы лауазым, мамандық таңдау құқығын шектеуге ұласады. Жазаның
жазалаушы элементтері оның қорқыныш тудыру сияқты қасиетін алға тартады.
Жазалау - жазаның ауырлық деңгейін білдіреді. Жазаның мәжбурлеуші,
жазалаушы жақтары неғұрлым үдемелі болса, жаза да соғұрлым ауыр болады.
Тағайындалатын жазаның ауырлығы, өз кезегінде, жасалған қылмыстың ауырлық
деңгейі мен сипатына, қылмыскердің жеке басына, және де, іс бойынша
кездесетін басқа да жағдайларға байланысты болып келеді.
Жазалау туралы оның жазаның өзіне тән, міндетті қасиеті екендігін айта
отырып, жазалау Қылмыстық кодексте жазаның мақсаты ретінде
қарастырылмайтынын (ҚК 38-бап, 2-бөлік) ескеру қажет. Жазалау бұған дейін
болған ҚК-терде де жазаның мақсаты ретінде қарастырылмаған. Алайда,
жазалауды жазаның мақсаты деп қарастырған да бірталай ғалымдар болған. Атап
айтқанда, Н. А. Беляев былай жазған: Жазаның мақсаты болып табылатын
жазалауды біз жасаған қылмысының құнын қайтару үшін құқық бұзушыға айрылу
мен қайғы-қасірет шектіру деп түсінеміз. Дәл осындай пікірлер И. И.
Карпецтің, А. Н. Таргабаевтың жұмыстарында да кездеседі.
Жазаның мемлекеттің мәжбүрлеудің ерекше шарасы ретінде өзіне тән
сипатты белгісі бар.
Ол - жағымсыз құқықтық салдарға ұшырататын – сотталғандық. Егер де
тұлға қайтадан қылмыс жасаса, оның алғашқы жасаған қылмыс үшін сотталғаны
қылмыстық жауаптылықты ауырлатушы жағдай болып бағаланады.
Бұрын қасақана жасаған қылмысы үшін соттылығы бар тұлғаның жаңадан
қасақана қылмыс жасауы қылмыстың қайталануы деп танылады (ҚК 13-бап)
Қылмыстың қайталануы тағайындалатын жазаның түрі мен мөлшеріне, сол сияқты
бас бостандығынан айыру жазасын тағайындау кезінде жіберілетін колонияның
түріне әсер етеді (ҚК 48-бап).
Сот арқылы жазалау кезінде қылмыскер мен оның жасаған, ісіне жағымсыз
баға тек құқықтық тұрғыдан ғана емес, моралдық тұрғыдан да беріледі.
Сондықтан да жаза - қылмыс жасаған тұлғаның атына оның осы белгісі үшін
мемлекеттің тарапынан көрсетілген жағымсыз баға болып табылады.
Сонымен, қылмыстық жаза - бұл соттың үкімінде қылмыс жасағаны үшін
кінәлі тұлғаға қолданылатын, істеген қылық үшін жазалаушы қасиеті бар және
қылмыс жасаған тұлға мен қылмыстың атына мемлекет тарапынан бетке басуды
(жағымсыз бағаны) білдіретін, мемлекеттік мәжбүрлеудің қылмыстық заңдылық
арқылы орнатылған шарасы.
Сурет 1.1.1- Жазаның белгілері
1.2 Қылмыстық жазаның мақсаттары
Мемлекеттік мәжбүрлеудің әр шарасының өз міндеті, өзінің ерекше
мақсаттары бар. Жазаның мақсаттары деп мемлекеттің жаза тағайындау, оны
қолдану мен іске асыру арқылы қол жеткізуге ұмтылатын ақтық әлеуметтік
нәтижелерін айтамыз.
Жазаның нақты мақсаттары Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдылы-ғының
алдында түрған міндеттерден туындайды (ҚК 2-бап).
Жазаның мақсаттарын анықтаудың, ең алдымен, соттың құқық қолданушылық
қызметі үшін маңызы зор. Нақты тұлғаға қатысты жазаның түрі мен мерзімін
анықтау барысында сот жазаның заңда көрсетілген мақсаттарын басшылыққа алуы
керек. Бұл талапты елемеушілік заңсыз, негізсіз, әділетсіз жаза тағайындап,
әділетсіз сот үкімін шығаруға әкеліп соқтырады.
Заңдағы жазаның мақсатының айқындалуы жаза қолданудың тиімділігі туралы
ғылыми зерттеулер үшін де қажет. Мысалы, алғашқы рет жасалып отырған
қылмыстардың санының кемуі немесе арта түсуі жалпы ескертудің маңсатына
жету дәрежесінің көрсеткіші болуы мүмкін. Ал арнайы ескерту мен
сотталушының түзелуінің дәл осындай көрсеткіші - қайталанушы қылмыс денгейі
болып есептеледі.
Қылмыстық кодекстің 38-бабы жазаның мақсатын анықтай келе былай дейді:
Жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ, сотталған адамды
түзеу және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар
жасауынан сақтандыру мақсатында қолданылады.
Олай болса, жазаның төмендегідей мақсаттары болады:
а) әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру;
б) сотталушыны түзеу;
в) сотталған тұлғаны жаңа қылмыстар жасаудан сақтандыру (арнайы, жеке
сақтандырудың мақсаты);
г) басқа тұлғаларды қылмыс жасаудан сақтандыру (жалпы сақтандырудын
мақсаты).
Жаза қолданылатын әр оқиға көрсетілген мақсаттарды тұтас көздеуі тиіс.
Сонымен, әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру - жазаның мақсаттары-
екен. Кез келген қылмыстың әлеуметтік әділеттілікті бұзатыны белгілі. ,
күші басымдау адам өзінен әлсіз адамды ұрып кетеді. Еркек, күш көрсете
отырып, әйелді зорлайды. Лауазымды тұлға өзінің қызмет бабын пайдалана
отырып, азаматтардың заңды мүдделері мен құқықтарының елеулі түрде
бұзылуына жол береді [3]. Бұл аталған жағдайлардың әрқайсысында да осы
қылмыстардан жәбір көруіп тұлғаларға қатысты әлеуметтік әділеттілік
сақталмаған.
Сот кінәліге жаза тағайындай отыра, әлеуметтік әділеттілікті тек
жәбірленушілер үшін ғана емес, жалпы қоғам үшін, жартылай болса да қалпына
келтіруге ұмтылуы тиіс. Қылмыскерге айрылу, қайғы-қасірет шектіру -
жәбірленушіні әжептәуір жұбатып, оның бойына осы қылмыс арқылы бұзылған
өзінің заңды мүдделері мен құқықтарының белгілі бір дәрежеде қайта қалпына
келетіні туралы сенім ұялатуы тиіс. Мысалы, мүлкі ұрланған кезде жәбір
көруші жоғалған затын қайтарып алар немесе осы қылмыс арқылы өзіне тиген
залалдың орнын ақшалай толтырар.
Әлеуметтік әділеттілік, жалпы қоғамға қатысты қалпына келтіруі былайша
іске асады: сот әділ жазаны ашық түрде тағайындай отыра (сот ісі,
негізінен, ашық мәжілістерде қаралады), мемлекеттің қылмыстық заңдылықты
бұзған тұлғаны жазалай алатыны, осы шара арқылы қоғамдық тәртіпті, қоғамдық
қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, халық деңсаулығын тұтас алғанда және басқа
да неғұрлым маңызды игіліктерді қорғай алатынына қоғамның әр мүшесінің
көзін жеткізеді. Қылмыскерлерді жазалау ісінің әрқайсысы туралы жан-жақтан
естіп-білген сайын жұрттың моральдық ризашылығы арта түседі.
Әлеуметтік әділеттілік заң арқылы жазаның мақсаты болып
жарияланғандықтан, сот дәл әділетті жаза тағайындау мәселесіне неғұрлым
терең зейін салып, байыппен қарауға міндетті. Әйтпесе, жазаның әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру мақсатына қол жеткізу мүмкін болмайды.
Жаза адамдардың әділеттілік сезімін, ал кейбір кездері, қылмыскердің
жасаған жауыздығына қарсы наразылық сезімін де қанағаттандыру үшін
қолданылады. Сондықтан, көпшілік жұрт қаншалықты қатал болғанымен, бірақ
әділетті тағайындалған жазаны кебінесе оң қабылдайды. Керісінше, әділетсіз,
сәйкес емес жаза тағайындау жазаның бұл маңызды мақсатына жетуіне жол
бермейді.
Жазаның басқа бір маңызды мақсаты - сотталушының түзелуі болып
табылады. Мұндай мақсаттың болуы - ҚР қылмыстық зандылығының адамгершілік
бағытты қолдайтындығының куәсі. Мемлекет, қылмыс жасаған тұлғаға заңды
қолдана отырып, бұл тұлғаны жазасын өтеп болған соң қоғамға ол енді
қайтадан жаңа қылмыстар жасамайтындай қылып қайтаруға ұмтылуы тиіс.
Түзелуді екіжақты тұрғыдан қарастырған орынды: біріншіден, сотталушыға
ықпал етуші тәрбиелеу процесінің өзі ретінде және, екіншіден, бұл ықпалдың
нәтижесі ретінде.
Түзету дегеніміз - бұл сотталған тұлғаның психикасынан (санасынан) оны
Қылмыс жасауға жеткізген теріс әдеттерді аластату.
Түзету - сотталушының тәртібі мен психикасын жақсы жаққа қарай
өзгертіп, оған жаңа қылмыстар жасауға себеп болуы мүмкін, және де, оның
мінезінде кездесетін қоғамға жат қылықтар мен көзқарастардан арылу
мүмкіндігін беруден тұрады. Түзету кезінде сотталушы тұлғаға бұрын оның
бойында болмаған әлеуметтік-пайдалы қасиеттер дарытылып, сонымен қатар, бір
кездері өзі ие болған бірақ уақыт өткен сайын айрылып қалған жағымды
қасиеттерін баянды етудең тұрады. Олардың қатарына жеке басқа, оның
құқықтары мен мүдделеріне, қоғамда орнатылған құқықтық тәртіпке сыйластық
көңілмен қарау жатады. Тұтас алғанда түзетудің міндетінің орындалуы жазаны
өтеу кезінде сотталушы тұлғаның көзқарастарының, сенімдерінің қылықтары мен
әдеттерінің сапалы түрде өзгеруіне қол жеткендігін білдіреді. Түзелген
сотталушы жазадан қорыққанынан емес, жазаны өтеу кезінде оған дарытылған
белгілі бір адамгершілік принциптердің күшінен жаңа қылмыс жасамайды.
Түзету кезеңі алдын-ала тергеу барысында басталып, сот мәжілісі кезінде
ол одан сайын тереңдей түседі. Сосын, жазаның нақты бір түрі тағайындалған
кезде түзету кезеңі осы жазаны өтеу барысында жалғасады.
Жазалаудың түрлі шараларынан түзетудің де түрлі тәсілдері, әдістері мен
жолдары туындайды. Жазаның шаралары сияқты, түзету, қайта тәрбиелеу
тәсілдері де сотталушының жеке басы, жасалған қылмыстық ауырлығы ескеріліп
қолдануы тиіс.
Бас бостандығынан айрылу жазасын өтеу кезінде бас бостандығынан
айрылуды өтеу режимі, қоғамдық - пайдалы еңбек, тәрбие жұмысы түзетудің
негізгі тәсілдері болып табылады [4]. Түзетуге ықпал етуші басқа да
тәсілдер қолданылады, атап айтқанда: сотталғандардың көркемөнер ұйымдары,
мәдени-ағарту жұмысы және басқа да әрекеттер.
Аталған мақсатқа әрқашан қол жете бермейтінін атап өткен жөн. Ал,
жазалаудың өлім жазасы сияқты шарасын тағайындаған кезде ол тіпті де
орындалмайды. Сотталушыны түзету мақсаты әлеуметтік әділегтілікті қалпына
келтірудің мақсатымен тығыз байланысты. Егер тағайындалған жаза шектен тыс
қатал немесе орынсыз жұмсақ болса, ол әлеуметтік әділеттіліктің қалпына
келуіне бөгет болып, қана қоймай, сотталған тұлғаның түзелу процесіне де
зиянын келтіреді. Себебі, жөнсіз қатал жазадан ол мейрімсіздене түссе,
шектен тыс жұмсақ жазадан оның бойында бұдан кейін де қылмыстар жасап,
тиісті қатал жазаны айналып өтуге болатыны туралы сенім пайда болып беки
түседі.
Арнайы (жеке) сақтандыру мақсаты жазаның жеке (дербес) мақсаты больш
табылады. Оның мәні мен маңызы - сотталған тұлғаны жаңа қылмыс жасаудан
сақтандыру. Ол қылмыс жасаған тұлғаға тікелей бағытталған.
Әдеби оқулықтарда арнайы сақтандырудың мазмұны мен мақсаты және оған
жетудің тәсілдері туралы бірегей пікір қалыптаспаған. А. И. Марцев арнайы
сақтандырудың мәні қылмыстық жауаптылыққа тартылған тұлғаның жаңа қылмыс
(немесе жаңа қылмыстар) жасауына жол бермеуінде және бұл мақсатқа жазалау
мен тәрбиелеуді қолдану арқылы жетуге болады деп пайымдайды.
И. И. Карпец нақты тұлғаға жаза тағайындау кезінде арнайы сақтандыру
мақсатын қамтамасыз етудің төмендегідей тәсілдерін атап өтеді: қылмыскерді
қылмыс жасай алатын күш мүмкіндігінен айыру; қылмыскерге психикалық ықпал
жасау, үрейлендіру [5].
Арнайы сақтандырудың мақсатына мынадай тәсілдермен жетеді. Біріншіден,
сотталған тұлға жаңа қылмыс жасау дәрменділігінен айрылады.
Қылмыстық заңдылық орнатқан жаза жүйесінде сотталған тұлғаны жаңа
қылмыстар жасау дәрменсіздігінен айыратындары да аз емес. Тереңірек айтсақ,
бас бостандығынан айыру қамауға алу - тұрақты бақылау мен күзетуі бар
белгілі режиммен; туыстар, достар мен таныстардан оқшауланумен; тәртіпті
бұзу және қылмыс жасау құралы мен тәсілі болуы мүмкін заттар мен ақшаны
жанында ұстауға тыйым салумен қоса жүреді. Белгілі бір лауазымды атқару
құқығынан айрылғанда тұлға бұрынғы лауазымында қызмет ету және оны жаңа
қылмыс жасау үшін пайдалану мүмкіншілігінен айрылады.
Екіншіден, арнайы сақтандыру мақсатына жазамен қорқытып, үрейлендіру
арқылы жетуге болады. Жазамен қорқыту жазаның сөзсіз екендігіне байланысты.
Жаңа қылмыс жасағаны үшін жаңа жазадан қашып құтылу мүмкін емес екендігін
сезіну - адамды қылмыс жасаудан бас тартқыза алады.
Кез-келген жаза сотталған тұлғаға белгілі бір айрылу, қайғы-қасіретке
ұшыратады. Сондықтан да ол кінәліні жаңа қылмыс жасаудан бас тартуға мәжбүр
етеді, оның үстіне, қайта жасаған қылмыс үшін заң бойынша жазаның күшейу
мүмкіндігі қарастырылған. Анағұрлым қатал қасірет пен шектеулерді қайта
бастан өткізуден қорқу тұлғаның жаңа қылмыс жасаудан бас тартуына әсер
етеді.
Үшіншіден, арнайы сақтандырудың мақсатына жазасын өтеу кезінде
сотталушының психикасына түзелу бағытында әсер етіп, осы арқылы оны жаңадан
қылмыс жасаудан алып қалып та жетуге болады.
Жалпы сақтандырудың мақсаты - сотталған тұлғаны емес, негізінен
санасында заң талаптарын орындау туралы тұрақтылық қалыптаспаған басқа
тұлғаларды қылмыс жасаудан жазалау арқылы сақтандырудан тұрады. Арнайы,
жеке сақтандыруға қарағанда бұл мақсаттың айырмашылығы - ол қылмыс жасаған
жеке тұлғаға емес, басқа, сенімсіз тұлғаларға, сол сияқты, заңдар мен басқа
да нормативті актілерді бұзуға бейім тұратын тұлғаларға арналған. Жазамен,
оны қылмыс жасаған кезде қолданумен қорқыту мұндай тұлғалардың санасы мен
тәртібіне ұстамдылық пен сақтана білушілік әсерін тигізіп, оларды қылмыс
жасау туралы ойдан арылуға көндіреді. Қылмыс жасағаны үшін жаза
қолданылатыңнан қорқып үрейлену тұрақсыз тұлғаларды қылмыс жасаудан ұстап
қалады. Жазаның жалпы сақтандыратын әсері деп жазған М. Д. Шаргородский,
біріншіден, қылмыстық заңның жариялануының өзі және онда нақты қоғамдық
қауіпті іс үшін берілетін жаза түрінің тағайындалуы; екіншіден, қылмыс
жасаған нақты кінәлі тұлғаға жазаның шарасын соттың тағайындауы; үшіншіден,
тағайындалған жазаны өтеу барысында іске асады.
С. В. Полубинская жалпы сақтандырудың мақсатын екі түрге бөледі:
қылмыстарды жасауға бейімді тұратын тұлғаларға ең кем дегенде тәрбиелік
әсер, ал ең көп дегеңде қорқытушы әсерден тұратын, тар мағынада түсінілетін
- жалпы сақтандыру; кең мағынада түсінетін және жазаның қоғамның барлық
мүшелеріне тәрбиелік ықпалынан тұратын жалпы сақтандыру.
129
Жазаның ҚК-тің 38-бабында аталған мақсаттары, бір жағынан, дербес
сипатта болып келсе, екінші жағынан, ажырамас құрамда жүзеге асады.
Жазаны қолдану кезінде жазаның барлық мақсаттары бір мезгілде көзделеді
Алайда, бұл - қайткен күнде де ол мақсаттарға жетуге болады дегенді
білдірмесе керек. Айталық, колонияға аластату арқылы сотталған тұлғаның
жазаны өтеудің кез келген кезеңінде де жаңадан қылмыс жасай алмауына қол
жеткізуге болады (бұл арада арнайы сақтандырудың мақсаты орындалады), бірақ
бұл жағдадда түзетудің мақсатына әрқашан қол жете бермейді. Белгілі бір
қылмыс үшін қылмыстық жауаптылық орнату кезінде де, нақты бір қылмыс үшін
жаза тағайындау кезінде де, нақты қылмыскерге байланысты да, арнайы және
жалпы сақтандыру мақсаттарының түрлі ара қатынасы болуы мүмкін. Сот нақты
қылмыс үшін жаза белгілеу кезінде жазаның барлық мақсаттарының дұрыс ара
қатынасына мән беруі тиіс.
ІІ – ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ ЖҮЙЕЛЕРІ МЕН ТҮРЛЕРІ. ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ.
2.1 Қылмыстық жазаның жүйелері мен түрлерінің жалпы сипаттамасы
Жаза жүйесі деп қылмыстық заңмен бекітілген, салыстырмалы ауырлығы
ескеріле отыра, белгілі тәртіппен орналастырылған жаза түрлерінің соттар
үшін міндетті және толық тізімі айтылады. ҚР-ның 1997 жылғы Қылмыстық
кодексінде жазаның жүйесі 39-баптың 1-бөлігінде белгіленген.
Жаза жүйесін белгілеудің әділ сот міндеттерін шешу үшін методологиялық
әрі практикалық тұрғыдан айтарлықтай мәні бар. Методологиялық мәні -
жазалардың әрқайсысының қолдану тәртібі, нақты шегі, жағдайлары белгіленген
толық тізімнің қылмысқа қарсы жазалау саясатының бірлігіне, соттың
қызметінде зандылық принциптерінің сақталуына ықпал етуінде. Қарастырылып
отырған жүйенің практикалық мәні - жаза түрлерінің бір ізді аталуы
(орналасуы) (жазаның неғұрлым жеңілдеуінен басталып ең қаталына қарай). Бұл
сотқа бұған дейінгі сот жұмысының тәжірибесін, қоғамдық құқықтық сана мен
ғылыми ұсыныстарды ескере отырып, сотталушыға заң негізінде ықпал жасау
шараларын орынды, әрі, мүмкіндігінше тиімді қолдануына жол ашады.
Заң жүзінде бекітілген жазалар жүйесінің маңыздылығы -осы жүйеге сүйене
отырып, жазаның қайсысы - ең қаталы, ал қайсысы - жұмсақтау екендігін
анықтап білуге болатындығында. Ал оның жазаны тағайындау үшін ғана емес,
жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңілдеу жаза түріне ауыстырған кезде де
пайдасы бар (ҚК 71-бап).
Жаза түрлерінің тұтас жүйесі де, жеке алғанда әрқайсысы да, сотталушыға
ықпал жасаушы тәсілдер комплексінен тұрады. Бұл - сотқа қылмысқа қарсы
күрес жүргізу үшін ең ұтымды шараларды таңдап алуға мүмкіндік жасайды. Осы
жүйеге сәйкес соттар ауырлығы әртүрлі жазаларды қауіпті және өте қауіпті
қылмыс жасаушылармен қатар, өте қауіпті емес қылмыстық құқық бұзушылық
жасаған тұлғаларға да қолдана алуларына болады.
Сонымен, жаза түрлерінің салыстырмалы көптігі жасалған қылмыс пен
қатар, оны жасаған қылмыскердің де қоғамдық қауіптілігін ескере отырып,
оның алдында тұрған мақсаттарына жетуіне әсер ететіндей әділ жаза
тағайындауға мүмкіндік береді.
Жазалардың жүйесі мен түрлері, сонымен қатар, қылмыстылық пен
қылмыскердің өзіне қарсы күрес тәсілдеріне қатысты қоғамдағы үстемдік алып
тұрған көзқарастарды білдіреді. Тарих - жаза түрлері мен тәртібінің өте сан-
алуан болғандығының куәсі. Адамның өмірі, денесі, бостандығы, ары, абыройы
және оның мүлкі - жазалау объектісі болып келсе, өлім, мертігу, күш
көрсетіп қорлап-зорлау, қамау, қудалау, мүлкінен айыру, масқаралау - мұның
барлығы жаза қолданудың салдары болды. Айта кететін жай - жаза әрқашанда
қылмыскерді мемлекет атынан айыптаумен қоса жүреді [6].
Қылмыстық жаза қоғамда көпшілік қолдайтын, яғни қоғамда үстем етуші
және қоғамның өмір сүруінің негізгі шарттарымен үйлесетін көзқарастарға
сәйкес келіп отырды және қазіргі кезде де солай болып отыр. Қазіргі
зандылыққа ескірген жазаларды кіргізу қоғам үшін тарихи анахронизм
(кертартушылық) болып қабылданып, олардың еш ықпал ету күші болмас еді.
Және, керісінше, қоғам не саяси, , не адамгершілік тұрғыдан қабылдауға әлі
пісіп-жетілмеген жазаларды заңға кіргізу де осындай ахуалға ұшырар еді.
Қылмыстық заң мен жаза адамдардың өмір сүру салтына, қоғамдық қатынастарға,
ол қоғамның таптық құрылымы мен идеологиясына, мемлекет экономикасының
күйіне және осының барлығының негізінде орныққан этикалық әрі құқықтық
көзқарастарға сәйкес келуі керек.
Егер де жазаның түрлерінің қоғамдық қатынастар мен қоғамның дамуының
деңгейіне байланыстылығын зерттеп көрсек, мынадай заңдылықты байқауға
болады: өндірістік күштердің дамуының төмен деңгейіне мәдениеттің де төмен
деңгейі сәйкес болған; қоғамдық тұрмыстың қатал жағдайларынан туындаған
дөрекі әдет-ғұрыптар сол қоғамға тиісті идеология мен этикалық
көзқарастарға байланысты болған; жазаның түрлері өте қатыгез түрде болды:
ашықтан-ашық қорқытып, үрейін ұшыру; небір шеберлік тәсілдермен адамның
өмірін қию; мертіктіру және т.б.; қоғам ішіндегі қарама-қайшылықтардың
шиеленісуі жазаның да қаталдана түсуіне әкеліп соқтырып отырды; аса қатал
жазалар соңғы феодализм дәуірінің ерекше белгілері болды. V-ші Карлдың 1532
жылы қабылданған Каролина атты қылмыстық ережесі сол замандағы ең кең
етек алған құқықтық акт болып табылатын. Бірақ, кейбір елдердің заңдарының
бертінге дейінгі кезеңде де осы Каролинадан айырмашылығы шамалы болып
келді. Бұл жөнінде Ф. Энгельс былай деп жазған: Ағылшынның қылмыстық
кодексінің Европадағы ең қатал кодекс екендігі мәлім. Тіпті 1810 жылдың
өзінде де ол жабайылығы жағынан Каролинадан еш кем түспейтін: өртеп
жіберу, айналып тұрған дөңгелекке салып, жаншып өлтіру, төрттағандап
өлтіру, тірі денеден ішкі мүшелерін суырып алу және т. б. - жазалаудың кең
қолданылатын, түрлері еді. Қылмысқа қарсы күрестің тәсілдері мен түрлері
тек жазаға, және де, өте қатал жазаға тіреліп отырды. Ең бастысы - зиянды
адамды жойып жіберу немесе оны қатардағы адам сияқты дүрыс өмір сүре алу
қабылетінен айыру болды. Қорқыту және қатыгездік - ол заманның ұраны, міне,
осы еді.
Алайда, өмір, қатал жаза қолдану - өзіне қарсы қаталдық тудыратынын
дәлелдеді. Осының нәтижесінде қылмыс жасаушылық азаюдың орнына, керісінше,
арта түсті. Мұны түсінген алдыңғы қатарлы ойшылдар, бір жағынан, жазаның
сипатын өзгертуді, екінші жағынан, қылмыстың алдын алуға бағытталған
шараларды жүзеге асыруды жоқтай бастады.
Тарихымыздың қазіргі кезеңі жазаның жеңімпаз күшіне деген сенімнің
күйреуімен сипатталып отыр, ал оқымыстыларымыз болса, осы тығырықтан
шығудың жолдарын іздестіру үстінде. Осы орайда, жазаның мәжбүрлеу мен күш
көрсету принциптеріне емес, көзін жеткізу мен мәжбүрлеудің үйлесімділігіне
негізделетін теориясының маңызды ерекшелене түсуде, Бұл теория жаза
қылмысқа қарсы күресте маңызды және әзірше әлі қажет құрал болып қала
отырып, сонымен қатар, жалғыз ғана және ең басты емес, тек қосымша құрал
екендігінен туындайды.
Қоғамның әлеуметтік өмірінде жазаның орны ең аддымен жоғары
гуманизммен, адам туралы қамқорлықпен айқындалады. Мәжбүрлеуді қылмысқа
қарсы күрестің тәсілдерінің бірі ретінде қолдана отырып, адамға, оның
сезімі мен ниетіне, сенімі мен көзқарастарына, оның жеке мінез-құлқының
қалыптасуына әсер етуші тәсіл ретінде тек бір бағыттағы тәрбие мен көз
жеткізу ғана оның тұрақты көзқарастарын, дағдылары мен құқықтық әдеттерін
қалыптастыруға әсер ете алатындығын айта кету керек.
ҚР-ның Қылмыстық кодексінде бұл принциптер ескерілген және, бұған дейін
күшінде болған заңмен салыстырғанда, жазаның түрлері айтарлықтай өзгерген.
ҚК 39-бабында қарастырылған қылмыстық жазалардың толық тізімі оның
төмендегідей түрлерінен тұрады: айыппұл; белгілі бір лауазымды атқару
немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру; қоғамдық жұмыстарға
тарту; түзеу жұмыстары; әскери қызмет бойынша шектеу; бас бостандығын
шектеу; қамау; тәртіптік әскери бөлімде ұстау; бас бостандығынан айыру;
өлім жазасы; арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен,
дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан айыру; мүлікті тәркілеу. Заңмен қарастырылмаған жазалардың
қолданылуына жол берілмейді.
1959 жылғы Қылмыстық кодексте орын алып келген көпшілік алдында ұялту,
келтірген залалдың орнын толтыру міндетін жүктеу, жер аудару, қызметінен
шығару, еңбекпен түзеу профилакториіне жіберу, ата-аналық құқықтан айыру
сияқты жаза түрлері орынсыз, әрі тиімділігі төмен болғандықтан жаңа
Қылмыстық кодекске кірмей қалған.
Жаңа ҚК жаза жүйесі жаңадан құрастырылған: олар (жазаның түрлері)
жеңілдеу түрінен басталып ауырына қарай тізілді. Бұл - қылмыстық құқықтың
қылмыскерді жазалау кезінде жазалау құралдарын үнемді пайдалану сияқты
принципімен үйлесіп отыр.
Қазақстандық қылмыстық заңдылықтың жазалау жүйесіне оның адамды
масқаралайтын түрлері, яғни ұрып-соғу, мүгедек қылу және өркениетті қоғамда
қолданылмайтын басқа жаза түрлері де жат болып табылады. ҚР
Конституциясының 17-бабында былай делінген:
1. Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды.
2. Ешкімді азаптауға оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік
немесе адамның қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға
болмайды.
Сондықтан да кәмелетке толмағандарға, жүкті әйелдерге және асырауында
жас балалары бар әйелдерге жаза тағайындауда заң бойынша бірқатар шектеулер
қарастырылған.
Жазаның түрлері өздерінің мазмұны сотталушыға ықпал ету тәсілі және
ауырлығы жөнінен әртүрлі болып келеді. Сонымен қатар, соттар орындауға
міндетті болып табылатын кейбір жазалардың қолдану тәртібі, шегі, шарттары
заңда тікелей тағайындалады. Бұл әділеттілік принциптерінің сақталуын,
жазаны мөлшерінің сай болып, әрі жеке басқа қатысты болуын жаза тағайындау
кезінде заңдылықтың сақталуын және, ең соңғы нәтижесінде, қылмысқа қарсы
күресте қылмыстық саясаттың жүзеге асуын қамтамасыз етеді.
Жүйеге енетін жаза түрлерінің барлығы үш топқа бөлінеді: негізгі,
қосымша және әрі негізгі, әрі қосымша қолданылатын жазалар (ҚК 39-бап).
Жазалардың негізгі және қосымша больш бөлінуінің практикалық маңызы
зор. Атап айтқанда, қосымша жазаларды қолдану - жазаның жекелену принципін
іске асыру тәсілдерінің бірі. Жазаның қандай түрлерінің негізгі, ал қандай
түрлерінің - қосымша екендігін дәл атап көрсету заңдылықтың талаптарына
толық жауап береді.
Негізгі жазалар бұл - жазаның дербес түрі ретінде ғана тағайындала
алатын түрлері, оларды басқаларына қосымша ретінде біріктіруге болмайды,
және де, жазаның мақсаттарына жету, негізінен, осы негізгі жазалармен
байланыстырылады. ҚК 39-бабына мыналар жазаның сондай негізгі түрлері болып
табылады: қоғамдық жұмыстарға тарту; түзеу жүмыстары; әскери қызмет бойынша
шектеу: бас бостандығын шектеу; қамау; тәртіптік әскери бөлімде ұстау; бас
бостандығынан айыру; өлім жазасы. Қылмыс жасаған тұлғаға ҚК Ерекше
бөлімінің нормаларының аясында тағайындалған негізгі жазалардың тек біреуі
ғана қолданыла алады. Мысалы, түзеу жұмыстары бас бостандығынан айырумен
қатар тиісті санкцияда қарастырылғанымен, бас бостандығынан айыруға қосымша
ешқандай жағдайда да тағайындалмайды.
Қосымша жазалар - негізгі жазаға қатысты көмекші сипатқа ие жаза
түрлері. Олар негізгі жазаларды ғана қолдану жазаның мақсаттарын қамтамасыз
етпейтін жағдайда қолданылады.
Қосымша жазаларды қолдану кезінде төмендегі талаптар сақталуы тиіс.
Қосымша жазалар өздері ғана дербес түрде тағайындалмайды, олар жазаның
негізгі түрлеріне біріге алады. Жазаның негізгі түрлеріне оның қосымша
түрлері аса ауыр қылмыс жасалған немесе заңда көрсетілген жағдайларда
қосылады. Тұлғаға заң бойынша қолдануға болмайтын қосымша жазалардың
тағайындалуына жол берілмеуі тиіс; мысалы, шартты түрде сотталған тұлғаға
мүлкін тәркілеу жазасы қолданылмайды (ҚК 63-бап, 4-бөлік). Қосымша жаза
негізгі жазадан қатал болмауы тиіс, әйтпесе, негізгі және қосымша
жазалардың үйлесімділік принципінің өзі іске аспай қалады. Сол сияқты,
қосымша жазаның түрі негізгі жаза түрімен бірдей болмауы керек, себебі бұл
жағдай, нақ сол бір жазаның заңда рұқсат етілгеннен көбірек мерзім мен
мөлшерге асып көрсетер деп кетуіне әкеліп соқтырар еді. Ең басты жазалаушы
элементтері негізгі жазаның элементтерімен сәйкес келетін қосымша жазаны да
тағайындауға болмайды (мысалы, белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан
айыруға қосымша белгілі бір лауазымды атқару кұқығынан айыруды тағайындауға
болмайды).
Егер жасалған қылмыс бағаланатын заң бойынша міндетті түрде қосымша
жаза тағайындалуы тиіс болса, ҚК 55-бабында (белгілі бір қылмыс үшін
көзделген жазадан гөрі неғұрлым жеңіл жаза қолдану) қарастырылған жағдайлар
болса ғана, ондай жазаны қолданбау мумкіндігі орын алады.
Қосымша жазалар қатарына жазаның екі түрі ғана жатады: арнаулы, әскери
немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен,
біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградаларынан айыру; мүлікті
тәркілеу.
Жазаның негізгі түрлері ретінде тағайындалуымен қатар, ҚК 40, 41-
баптарында белгіленген жағдайларда жазаның басқа түрлеріне қосуға да
болатын айыппұл мен белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан айыру жазалардың жеке тобын құрайды.
2.2 Қылмыстық жазаның негізгі түрлері
ҚК-тің 42-бабына сәйкес, қоғамдық жұмыстар сотталған адамның негізгі
жұмыстан, оқудан бос уақытта тегін қоғамдық пайдалы жұмыстарды орындауынан
тұрады.
Қоғамдық жұмыстар республиканың бұрынғы қылмыстық заңында бұрын
белгісіз болған, жазаның ҚР Қылмыстық кодексі тағайындаған жаңа түрі болып
табылады. Қоғамдық жұмыстар ҚР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімі
баптарының 64 санкциясында аталған.
Қоғамдық жұмыстардың түрлерін жергілікті атқарушы органдар немесе
жергілікті өзін-өзі басқарушы органдар белгілейді, олар жазаны атқарушы
орган - қылмыстық-атқарушы инспекцияларға мұндай жұмыстар бойынша
қажеттіліктер туралы хабарлап отырады. Сотталған адамды жұмысқа осы
инспекция жіберетін болады. Қоғамдық жұмыстар сотталған адамның тұратын
жерінде өтеледі.
Қоғамдық жұмыстар ҚК Ерекше бөлімінің кінәлі тұлға сотталған бабының
санкциясында қарастырылған жағдайда, жазаның тек негізгі түрі ретінде ғана
қолданыла алады.
Қоғамдық жұмыстар, сонымен қатар, белгілі бір қылмыс үшін көзделген
жазадан гөрі неғұрлым жеңіл жаза қолданатын немесе жазаның өтелмеген
бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түрімен ауыстыратын жағдайда да қолданылуы
мүмкін. 55, 71-баптар).
Зерттеліп отырған шара шұғыл шаралардың қатарына жатады. Ол сағатпен
өлшеніп, сотталған адам қоғамдық жұмыстарды сол сағаттар аралығында өтейді.
Заң бұл жазаны алпыс сағаттан екі жүз қырық сағатқа дейінгі уақытқа
тағайындауға рұқсат етеді. Жаза бөлініп өтеледі, алайда, демалыс күндері
мен сотталған адам негізгі жұмысы мен оқуынан бос күндері - 4 сағаттан,
жұмыс күндері - жұмыс не оқу аяқталғаннан соң 2 сағаттан, ал сотталған
адамның келісуімен - 4 сағаттан аспауы керек (ҚАК 32-бап, 2-тармақ).
Сотталған адам қоғамдық жұмыстарды өтеуден қасақана жалтарған жағдайда,
аталған жазаны басқа, неғұрлым қатал жаза түрімен ауыстыру мүмкіндігі
тағайындалған.
ҚАК 34-бабына сәйкес, қоғамдық жұмыстардан қасақана жалтару деп мына
жағдайлар танылады: сотталған адамның қоғамдық жұмыстардан жалтару
мақсатымен жасырынып қалуы; бір ай аралығында кемінде екі рет еңбек
тәртібін бұзу; бір ай аралығында қоғамдық жұмыстарға себепсіз дәлелдермен
кемінде екі рет шықпау.
Мұндай жағдайда қоғамдық жұмыстар ҚК 45 және 46, және 48-баптарында
қарастырылған мезгіл шегінде қамауға алумен немесе бас бостандықтан
шектеумен,бас бостандығынан айырумен ауыстырылады. Бұл орайда, сотталған
адамның қоғамдық жұмыстарды өтеген уақыты, қамауға алу немесе бостандықты
шектеу мерзімін анықтау кезінде ескеріледі. Ал мерзімнің өзі қамауға алудың
немесе бостандықты шектеудің бас бостандығынан айырудың бір күніне төрт
сағат қоғамдық жұмыс келетіндей есептеледі.
ҚК 42-бабының 3-бөлігі арқылы жаза қоғамдық жұмыстар арқылы
қолданылмайтын тұлғалардың қатары айқын белгіленген. Қоғамдық жұмыстарға
тарту әскери қызметшілерге, елу бес жастан асқан әйелдер мен алпыс жастан
асқан еркектерге, жүкті әйелдерге, үш жасқа дейінгі балалары бар әйелдерге,
бірінші немесе екінші топтағы мүгедектерге тағайындалмайды.
Жазаның аталған шарасына сотталған әйелдің жүкті болуына байланысты ҚК
72-бабына сәйкес оған жазаны өтеуді кейінге қалдыру қолданылуы мүмкін.
Сотталған адам жазаны өтеу барысында бірінші не екінші топ мүгедегі деп
танылған жағдайда, егер де жазаның аталған түрін сотталған адамның одан әрі
әтеуіне оның денсаулығы кедергілік жасаса, ҚК 73-бабына сәйкес бұл тұлға
жазаны өтеуден босатылып немесе бұл жаза неғұрлым жеңіл жаза түрімен
ауыстырылуы мүмкін.
Қызметте үнемі болатындықтан, қоғамдық жұмысқа тарту әскери
қызметшілердің барлық категорияларына бірдей тағайындала бермейді.
Қылмысты жасаушы кәмелетке толмаған тұлғаға тағайындалатын қоғамдық
жұмысқа тарту, оның оқуынан немесе негізгі жұмысынан бос уақытты кәмелетке
толмаған тұлғаның әлі келетін қоғамдық пайдалы жұмыстарды тегін орындауынан
тұрады.
Кәмелетке толмағандар үшін қоғамдық жұмысқа тартылудың мерзімін
есептеудің біраз өзгешелігі бар. ҚК 79-бабының 4-бөлігіне сәйкес оларға
қоғамдық жұмыстарға тарту қырық сағаттан жүз алпыс сағат аралығында
тағайындалады.
Жазаны өтеу сотталушының жасына қарай анықталары: он алты жасқа
дейінгілерге - күніне екі сағаттан, он алтыдан он сегізге дейінгі
тұлғаларға - үш сағаттан аспауы тиіс.
Түзеу жұмыстары
Түзеу жұмыстарының мәні - сотталған адамның жазасы бұрынғы негізгі
жұмыс орнында өтеліп, сонымен бірге, оның жалақысының белгілі бір мөлшеріне
мемлекеттің кірісіне ұстап қалу жүргізілуінде больш табылады.
Жазаның бұл шарасы - қылмыстық құқықты орын алған гуманизм
принциптерінің бір көрінісі. Ол сотқа кішігірім немесе орташа ауырлықтағы
қылмыс жасағаны үшін кінәлі және қоғамнан аластатылмай түзеліп кетуге
қабылеті бар тұлғаларға қатысты бостандықтан айыруды көздемейтін жаза
тағайындау мүмкіндігін береді.
Түзеу жұмыстары мемлекеттік айыптауды білдіре отырьш, сотталушы тұлғаға
психологиялық әсер жасайды; сотталған тұлғаның жұмыс орнын ауыстыру құқығын
және, жанамалап, көп салаларда мамандығы бойынша өсу мүмкіншілігін де
(мемлекеттік қызмет, банк ісі, білім беру жүйесі және т. б.) шектеді;
сотталған адамның нақты жалақысын азайта отырып, мүлікктік зардапқа
ұшыратады. Сонымен қатар, түзеу жұмыстары жаза түрі ретінде, толығымен
алғанда, тиімді, сотталған адамның жағымды әлеуметтік байланыстарының
үзіліп қалуына соқтырмайды.
Түзеу жұмыстары - жазаның ең кең тараған түрлерінің бірі. Ол Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінің санкцияларының жалпы санының 24,5 процентін
құрайтын 155 санкцияның құрамында бар. Сот практикасында қылмыстық жаза
шараларының барлығының арасынан, осы, түзеу жұмыстарын тағайындау
айтарлықтай үлес салмағын алады. Алайда, жазаның қарастырылып отырған түрін
неғұрлым жиірек қолдануға кедергі болып отырған кейбір жағдайларды
ескермеуге болмайды. Бұған жұмыссыздық санының өсуін жатқызуға болады
(жазаның аталып отырған түрін жұмыссыздарға қолдану мүмкін емес). Аталған
жазаны қолданудың өсуінің төмендеп кеткенін осы жағдайларға байланысты
түсіндіруге болады. Егер, Қазақстанда 1995 жылы түзеу жүмыстарына 18 649
адам (20,0 %) сотталған болса, 1996 жылы олардың саны 10 532 (12,4 %)
болды.
Түзеу жұмыстарын қолдану барысында жазаның мақсатына үш тәсіл арқылы
жетуге болады: міңдеггі түрде еңбекке тарту; еңбекке және басқа да
құқықтарға кейбір шектеулердің болуы; қаражат түріңде әсер ету -
жалақысының бөлігін ұстап қалу.
Түзеу жұмыстарын орындау тәртібі мен жағдайларын қылмыстық-атқарушы заң
реттеп отырады. Жазаны орындау ішкі істер органдарының тиісті
бөлімшелеріне, яғни қылмыстық-атқарушы инспекцияларға жүктеледі.
Жазаның зерттеліп отырған түрінің ауырлығы, негізінен, кінәлінің жеке
басы мен ол жасаған қылмыстың мәні мен қоғамдық қауіптілігі ескеріле отырып
анықталатын мерзіммен (жазаның мерзімімен) байланыстырылады.
Түзеу жұмыстарын өтеу мерзімі сотталған адам жұмыс істеген және оның
жалақысынан ұстап қалу жүргізілген жылдар және айлар мөлшерімен есептеледі.
Кейбір жағдайларда мерзім күнмен де есептелуі мүмкін. Түзету жұмыстары екі
айдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындалып, сот үкімі бойынша сотталған
адамның бұрынғы негізгі жұмыс орнында өтеледі. Бұл мерзімге сотталған
адамның дәлелді себептер бойынша жұмыс істелмеген, бірақ оған жалақы
төленіп отырған (ауырып қалуына, баланы күтіп-бағуына және т. б.
байланысты) уақыты да есептеледі.
Жазаны өтеу мерзіміне, сол сияқты, сотталған адамның жұмыссыз деп
ресми түрде танылған кезеңі де саналады.
Сотталған адамның жазасын өтеген күндерінің саны жазаның сот арқылы
тағайындалған календарь уақытына тиісті жұмыс күндерінің санынан кем
болмауы тиіс. Егер сотталған адам жұмыс күнінің көрсетілген санын өтемеген
болса және ол өтелмеген күндерді жазаның мерзіміне санайтындай заңды
негіздер болмаса, түзеу жұмыстарын өтеу сотталған адам жұмыс күндердің
тиісті санын толық істемейінше жалғаса береді.
Егер де сотталған адам жазаны өтеу кезінде бұлтартпау шарасы ретінде
қамауға алу немесе тұтқындау түріндегі әкімшілік жазалауға ұшырайтындай
болса, осы әкімшілік жазаланған және тұтқындалған мерзімі, мас болудан
немесе мас болуға байланысты әрекеттерден туындаған науқастану мерзімі;
сотталған адам іс жүзінде жұмыс істемеген және оған жалақы есептелмеген
жағдайлар да түзеу жұмыстарын өтеу мерзіміне кірмейді.
Түзеу жұмыстарын өтеу мерзімін есептеудің орнатылған ережелері,
сотталған адамды жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босатуға
ұсынуды қоспағанда, түзеу жұмыстарын соттың тағайындаған мерзімінен ерте
өтеп тастау мүмкіндігін қарастырмайды. (ҚК 70-бап).
Заңда түзету жұмыстарын сотталған адамның жұмыс орнында өтеуі
қарастырылған, яғни субъект сотталғанға дейін жұмыс істеген кәсіпорында,
мекемеде, меншіктің кез-келген түріндегі ұйымда бұрынғы мамандығы бойынша
қалады, алайда түзету жұмыстары болып табылатын нақты жұмыстар заңда
көрсетілмеген. Сондықтан, кез келген жұмыс түрі түзету жұмысы бола алады.
Соттың үкімімен тағайындалған мөлшердегі белгілі соманы мемлекеттік
кіріске сотталған адамның жалақысынан ұстап қалу түзету жұмыстарының
ажырамас бөлігі болып табылады. Бұл ұсталып қалынатын ақша бес проценттен
жиырма процентке дейінгі мөлшерде тағайындалуы мүмкін.
Еңбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ МАҢЫЗЫ МЕН МАҚСАТТАРЫ ... ... .5
1.1 Қылмыстық жазаның
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...5
1.2 Қылмыстық жазаның
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..8
ІІ ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ ЖҮЙЕЛЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ. ЖАЗА
ТАҒАЙЫНДАУ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.1 Қылмыстық жазаның жүйелері мен түрлерінің жалпы
сипаттамасы ... ... ... 12
2.2 Қылмыстық жазаның негізгі
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3 Жаза тағайындау жалпы
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..34
КІРІСПЕ
Қылмыстық жаза мемлекеттің күштеу шараларының бірі болып табылады және
ол мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде
қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі
ұйымдастырушылық, тәрбиелік, экономикалық, рухани шаралардың барлық
түрлерін кеңінен қолданады, сөйтіп қылмыстан сақтандыру мәселелеріне ерекше
көңіл бөледі. Сондықтан да біздің жас, тәуелсіз мемлекетіміз қылмысқа қарсы
күрес қылмыстық жазаны қолдануда ең негізгі басты күрес деп саналмайды, бұл
құбылысқа қарсы күресте шешуші мәселелер жоғарыда аталып өткен ұйымдастыру,
тәрбие, экономика, қоғам мүшелерінің белсенділігін, олардың құқылық сана-
сезімін жетілдіру арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық шара
мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда
ғана жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу
шарасы ретінде тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге
асырылады. Қылмыс істеген адамдарға мүндай шараны қолдану мемлекеттің
атқаратын функцияларының бірі ретінде қарастырылады. Әсіресе ауыр, өте ауыр
қылмыс істегендерге соған сәйкес ауыр қылмыстық-құқықлық күштеу шараларын
қолдану мемлекеттің міндеті болып табылады. Мемлекеттік күштеу шаралары сан
алуан. Оларға тек қылмыстық құқылық шаралар ғана емес, азаматтық,
әкімшілік, тәртіптік шаралар да жатады. Қылмыстық шара мемлекеттік күштеу
шараларының жеке бір түрі бола отырып, өз ерекшеліктерімен оқшауланады.
Қылмыстық жазаны қолдану кінәліні басқа түрдегі азаматтық, әкімшілік
немесе тәртіптік құқылық жауапкершілікке тартумен де ұштастырылуы мүмкін.
Қылмыстық жаза мемлекет атынан қылмысты іс-әрекеттер үшін кінәлінің
кінәсін бетіне басу арқылы берілетін теріс кұкылык баға болып табылады.
Бетіне басудың және кінәлаудың дәрежесі қылмьтстың ауырлығына кінәлінің
жеке тұлғасына және оның қылмысты іс-әрекетті істеудегі мінез-құлқына
тікелей байланысты болады.
Жаза сотталған адамға белгілі бір зардап келтірумен тікелеи байланысты
болады. Мысалы, соттын кінәліні бас бостандығы-нан айыруы немесе белгілі
бір кәсіппен шүғылдануға немесе белгілі бір лауазым иесі болуға тыйым
салуы, мүлкін тәркілеуі мүмкін. Ерекше ауыр кылмыс жасаған жағдайда
кінәліге заңда* көрсетілген негізде ерекше жаза — өлім жазасын тағайындауы
да мүмкін. Сөйтіп, кез келген қьымыстык жаза тағайындағанда сот-талған адам
материалдық, моральдық, мүліктік зардап шегеді. Өйткені жаза өзінің мәні
жөнінен кінәліні жазалау болып табылады.
Қылмыстық жазаның басқа да мемлекеттік күштеу шараларынан ерекшелігі
сол, оны қолдану кінәліге барлық уақытта да сотталғандық туралы атақ
береді. Сотталғандықтың кінәлі үшін белгілі бір құқылық зардабы бар, ол
сотталғандығы туралы өмірбаянында көрсетілуі керек, сотталғаңдық кейбір
жағдайларда қылмысты ауырлататын мән-жайларға жатады. Немесе сотталғандық
атақ кейде қылмысты саралауға, жазаның мөлшерін, сондай-ақ жазаны өтейтін
колонияның түрін белгілеу үшін маңызды мәнге ие болады. Сонымен, қылмыстық
жаза дегеніміз сот арқылы мемлекет атынан қылмыс жасаған адамға қылмыстық
заңмен белгіленген мемлекеттік шараны қолдану болып табылады.
Қылмыстық жазаның әкімшілік кұқық бұзушылық үшін қолданылатын жазадан
айырмашылығы мынадай: біріншіден қылмыстық жаза бұл істелген қылмыстың
зардабы, ал әкімшілік шара болса, ол қылмыс болып табылмайтын қоғамға жат
теріс әрекеттер үшін ғана тағайындалады.
Екіншіден, қылмыстық жаза сот арқылы мемлекет атынан тағайындалады.
Әкімшілік шараларды әкімшілік органдары, лауазым адамдары немесе судья
тағайындайды. Үшіншіден, қылмыстық жазаның әкімшішк жазадан ерекшелігі сол
сот үкімі бойынша тағайындаған қылмыстық жаза кінәліге сотталғандық атақ
береді, ол әкімшілік жазаға тартылғандар үшін мұндайда құқылық зардап
болмайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 38-бабының 2-бөлігінде
жазаның мақсаты — әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ
сотталған адамдарды түзеу, сондай-ақ сотталғандарды да, басқа адамдарды да
жаңа қылмыстарды істеуден алдын ала сақтандыру екендігі айтылған [1].
Осы аталғандарды негізге ала отырып бұл тақырыптың маңыздылығы жазаның
мақсат міндеттерін анықтап оның нақты ұғымына көз жүгірту арқылы жүйелерін
саралау. Тақырыпты қарастырудағы басты мақсаттар жазаның түрлерінің
ерекшеліктерін анықтау мен жекелеген топтарының мәнін, жазаның мақсатын
түсіндіру болып табылады. Қорытындыда ұсыныстар негізделіп, дәлелді түрде
берілді. Соңында қолданылған әдебиеттердің тізімі келтірілді.
І ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ МАҢЫЗЫ МЕН МАҚСАТТАРЫ
1.1 Қылмыстық жазаның түсінігі
Қылмысқа қарсы жүргізілетін күресте қылмыскерлерге қылмыстық жазаның
шараларын, соның ішінде қаталын да қодданып қана қою арқылы ойдағыдай
табысқа жету мүмкін еместігін күнделікті өмір дәлелдеп келеді. Бұл күресте
ескерту шараларының алдын алу шараларының табысқа қосар үлесі анағұрлым
мол.
Қылмысқа қарсы күрес барысында мемлекет басқа да шаралар қолданады.
Жаза - сондай шаралардың бірі. Қылмыстық құқықтық нормаларын сақтауды
мемлекет мәжбүрлеу арқылы іске асырады. Себебі басқа құқықтық нормаларға
қарағанда бұл - тыйым салынған нормалар жиірек бұзылады және оның мемлекет
мүддесіне, қоғам мүддесіне немесе жеке азаматтардың мүддесіне тигізетін
залалы құқықтық басқа салаларының нормаларының бұзылуынан анағұрлым мол.
Жаза адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтарын, заңды мүдделерін,
адамзаттың қауіпсіздігі мен бейбітшілікті, меншікті, ұйымдардың құқықтары
мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны,
ҚР-ның конституциялық құрылымы мен аумақтық тұтастығын, сонымен қатар,
қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғауды қарастырады [2].
Қазақстан жерінде бұрын күші болған қылмыстық заңдылықта жазаның
анықтамасы туралы айтылмады. Сондықтан, жаңа ҚК қабылданғанға дейін жарық
көрген қылмыстық-құқықтық әдебиетте жаза туралы айтылған әртүрлі
анықтамаларды кездестіруге болады. Алайда, олардың бір-бірінен айтарлықтай
айырмашылығы жоқ және де мазмұндық тұрғысынан олардың бәрі де, жазаның,
қылмыс жасағаны үшін кінәлі тұлғаларға қылмыстық заңдылықтың негізінде
мемлекеттік мәжбүрлеудің сол арқылы қолданылатын ерекше шарасы екендігін
мақұлдайды.
Біздің республикамыздың қылмыстық кодексі жаза туралы түсінікке
төмендегідей анықтама береді: Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша
тағайындалатьш мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп
танылған адамға қолданылады және осы адамды осы кодекспен көзделгендей
құқықтары мен бостандықтарынан айыру немесе оларды шектеу болып табылады
(ҚК 38-бап). Бұл анықтамада жазаның негізгі белгілерінің жиынтығы берілген.
Жаза - мемлекеттік мәжбүрлеудің шарасы. Ол қылмыс жасаған тұлғаға тек
ерекше мемлекеттік орган, яғни сот арқылы ғана, осы жөнінде шығарылған
үкімнін негізінде қолданылады. Ал, үкім ҚР-ның атынан шығарылады.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің басқа шаралары лауазымды қызмет иесінің атынан,
немесе басқадай билік, басқару органдарының атынан қолданылады.
Соттың заңды күшіне енген үкімі барлық мекемелер, кәсіпорындар мен
ұйымдар үшін міндетті болып табылады және Қазақстанның бар аумағында
орындалуы тиіс. Үкімде тағайындалған жаза қатаң түрде жеке сипатта болады,
яғни ол қылмыс жасаған тұлғаға ғана байланысты және де басқа тұлғаларға
(мысалы. сотталған тұлғаның жақындары мен туыстарына) ешқандай қатысы жоқ.
Жазаның орындалуы мемлекеттің күшімен қамтамасыз етіледі. Қоғамдық
ықпал жасау шараларының жазадан айырмашылығы - олардың артында тұрған
мемлекеттік күш емес, қоғамдық пікір екендігінде.
Қоғамдық ықпал жасаудың шаралары теріс қылықтар үшін, және де,
мемлекетті орган болып табылатын сот арқылы емес, қоғамдық ұйымдар арқылы
қолданылады. Сондықтан бұл шаралар теріс қылықты, оны жасаған тұлғаны
жағымсыз бағалаудың, қоғамдық мәжбүрлеу мен тәрбиелеудің мемлекет тарапынан
емес, қоғамдық орындар тарапынан қолданылатын тәсілі болып табылады.
Жаза - бұл мемлекеттік жазалаудың қылмыстық заңдылық арқылы орнатылған
түрі. ҚК-тің 38-бабында жазаның түрлері толығымен қамтылған. Қылмыс жасаған
тұлғаға сот жазаның басқа түрлерін қолдана алмайды.
Заңдылық тұрғыдан алып қарағанда, жаза қылмыстың құқықтық салдары болып
табылады. Қылмыс пен жаза - бұл екі өзара тығыз байланысты құқықтық ұғым.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің шарасы ретінде жаза - қылмыс сияқты құқық
бұзушылыққа ғана қолданылады.
Жазаға тән оның міндетті қасиеті - жазалау. Жазаны - жазалаудың күшпен
қолданылатын, мажбүрлейтін жағы, яғни, сотталған тұлғаны заңда көзделгендей
құқықтары мен бостандықтарынан айыруды немесе оларды шектеуді келтіретін
жағы деп түсінуі керек. Жаза қылмыскерге қашан да белгілі бір айрылу, қайғы-
қасірет шектіреді. Олар тән азабы, рухани азап, қаражатқа немесе басқа
сипатта болуы мүмкін. Мысалы, бостандығынан айрылған, қамауға алынған кезде
сотталушы тұлға жеке басының құқығының бірқатарынан айрылады. Ең алдымен,
ол бостандығынан айрылады, өзінің отбасымен, достарымен, туған-туыстарымен
қарым-қатынасы үзіледі. Мүлкі тәркіленіп немесе айыппұл салынған да,
сотталушының қаражатының жағдайы нашарлап кетеді. Ал жазаның белгілі бір
лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру
сияқты шарасы лауазым, мамандық таңдау құқығын шектеуге ұласады. Жазаның
жазалаушы элементтері оның қорқыныш тудыру сияқты қасиетін алға тартады.
Жазалау - жазаның ауырлық деңгейін білдіреді. Жазаның мәжбурлеуші,
жазалаушы жақтары неғұрлым үдемелі болса, жаза да соғұрлым ауыр болады.
Тағайындалатын жазаның ауырлығы, өз кезегінде, жасалған қылмыстың ауырлық
деңгейі мен сипатына, қылмыскердің жеке басына, және де, іс бойынша
кездесетін басқа да жағдайларға байланысты болып келеді.
Жазалау туралы оның жазаның өзіне тән, міндетті қасиеті екендігін айта
отырып, жазалау Қылмыстық кодексте жазаның мақсаты ретінде
қарастырылмайтынын (ҚК 38-бап, 2-бөлік) ескеру қажет. Жазалау бұған дейін
болған ҚК-терде де жазаның мақсаты ретінде қарастырылмаған. Алайда,
жазалауды жазаның мақсаты деп қарастырған да бірталай ғалымдар болған. Атап
айтқанда, Н. А. Беляев былай жазған: Жазаның мақсаты болып табылатын
жазалауды біз жасаған қылмысының құнын қайтару үшін құқық бұзушыға айрылу
мен қайғы-қасірет шектіру деп түсінеміз. Дәл осындай пікірлер И. И.
Карпецтің, А. Н. Таргабаевтың жұмыстарында да кездеседі.
Жазаның мемлекеттің мәжбүрлеудің ерекше шарасы ретінде өзіне тән
сипатты белгісі бар.
Ол - жағымсыз құқықтық салдарға ұшырататын – сотталғандық. Егер де
тұлға қайтадан қылмыс жасаса, оның алғашқы жасаған қылмыс үшін сотталғаны
қылмыстық жауаптылықты ауырлатушы жағдай болып бағаланады.
Бұрын қасақана жасаған қылмысы үшін соттылығы бар тұлғаның жаңадан
қасақана қылмыс жасауы қылмыстың қайталануы деп танылады (ҚК 13-бап)
Қылмыстың қайталануы тағайындалатын жазаның түрі мен мөлшеріне, сол сияқты
бас бостандығынан айыру жазасын тағайындау кезінде жіберілетін колонияның
түріне әсер етеді (ҚК 48-бап).
Сот арқылы жазалау кезінде қылмыскер мен оның жасаған, ісіне жағымсыз
баға тек құқықтық тұрғыдан ғана емес, моралдық тұрғыдан да беріледі.
Сондықтан да жаза - қылмыс жасаған тұлғаның атына оның осы белгісі үшін
мемлекеттің тарапынан көрсетілген жағымсыз баға болып табылады.
Сонымен, қылмыстық жаза - бұл соттың үкімінде қылмыс жасағаны үшін
кінәлі тұлғаға қолданылатын, істеген қылық үшін жазалаушы қасиеті бар және
қылмыс жасаған тұлға мен қылмыстың атына мемлекет тарапынан бетке басуды
(жағымсыз бағаны) білдіретін, мемлекеттік мәжбүрлеудің қылмыстық заңдылық
арқылы орнатылған шарасы.
Сурет 1.1.1- Жазаның белгілері
1.2 Қылмыстық жазаның мақсаттары
Мемлекеттік мәжбүрлеудің әр шарасының өз міндеті, өзінің ерекше
мақсаттары бар. Жазаның мақсаттары деп мемлекеттің жаза тағайындау, оны
қолдану мен іске асыру арқылы қол жеткізуге ұмтылатын ақтық әлеуметтік
нәтижелерін айтамыз.
Жазаның нақты мақсаттары Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдылы-ғының
алдында түрған міндеттерден туындайды (ҚК 2-бап).
Жазаның мақсаттарын анықтаудың, ең алдымен, соттың құқық қолданушылық
қызметі үшін маңызы зор. Нақты тұлғаға қатысты жазаның түрі мен мерзімін
анықтау барысында сот жазаның заңда көрсетілген мақсаттарын басшылыққа алуы
керек. Бұл талапты елемеушілік заңсыз, негізсіз, әділетсіз жаза тағайындап,
әділетсіз сот үкімін шығаруға әкеліп соқтырады.
Заңдағы жазаның мақсатының айқындалуы жаза қолданудың тиімділігі туралы
ғылыми зерттеулер үшін де қажет. Мысалы, алғашқы рет жасалып отырған
қылмыстардың санының кемуі немесе арта түсуі жалпы ескертудің маңсатына
жету дәрежесінің көрсеткіші болуы мүмкін. Ал арнайы ескерту мен
сотталушының түзелуінің дәл осындай көрсеткіші - қайталанушы қылмыс денгейі
болып есептеледі.
Қылмыстық кодекстің 38-бабы жазаның мақсатын анықтай келе былай дейді:
Жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ, сотталған адамды
түзеу және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар
жасауынан сақтандыру мақсатында қолданылады.
Олай болса, жазаның төмендегідей мақсаттары болады:
а) әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру;
б) сотталушыны түзеу;
в) сотталған тұлғаны жаңа қылмыстар жасаудан сақтандыру (арнайы, жеке
сақтандырудың мақсаты);
г) басқа тұлғаларды қылмыс жасаудан сақтандыру (жалпы сақтандырудын
мақсаты).
Жаза қолданылатын әр оқиға көрсетілген мақсаттарды тұтас көздеуі тиіс.
Сонымен, әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру - жазаның мақсаттары-
екен. Кез келген қылмыстың әлеуметтік әділеттілікті бұзатыны белгілі. ,
күші басымдау адам өзінен әлсіз адамды ұрып кетеді. Еркек, күш көрсете
отырып, әйелді зорлайды. Лауазымды тұлға өзінің қызмет бабын пайдалана
отырып, азаматтардың заңды мүдделері мен құқықтарының елеулі түрде
бұзылуына жол береді [3]. Бұл аталған жағдайлардың әрқайсысында да осы
қылмыстардан жәбір көруіп тұлғаларға қатысты әлеуметтік әділеттілік
сақталмаған.
Сот кінәліге жаза тағайындай отыра, әлеуметтік әділеттілікті тек
жәбірленушілер үшін ғана емес, жалпы қоғам үшін, жартылай болса да қалпына
келтіруге ұмтылуы тиіс. Қылмыскерге айрылу, қайғы-қасірет шектіру -
жәбірленушіні әжептәуір жұбатып, оның бойына осы қылмыс арқылы бұзылған
өзінің заңды мүдделері мен құқықтарының белгілі бір дәрежеде қайта қалпына
келетіні туралы сенім ұялатуы тиіс. Мысалы, мүлкі ұрланған кезде жәбір
көруші жоғалған затын қайтарып алар немесе осы қылмыс арқылы өзіне тиген
залалдың орнын ақшалай толтырар.
Әлеуметтік әділеттілік, жалпы қоғамға қатысты қалпына келтіруі былайша
іске асады: сот әділ жазаны ашық түрде тағайындай отыра (сот ісі,
негізінен, ашық мәжілістерде қаралады), мемлекеттің қылмыстық заңдылықты
бұзған тұлғаны жазалай алатыны, осы шара арқылы қоғамдық тәртіпті, қоғамдық
қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, халық деңсаулығын тұтас алғанда және басқа
да неғұрлым маңызды игіліктерді қорғай алатынына қоғамның әр мүшесінің
көзін жеткізеді. Қылмыскерлерді жазалау ісінің әрқайсысы туралы жан-жақтан
естіп-білген сайын жұрттың моральдық ризашылығы арта түседі.
Әлеуметтік әділеттілік заң арқылы жазаның мақсаты болып
жарияланғандықтан, сот дәл әділетті жаза тағайындау мәселесіне неғұрлым
терең зейін салып, байыппен қарауға міндетті. Әйтпесе, жазаның әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру мақсатына қол жеткізу мүмкін болмайды.
Жаза адамдардың әділеттілік сезімін, ал кейбір кездері, қылмыскердің
жасаған жауыздығына қарсы наразылық сезімін де қанағаттандыру үшін
қолданылады. Сондықтан, көпшілік жұрт қаншалықты қатал болғанымен, бірақ
әділетті тағайындалған жазаны кебінесе оң қабылдайды. Керісінше, әділетсіз,
сәйкес емес жаза тағайындау жазаның бұл маңызды мақсатына жетуіне жол
бермейді.
Жазаның басқа бір маңызды мақсаты - сотталушының түзелуі болып
табылады. Мұндай мақсаттың болуы - ҚР қылмыстық зандылығының адамгершілік
бағытты қолдайтындығының куәсі. Мемлекет, қылмыс жасаған тұлғаға заңды
қолдана отырып, бұл тұлғаны жазасын өтеп болған соң қоғамға ол енді
қайтадан жаңа қылмыстар жасамайтындай қылып қайтаруға ұмтылуы тиіс.
Түзелуді екіжақты тұрғыдан қарастырған орынды: біріншіден, сотталушыға
ықпал етуші тәрбиелеу процесінің өзі ретінде және, екіншіден, бұл ықпалдың
нәтижесі ретінде.
Түзету дегеніміз - бұл сотталған тұлғаның психикасынан (санасынан) оны
Қылмыс жасауға жеткізген теріс әдеттерді аластату.
Түзету - сотталушының тәртібі мен психикасын жақсы жаққа қарай
өзгертіп, оған жаңа қылмыстар жасауға себеп болуы мүмкін, және де, оның
мінезінде кездесетін қоғамға жат қылықтар мен көзқарастардан арылу
мүмкіндігін беруден тұрады. Түзету кезінде сотталушы тұлғаға бұрын оның
бойында болмаған әлеуметтік-пайдалы қасиеттер дарытылып, сонымен қатар, бір
кездері өзі ие болған бірақ уақыт өткен сайын айрылып қалған жағымды
қасиеттерін баянды етудең тұрады. Олардың қатарына жеке басқа, оның
құқықтары мен мүдделеріне, қоғамда орнатылған құқықтық тәртіпке сыйластық
көңілмен қарау жатады. Тұтас алғанда түзетудің міндетінің орындалуы жазаны
өтеу кезінде сотталушы тұлғаның көзқарастарының, сенімдерінің қылықтары мен
әдеттерінің сапалы түрде өзгеруіне қол жеткендігін білдіреді. Түзелген
сотталушы жазадан қорыққанынан емес, жазаны өтеу кезінде оған дарытылған
белгілі бір адамгершілік принциптердің күшінен жаңа қылмыс жасамайды.
Түзету кезеңі алдын-ала тергеу барысында басталып, сот мәжілісі кезінде
ол одан сайын тереңдей түседі. Сосын, жазаның нақты бір түрі тағайындалған
кезде түзету кезеңі осы жазаны өтеу барысында жалғасады.
Жазалаудың түрлі шараларынан түзетудің де түрлі тәсілдері, әдістері мен
жолдары туындайды. Жазаның шаралары сияқты, түзету, қайта тәрбиелеу
тәсілдері де сотталушының жеке басы, жасалған қылмыстық ауырлығы ескеріліп
қолдануы тиіс.
Бас бостандығынан айрылу жазасын өтеу кезінде бас бостандығынан
айрылуды өтеу режимі, қоғамдық - пайдалы еңбек, тәрбие жұмысы түзетудің
негізгі тәсілдері болып табылады [4]. Түзетуге ықпал етуші басқа да
тәсілдер қолданылады, атап айтқанда: сотталғандардың көркемөнер ұйымдары,
мәдени-ағарту жұмысы және басқа да әрекеттер.
Аталған мақсатқа әрқашан қол жете бермейтінін атап өткен жөн. Ал,
жазалаудың өлім жазасы сияқты шарасын тағайындаған кезде ол тіпті де
орындалмайды. Сотталушыны түзету мақсаты әлеуметтік әділегтілікті қалпына
келтірудің мақсатымен тығыз байланысты. Егер тағайындалған жаза шектен тыс
қатал немесе орынсыз жұмсақ болса, ол әлеуметтік әділеттіліктің қалпына
келуіне бөгет болып, қана қоймай, сотталған тұлғаның түзелу процесіне де
зиянын келтіреді. Себебі, жөнсіз қатал жазадан ол мейрімсіздене түссе,
шектен тыс жұмсақ жазадан оның бойында бұдан кейін де қылмыстар жасап,
тиісті қатал жазаны айналып өтуге болатыны туралы сенім пайда болып беки
түседі.
Арнайы (жеке) сақтандыру мақсаты жазаның жеке (дербес) мақсаты больш
табылады. Оның мәні мен маңызы - сотталған тұлғаны жаңа қылмыс жасаудан
сақтандыру. Ол қылмыс жасаған тұлғаға тікелей бағытталған.
Әдеби оқулықтарда арнайы сақтандырудың мазмұны мен мақсаты және оған
жетудің тәсілдері туралы бірегей пікір қалыптаспаған. А. И. Марцев арнайы
сақтандырудың мәні қылмыстық жауаптылыққа тартылған тұлғаның жаңа қылмыс
(немесе жаңа қылмыстар) жасауына жол бермеуінде және бұл мақсатқа жазалау
мен тәрбиелеуді қолдану арқылы жетуге болады деп пайымдайды.
И. И. Карпец нақты тұлғаға жаза тағайындау кезінде арнайы сақтандыру
мақсатын қамтамасыз етудің төмендегідей тәсілдерін атап өтеді: қылмыскерді
қылмыс жасай алатын күш мүмкіндігінен айыру; қылмыскерге психикалық ықпал
жасау, үрейлендіру [5].
Арнайы сақтандырудың мақсатына мынадай тәсілдермен жетеді. Біріншіден,
сотталған тұлға жаңа қылмыс жасау дәрменділігінен айрылады.
Қылмыстық заңдылық орнатқан жаза жүйесінде сотталған тұлғаны жаңа
қылмыстар жасау дәрменсіздігінен айыратындары да аз емес. Тереңірек айтсақ,
бас бостандығынан айыру қамауға алу - тұрақты бақылау мен күзетуі бар
белгілі режиммен; туыстар, достар мен таныстардан оқшауланумен; тәртіпті
бұзу және қылмыс жасау құралы мен тәсілі болуы мүмкін заттар мен ақшаны
жанында ұстауға тыйым салумен қоса жүреді. Белгілі бір лауазымды атқару
құқығынан айрылғанда тұлға бұрынғы лауазымында қызмет ету және оны жаңа
қылмыс жасау үшін пайдалану мүмкіншілігінен айрылады.
Екіншіден, арнайы сақтандыру мақсатына жазамен қорқытып, үрейлендіру
арқылы жетуге болады. Жазамен қорқыту жазаның сөзсіз екендігіне байланысты.
Жаңа қылмыс жасағаны үшін жаңа жазадан қашып құтылу мүмкін емес екендігін
сезіну - адамды қылмыс жасаудан бас тартқыза алады.
Кез-келген жаза сотталған тұлғаға белгілі бір айрылу, қайғы-қасіретке
ұшыратады. Сондықтан да ол кінәліні жаңа қылмыс жасаудан бас тартуға мәжбүр
етеді, оның үстіне, қайта жасаған қылмыс үшін заң бойынша жазаның күшейу
мүмкіндігі қарастырылған. Анағұрлым қатал қасірет пен шектеулерді қайта
бастан өткізуден қорқу тұлғаның жаңа қылмыс жасаудан бас тартуына әсер
етеді.
Үшіншіден, арнайы сақтандырудың мақсатына жазасын өтеу кезінде
сотталушының психикасына түзелу бағытында әсер етіп, осы арқылы оны жаңадан
қылмыс жасаудан алып қалып та жетуге болады.
Жалпы сақтандырудың мақсаты - сотталған тұлғаны емес, негізінен
санасында заң талаптарын орындау туралы тұрақтылық қалыптаспаған басқа
тұлғаларды қылмыс жасаудан жазалау арқылы сақтандырудан тұрады. Арнайы,
жеке сақтандыруға қарағанда бұл мақсаттың айырмашылығы - ол қылмыс жасаған
жеке тұлғаға емес, басқа, сенімсіз тұлғаларға, сол сияқты, заңдар мен басқа
да нормативті актілерді бұзуға бейім тұратын тұлғаларға арналған. Жазамен,
оны қылмыс жасаған кезде қолданумен қорқыту мұндай тұлғалардың санасы мен
тәртібіне ұстамдылық пен сақтана білушілік әсерін тигізіп, оларды қылмыс
жасау туралы ойдан арылуға көндіреді. Қылмыс жасағаны үшін жаза
қолданылатыңнан қорқып үрейлену тұрақсыз тұлғаларды қылмыс жасаудан ұстап
қалады. Жазаның жалпы сақтандыратын әсері деп жазған М. Д. Шаргородский,
біріншіден, қылмыстық заңның жариялануының өзі және онда нақты қоғамдық
қауіпті іс үшін берілетін жаза түрінің тағайындалуы; екіншіден, қылмыс
жасаған нақты кінәлі тұлғаға жазаның шарасын соттың тағайындауы; үшіншіден,
тағайындалған жазаны өтеу барысында іске асады.
С. В. Полубинская жалпы сақтандырудың мақсатын екі түрге бөледі:
қылмыстарды жасауға бейімді тұратын тұлғаларға ең кем дегенде тәрбиелік
әсер, ал ең көп дегеңде қорқытушы әсерден тұратын, тар мағынада түсінілетін
- жалпы сақтандыру; кең мағынада түсінетін және жазаның қоғамның барлық
мүшелеріне тәрбиелік ықпалынан тұратын жалпы сақтандыру.
129
Жазаның ҚК-тің 38-бабында аталған мақсаттары, бір жағынан, дербес
сипатта болып келсе, екінші жағынан, ажырамас құрамда жүзеге асады.
Жазаны қолдану кезінде жазаның барлық мақсаттары бір мезгілде көзделеді
Алайда, бұл - қайткен күнде де ол мақсаттарға жетуге болады дегенді
білдірмесе керек. Айталық, колонияға аластату арқылы сотталған тұлғаның
жазаны өтеудің кез келген кезеңінде де жаңадан қылмыс жасай алмауына қол
жеткізуге болады (бұл арада арнайы сақтандырудың мақсаты орындалады), бірақ
бұл жағдадда түзетудің мақсатына әрқашан қол жете бермейді. Белгілі бір
қылмыс үшін қылмыстық жауаптылық орнату кезінде де, нақты бір қылмыс үшін
жаза тағайындау кезінде де, нақты қылмыскерге байланысты да, арнайы және
жалпы сақтандыру мақсаттарының түрлі ара қатынасы болуы мүмкін. Сот нақты
қылмыс үшін жаза белгілеу кезінде жазаның барлық мақсаттарының дұрыс ара
қатынасына мән беруі тиіс.
ІІ – ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ ЖҮЙЕЛЕРІ МЕН ТҮРЛЕРІ. ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ.
2.1 Қылмыстық жазаның жүйелері мен түрлерінің жалпы сипаттамасы
Жаза жүйесі деп қылмыстық заңмен бекітілген, салыстырмалы ауырлығы
ескеріле отыра, белгілі тәртіппен орналастырылған жаза түрлерінің соттар
үшін міндетті және толық тізімі айтылады. ҚР-ның 1997 жылғы Қылмыстық
кодексінде жазаның жүйесі 39-баптың 1-бөлігінде белгіленген.
Жаза жүйесін белгілеудің әділ сот міндеттерін шешу үшін методологиялық
әрі практикалық тұрғыдан айтарлықтай мәні бар. Методологиялық мәні -
жазалардың әрқайсысының қолдану тәртібі, нақты шегі, жағдайлары белгіленген
толық тізімнің қылмысқа қарсы жазалау саясатының бірлігіне, соттың
қызметінде зандылық принциптерінің сақталуына ықпал етуінде. Қарастырылып
отырған жүйенің практикалық мәні - жаза түрлерінің бір ізді аталуы
(орналасуы) (жазаның неғұрлым жеңілдеуінен басталып ең қаталына қарай). Бұл
сотқа бұған дейінгі сот жұмысының тәжірибесін, қоғамдық құқықтық сана мен
ғылыми ұсыныстарды ескере отырып, сотталушыға заң негізінде ықпал жасау
шараларын орынды, әрі, мүмкіндігінше тиімді қолдануына жол ашады.
Заң жүзінде бекітілген жазалар жүйесінің маңыздылығы -осы жүйеге сүйене
отырып, жазаның қайсысы - ең қаталы, ал қайсысы - жұмсақтау екендігін
анықтап білуге болатындығында. Ал оның жазаны тағайындау үшін ғана емес,
жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңілдеу жаза түріне ауыстырған кезде де
пайдасы бар (ҚК 71-бап).
Жаза түрлерінің тұтас жүйесі де, жеке алғанда әрқайсысы да, сотталушыға
ықпал жасаушы тәсілдер комплексінен тұрады. Бұл - сотқа қылмысқа қарсы
күрес жүргізу үшін ең ұтымды шараларды таңдап алуға мүмкіндік жасайды. Осы
жүйеге сәйкес соттар ауырлығы әртүрлі жазаларды қауіпті және өте қауіпті
қылмыс жасаушылармен қатар, өте қауіпті емес қылмыстық құқық бұзушылық
жасаған тұлғаларға да қолдана алуларына болады.
Сонымен, жаза түрлерінің салыстырмалы көптігі жасалған қылмыс пен
қатар, оны жасаған қылмыскердің де қоғамдық қауіптілігін ескере отырып,
оның алдында тұрған мақсаттарына жетуіне әсер ететіндей әділ жаза
тағайындауға мүмкіндік береді.
Жазалардың жүйесі мен түрлері, сонымен қатар, қылмыстылық пен
қылмыскердің өзіне қарсы күрес тәсілдеріне қатысты қоғамдағы үстемдік алып
тұрған көзқарастарды білдіреді. Тарих - жаза түрлері мен тәртібінің өте сан-
алуан болғандығының куәсі. Адамның өмірі, денесі, бостандығы, ары, абыройы
және оның мүлкі - жазалау объектісі болып келсе, өлім, мертігу, күш
көрсетіп қорлап-зорлау, қамау, қудалау, мүлкінен айыру, масқаралау - мұның
барлығы жаза қолданудың салдары болды. Айта кететін жай - жаза әрқашанда
қылмыскерді мемлекет атынан айыптаумен қоса жүреді [6].
Қылмыстық жаза қоғамда көпшілік қолдайтын, яғни қоғамда үстем етуші
және қоғамның өмір сүруінің негізгі шарттарымен үйлесетін көзқарастарға
сәйкес келіп отырды және қазіргі кезде де солай болып отыр. Қазіргі
зандылыққа ескірген жазаларды кіргізу қоғам үшін тарихи анахронизм
(кертартушылық) болып қабылданып, олардың еш ықпал ету күші болмас еді.
Және, керісінше, қоғам не саяси, , не адамгершілік тұрғыдан қабылдауға әлі
пісіп-жетілмеген жазаларды заңға кіргізу де осындай ахуалға ұшырар еді.
Қылмыстық заң мен жаза адамдардың өмір сүру салтына, қоғамдық қатынастарға,
ол қоғамның таптық құрылымы мен идеологиясына, мемлекет экономикасының
күйіне және осының барлығының негізінде орныққан этикалық әрі құқықтық
көзқарастарға сәйкес келуі керек.
Егер де жазаның түрлерінің қоғамдық қатынастар мен қоғамның дамуының
деңгейіне байланыстылығын зерттеп көрсек, мынадай заңдылықты байқауға
болады: өндірістік күштердің дамуының төмен деңгейіне мәдениеттің де төмен
деңгейі сәйкес болған; қоғамдық тұрмыстың қатал жағдайларынан туындаған
дөрекі әдет-ғұрыптар сол қоғамға тиісті идеология мен этикалық
көзқарастарға байланысты болған; жазаның түрлері өте қатыгез түрде болды:
ашықтан-ашық қорқытып, үрейін ұшыру; небір шеберлік тәсілдермен адамның
өмірін қию; мертіктіру және т.б.; қоғам ішіндегі қарама-қайшылықтардың
шиеленісуі жазаның да қаталдана түсуіне әкеліп соқтырып отырды; аса қатал
жазалар соңғы феодализм дәуірінің ерекше белгілері болды. V-ші Карлдың 1532
жылы қабылданған Каролина атты қылмыстық ережесі сол замандағы ең кең
етек алған құқықтық акт болып табылатын. Бірақ, кейбір елдердің заңдарының
бертінге дейінгі кезеңде де осы Каролинадан айырмашылығы шамалы болып
келді. Бұл жөнінде Ф. Энгельс былай деп жазған: Ағылшынның қылмыстық
кодексінің Европадағы ең қатал кодекс екендігі мәлім. Тіпті 1810 жылдың
өзінде де ол жабайылығы жағынан Каролинадан еш кем түспейтін: өртеп
жіберу, айналып тұрған дөңгелекке салып, жаншып өлтіру, төрттағандап
өлтіру, тірі денеден ішкі мүшелерін суырып алу және т. б. - жазалаудың кең
қолданылатын, түрлері еді. Қылмысқа қарсы күрестің тәсілдері мен түрлері
тек жазаға, және де, өте қатал жазаға тіреліп отырды. Ең бастысы - зиянды
адамды жойып жіберу немесе оны қатардағы адам сияқты дүрыс өмір сүре алу
қабылетінен айыру болды. Қорқыту және қатыгездік - ол заманның ұраны, міне,
осы еді.
Алайда, өмір, қатал жаза қолдану - өзіне қарсы қаталдық тудыратынын
дәлелдеді. Осының нәтижесінде қылмыс жасаушылық азаюдың орнына, керісінше,
арта түсті. Мұны түсінген алдыңғы қатарлы ойшылдар, бір жағынан, жазаның
сипатын өзгертуді, екінші жағынан, қылмыстың алдын алуға бағытталған
шараларды жүзеге асыруды жоқтай бастады.
Тарихымыздың қазіргі кезеңі жазаның жеңімпаз күшіне деген сенімнің
күйреуімен сипатталып отыр, ал оқымыстыларымыз болса, осы тығырықтан
шығудың жолдарын іздестіру үстінде. Осы орайда, жазаның мәжбүрлеу мен күш
көрсету принциптеріне емес, көзін жеткізу мен мәжбүрлеудің үйлесімділігіне
негізделетін теориясының маңызды ерекшелене түсуде, Бұл теория жаза
қылмысқа қарсы күресте маңызды және әзірше әлі қажет құрал болып қала
отырып, сонымен қатар, жалғыз ғана және ең басты емес, тек қосымша құрал
екендігінен туындайды.
Қоғамның әлеуметтік өмірінде жазаның орны ең аддымен жоғары
гуманизммен, адам туралы қамқорлықпен айқындалады. Мәжбүрлеуді қылмысқа
қарсы күрестің тәсілдерінің бірі ретінде қолдана отырып, адамға, оның
сезімі мен ниетіне, сенімі мен көзқарастарына, оның жеке мінез-құлқының
қалыптасуына әсер етуші тәсіл ретінде тек бір бағыттағы тәрбие мен көз
жеткізу ғана оның тұрақты көзқарастарын, дағдылары мен құқықтық әдеттерін
қалыптастыруға әсер ете алатындығын айта кету керек.
ҚР-ның Қылмыстық кодексінде бұл принциптер ескерілген және, бұған дейін
күшінде болған заңмен салыстырғанда, жазаның түрлері айтарлықтай өзгерген.
ҚК 39-бабында қарастырылған қылмыстық жазалардың толық тізімі оның
төмендегідей түрлерінен тұрады: айыппұл; белгілі бір лауазымды атқару
немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру; қоғамдық жұмыстарға
тарту; түзеу жұмыстары; әскери қызмет бойынша шектеу; бас бостандығын
шектеу; қамау; тәртіптік әскери бөлімде ұстау; бас бостандығынан айыру;
өлім жазасы; арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен,
дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан айыру; мүлікті тәркілеу. Заңмен қарастырылмаған жазалардың
қолданылуына жол берілмейді.
1959 жылғы Қылмыстық кодексте орын алып келген көпшілік алдында ұялту,
келтірген залалдың орнын толтыру міндетін жүктеу, жер аудару, қызметінен
шығару, еңбекпен түзеу профилакториіне жіберу, ата-аналық құқықтан айыру
сияқты жаза түрлері орынсыз, әрі тиімділігі төмен болғандықтан жаңа
Қылмыстық кодекске кірмей қалған.
Жаңа ҚК жаза жүйесі жаңадан құрастырылған: олар (жазаның түрлері)
жеңілдеу түрінен басталып ауырына қарай тізілді. Бұл - қылмыстық құқықтың
қылмыскерді жазалау кезінде жазалау құралдарын үнемді пайдалану сияқты
принципімен үйлесіп отыр.
Қазақстандық қылмыстық заңдылықтың жазалау жүйесіне оның адамды
масқаралайтын түрлері, яғни ұрып-соғу, мүгедек қылу және өркениетті қоғамда
қолданылмайтын басқа жаза түрлері де жат болып табылады. ҚР
Конституциясының 17-бабында былай делінген:
1. Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды.
2. Ешкімді азаптауға оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік
немесе адамның қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға
болмайды.
Сондықтан да кәмелетке толмағандарға, жүкті әйелдерге және асырауында
жас балалары бар әйелдерге жаза тағайындауда заң бойынша бірқатар шектеулер
қарастырылған.
Жазаның түрлері өздерінің мазмұны сотталушыға ықпал ету тәсілі және
ауырлығы жөнінен әртүрлі болып келеді. Сонымен қатар, соттар орындауға
міндетті болып табылатын кейбір жазалардың қолдану тәртібі, шегі, шарттары
заңда тікелей тағайындалады. Бұл әділеттілік принциптерінің сақталуын,
жазаны мөлшерінің сай болып, әрі жеке басқа қатысты болуын жаза тағайындау
кезінде заңдылықтың сақталуын және, ең соңғы нәтижесінде, қылмысқа қарсы
күресте қылмыстық саясаттың жүзеге асуын қамтамасыз етеді.
Жүйеге енетін жаза түрлерінің барлығы үш топқа бөлінеді: негізгі,
қосымша және әрі негізгі, әрі қосымша қолданылатын жазалар (ҚК 39-бап).
Жазалардың негізгі және қосымша больш бөлінуінің практикалық маңызы
зор. Атап айтқанда, қосымша жазаларды қолдану - жазаның жекелену принципін
іске асыру тәсілдерінің бірі. Жазаның қандай түрлерінің негізгі, ал қандай
түрлерінің - қосымша екендігін дәл атап көрсету заңдылықтың талаптарына
толық жауап береді.
Негізгі жазалар бұл - жазаның дербес түрі ретінде ғана тағайындала
алатын түрлері, оларды басқаларына қосымша ретінде біріктіруге болмайды,
және де, жазаның мақсаттарына жету, негізінен, осы негізгі жазалармен
байланыстырылады. ҚК 39-бабына мыналар жазаның сондай негізгі түрлері болып
табылады: қоғамдық жұмыстарға тарту; түзеу жүмыстары; әскери қызмет бойынша
шектеу: бас бостандығын шектеу; қамау; тәртіптік әскери бөлімде ұстау; бас
бостандығынан айыру; өлім жазасы. Қылмыс жасаған тұлғаға ҚК Ерекше
бөлімінің нормаларының аясында тағайындалған негізгі жазалардың тек біреуі
ғана қолданыла алады. Мысалы, түзеу жұмыстары бас бостандығынан айырумен
қатар тиісті санкцияда қарастырылғанымен, бас бостандығынан айыруға қосымша
ешқандай жағдайда да тағайындалмайды.
Қосымша жазалар - негізгі жазаға қатысты көмекші сипатқа ие жаза
түрлері. Олар негізгі жазаларды ғана қолдану жазаның мақсаттарын қамтамасыз
етпейтін жағдайда қолданылады.
Қосымша жазаларды қолдану кезінде төмендегі талаптар сақталуы тиіс.
Қосымша жазалар өздері ғана дербес түрде тағайындалмайды, олар жазаның
негізгі түрлеріне біріге алады. Жазаның негізгі түрлеріне оның қосымша
түрлері аса ауыр қылмыс жасалған немесе заңда көрсетілген жағдайларда
қосылады. Тұлғаға заң бойынша қолдануға болмайтын қосымша жазалардың
тағайындалуына жол берілмеуі тиіс; мысалы, шартты түрде сотталған тұлғаға
мүлкін тәркілеу жазасы қолданылмайды (ҚК 63-бап, 4-бөлік). Қосымша жаза
негізгі жазадан қатал болмауы тиіс, әйтпесе, негізгі және қосымша
жазалардың үйлесімділік принципінің өзі іске аспай қалады. Сол сияқты,
қосымша жазаның түрі негізгі жаза түрімен бірдей болмауы керек, себебі бұл
жағдай, нақ сол бір жазаның заңда рұқсат етілгеннен көбірек мерзім мен
мөлшерге асып көрсетер деп кетуіне әкеліп соқтырар еді. Ең басты жазалаушы
элементтері негізгі жазаның элементтерімен сәйкес келетін қосымша жазаны да
тағайындауға болмайды (мысалы, белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан
айыруға қосымша белгілі бір лауазымды атқару кұқығынан айыруды тағайындауға
болмайды).
Егер жасалған қылмыс бағаланатын заң бойынша міндетті түрде қосымша
жаза тағайындалуы тиіс болса, ҚК 55-бабында (белгілі бір қылмыс үшін
көзделген жазадан гөрі неғұрлым жеңіл жаза қолдану) қарастырылған жағдайлар
болса ғана, ондай жазаны қолданбау мумкіндігі орын алады.
Қосымша жазалар қатарына жазаның екі түрі ғана жатады: арнаулы, әскери
немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен,
біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградаларынан айыру; мүлікті
тәркілеу.
Жазаның негізгі түрлері ретінде тағайындалуымен қатар, ҚК 40, 41-
баптарында белгіленген жағдайларда жазаның басқа түрлеріне қосуға да
болатын айыппұл мен белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан айыру жазалардың жеке тобын құрайды.
2.2 Қылмыстық жазаның негізгі түрлері
ҚК-тің 42-бабына сәйкес, қоғамдық жұмыстар сотталған адамның негізгі
жұмыстан, оқудан бос уақытта тегін қоғамдық пайдалы жұмыстарды орындауынан
тұрады.
Қоғамдық жұмыстар республиканың бұрынғы қылмыстық заңында бұрын
белгісіз болған, жазаның ҚР Қылмыстық кодексі тағайындаған жаңа түрі болып
табылады. Қоғамдық жұмыстар ҚР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімі
баптарының 64 санкциясында аталған.
Қоғамдық жұмыстардың түрлерін жергілікті атқарушы органдар немесе
жергілікті өзін-өзі басқарушы органдар белгілейді, олар жазаны атқарушы
орган - қылмыстық-атқарушы инспекцияларға мұндай жұмыстар бойынша
қажеттіліктер туралы хабарлап отырады. Сотталған адамды жұмысқа осы
инспекция жіберетін болады. Қоғамдық жұмыстар сотталған адамның тұратын
жерінде өтеледі.
Қоғамдық жұмыстар ҚК Ерекше бөлімінің кінәлі тұлға сотталған бабының
санкциясында қарастырылған жағдайда, жазаның тек негізгі түрі ретінде ғана
қолданыла алады.
Қоғамдық жұмыстар, сонымен қатар, белгілі бір қылмыс үшін көзделген
жазадан гөрі неғұрлым жеңіл жаза қолданатын немесе жазаның өтелмеген
бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түрімен ауыстыратын жағдайда да қолданылуы
мүмкін. 55, 71-баптар).
Зерттеліп отырған шара шұғыл шаралардың қатарына жатады. Ол сағатпен
өлшеніп, сотталған адам қоғамдық жұмыстарды сол сағаттар аралығында өтейді.
Заң бұл жазаны алпыс сағаттан екі жүз қырық сағатқа дейінгі уақытқа
тағайындауға рұқсат етеді. Жаза бөлініп өтеледі, алайда, демалыс күндері
мен сотталған адам негізгі жұмысы мен оқуынан бос күндері - 4 сағаттан,
жұмыс күндері - жұмыс не оқу аяқталғаннан соң 2 сағаттан, ал сотталған
адамның келісуімен - 4 сағаттан аспауы керек (ҚАК 32-бап, 2-тармақ).
Сотталған адам қоғамдық жұмыстарды өтеуден қасақана жалтарған жағдайда,
аталған жазаны басқа, неғұрлым қатал жаза түрімен ауыстыру мүмкіндігі
тағайындалған.
ҚАК 34-бабына сәйкес, қоғамдық жұмыстардан қасақана жалтару деп мына
жағдайлар танылады: сотталған адамның қоғамдық жұмыстардан жалтару
мақсатымен жасырынып қалуы; бір ай аралығында кемінде екі рет еңбек
тәртібін бұзу; бір ай аралығында қоғамдық жұмыстарға себепсіз дәлелдермен
кемінде екі рет шықпау.
Мұндай жағдайда қоғамдық жұмыстар ҚК 45 және 46, және 48-баптарында
қарастырылған мезгіл шегінде қамауға алумен немесе бас бостандықтан
шектеумен,бас бостандығынан айырумен ауыстырылады. Бұл орайда, сотталған
адамның қоғамдық жұмыстарды өтеген уақыты, қамауға алу немесе бостандықты
шектеу мерзімін анықтау кезінде ескеріледі. Ал мерзімнің өзі қамауға алудың
немесе бостандықты шектеудің бас бостандығынан айырудың бір күніне төрт
сағат қоғамдық жұмыс келетіндей есептеледі.
ҚК 42-бабының 3-бөлігі арқылы жаза қоғамдық жұмыстар арқылы
қолданылмайтын тұлғалардың қатары айқын белгіленген. Қоғамдық жұмыстарға
тарту әскери қызметшілерге, елу бес жастан асқан әйелдер мен алпыс жастан
асқан еркектерге, жүкті әйелдерге, үш жасқа дейінгі балалары бар әйелдерге,
бірінші немесе екінші топтағы мүгедектерге тағайындалмайды.
Жазаның аталған шарасына сотталған әйелдің жүкті болуына байланысты ҚК
72-бабына сәйкес оған жазаны өтеуді кейінге қалдыру қолданылуы мүмкін.
Сотталған адам жазаны өтеу барысында бірінші не екінші топ мүгедегі деп
танылған жағдайда, егер де жазаның аталған түрін сотталған адамның одан әрі
әтеуіне оның денсаулығы кедергілік жасаса, ҚК 73-бабына сәйкес бұл тұлға
жазаны өтеуден босатылып немесе бұл жаза неғұрлым жеңіл жаза түрімен
ауыстырылуы мүмкін.
Қызметте үнемі болатындықтан, қоғамдық жұмысқа тарту әскери
қызметшілердің барлық категорияларына бірдей тағайындала бермейді.
Қылмысты жасаушы кәмелетке толмаған тұлғаға тағайындалатын қоғамдық
жұмысқа тарту, оның оқуынан немесе негізгі жұмысынан бос уақытты кәмелетке
толмаған тұлғаның әлі келетін қоғамдық пайдалы жұмыстарды тегін орындауынан
тұрады.
Кәмелетке толмағандар үшін қоғамдық жұмысқа тартылудың мерзімін
есептеудің біраз өзгешелігі бар. ҚК 79-бабының 4-бөлігіне сәйкес оларға
қоғамдық жұмыстарға тарту қырық сағаттан жүз алпыс сағат аралығында
тағайындалады.
Жазаны өтеу сотталушының жасына қарай анықталары: он алты жасқа
дейінгілерге - күніне екі сағаттан, он алтыдан он сегізге дейінгі
тұлғаларға - үш сағаттан аспауы тиіс.
Түзеу жұмыстары
Түзеу жұмыстарының мәні - сотталған адамның жазасы бұрынғы негізгі
жұмыс орнында өтеліп, сонымен бірге, оның жалақысының белгілі бір мөлшеріне
мемлекеттің кірісіне ұстап қалу жүргізілуінде больш табылады.
Жазаның бұл шарасы - қылмыстық құқықты орын алған гуманизм
принциптерінің бір көрінісі. Ол сотқа кішігірім немесе орташа ауырлықтағы
қылмыс жасағаны үшін кінәлі және қоғамнан аластатылмай түзеліп кетуге
қабылеті бар тұлғаларға қатысты бостандықтан айыруды көздемейтін жаза
тағайындау мүмкіндігін береді.
Түзеу жұмыстары мемлекеттік айыптауды білдіре отырьш, сотталушы тұлғаға
психологиялық әсер жасайды; сотталған тұлғаның жұмыс орнын ауыстыру құқығын
және, жанамалап, көп салаларда мамандығы бойынша өсу мүмкіншілігін де
(мемлекеттік қызмет, банк ісі, білім беру жүйесі және т. б.) шектеді;
сотталған адамның нақты жалақысын азайта отырып, мүлікктік зардапқа
ұшыратады. Сонымен қатар, түзеу жұмыстары жаза түрі ретінде, толығымен
алғанда, тиімді, сотталған адамның жағымды әлеуметтік байланыстарының
үзіліп қалуына соқтырмайды.
Түзеу жұмыстары - жазаның ең кең тараған түрлерінің бірі. Ол Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінің санкцияларының жалпы санының 24,5 процентін
құрайтын 155 санкцияның құрамында бар. Сот практикасында қылмыстық жаза
шараларының барлығының арасынан, осы, түзеу жұмыстарын тағайындау
айтарлықтай үлес салмағын алады. Алайда, жазаның қарастырылып отырған түрін
неғұрлым жиірек қолдануға кедергі болып отырған кейбір жағдайларды
ескермеуге болмайды. Бұған жұмыссыздық санының өсуін жатқызуға болады
(жазаның аталып отырған түрін жұмыссыздарға қолдану мүмкін емес). Аталған
жазаны қолданудың өсуінің төмендеп кеткенін осы жағдайларға байланысты
түсіндіруге болады. Егер, Қазақстанда 1995 жылы түзеу жүмыстарына 18 649
адам (20,0 %) сотталған болса, 1996 жылы олардың саны 10 532 (12,4 %)
болды.
Түзеу жұмыстарын қолдану барысында жазаның мақсатына үш тәсіл арқылы
жетуге болады: міңдеггі түрде еңбекке тарту; еңбекке және басқа да
құқықтарға кейбір шектеулердің болуы; қаражат түріңде әсер ету -
жалақысының бөлігін ұстап қалу.
Түзеу жұмыстарын орындау тәртібі мен жағдайларын қылмыстық-атқарушы заң
реттеп отырады. Жазаны орындау ішкі істер органдарының тиісті
бөлімшелеріне, яғни қылмыстық-атқарушы инспекцияларға жүктеледі.
Жазаның зерттеліп отырған түрінің ауырлығы, негізінен, кінәлінің жеке
басы мен ол жасаған қылмыстың мәні мен қоғамдық қауіптілігі ескеріле отырып
анықталатын мерзіммен (жазаның мерзімімен) байланыстырылады.
Түзеу жұмыстарын өтеу мерзімі сотталған адам жұмыс істеген және оның
жалақысынан ұстап қалу жүргізілген жылдар және айлар мөлшерімен есептеледі.
Кейбір жағдайларда мерзім күнмен де есептелуі мүмкін. Түзету жұмыстары екі
айдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындалып, сот үкімі бойынша сотталған
адамның бұрынғы негізгі жұмыс орнында өтеледі. Бұл мерзімге сотталған
адамның дәлелді себептер бойынша жұмыс істелмеген, бірақ оған жалақы
төленіп отырған (ауырып қалуына, баланы күтіп-бағуына және т. б.
байланысты) уақыты да есептеледі.
Жазаны өтеу мерзіміне, сол сияқты, сотталған адамның жұмыссыз деп
ресми түрде танылған кезеңі де саналады.
Сотталған адамның жазасын өтеген күндерінің саны жазаның сот арқылы
тағайындалған календарь уақытына тиісті жұмыс күндерінің санынан кем
болмауы тиіс. Егер сотталған адам жұмыс күнінің көрсетілген санын өтемеген
болса және ол өтелмеген күндерді жазаның мерзіміне санайтындай заңды
негіздер болмаса, түзеу жұмыстарын өтеу сотталған адам жұмыс күндердің
тиісті санын толық істемейінше жалғаса береді.
Егер де сотталған адам жазаны өтеу кезінде бұлтартпау шарасы ретінде
қамауға алу немесе тұтқындау түріндегі әкімшілік жазалауға ұшырайтындай
болса, осы әкімшілік жазаланған және тұтқындалған мерзімі, мас болудан
немесе мас болуға байланысты әрекеттерден туындаған науқастану мерзімі;
сотталған адам іс жүзінде жұмыс істемеген және оған жалақы есептелмеген
жағдайлар да түзеу жұмыстарын өтеу мерзіміне кірмейді.
Түзеу жұмыстарын өтеу мерзімін есептеудің орнатылған ережелері,
сотталған адамды жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босатуға
ұсынуды қоспағанда, түзеу жұмыстарын соттың тағайындаған мерзімінен ерте
өтеп тастау мүмкіндігін қарастырмайды. (ҚК 70-бап).
Заңда түзету жұмыстарын сотталған адамның жұмыс орнында өтеуі
қарастырылған, яғни субъект сотталғанға дейін жұмыс істеген кәсіпорында,
мекемеде, меншіктің кез-келген түріндегі ұйымда бұрынғы мамандығы бойынша
қалады, алайда түзету жұмыстары болып табылатын нақты жұмыстар заңда
көрсетілмеген. Сондықтан, кез келген жұмыс түрі түзету жұмысы бола алады.
Соттың үкімімен тағайындалған мөлшердегі белгілі соманы мемлекеттік
кіріске сотталған адамның жалақысынан ұстап қалу түзету жұмыстарының
ажырамас бөлігі болып табылады. Бұл ұсталып қалынатын ақша бес проценттен
жиырма процентке дейінгі мөлшерде тағайындалуы мүмкін.
Еңбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz