ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ҚОЗҒАУ ТӘРТІБІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ҚОЗҒАУДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН
ҚҰҚЫҚТЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 5
1.1 Қылмыстық іс қозғауға құқылы
органдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қылмыстық іс қозғаудың
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Қылмыстық іс қозғау
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 17
ІІ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ҚОЗҒАУ
ТӘРТІБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.1 Қылмыстық іс қозғаудан бас
тарту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Қылмыс туралы хабарды немесе арызды тергелу
немесе соталуына қарай
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .31
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 33
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. ҚР-ның 1995 жылы қабылданған Конституциясы
республикамызды демократиялы, құқықты мемлекет ретінде, адам және адамның
өмірі, құқықтары мен бостандықтары – мемлекеттің ең қымбат қазынасы, деп
жарйялады.
Сонымен Қылмыстық іс қозғау тақырыбын курстық жұмыс ретінде алу
себебіміз – қылмыстық іс қозғау кезінде Конституцияда белгіленген
принціптердің сақталмауы, азаматтардың құқықтарының бұзылуы. ҚР
Конституциясының 16-бабына сәйкес:
1. әркім өзінің жеке басының бостандығына құқығы бар;
2. заңда көзделген реттерде ғана және соттың және прокурордың
санкциясымен тұтқындауға және қамауға ұстауға болады, тұтқындалған адамға
сотқа шағымдану құқығы беріледі. Прокурордың санкциясыз адамды жетпіс екі
сағаттан аспайтын мерзімге ғана ұстауға болады.
3. ұсталған, тұтқындалған, қылмыс жасады деп айып тағылған әрбір адам
сол ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған кезден бастап адвокаттың
(қорғаушының) көмегін пайдалануға құқылы.
Қазіргі қабылданып жатқан заңдардың барлығы жеке тұлғаны, жеке
тұлға мүддесін, құқықтарын және бостандықтарын көтермейді. Бұл қазіргі
кезеңнің артықшылығы. Бұрын қоғамның мүддесі жеке тұлғаның мүддесінің
алдында артық болып саналды. Сондықтан, бүгінгі күнде азаматтың бостандығы,
оның мүддесін ерекше қорғалуда болғанымен, қылмыстық іс қозғау және
бұлтартпау шарасын тағайындау сатыларына, прокуратура органдарына,
қадағалау жүргізу барысында ерекше көңіл аудару керек. Әсіресе қазіргі
кезде заңдардың жие өзгеріп тұруына және тағы басқа жағдайларға
байланыстытергеу барысында жіберілетін қателіктер қоғамға – заңсыз қамауға
алу және кінәсіз сотталып кету, яғни азаматтың ең басты конституциялық
бостандық құқығын бұзу қаупін төндіреді. Бұзылған құқықты қалпына келтіру
процессі – прокуратура органдарының қызметінің тікелей міндеті. Өкінішке
орай бүгінгі тергеудің жағдайы бұдан да жақсы болуды тілейді. Көптеген
тергушілердің қаулылары заңға сәйкес болмай, прокурордың ұйғарымы бойынша
күшін жояды. Тәжербие бойынша тергеу органдарының кінәсі заңға
немқұрайлықпен қараудың нәтежиесінде кісі өлтіру, зорлау сияқты және тағы
басқа қылмыстар бойынша кінәсіз адамдар қамауға алынған немесе қылмыстық іс
уақытында қозғалмағандықтан көптеген дәлелдемелер жағалып кетеді немесе
алынбай қалып, кінәлі адамдардың бостандықта жүргені байқалады. Бұл
әрекеттер міндетті түрде, тез арада әрбір тәсілдер пайдалана отырып, ашу
мақсатында жасалынады. Заңды дұрыс қолдану іс бойынша өте жақсы
көрсеткіштерге жеткізеді, орындаушыларды әр түрлі қажетіліктерді жіберуден
сақтайды. Әрине, қылмыстық іс қозғау кезінде орындаушыларға қатаң талаптар
қойылуы керек, өйткені мұнда әрбір бұрмалаушылықтыңнәтежиесінде құылмыстық
іс жүргізудегі заң бұзушылықтар туады. Қылмыстық іс қозғауға құқылы
органдардың міндетті түрде конституциялық принціптердің бірі – жеке тұлғаға
қол сұқпаушылық принціпін сақтау болып табылады. Сонымен қатар қылмыстық
кодекспен қылмыстық іс жүргізу заңының арасындағы қайшылықтар. Мысалға, ҚР
ҚІЖК 186-бабына сәйкес анықтау органының бастығы қылмыстық іс қозғау
сатысының қатысушысы болып табылады. Бірақ ҚР ҚІЖК 66-бабына зерттеу
жүргізу анықтау органы бастығының өкілеттігінің тек алдын ала тергеу
өндірісінде ғана қолданыста екендігін көрсетеді. Демек бұл іс жүргізу
заңының нормаларының бір – біріне қарама – қайшы келуі, іс жүргізу заңында
кеткен кемшілік болып табылады.
Сонымен бүгінгі біздің қарастырып отырған тақрыптың өзектілігі
азаматтардың құқықтарымен бостандықтарын және конституциялық принціптерін
сақтамау болып табылады. Сондай – ақ заңды дұрыс пайдалану және заңдылықты
сақтау. Қылмыстық іс қозғау және қылмыстық іс қозғаудан бас тарту кезінде
қаралып отырған мәселенің объектісі қылмыс жасаған тұлға емес, қылмыс болып
табылады. Қылмыстық іс қозғау туралы мәселені шешуге өз кезегінде қылмыстың
құрамының дәлелді нақты қылмыстық – құқықтық белгілер әсер етеді. Егер
әрекетте қылмысты мінездейтін белгілер болмаса, онда қылмыстық іс қозғауға
мүмкін емес. Сондықтан қылмыстық әрекет тергеу сатысының объектісі болып
саналады.
Сонымен бұл тақрыптың өзектілігі қылмыс туралы арыз және хабар
келіп түскеннен кейін ол бойынша тиісті органдар қылмыстық іс қозғайды.
Қылмыстық іс қозғауға құқылы органдарды атап кетсек прокурор, тергуші,
тергу бөлімінің бастығы, анықтаушы, анықтау бөлімінің бастығы, ал сот
қылмыс туралы арыз немесе хабарды жеке айыптау ісін қоспағанда прокурорға
жібереді. Ал Қаз СССР ҚІЖК – нің 86- бабына сәйкес сот қылмыстық іқозғауға
құқылы оган болып есептелді. Яғни, қазіргі ҚІЖК сәйкес сот тек жеке
апйыптағу ісі бойынша қылмыстық іс қозғай алады. Міне қылмыстық іс қозғауға
құқылы органдардың арқасында жасалған қылмыстың дәлелділігі анықталады,
азаматтардың құқықтарымен, конституциялық принціптерінің сақталуы
қамтамасыз етіледі.
Сонымен қатар қылмыстық іс қозғау үшін себптер мен негіз керек. Яғни
себеппен негізге жалпылама түсінік берсек, себеп жасалған қылмыс жайлы
бастапқы ақпарат көзі, ал негіз жасалған қылмыс бойынша куәландырылатын
нақты мәліметтің (фактының) жеткіліктігі, деп әдебиеттерде жазылып жүр.
Бірақ ғылыми жүйеде себептермен негізге байланысты нақты мазмұнын және
түсінігін түсіндіретін бір жақты тұтас анықтама жоқ.
Бұл жұмыстың мақсаты қылмстық іс қозғау түсінігін, мазмұнын,
қоғамдағы алатын орнын көрсету және түсіндіру, іс қозғау кезінде туындайтын
мәселелерді шешу үшін нақты жолдар ұсыну болып табылады. Қылмыстық іс
қозғауға құқылы органдардың жұмысын жақсарту.
І. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ҚОЗҒАУДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН
ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қылмыстық іс қозғауға құқылы органдар.
“Қылмстық іс қозғау’’ термині қылмыстық іс жүргізу заңында екі
мағынада қарастырылады.
Біріншіден, қылмыстық іс қозғау қылмыстық процесстің бірінші сатысы
және оған қылмыстық ізге түсу органы қатысады, қылмыс жайлы арыз қаралады
қылмыстық іс қозғау туралы шешім қабылдайды.
Екіншіден, қылмыстық іс қозғау – бұл көрсетілген сатының қорытындысы
бойынша қылмыстық ізге түсу органының қылмыстық іс өндірісінің шешімі.
Қылмыстық іс қозғау қылмыстық ізге түсудің алғашқы негізі[1].
Процесс сөзі латын тілінен аударғанда “procedure” (қозғалу, алға
жылжу). Іс бойынша өндіріс – бұл қылмыстық істің қозғалысын жүзеге
асырылатын процессуалдық әрекеттер және шешімдер жиынтығы, яғни істің бір
сатыдан екінші сатыға өтуі. Саты – бұл жеке дара, қылмыстық процесстің
бөлшектерінің азара байланыстылығы, іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың және
органдардың шеңбері бір – бірінен процессуалдық қорытынды шешіміменн және
сипатталатын тікелей міндеттен, процессуалдық әрекет жүргізу тәртібі және
қылмыстық – процессуалдық қатынас сипатымен бөлінген. Қолданыстағы жүрген
процессуалдвқ заңның нормаларына жәнеқұылмыстық процесстің қалыптасқан көз
қарасының теориясы бойынша қылмыстық процесстің келесі сатыларын көрсетуге
болады:
- қылмыстық іс қозғау;
- алдын ала тергеу (алдын ала анықтау);
- сотқа беру;
- істі алдын ала тыңдау;
- басты сот талқылауы;
- аппеляциялық өндіріс;
- кассациялық өндіріс;
- сот шешімін орындау;
- соттық қадағалаудың өндірістік тәртібі;
- іс бойынша жаңадан ашылған мән жайлар бойынша іс өндірісін қайта
жаңғырту.[2]
Қылмыстық істердің барлығы жоғарыда көрсетілген сатылардан өте
бермейді. Жоғарыда көрсетілген сатылардың сегізі – дағдылы (әдеттегі), ал
қалған екеуі – ерекше қылмыстық іс жүргізу әрекетін жетілдірудің бағыты
оның өндірістігінің дамыту, біздің көз қарасымыз бойынша сотқа дейінгііс
жүргізу саралап жіктеусіз болу мүмкін емес. Құқықтық реттеуді топтық және
әдеттегі саралап жіктеуді қолданыстағы заңнамаға бекітілген болар. Жеке
көрсеткенде:
- кәмілетке толмағандарға қатысты іс өндірісі, ол сезіктілермен
жауапекрлер нақты тобының заңды мүдделерінің сақталуының кепілін
жоғарлату мақсатында бекітілген;
- медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану өндірісі, ол
қылмыстық – құқықтың қолданатын шаралардың белгілері бойынша ықпал
жасау, өзінің мазмұнында процессуалдық формасы өзгертілген тұлғаның
ерекшелігіне қарамастан тәуелділік күші бойынша бөлектенген;
Жоғарыда көрсетілгендерді қарта келе қылмыстық сот өндірісінің
кейінгі саралап жіктеу формасы ұсыну, оның өзіндік қылмысқа қатысушылардың
іс-әрекетінің өндірісінің күшін жоғарлату мақсаты бар. Саралап жіктеуге
мындай мысал келтіруге болады осы уақытқа дейінгі материалдарды дайындаудың
хаттамалық формасы болған, ол өзінің өмірге икемділігін көрсетті және жеке
теоритиктардың (қисынш
ылардың) жағының қарсылығына қарамастан ол 1985, 1992, 1994 жылдары кейінгі
дамуына жол ашты. Қазіргі уақытта қылмыстық процессті саралап жіктеудің
(дифференциясының) дәлелдемесі ретінде қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі
іс жүргізу формасы анықтау болып табылады.
Бұл біліктілігі жоқ қылмыс құрамы, бұзақылық, алимент төлеуден бас
тарту, есірткі заттарын заңсыз сақтау, жеңіл – желпі ұрлықтар және тағы
басқалар. Бұл қылмыстырды анықтау органы 1998 жылға дейін материалдарды
сотқа дейінгі дайындаудың хаттамалық формасы және анықтау формасы бойынша
қарастырған артықшылығы. Сонымен, қылмыстық сот өндірісінің мәселесін тез
шешу және кінәлі тұлғаны жауапкершіліктен құтылмаушылығын процессуалдық
қамтамасыз етудің жағы қажетті жартыландырудан ғана емес және жасалған
қылмыстың жағдайының зертелу қиындығын шешетін тергеушілермен
анықтаушылардың санын көбейтуде емес, оның сондай – ақ келесі өзара
қатынасты сұрақтарды жою;
- қылмыстық процесс сатысының жүйесін жетілдіру;
- сотқа дейінгі өндірістің саралап жіктеуін (дифференциясын) дамыту.
Біздің ойымызша, жауапкерді сотқа тапсырғанға дейін жалпы
қылмыстық процесс сатысының жүйесінде біртұтас саты анықталуы тиіс – ол
сотқа дейінгі іс жүргізу, ол өзінің құрамына материалдарды сотқа дейінгі
дайындаудың көп түрлі формасын енгізеді. Тарихқа шолу жасап кетсек орыс
құқығының тарихында қылмыстық процесс сатысының жүйесінің мынадай вариантын
И.Я. Фойницкий ұсынды, ол алдын ала зертеуді -бір тұтас саты деп
көрсетті. Мындай жүйені қолдағандардың тағы біреуі Ю.К.Якимович, ол
қылмыстық процессті мындай түрлерге бөлуді ұсынды: тіктік (вертикалдық)
бойынша – қылмыстық сот өндірісінің түрлерінен және көлденең бойынша –
қылмыстық іс жүргізу сатылары, этаптары. Қылмыстық сот өндірісінің түрлері
істің жеке категориясы бойынша іс жүргізу жиынтығын өзіне қосады. Істің
жеке топтары бойынша іс жүргізу өз кезегінде белгіленген элементерден
тұратын жүйе болып табылады. Қылмыстық процесс сатысының белгіленген
жиынтығы ғалымдардың ойы бойынша, сотқа дейінгі іс жүргізу және сот
өндірісі сапалы басқа жоғары қоғамдығын көрсете алады. С.П. Лонь
материалдарды сотқа дейінгі дайындаудың хаттамалық формасының мәселелерін
көрсете отырып, ол сондай – ақ былай дейді; қылмыстық іс жүргізу әрекетінің
бөлімінде сотқа дейінгі іс жүргізу болу мүмкін деп жазады. [3]
Сот өндірісінің тездігі көбінесе сот және тергеу органдарының
жұмысының ұйымдастырылуына және басқада факторларға, тергеушілермен
судъялардың бюіліктілігіне, техникалық жабдықталуына тәуелді. Бірақта сот
өндірісінің тездігін қамтамасыз етуде процессуалдық форманың ролін жете
бағамалауға болмайды. Процессуалдық ереже, - П.Ф. Пашкевич жазған, - істің
тез және жедел шешілуіне қабілетті болуы мүмкін, сондай – ақ оны бәсеңдету
мүмкін.
Қазіргі уақытта сотқа дейінгі іс жүргізу кезінде өндірістік қызмет
қанағаттандырылмайды, снығ себебінен қылмыстың ашылуының төменділігіне әкіп
соғады. Жүргізілген сараптама бойынша қылмыстың ашылуын фактор болып
отырған айқындалмаған ауыр қылмыстың ашылуы емес, ол анықталған дәлелдеу
кезіндегі қарапайымдылық. Заңды негіз және объективтік шартар болған кезде
қылмыстық іс бойынша қысқартылған іс жүргізу міндеттілігін бірқатар
ғалымдар және тәжербиелі қызметкерлер мойындайды (Л.М. Корнеева, Н.Н.
Ковлин, Т.П. Захаров, П.Ф. Пашкевич, Р.Д. Рахунов, М.Л. Якуб, Н.А.
Якубович, және тағыда басқалар).
Ал басқа процессуалистік топтар (Н.С. Алексеев, М.С. Строгович,
Г. Дроздов, А.С. Кобликов, Е.Г. Мартынчик, И.Л. Петрухин және тағы
басқалар) сот ісін жүргізуінің қысқартылған түрі институтының таралуына
қарсылықтарын білдіреді және істің толық қаралуын қолдайды.
Кейбір авторлар сотқа дейінгі іс жүргізуді алдын ала өндіріс,
сотқа дейінгі процесс фазасы, деп атайды, бірақ аталуының өзгергенімен
мағынасы өзгермейқала береді. Қарастырып отырған көз қарас белгілі талдап
қортуға негіз береді. Біздің ойымызша, сотқа дейінгі іс жүргізудің
мағнасын тергеу және анықтау органыныңқылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес
себеп жеткілікті болғанда жүргізілетін іс - әрекеті дәлелдемелерді жинау
және зертеу кезінде, қылмыстың оқиғасын, жауапкерді, жасаған тұлғаны және
істі дұрыс шешу үшін тиісті жағдайларды сотпен прокурорлық қадағалау мен
анықтау деп түсінуге болады. Сотқа дейінгі іс жүргізу сатысының бастапқы
кезеңі қылмыстық іс жүргізу заңында көзделген құзіретті органға қылмыстық
іс қозғауға себеп келіп түскенде және оны тіркеу болып табылады.[4]
Сотқа дейінгі іс жүргізу кезінде дәлелдемелерді жинау тәсілі
құжаттарды және материалдарды сұрату, түсініктеме алу, тергеу және басқада
процесуалдық әрекеттерді жүргізу болып табылады. Сонымен қатар
дәлелдемелерді жинаудың тәсілі алғашынан бстап қылмыстық- процессуалдық
мәртебеге ие болады. Сотқа дейінгі іс жүргізудің процессуалдық мерзімі
келесі жағдай бойынша қолданылуы тиіс:
- қылмыстық іс қозғау сұрағын шешу – ҚІЖК 184 – бабына сәйкес;
- алдын ала тергеу кезі – ҚІЖК 200 және 285 бабына сәйкес;
- алдын ала тергеу жүргізу кезінде – ҚІЖК 196 бабына сәйкес болуы
тиіс.[5]
Қылмыстық іс қозғаудың түсінігі мынада негізделеді:
- қылмыстық іс (жүргізу) қозғау туралы шешім процессуалдық шарт құруға
бағытталған, яғни қылмысты тез арада ашу, қылмыстың жасалу жағдайын толық
және объективтітүрде тергеу, қылмыс жасаған тұлғаның кінәлілігін дәлелдеу;
- қылдмыстық іс қозғау туралы шешім, ҚІЖК-нің таллаптарына сай
толтырылуы;
- уәкілеті органның қылмыстық іс қозғау туралы шешімнің процессуалды дұрыс
толтырылуы сотқа дейінгі іс әрекетін ерекше кепілі б.т.
ҚР 1997 ж. 13 желтоқсанда қабылданған ҚІЖК –де қылмыстық іс қозғау
бөлімі жеке дара бөлім болып табылады. ҚР ҚІЖК- нің 23-ші тарауында
қылмыстық іс қозғауға себеп және негіз, тәртібі, мерзімі,шешімдер және іс-
әректтер, қылмыстық процесстің осы бөлімінде қабылданатын шешімдер
анықтылған. Тәжірибеде көрсететіндей, кейбір анықтаушылар, тергеушілер және
прокурорлар қылмыстық іс қозғау бөлімінде конституциалық принціптерді
сақтамайды (жеке басқа және тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты, кінәсіздік
призумциясын). [6]
Қыламыстық іс қозғау сатысының мақсаттары:
- қылмыс жайлы алдын ала тергеуді қамтамасыз ету;
- нақ осы қылмысты тергеу қай органға жататынын анықтау.
Заңда мемлекеттік органдарға және уәкілетті органдарға қылмысты жою
немесе алдын алу туралы шараларды міндетті қабылдауын қарастырған.
Қылмыстық іс қозғау сатыларының міндеті ҚІЖК- нің 8-ші бабының жалпы
қылмыстың процесстің міндеттілігінен туындайды, яғни сотқа дейінгі
тергеудің әділ болуы үшін жасалған қылмысқа тез арада көңіл аудару , тез
және толық алу, кінәлі тұлғаны анықтау б.т. Нақ осы сатының міндетін дұрыс
шешу алдын ала тергеуді ойдағыдай жүзеге асыруға жеңіл болады. Уақытында
қылмыстық іс қозғамау дәлелдемелердің жойылуына, қылмыстың жасырылуына әкеп
соғады, соның салдарынан қылмыстық процесстің негізгі мақсатын – қылмыстық
іс бойынша ақиқатын анқтау мүмкін емес.
Сонымен қылмыстық іс қозғау актісінің түсінігі мынада, сот және
қылмыстық қудалау органы кез – келген мезгілде іс жүргізу қызметін іске
асыруға өкілетті. Қылмыстық іс қозғаудың жеке және жеке жария айыптау
тәртібінің ерекшкліктері ҚІЖК – нің 32-ші бабының 2,3 тармақтарында
көрсетілген.Қылмыстық іс қозғауға дейін тектекі тергеу әрекеті жүргізілуі
мүмкін – қарау ( ҚІЖК-нің 221 бабы ) және сот сараптамасы ( ҚІЖК-нің 242
бабының 2 тармағы ).
ҚР ҚІЖК қылмыстық іс қозғауға және қылмыстық процессті бастауға
құқылы органдарды және тұлғаларды көрсеткен. Барлық аталған органдар және
лауазымды тұлғалар қылмыстық іс қозғау бойынша сұрақтарды өздерінің қызмет
бабы бойынша шешеді. Қылмыстық ісв қозғауға құқылы тұлғаларға мыналар
жатқызылады: анықтаушы, анықтау органы, тергеу бөлімінің бастығы,
тергеуші, прокурор (ҚІЖК 185.186 б.б). [3,16.б]
Қылмыстық іс қозғау жайлы сұрақтың шешімі қудалау органаның
құзыретінеде кіреді.Ал қалған органдар және тұлғалар қылмыстық қудалау
органына жасалған немесе қылмыс жасауға әзірленіп жатқаны жайлы мәлімет
жеткізеді және оларға материалдарды ұсынады, соның негізнде прокуратура,
тергеу және анықтау органдары қылмыстық іс қозғауға негіз барма әлде жоқпа
жайлы сұрақты шешеді.
Сатыларды қарудың құзіреті көбінесе прокурорға берілген .ҚР ҚІЖК-
нің 62 б. 6,7 тармақтарында. 190,192 б.б сай прокурор өзі тергеуге
қарамастан қылмыстық іс қозғай алады.Прокурордың құзіретіне жариялық
айыптау істері ғана емес, сонымен қатар жеке және жеке – жария айыптау
істері кіреді. Сонымен прокурор қылмыстық іс қозғауға құқылы:
- барлық жария айыптарымегн;
- егер әрекет дәрменсіз немесе басқаға тәуелді жағдайдағы не басқа да
себептер бойынша өзіне тиесілі құқықты өз бетінше пайдалануға
қабілетсіз адамдардың мүдделерін қозғайтын болса,прокурор жеке айыптау
ісі бойынша жәбірленушінің шағымы болмаған кезде іс қозғауға құқылы;
- егер әрект дәрменсіз немесе басқаға тәуелді жағдайдағы не басқа да
себептер бойынша өзіне тиесілі құқықты өз бетінше қабілетсіз адамдардың
мүдделерін қозғайтын не басқа адамдардың, қоғамның немесе мемлекттің
елеулі мүдделерін қозғайтын болса, осы ұйымның жетекшісінің немесе
уәкілетті органның келісімімен прокурор жеке – жариялы айыптау ісі
бойынша жәбірлеушінің шағымы болмаған кезде де іс қозғауға құқылы.
Осыған байланысты прокурор алдын ала тергуде фрагментті түрде қатыса
алады, ал қылмыстық іс қозғауда – ол заңдылықты қадағалауды жүзеге
асырады,қылмыстық істі тек уәкілеті орган қзғай алады.Прокурордың
заңдылықты сақтау функциясы алдын ала тергеуде сақталып қала
береді.Прокурордың қылмыстық қудалауы тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа
тартылғанда басталады.Брақта прокурордың қылмыстық ізге түсуге қатысуының
фрагменттік мінезі болады.
Келесі қылмыстық іс қозғауға құзыретті тұлғаға келетін болсақ , ол
тергеуші болып табылады.Бұл лауазымды тұлғаларға мыналар жатқызылады:ІІО-
ның тергеушісі, ҰҚО-ның тергеушісі,СПО-ның және
ККО-ның тергеушілері ( ҚІЖК-нің 64бабы ,1 тар.) Лауазымды органдардың
тергеуді жүргізуінің көлеміне қарай келесі жағдайлардаан тұрады:
- ІІолиция Органдарының тергеушісі ҚК –тің 177-бабы бойынша қылмыстық іс
қозғауға құқылы;
- Ұлттық Қауыпсыздық Органдарының тергеушісі ҚК –тің 38 бабы бойынша
қылмыстық іс қозғауға құқылы;
- Салық Полиция Органдарының тергеушісі ҚК –тің 36 бабы бойынша
қылмыстық іс қозғауға құқылы;
- Кеден Комитеті Органдарының тергеушісі ҚК –тің 3 бабы бойнша қылмыстық
іс қозғауға құқылы. [2.5б]
Қылмыстық іс қозғауға құқық берілген тергеуші , лаузымды адам немесе
орган қылмыс туралы арызды немесе хабарды қылмыстық іс қозғамай, тергелуі
бойынша тек мындай:
- қылмыс бұл ауданнан тысқары жерде жасалып және қылмыстық іс қозғау
туралы мәселені шешу үшін қылмыс жасалған жерде тексеру іс-әрекетін
жасау қажет болғанда;
- қылмыстық іс қозғау туралы мәселенішешу үшін ол тергеуіне жатқызылған
орган ғана жүргізе алатын тексеру іс-әрекеттерін жасау қажет болған
жағдайларда ғана беруге құқылы.
Тергеуші қылмыс іс қозғауға, ол бойынша алдын ала тергеу жүргізуге және
осы Кодексте көзделген барлық тергеу қызметін орындауға құқылы. Тергеуші
істі жағдайын жан-жақты, толық және обьективты зерттеуге барлық шараларды
қолдануға, оның қылмыс жасағандығын көрсететін жеткілікті дәлелдер жиналған
адамдарға қатысты айыпталушы ретінде тарту, айып тағу, осы Кодекстке сәйкес
жолын кесу шарасын таңдап алу, айыптау қорытындысын жасау жолымен қылмыстық
ізге түсуді жүзеге асыруға міндетті. Тергеуші, заңда прокурордың санкциясын
немесе сот шешімін алу көзделген жағдайларды қоспағанда, тергеудің
бағытымен тергеу іс- әрекеттерін жүргізу туралы барлық шешімдерді дербес
қабылдайды және олардың заңды және уақыттылы артқарылуы үшін толық жауапты
болады.Тергеушінің қызметіне заңсыз араласу қылмыстық жауаптылыққа әкеп
соқтырады.
Қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеу ол күрделі немесе оның көлемі
үлкен болған жағдайда тергеушілер тобына ( тергеу тобына ) тапсырылуы
мүмкін, бұл туралы қылмыс іс қозғау туралы қаулыда көрсетіледі немесе жеке
қаулы шығарылады. Бұл туралы шешімді тергеу бөлімінің бастығы қабылдауға
құқылы. Қаулыда тергеу жүргізу тапсырылған барлық тергеушілер, оның ішінде
топ жетекшісі – тергеуші көрсетілуге тиіс.
Тергеу бөлімінің бастығы тергеу ісін жүргізуді тергеушіге тапсырады,
тергеушілердің жүргізуіндегі қылмыстық істер бойынша олардың дер кезінде іс-
әрекет жасуына, тергеушілердің алын ала тергеу және күзетпен ұстау
мерзімдерін сақтауына прокурор нұсқауларын, осы Кодексте белгіленген
жағдайларда басқада тергеушілер тапсырмаларының орындалуына бақылау жасауды
жүзеге асырады; істер бойынша нұсқаулар беруге; алдын-ала тергеу жүргізуді
бірнеше тергеушіге тапсырады; заңды көздеген жағдайларда тергеушіні іс
бойынша іс жүргізуден шеттетеді; өз құзірет шегінде өзіне бағынысты алдын
ала тергеуді жүзеге асырушы органның бір тергеу бөлімшесінен қылмыстық істі
алады және алдын ала тергеудің жүзеге асырушы сол не өзге де өзіне
бағынысты органның басқа тергеу бөлімшесіне береді; аяқталған қылмыстық
істерді прокурорға жолдайды. Тергеу бөлімінің бастығы қылмыстық іс
қозғауға, қылмыстық істі өзіне жүргізуіне алуға және бұл орайды тергеушінің
өкілеттігін пайдалана отырып, жеке - дара алын ала тергеу жүргізуге
құқылы.
Тергеу бөлімі бастығының қылмыстық іс бойынша нұсқау тергеушінің
дербестігін, осы Кодексте 64-бабында белгіленген оның құқықтарын шектей
алмайды. Нұсқау жазбаша нысанда беріледі және атқарылуы міндетті, бірақ ол
жөнінде прокурорға шағымдануға болады. Тергеушінің тергеу бөлімінің
бастығының іс-әрекеті жөнінде прокурорға шағымдануы, қылмыстың
сипаттамасымен айыптаудың көлемі, айыптаушыны сотқа беру үшін істі
прокурорға жолдау туралы немесе қылмыстық істі қысқарту туралы нұсқауларды
қоспағанда, олардың атқарылуын кідіртпейді.
Қылмыстық іс қозғауға құқылы келесі субьектілер бар, олар анықтаушы
және анықтау органдары (ҚІЖК 186-бабы, 1 тармақ). Заңда анықтау
органдарының бастығына осындай құқық берілген. Анықтаушының,анықтау
органының бастығы, анықтау органы қылмыстық іс бойынша қылмыстық іс қозғау
көлемі екі негізден тұрады. Олар: 1) ведомствалық тиістілігіне қарай ( ол
ҚР ҚІЖК 65-бабында белгіленген);
2) берілген құзіретін көлеміне шек қойылғанына.
Қылмыстық іс қозғауға құқылы келесі субъектілер бар, олар анықтаушы
және анықтау органдары (ҚІЖК 186 б. 1 тар.). Заңда анықтау органдарының
бастығына осындай құқық берілген. Анықтаушының, анықтау органының бастығы,
анықтау органы қылмыстық іс бойынша қылмыстық іс қозғау көлемі екі негізден
тұрады. Олар: 1) ведомствалық тиістілігіне қарай (ол ҚР ҚІЖК 65 б.
белгіленеді);
2) берілген құзіретінің көлеміне шек қойылғандығына.
Біздің пайымдауымызша, бақылау деп – белгілі бір мемлекеттік орган
қызметінің дұрыс жүргізілуіне және оның ұйымдастыруына бағытталған әрі сол
органның алдына қойған мақсаттары мен міндеттерінің орындалуын қамтамасыз
ететін функциялардың бірін айтуға болады. Өйткені, бақылыу оған тиесілі
объектілердегі істің жағдайының объективтілігін көрсететін қажетті жедел
ақпаратты алуға көмектеседі. Ең алғашқы ведомствалық бақылау терминінің
пайда болуы 1963 жылы ішкі істер органдар жүйесінде тергеушілер
институтынын құрылуымен сәйкес.Сол кездерде аудандық, қалалық,облыстық ішкі
істер органдарында тергеу бөлімдері құрылды.
Бастапқыда тергеу бөлімдерінің бастықтарында ешқандай іс-жүргізуден
құқықтары мен міндеттері болмады. Олардың қызметтері ведомствалық
бұйрықтар, нұсқаулардың ережелерімен қатар, қызметтік тәртіпті сақтауды
қоса алғанда ұйымдастыру-әдістемелік басшылық жасаумен ғана шектелді.
Ведомствалық бақылау іс-жүргізушілік сипатта болмады. Тергеу бөлімі
бастығының тергеушілер өндірісіндегі істердің тергеуіне қатысуы
ведомствалық бақылау деп аталды. Тек 1965-66 жылдары ғана тергеу бөлімі
бастығының өкілеттіктерін белгілейтін іс-жүргізу заңдылығын енгізді.
Конститутцияда көрсетілген адамның құқықтары мен бостандықтарының
қорғауының, екіншіден, осындай іс-жүргізушілік қатынастарды реттейтін
бүкіл заңдар мен ішкі нормативтік құқықтық актілерді қолданудың дұрыстығын
және заңдылықты сақтаудың кепілі болып табылады.
Барлық істе ең қиыны – басталуы - деп Жан Жак Руссо айтқандай,
анықтау органы бастығының ведомствалық бақылау қызметі ішкі істер
органдарына келіп түскен қылмыс туралы арыз немесе хабарды қабылдау, тіркеу
және тергеушілер, анықтаушылардың оларды уақытында қарап, шешім шығарудан
басталуы қажет. Алайда, ҚР ҚІЖК 66-баптың мазмұнында анықтау органы
бастығының процессуалдық бақылау қызметі тек алдын ала тергеу сатысынан
бастап жүзеге асатыны көрсетілген. Яғни ол өзінің өкілеттерін осы іс-
жүргізушіліктің шегінде ғана орындай алады. Дегенмен де, тәжірибе керсінше
көрсетеді. Анықтау органы бастығының іс-жүргізушілік қызметі қылмыстық істі
қозғау сатысын да қамтиды. Мұндай тұжырым анықтаушылар мен тергеушілердің
осы сатыда шешуге міндетті төмендегідей міндеттерінен тікелей шығады:
1. қылмыс болуы мүмкін келіп түскен материалға байланысты қылмыстық істі
қозғауға себептер мен негіздерді тексеру нәтижесі бойынша дұрыс іс-
жүргізу шешімін қабылдау;
2. қылмыс болуы мүмкін ақпаратты жинау және жүйелеу;
3. қылмыстың алдын алу және кесу бойынша шаралар қолдану;
4. қылмыс болуы мүмкін іздерді табу және бекіту;
5. тексеру барысында түскен материал бойынша қорытынды шешім шығару
Анықтау органы бастығының қылмыстық істі қозғау сатысына қатысуы,
тергеушілердің, анықтаушылардың жинаған қылмыс туралы алғашқы мәліметтерін
шешімді заңды және дәлелді қабылдауда дұрыс қолдануын қамтамасыз етеді. Сол
себептен, ол осы сатыда қадағалау жүргізе отырып, тергеушілерден,
анықтаушылардан тергеуге дейінгі тексеру материалдарын, тоқтатылған және
өндірісі қысқартылған қылмыстық істерді оқып-танысуды талап етеді.
1.2. Қылмыстық іс қозғаудың себептері.
Қылмыс туралы арызды және хабарды жан-жақты және обьективты қарау
сондай-ақ оны шешу қылмыстық іс қозғау сатысында алдын ала тергеу
органдарының процесуалдық міндеттілігі. Құқыққа қайшы әрекеттермен
күресудің беделі, конституциялық құқықтарын қамтамасыз етудің басты тәртібі
қылмыс жайлы хабарды, шешу және тексеру, қарау, қабылдауға тиістіболып
келеді.
Бұл жұмыстың тиімділігі және сапалылығы қылмыс жайлы хабар және
арыз бойынша атқарылатын жұмыстарға сәйкес анықталады.
Қылмыс жайлы хабар және арыз бойынша өндіріс мемлекеттік
уәкілетті органдар қылмыстан теріс қылықты ажыратуға көмектеседі, қажетті
тергеу ісін жүргізу үшін және қылмыстық іс қозғаудан бастартуға
көмектеседі. Қылмыстық іс қозғауға шешімнің негізсіздігі ішкі істер
органдарының құралдарының және күшінің ақтаусыз жойылуына әкеледі, жұмысқа
(перегрузка) тудырады, азаматтардың заңды мүдделерінің және құқықтарының
бұзылуына әкеп соғады. Ал керсінше, заңсыз қылмыстық іс қозғаудан бас
тарту әрбір жасаған қылмысы үшін жауаптылықтан құтылмаушылық принціпі
бұзылады.
ҚР ҚІЖК 184-бабында барлық қылмыстық ізге түсу органдары үшін
қылмыс жайлы арыз немесе хабар келіп түскеннен кейінгі іс әрекеттерінің бір
тәртібі белгіленгін. Жалпы олар мынада: арыз, хабар қабылдануы тиіс, ал
қажет жағдайда тексеріс жүргізуге және белгіленген мерзімде - оны шешу.
Қылмыстық ізге түсу органы жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыс жайлы
басқада ақпараттарды және арызды, жасалған орны және уақытына, тергелуіне,
сондай – ақ хабарланған мәліметтің толықтығына қарамастан, қаруға және
тіркеуге, кешіктірмей қабылдауға міндетті. Қылмыс жайлы хабарды және арызды
тексеру қылмыстық процесті жүзеге асырылатын дәлелдеу процесінің көптігін
көрсетеді. Ал егерде қылмыстық іс қозғау немесе одан бас тарту жайлы
мәселені шешу кезінде бар материалдардың жеткіліксіз болғанда жүзеге
асырылады. Хабар және арызды тексерудің міндеті қылмыстық іс өндірісін
болдырмайтын жағдайды анықтау, қылмыс белгілеріне қатысты жетіспейтін
мәліметтерді анықтау болып табылады. Сондай – ақ жасалған қылмыстың
жағдайын, кінәлі тұлғаны және дәлелдеуге жататын басқа жағдайларды анықтау
– бұл басты сот талқылауының, алдын ала тергеудің міндеті.
Хабарды немесе арызды тексерудің тәсіліне келесілер жатқызылады:
- қажет материалдарды, құжаттарды талап ету;
- тергеу әрекеттерін жүргізу, яғнисараптама, қараудың барлық түрлерін
жүргіңзу;
- іс өндірісін болдырмайтын жағдайларды анықтау немесе қылмыс белгілерін
табу үшін жедел – іздестіру шараларын жүргізу;
- тиісті органдарға және лауазымды тұлғаларға әр түтдегі тапсырмалар
тапсыру;
- тиісті мәліметтерді алу үшін сәйкес құжаттарды немесе басқада
құжаттарды оқу.
Қазіргі қолданыстағы процессулдық заң бойынша қайта тергеу
сатысында куәгерлерден, жәбірленушіден құқық бұзушылардан түсініктеме алу
(немесе алып қою) көзделмеген. Бірақта тәжербиеде түсініктеме алу қылмыс
жайлы хабарды немесе арызды тексерудің көп тараған тәсілі болып танылады.
Сауалнама жүргізгенде көптеген тергеушілер жәіне анықтаушылар (93%) алдын
ала тексеруде жазбаша түсініктеме алу қажет деп есептейді. Себебі ол қылмыс
жайлы хабарды немесе арызды дұрыс шешілуіне көмек көрсетеді.
Заңда мұндай жағдай белгіленген, қылмыстық іс қозғау шешімін
қабылдау үшін мындай белгілі шарттар қажет:
- қылмыстық іс қозғау үшін себептер;
- қылмыстық іс қозғау үшін негіз;
- қылмыстық іс бойынша жағдайдың болмауы.
Қылмыстық іс қозғауға себептер – қылмыстың істелгені жайлы немесе
қылмыс істеуге дайындалып жатқны жайлы заңмен анықталған бастапқы ақпарат
көзі. ҚР ҚІЖК – нің 177-бабына сәйкес қылмыстық іс қозғауға мына себептер
бола алады:
- азаматтардың арыздары;
- кінәсін мойындап келу;
- мелекеттік органдардың лауазымды адамдарының немесе ұйымды басқару
функцияларын атқарып отырған адамның хабарлау;
- лауазымды адамның және қылмыстық іс қозғау құқығы берілген органның
қылмыс туралы мәліметтерді тікелей анықтауы;
- бұқаралық ақпарат құралдарының хабарлауы.
Азаматтардың қылмыс туралы арыздары ауызша және жазбаша болуы
мүмкін. Жазбаша арызға оны беріп отырған адамның қолы қойылуы тиіс. Тергеу
іс- әрекетін жүргізу кезінде немесе сот талқылау барысында жасалған қылмыс
туралы ауызша арыз тиісінше тергеу іс-әрекетін немесе сот отырысының
хаттамасына енгізіледі. Өзге жағдайларда жеке хаттама жасалады. Хаттамада
арыз беру үшін, оның тұратын жері және жұмыс орны көрсетіледі. Сондай-ақ
оның жеке басын куәләндыратын құжаттар туралы мәліметтер қамтылуға тиіс.
Хаттамаға арыз беруші және арыз қабылдаған лауазымды тұлға қол қояды. Арыз
берушіге әдейі жалған сөз жеткізгені үшін ҚР ҚК 351-бабы бойынша қылмыстық
жауаптылық туралы ескертіледі және бұл жайлы хаттамада көрсітіледі және
арыз берушінің қолымен куәләндырады.
Қылмыс жайлы ауызша хабар телефон арқылы берілуі мүмкін. Мұндай
арызды ІІО-ның кезекшісі арыздар мен хабарларды толтыру журналына жазады,
содан кейін хабар тексеріс кезінде дәлелденсе, онда міндетті жазбаша
толтыруға жатады. Барлық азаматтар қылмыс жайлы ауызша және жазбаша
арыздармен жүгінуге мүмкіндіктері болмайды, осындай кезде олар басқа
тәсілдермен хабарлай алады. Солардың бірі пошта арқылы хат жібереді.
А.Р.Михаилленконен анықтамасы бойынша, хат дегеніміз – бұл ең біріншіден өз
сөзінің жазылуы, яғни бұл алыс арақашықтықтан хабар жеткізу ғана емес,
сондай-ақ оның бекітілуі және уақытылы сақталуы. Сондай-ақ қылмыс жайлы
арызды хат арқылы ғана емес, посылка және бандероли арқылы жіберуге болады.
Қылмыс жайлы арызды және хабарды мындай жеткізу тәсәлі, оны процесуалдық
дұрыс толтырғаннан кейін қылмыстық іс қозғауға себеп деп қарауға болады.
[12]
Тәжірибиеде белгілі, алдын ала тергеу органдарына анонимды
мінездегі ( домалақ) арыздар келіп түсіеді. Олардың авторлары әртүрлі
жағдайларға байланысты ( қорқыныш, өшпенділік, өсек,қоқан-лоқы көрсетуден
қорқу) белгісіз боп қалғылары келеді. Заңда мынадай арыздың құқықтық
табиғаты және процесуалдық зардаптарын айқындайды. Анонимды ( домалақ)
арыздар қылмыс іс қозғауға себеп бола алады, тек оларды толық және жан-
жақты, алдын ала тергелгенен кейін, егер олар қылмыстың белгісін көрсетсе
және нақты мәліметтер болған кезде ғана. Нақ ол кезде себеп болады алдын
ала тергеу органдарының қылмыстың белгісін анықтаған кезде. [13]
Қарастырып отырған қылмыстың (жасалған қылмыс жайлы көрнеу жалған
сөз жеткізу ҚР ҚК-нің 351 бабы.) қоғамға қауіптілігі мынада, жасалған
қылмыс жайлы көрнеу жалған сөз жеткізудің салдарынан қылмыстық жуаптылықа
кінәсіз тұлға тартылуы мүмкін. Көрнеу жалған сөз жеткізудің салдары құқық
қорғау органдарының қызметіне кедергі келтіреді, олар көбінесе қылмыстық іс
қозғауға және алдын ала тергеуді жүргізуге негіз боллып келеді қылмыс жайлы
келіп түсетін ақпараттардың шұбасыз немесе көрнеу екндігін тексеру, анықтау
кезінде қылмыс жайлы барлық хабарды күмәнді деп жорамалдап айтуға болады.
Сонымен қатар заң бойынша хабардың щұбасыздығын анықтауды міндетті етіп
қойған жоқ. Бірақта бұл әрбір хабар сонымен қтар көрнеу жалған сөз
жеткізуді қылмыстық іс қозғауға негіз деп ойлауға болмайды. ҚР ҚІЖК 177-
бабының 2 тармғына сәйкес, қылмыстық іс қозғуға қылмыстық іс бойынша іс
жүргізуді болдырмайтын мән-жайлар болмай, қылмыс белгілерін көрсететін
жеткілікті деректердің болуы негіз болып табылады. Б.К. Шынарбаеваның ойы
бойынша, мәліметтердің жеткілікті болуы деп, қылмыстың белгілері бар нақты
мәліметтердің жеткілікті болуы деп түсіну керек. [14] Кейбір әдебиеттерде
нақты мәліметтер арыздарда ұқсас кездеседі және осы кезден бастап кейінге
қалдырмай қылмыстық іс қозғау керек. Қозғлған істің заңды және дәлелді
болуына кепіл береді және арызданушыға көрнеу жалған сөз жеткізгені үшін
қылмыстық жауаптылыққа тартылтынын ескертеді. Мұндай жағдай қылмыстық
процестің бір міндетін шешеді – ол қылмыстың тез ашылуы. Қылмыстық
процестің міндеттері қылмыстарды тез және толық ашу, оларды жасаған
адамдарды әшекерлеу және қылмыстық жауапқа тарту, әділ сот талқылауы және
қылмыстық заңды дұрыс қолдану болып табылады. Бірінші жағдайда мынаны айта
кеткен жөн жасалған қылмыспен және тергеудің басталуының арасындағы
уақыттың ең аздығының болмауы, заңдылықты сақтауы және ҚР ҚК-нің 351
бабында көрсетілген қылмыстың қоғамға қаупті зардаптарын болдырмау,
қылмыстық ізге түсу органдарының дәлелсіз еңбек шығындарын және сонымен бір
уақытта қылмыстық іс қозғау сатысында алдында көрсетілген мәселенің
шешілмей қалуын болдырмау болып табылады.[15]
Ал екінші жағдайда, қылмыстық іс қозғауға себептің дифференциясы
жойылады, яғни қандай болмасын себепте қылмыстың белгілерінің қаншалықты
дәлелділігін тексеру үшін анықтау іс-әрекетін жүргізу қажет болады, осыдан
кейін себптердің бөліну тәсілі маңызын жоғалтады.
Кінәсін мойындап келу – әлі күмән келтіргенде немесе аталған
қылмысты жасағанына айып тағылмағанда, адамның өзі жасаған қылмыс туралы
ерікті мәлімдеуі. Аталған мәлімдемені жазбаша да және ауызша да нысанда
жасауға болады және оны мәлімдеуші қылмысты процесты жүргізетін органдарға
беруге тиіс.
Ауызша мәлімдемені хаттамаға енгізіледі. Хаттамада жасалған мәлімдеме егжей-
тегжей жазылады. Хаттамаға кінәсін мойындап келген адам және мәлімдемені
қабылдаған лауазымды тұлға қол қояды. Кінәсін мойындап келген кездегі
мәлімдемеде қылмысқа бірге қатысқан адамдар аталған жағдайлар мәлімдеушіге
әдейі жалған хабар бергені үшін қылмысмық жауаптылық туралы ескертіледі.
Егер хаттама толтырылғаннан кейін бұл факт тексеріліп жатқан немесе
алдын ала тергеуге жүріп жатқан онда бұл адамға жеңілдетілген жаза
қолданылады. [16]
Мемлекеттік органда лауазымды адамның немесе ұйымда басқару
функцияларын атқарып отырған адамның хабары – жасалған немесе дайындалып
жатқан қылмыс жайлы арызы жазбаша түрде болу керек және ресми толтырылуы
тиіс. Нақ осы хабар ұйымның бланкісымен дайындалған және лауазымды тұлғаны
қолымен, мөрімен куәләндырған және сондай-ақ қылмыс жайлы хабарды растайтын
материалдармен ұсынылуы тиіс. Сондай-ақ бұларға тексеріс актісі,
инвентаризация (түгелдеу), қызметтік материалдардың тексерісі жауапты
тұлғалардың түсініктемесі жатқызылады. Кейбір жағдайларда мемлекеттік жеке
органдар жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыс жайлы хабарды міндетті
түрде хабарлауға тиіс. Бұл денсаулық сақтау, өтке қарсы органдарының,
төтенше жағдай органдары, кәсіпкер жетекшілеріне және ұйымдарға қатысты.
Мұндай жағдайда қылмыстық қудалау органдарының лауазымдық тұлғасы хабарды
қабылдап және оны тексеріске салу керек.
Егер, ҚР ҚК 8-тарауында көзделген әрекет мелекеттік кәсіпорын боп
табылмайтын тек қана коммерциялық немесе өзге ұйымның мүдделеріне зиян
келтірсе және басқа ұйымдардың мүдделеріне, сондай-ақ азаматтардың,
қоғамның немесе мемлекеттің мүдделеріне зиян келтірмесе, қылмыстық жауапқа
тарту осы ұйым немесе уәкілетті орган басшысының арызы немесе олардың
келісімі бойынша жүзеге асырылады.
Бұқаралық ақпарат құралдарындағы хабар – бұқаралық ақпарат
құралдарындағы хабар газетте немесе журналда жарияланғанда не радио немесе
теледидар арқылы себеп бола алады. Қылмыс туралы хабарды жариялаған немесе
таратқан бұқаралық ақпарат құралдарында басқару функцияларын атқаратын
адамдар қылмыстық іс қозғауға құқығы бар адамның талап етуі бойынша
жасалған мәлімдемені растайтын өз қолындағы құжаттармен өзге де
материалдарды беруге, сондай-ақ мәліметтерді ақпарат көзін құпия ұстау
шартымен берген жағдайларды қоспағанда, сол мәліметтерді берген адамның
атын атауға міндетті.
Лауазымды адамның және қылмыстық іс қозғауға берілген органның
қылмыс туралы міліметтерді тікелей анықтауы – бұл олардың қызметтік іс-
әрекеті кезінде жасалған немесе қылмысқа дайындалып жатқанын көрсететін
жағдайларды анықтауы.
Анықтау, тергеу және прокуратура органдарының қылмыстың белгісін
тікелей анықтауы қылмыстық іс қозғауға себеп бола алады,яғни бұл органның
ешкімнің хабарынсыз өздерінің ынтасы арқылы істелген немесе дайындық жүріп
жатқан қылмыстың белгісін анықтайды. Анықтау, тергеу және прокуратура
органдарының қылмыспен күресуде ынталық және белсенділік міндеттілігі
жүктелген. Сондықтан олар істелген қылмыс жайлы келіп түскен мүдделі
тұлғаны арызы бойынша ғана қылмыс іс қозғауға тиіс емес және олар сондай-ақ
істелген немесе дайындық жүріп жатқан қылмыстың өздері қызметін жүзеге
асыру барысында анықтаған мәліметтер бойынша қылмыстық іс қозғауға тиіс.
Анықтаушыға, анықтау органына қылмыстық негізгі фактісын олардың жедел
іздестіру қызметін жүзеге асыру барысында белгілі болуы мүмкін. Прокурор
өзінің функцияналдық қызметін жүзеге асыру барысында, яғни жалпы заңдылықты
қадағалау барысында заңның бұзылғанын анықтауы мүмкін және онда қылмыстың
элементтері табылса. Анықтаушы тергеуші сияқты қылмыстық істі тергеу
барысында басқа қылмыстың белгісін анықтауы мүмкін. Анықтаушы, тергеуші
және прокурор қылмыстың куәгері болуы мүмкін немесе қылмыс жасалғаннан
кейін оның ізін анықтауы мүмкін. Көрсетілген субьектілердің қылмыстың
белгісін тікелей анықтау фактісі, нақты жағдайына байланысты, оқиға болған
жерді қарау хаттамасына немесе жазбаша рапортқа енгізіледі. Талқыланып
отырған жағдайға мынауда жатқызылады, қылмыстық қудалау органындағы
лауазымды тұлғаның басқа қылмыс тексеруінің нәтижесінде басқа қылмыстың
белгісін анықтау. ҚІЖК-нің 177-бабында айтылған, қылмыстық іс қозғауға
қылмыстың құрамы міндетті емес, оған тек қылмыстың белгісі жеткілікті.
Осыған орай қылмыс іс қозғауға бір немесе бірнеше қылмыс белгісі
жеткілікті. Ережеге сай алдын ала тергеу кезінде қылмыс құрамының екі
элементі ашылады – обьектісі және обьекті жағы. Олар мынадай сұраққа жауап
береді: қылмыстың орны болды ма, жасалған қылмыстың қандай аумақты алып
жатқаны. Қылмыстық іс қозғау кезінде тергеу органы материалдардың
жеткілікті болғанымен қылмыстың кім жасағаны және кінәлілік
формасын біле бермейді. Қылмыс құрамының қалған элементтері – субьектісін
және субьективті жағын анықтау – алдын ала тергеу сатысының міндетіне
жатқызылады.
1.3 Қылмыстық іс қозғау негізі
Қылмыстық іс қозғауға негіз бола алады істелген немесе дайындық жүріп
жатқан қылмыс жайлы куәләндырылатын нақты фактының жеткіліктілігі. Егер
қылмыстық қудалау органдарына қылмыс жайлы факті белгілі болмаса онда
қылмыстық іс қозғауға негіз болмайды. Қылмыстық іс қозғау кезінде қылмыстық
істің тергелуі болдырмайтын жағдайларды анықтауға міндетті. Қылмыс туралы
арызды немесе хабарды қабылдау мен қаралу міндеттілігі қылмыстық ізге түсу
органы кез келген жасауға немесе дайындалып жатқан қылмыс туралы арызы
немесе хабарды қабылдауға, тіркеуге және қарауға міндетті. Арыз берушіге
арызды немесе хабарды қабылдаған адамды, оны тіркеген уақытын арыз немесе
хабар бойынша шешім қабылдауға тиісті уақытты көрсете отырып, қылмыс туралы
қабылдаған арызын немес хабардың тіркегені туралы құжат беріледі. Қылмыс
туралы арызды немесе хабарды қабылдаудан негісіз бас тартуға прокурорға
немесе сотқа ҚР ҚІЖК – не сәйкес белгіленген тәртіп бойынша шағымдануға
болады. Сотқа түскен қылмыс туралы арыз немесе хабар жеке айып тағу ісін
қозғау жағдайларын қоспағанда, прокурорға жіберіледі, бұл туралы арыз
берушіге хабарланады. Сот қылмыстық, азаматтық немесе әкімшілік істі
талқылау кезінде қылмыс белгілерін байқағанда ол туралы жеке қаулы арқылы
прокурорға хабарлауға міндетті. Бір ай ішінде прокурор тез арада мәселені
шешу керек және ол жайлы сотқа хабарлайды (ҚР ҚІЖК 387-бабы 6 тармақ).
Қылмыс туралы арыздар мен хабарларды қарау мерзімдері қылмыс туралы
арыз немесе хабар бойынша шешім ол түскен күннен бастап үш тәуліктен
кешіктірмей қабылдануға тиіс. Қылмыс туралы арыздар мен хабарлар келіп
түскен кезден бастап қылмыстық іс қозғауға құқылы лауазымды тұлға ҚІЖК
белгіленген мерзім ішінде тиісті процесуалдық шешім шығаруға тиіс. Қажет
болған жағдайда мәлімметтері алу, құжаттарды немесе өзге материалдарды
талап ету,оқиға болған жерді қарау, сраптама -жүргізу үшін бұл мерзімді
анықтау органының бастығы, тергеу бөлімінің бастығы он тәулікке дейін,
ерекше жағдайларда – бір айға дейін ұзартылады, бұл туралы жиырма төрт
сағат ішінде прокурорға хабарлауға тиіс. Қылмыстық іс қозғау және одан бас
тарту немесе материалдарды тергелуге қайта жіберуге негіз болған жағдайда
тез арада шешім қабылданады.Ал егер тез арада бұл шешілмесе онда қылмыстың
ізін суытып алады және қылмыстық ізге түсу органына материалды жинауға
қиынға әкеп соғады.
Қылмыс туралы арызды немесе хабарды қарау нәтижесінде қабылданатын
шешімдер қылмыс туралы арызды немесе хабарды алған әрбір жағдайда немесе
қылмысты тікелей анықтағанда анықтаушы, анықтау органы, тергеу бөлімінің
бастығы, тергеуші немесе прокурор мынадай шешімдердің бірін қабылдайды:
- қылмыстық іс қозғау туралы және оның көшірмесі прокурорға жиырма төрт
сағат ішінде жіберіледі және арыз берушіге хабарланады;
- қылмыстық іс қозғаудан бас тарту туралы оның көшірмесі жиырма төрт
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ҚОЗҒАУДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН
ҚҰҚЫҚТЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 5
1.1 Қылмыстық іс қозғауға құқылы
органдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қылмыстық іс қозғаудың
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Қылмыстық іс қозғау
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 17
ІІ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ҚОЗҒАУ
ТӘРТІБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.1 Қылмыстық іс қозғаудан бас
тарту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Қылмыс туралы хабарды немесе арызды тергелу
немесе соталуына қарай
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .31
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 33
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. ҚР-ның 1995 жылы қабылданған Конституциясы
республикамызды демократиялы, құқықты мемлекет ретінде, адам және адамның
өмірі, құқықтары мен бостандықтары – мемлекеттің ең қымбат қазынасы, деп
жарйялады.
Сонымен Қылмыстық іс қозғау тақырыбын курстық жұмыс ретінде алу
себебіміз – қылмыстық іс қозғау кезінде Конституцияда белгіленген
принціптердің сақталмауы, азаматтардың құқықтарының бұзылуы. ҚР
Конституциясының 16-бабына сәйкес:
1. әркім өзінің жеке басының бостандығына құқығы бар;
2. заңда көзделген реттерде ғана және соттың және прокурордың
санкциясымен тұтқындауға және қамауға ұстауға болады, тұтқындалған адамға
сотқа шағымдану құқығы беріледі. Прокурордың санкциясыз адамды жетпіс екі
сағаттан аспайтын мерзімге ғана ұстауға болады.
3. ұсталған, тұтқындалған, қылмыс жасады деп айып тағылған әрбір адам
сол ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған кезден бастап адвокаттың
(қорғаушының) көмегін пайдалануға құқылы.
Қазіргі қабылданып жатқан заңдардың барлығы жеке тұлғаны, жеке
тұлға мүддесін, құқықтарын және бостандықтарын көтермейді. Бұл қазіргі
кезеңнің артықшылығы. Бұрын қоғамның мүддесі жеке тұлғаның мүддесінің
алдында артық болып саналды. Сондықтан, бүгінгі күнде азаматтың бостандығы,
оның мүддесін ерекше қорғалуда болғанымен, қылмыстық іс қозғау және
бұлтартпау шарасын тағайындау сатыларына, прокуратура органдарына,
қадағалау жүргізу барысында ерекше көңіл аудару керек. Әсіресе қазіргі
кезде заңдардың жие өзгеріп тұруына және тағы басқа жағдайларға
байланыстытергеу барысында жіберілетін қателіктер қоғамға – заңсыз қамауға
алу және кінәсіз сотталып кету, яғни азаматтың ең басты конституциялық
бостандық құқығын бұзу қаупін төндіреді. Бұзылған құқықты қалпына келтіру
процессі – прокуратура органдарының қызметінің тікелей міндеті. Өкінішке
орай бүгінгі тергеудің жағдайы бұдан да жақсы болуды тілейді. Көптеген
тергушілердің қаулылары заңға сәйкес болмай, прокурордың ұйғарымы бойынша
күшін жояды. Тәжербие бойынша тергеу органдарының кінәсі заңға
немқұрайлықпен қараудың нәтежиесінде кісі өлтіру, зорлау сияқты және тағы
басқа қылмыстар бойынша кінәсіз адамдар қамауға алынған немесе қылмыстық іс
уақытында қозғалмағандықтан көптеген дәлелдемелер жағалып кетеді немесе
алынбай қалып, кінәлі адамдардың бостандықта жүргені байқалады. Бұл
әрекеттер міндетті түрде, тез арада әрбір тәсілдер пайдалана отырып, ашу
мақсатында жасалынады. Заңды дұрыс қолдану іс бойынша өте жақсы
көрсеткіштерге жеткізеді, орындаушыларды әр түрлі қажетіліктерді жіберуден
сақтайды. Әрине, қылмыстық іс қозғау кезінде орындаушыларға қатаң талаптар
қойылуы керек, өйткені мұнда әрбір бұрмалаушылықтыңнәтежиесінде құылмыстық
іс жүргізудегі заң бұзушылықтар туады. Қылмыстық іс қозғауға құқылы
органдардың міндетті түрде конституциялық принціптердің бірі – жеке тұлғаға
қол сұқпаушылық принціпін сақтау болып табылады. Сонымен қатар қылмыстық
кодекспен қылмыстық іс жүргізу заңының арасындағы қайшылықтар. Мысалға, ҚР
ҚІЖК 186-бабына сәйкес анықтау органының бастығы қылмыстық іс қозғау
сатысының қатысушысы болып табылады. Бірақ ҚР ҚІЖК 66-бабына зерттеу
жүргізу анықтау органы бастығының өкілеттігінің тек алдын ала тергеу
өндірісінде ғана қолданыста екендігін көрсетеді. Демек бұл іс жүргізу
заңының нормаларының бір – біріне қарама – қайшы келуі, іс жүргізу заңында
кеткен кемшілік болып табылады.
Сонымен бүгінгі біздің қарастырып отырған тақрыптың өзектілігі
азаматтардың құқықтарымен бостандықтарын және конституциялық принціптерін
сақтамау болып табылады. Сондай – ақ заңды дұрыс пайдалану және заңдылықты
сақтау. Қылмыстық іс қозғау және қылмыстық іс қозғаудан бас тарту кезінде
қаралып отырған мәселенің объектісі қылмыс жасаған тұлға емес, қылмыс болып
табылады. Қылмыстық іс қозғау туралы мәселені шешуге өз кезегінде қылмыстың
құрамының дәлелді нақты қылмыстық – құқықтық белгілер әсер етеді. Егер
әрекетте қылмысты мінездейтін белгілер болмаса, онда қылмыстық іс қозғауға
мүмкін емес. Сондықтан қылмыстық әрекет тергеу сатысының объектісі болып
саналады.
Сонымен бұл тақрыптың өзектілігі қылмыс туралы арыз және хабар
келіп түскеннен кейін ол бойынша тиісті органдар қылмыстық іс қозғайды.
Қылмыстық іс қозғауға құқылы органдарды атап кетсек прокурор, тергуші,
тергу бөлімінің бастығы, анықтаушы, анықтау бөлімінің бастығы, ал сот
қылмыс туралы арыз немесе хабарды жеке айыптау ісін қоспағанда прокурорға
жібереді. Ал Қаз СССР ҚІЖК – нің 86- бабына сәйкес сот қылмыстық іқозғауға
құқылы оган болып есептелді. Яғни, қазіргі ҚІЖК сәйкес сот тек жеке
апйыптағу ісі бойынша қылмыстық іс қозғай алады. Міне қылмыстық іс қозғауға
құқылы органдардың арқасында жасалған қылмыстың дәлелділігі анықталады,
азаматтардың құқықтарымен, конституциялық принціптерінің сақталуы
қамтамасыз етіледі.
Сонымен қатар қылмыстық іс қозғау үшін себптер мен негіз керек. Яғни
себеппен негізге жалпылама түсінік берсек, себеп жасалған қылмыс жайлы
бастапқы ақпарат көзі, ал негіз жасалған қылмыс бойынша куәландырылатын
нақты мәліметтің (фактының) жеткіліктігі, деп әдебиеттерде жазылып жүр.
Бірақ ғылыми жүйеде себептермен негізге байланысты нақты мазмұнын және
түсінігін түсіндіретін бір жақты тұтас анықтама жоқ.
Бұл жұмыстың мақсаты қылмстық іс қозғау түсінігін, мазмұнын,
қоғамдағы алатын орнын көрсету және түсіндіру, іс қозғау кезінде туындайтын
мәселелерді шешу үшін нақты жолдар ұсыну болып табылады. Қылмыстық іс
қозғауға құқылы органдардың жұмысын жақсарту.
І. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ҚОЗҒАУДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН
ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қылмыстық іс қозғауға құқылы органдар.
“Қылмстық іс қозғау’’ термині қылмыстық іс жүргізу заңында екі
мағынада қарастырылады.
Біріншіден, қылмыстық іс қозғау қылмыстық процесстің бірінші сатысы
және оған қылмыстық ізге түсу органы қатысады, қылмыс жайлы арыз қаралады
қылмыстық іс қозғау туралы шешім қабылдайды.
Екіншіден, қылмыстық іс қозғау – бұл көрсетілген сатының қорытындысы
бойынша қылмыстық ізге түсу органының қылмыстық іс өндірісінің шешімі.
Қылмыстық іс қозғау қылмыстық ізге түсудің алғашқы негізі[1].
Процесс сөзі латын тілінен аударғанда “procedure” (қозғалу, алға
жылжу). Іс бойынша өндіріс – бұл қылмыстық істің қозғалысын жүзеге
асырылатын процессуалдық әрекеттер және шешімдер жиынтығы, яғни істің бір
сатыдан екінші сатыға өтуі. Саты – бұл жеке дара, қылмыстық процесстің
бөлшектерінің азара байланыстылығы, іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың және
органдардың шеңбері бір – бірінен процессуалдық қорытынды шешіміменн және
сипатталатын тікелей міндеттен, процессуалдық әрекет жүргізу тәртібі және
қылмыстық – процессуалдық қатынас сипатымен бөлінген. Қолданыстағы жүрген
процессуалдвқ заңның нормаларына жәнеқұылмыстық процесстің қалыптасқан көз
қарасының теориясы бойынша қылмыстық процесстің келесі сатыларын көрсетуге
болады:
- қылмыстық іс қозғау;
- алдын ала тергеу (алдын ала анықтау);
- сотқа беру;
- істі алдын ала тыңдау;
- басты сот талқылауы;
- аппеляциялық өндіріс;
- кассациялық өндіріс;
- сот шешімін орындау;
- соттық қадағалаудың өндірістік тәртібі;
- іс бойынша жаңадан ашылған мән жайлар бойынша іс өндірісін қайта
жаңғырту.[2]
Қылмыстық істердің барлығы жоғарыда көрсетілген сатылардан өте
бермейді. Жоғарыда көрсетілген сатылардың сегізі – дағдылы (әдеттегі), ал
қалған екеуі – ерекше қылмыстық іс жүргізу әрекетін жетілдірудің бағыты
оның өндірістігінің дамыту, біздің көз қарасымыз бойынша сотқа дейінгііс
жүргізу саралап жіктеусіз болу мүмкін емес. Құқықтық реттеуді топтық және
әдеттегі саралап жіктеуді қолданыстағы заңнамаға бекітілген болар. Жеке
көрсеткенде:
- кәмілетке толмағандарға қатысты іс өндірісі, ол сезіктілермен
жауапекрлер нақты тобының заңды мүдделерінің сақталуының кепілін
жоғарлату мақсатында бекітілген;
- медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану өндірісі, ол
қылмыстық – құқықтың қолданатын шаралардың белгілері бойынша ықпал
жасау, өзінің мазмұнында процессуалдық формасы өзгертілген тұлғаның
ерекшелігіне қарамастан тәуелділік күші бойынша бөлектенген;
Жоғарыда көрсетілгендерді қарта келе қылмыстық сот өндірісінің
кейінгі саралап жіктеу формасы ұсыну, оның өзіндік қылмысқа қатысушылардың
іс-әрекетінің өндірісінің күшін жоғарлату мақсаты бар. Саралап жіктеуге
мындай мысал келтіруге болады осы уақытқа дейінгі материалдарды дайындаудың
хаттамалық формасы болған, ол өзінің өмірге икемділігін көрсетті және жеке
теоритиктардың (қисынш
ылардың) жағының қарсылығына қарамастан ол 1985, 1992, 1994 жылдары кейінгі
дамуына жол ашты. Қазіргі уақытта қылмыстық процессті саралап жіктеудің
(дифференциясының) дәлелдемесі ретінде қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі
іс жүргізу формасы анықтау болып табылады.
Бұл біліктілігі жоқ қылмыс құрамы, бұзақылық, алимент төлеуден бас
тарту, есірткі заттарын заңсыз сақтау, жеңіл – желпі ұрлықтар және тағы
басқалар. Бұл қылмыстырды анықтау органы 1998 жылға дейін материалдарды
сотқа дейінгі дайындаудың хаттамалық формасы және анықтау формасы бойынша
қарастырған артықшылығы. Сонымен, қылмыстық сот өндірісінің мәселесін тез
шешу және кінәлі тұлғаны жауапкершіліктен құтылмаушылығын процессуалдық
қамтамасыз етудің жағы қажетті жартыландырудан ғана емес және жасалған
қылмыстың жағдайының зертелу қиындығын шешетін тергеушілермен
анықтаушылардың санын көбейтуде емес, оның сондай – ақ келесі өзара
қатынасты сұрақтарды жою;
- қылмыстық процесс сатысының жүйесін жетілдіру;
- сотқа дейінгі өндірістің саралап жіктеуін (дифференциясын) дамыту.
Біздің ойымызша, жауапкерді сотқа тапсырғанға дейін жалпы
қылмыстық процесс сатысының жүйесінде біртұтас саты анықталуы тиіс – ол
сотқа дейінгі іс жүргізу, ол өзінің құрамына материалдарды сотқа дейінгі
дайындаудың көп түрлі формасын енгізеді. Тарихқа шолу жасап кетсек орыс
құқығының тарихында қылмыстық процесс сатысының жүйесінің мынадай вариантын
И.Я. Фойницкий ұсынды, ол алдын ала зертеуді -бір тұтас саты деп
көрсетті. Мындай жүйені қолдағандардың тағы біреуі Ю.К.Якимович, ол
қылмыстық процессті мындай түрлерге бөлуді ұсынды: тіктік (вертикалдық)
бойынша – қылмыстық сот өндірісінің түрлерінен және көлденең бойынша –
қылмыстық іс жүргізу сатылары, этаптары. Қылмыстық сот өндірісінің түрлері
істің жеке категориясы бойынша іс жүргізу жиынтығын өзіне қосады. Істің
жеке топтары бойынша іс жүргізу өз кезегінде белгіленген элементерден
тұратын жүйе болып табылады. Қылмыстық процесс сатысының белгіленген
жиынтығы ғалымдардың ойы бойынша, сотқа дейінгі іс жүргізу және сот
өндірісі сапалы басқа жоғары қоғамдығын көрсете алады. С.П. Лонь
материалдарды сотқа дейінгі дайындаудың хаттамалық формасының мәселелерін
көрсете отырып, ол сондай – ақ былай дейді; қылмыстық іс жүргізу әрекетінің
бөлімінде сотқа дейінгі іс жүргізу болу мүмкін деп жазады. [3]
Сот өндірісінің тездігі көбінесе сот және тергеу органдарының
жұмысының ұйымдастырылуына және басқада факторларға, тергеушілермен
судъялардың бюіліктілігіне, техникалық жабдықталуына тәуелді. Бірақта сот
өндірісінің тездігін қамтамасыз етуде процессуалдық форманың ролін жете
бағамалауға болмайды. Процессуалдық ереже, - П.Ф. Пашкевич жазған, - істің
тез және жедел шешілуіне қабілетті болуы мүмкін, сондай – ақ оны бәсеңдету
мүмкін.
Қазіргі уақытта сотқа дейінгі іс жүргізу кезінде өндірістік қызмет
қанағаттандырылмайды, снығ себебінен қылмыстың ашылуының төменділігіне әкіп
соғады. Жүргізілген сараптама бойынша қылмыстың ашылуын фактор болып
отырған айқындалмаған ауыр қылмыстың ашылуы емес, ол анықталған дәлелдеу
кезіндегі қарапайымдылық. Заңды негіз және объективтік шартар болған кезде
қылмыстық іс бойынша қысқартылған іс жүргізу міндеттілігін бірқатар
ғалымдар және тәжербиелі қызметкерлер мойындайды (Л.М. Корнеева, Н.Н.
Ковлин, Т.П. Захаров, П.Ф. Пашкевич, Р.Д. Рахунов, М.Л. Якуб, Н.А.
Якубович, және тағыда басқалар).
Ал басқа процессуалистік топтар (Н.С. Алексеев, М.С. Строгович,
Г. Дроздов, А.С. Кобликов, Е.Г. Мартынчик, И.Л. Петрухин және тағы
басқалар) сот ісін жүргізуінің қысқартылған түрі институтының таралуына
қарсылықтарын білдіреді және істің толық қаралуын қолдайды.
Кейбір авторлар сотқа дейінгі іс жүргізуді алдын ала өндіріс,
сотқа дейінгі процесс фазасы, деп атайды, бірақ аталуының өзгергенімен
мағынасы өзгермейқала береді. Қарастырып отырған көз қарас белгілі талдап
қортуға негіз береді. Біздің ойымызша, сотқа дейінгі іс жүргізудің
мағнасын тергеу және анықтау органыныңқылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес
себеп жеткілікті болғанда жүргізілетін іс - әрекеті дәлелдемелерді жинау
және зертеу кезінде, қылмыстың оқиғасын, жауапкерді, жасаған тұлғаны және
істі дұрыс шешу үшін тиісті жағдайларды сотпен прокурорлық қадағалау мен
анықтау деп түсінуге болады. Сотқа дейінгі іс жүргізу сатысының бастапқы
кезеңі қылмыстық іс жүргізу заңында көзделген құзіретті органға қылмыстық
іс қозғауға себеп келіп түскенде және оны тіркеу болып табылады.[4]
Сотқа дейінгі іс жүргізу кезінде дәлелдемелерді жинау тәсілі
құжаттарды және материалдарды сұрату, түсініктеме алу, тергеу және басқада
процесуалдық әрекеттерді жүргізу болып табылады. Сонымен қатар
дәлелдемелерді жинаудың тәсілі алғашынан бстап қылмыстық- процессуалдық
мәртебеге ие болады. Сотқа дейінгі іс жүргізудің процессуалдық мерзімі
келесі жағдай бойынша қолданылуы тиіс:
- қылмыстық іс қозғау сұрағын шешу – ҚІЖК 184 – бабына сәйкес;
- алдын ала тергеу кезі – ҚІЖК 200 және 285 бабына сәйкес;
- алдын ала тергеу жүргізу кезінде – ҚІЖК 196 бабына сәйкес болуы
тиіс.[5]
Қылмыстық іс қозғаудың түсінігі мынада негізделеді:
- қылмыстық іс (жүргізу) қозғау туралы шешім процессуалдық шарт құруға
бағытталған, яғни қылмысты тез арада ашу, қылмыстың жасалу жағдайын толық
және объективтітүрде тергеу, қылмыс жасаған тұлғаның кінәлілігін дәлелдеу;
- қылдмыстық іс қозғау туралы шешім, ҚІЖК-нің таллаптарына сай
толтырылуы;
- уәкілеті органның қылмыстық іс қозғау туралы шешімнің процессуалды дұрыс
толтырылуы сотқа дейінгі іс әрекетін ерекше кепілі б.т.
ҚР 1997 ж. 13 желтоқсанда қабылданған ҚІЖК –де қылмыстық іс қозғау
бөлімі жеке дара бөлім болып табылады. ҚР ҚІЖК- нің 23-ші тарауында
қылмыстық іс қозғауға себеп және негіз, тәртібі, мерзімі,шешімдер және іс-
әректтер, қылмыстық процесстің осы бөлімінде қабылданатын шешімдер
анықтылған. Тәжірибеде көрсететіндей, кейбір анықтаушылар, тергеушілер және
прокурорлар қылмыстық іс қозғау бөлімінде конституциалық принціптерді
сақтамайды (жеке басқа және тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты, кінәсіздік
призумциясын). [6]
Қыламыстық іс қозғау сатысының мақсаттары:
- қылмыс жайлы алдын ала тергеуді қамтамасыз ету;
- нақ осы қылмысты тергеу қай органға жататынын анықтау.
Заңда мемлекеттік органдарға және уәкілетті органдарға қылмысты жою
немесе алдын алу туралы шараларды міндетті қабылдауын қарастырған.
Қылмыстық іс қозғау сатыларының міндеті ҚІЖК- нің 8-ші бабының жалпы
қылмыстың процесстің міндеттілігінен туындайды, яғни сотқа дейінгі
тергеудің әділ болуы үшін жасалған қылмысқа тез арада көңіл аудару , тез
және толық алу, кінәлі тұлғаны анықтау б.т. Нақ осы сатының міндетін дұрыс
шешу алдын ала тергеуді ойдағыдай жүзеге асыруға жеңіл болады. Уақытында
қылмыстық іс қозғамау дәлелдемелердің жойылуына, қылмыстың жасырылуына әкеп
соғады, соның салдарынан қылмыстық процесстің негізгі мақсатын – қылмыстық
іс бойынша ақиқатын анқтау мүмкін емес.
Сонымен қылмыстық іс қозғау актісінің түсінігі мынада, сот және
қылмыстық қудалау органы кез – келген мезгілде іс жүргізу қызметін іске
асыруға өкілетті. Қылмыстық іс қозғаудың жеке және жеке жария айыптау
тәртібінің ерекшкліктері ҚІЖК – нің 32-ші бабының 2,3 тармақтарында
көрсетілген.Қылмыстық іс қозғауға дейін тектекі тергеу әрекеті жүргізілуі
мүмкін – қарау ( ҚІЖК-нің 221 бабы ) және сот сараптамасы ( ҚІЖК-нің 242
бабының 2 тармағы ).
ҚР ҚІЖК қылмыстық іс қозғауға және қылмыстық процессті бастауға
құқылы органдарды және тұлғаларды көрсеткен. Барлық аталған органдар және
лауазымды тұлғалар қылмыстық іс қозғау бойынша сұрақтарды өздерінің қызмет
бабы бойынша шешеді. Қылмыстық ісв қозғауға құқылы тұлғаларға мыналар
жатқызылады: анықтаушы, анықтау органы, тергеу бөлімінің бастығы,
тергеуші, прокурор (ҚІЖК 185.186 б.б). [3,16.б]
Қылмыстық іс қозғау жайлы сұрақтың шешімі қудалау органаның
құзыретінеде кіреді.Ал қалған органдар және тұлғалар қылмыстық қудалау
органына жасалған немесе қылмыс жасауға әзірленіп жатқаны жайлы мәлімет
жеткізеді және оларға материалдарды ұсынады, соның негізнде прокуратура,
тергеу және анықтау органдары қылмыстық іс қозғауға негіз барма әлде жоқпа
жайлы сұрақты шешеді.
Сатыларды қарудың құзіреті көбінесе прокурорға берілген .ҚР ҚІЖК-
нің 62 б. 6,7 тармақтарында. 190,192 б.б сай прокурор өзі тергеуге
қарамастан қылмыстық іс қозғай алады.Прокурордың құзіретіне жариялық
айыптау істері ғана емес, сонымен қатар жеке және жеке – жария айыптау
істері кіреді. Сонымен прокурор қылмыстық іс қозғауға құқылы:
- барлық жария айыптарымегн;
- егер әрекет дәрменсіз немесе басқаға тәуелді жағдайдағы не басқа да
себептер бойынша өзіне тиесілі құқықты өз бетінше пайдалануға
қабілетсіз адамдардың мүдделерін қозғайтын болса,прокурор жеке айыптау
ісі бойынша жәбірленушінің шағымы болмаған кезде іс қозғауға құқылы;
- егер әрект дәрменсіз немесе басқаға тәуелді жағдайдағы не басқа да
себептер бойынша өзіне тиесілі құқықты өз бетінше қабілетсіз адамдардың
мүдделерін қозғайтын не басқа адамдардың, қоғамның немесе мемлекттің
елеулі мүдделерін қозғайтын болса, осы ұйымның жетекшісінің немесе
уәкілетті органның келісімімен прокурор жеке – жариялы айыптау ісі
бойынша жәбірлеушінің шағымы болмаған кезде де іс қозғауға құқылы.
Осыған байланысты прокурор алдын ала тергуде фрагментті түрде қатыса
алады, ал қылмыстық іс қозғауда – ол заңдылықты қадағалауды жүзеге
асырады,қылмыстық істі тек уәкілеті орган қзғай алады.Прокурордың
заңдылықты сақтау функциясы алдын ала тергеуде сақталып қала
береді.Прокурордың қылмыстық қудалауы тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа
тартылғанда басталады.Брақта прокурордың қылмыстық ізге түсуге қатысуының
фрагменттік мінезі болады.
Келесі қылмыстық іс қозғауға құзыретті тұлғаға келетін болсақ , ол
тергеуші болып табылады.Бұл лауазымды тұлғаларға мыналар жатқызылады:ІІО-
ның тергеушісі, ҰҚО-ның тергеушісі,СПО-ның және
ККО-ның тергеушілері ( ҚІЖК-нің 64бабы ,1 тар.) Лауазымды органдардың
тергеуді жүргізуінің көлеміне қарай келесі жағдайлардаан тұрады:
- ІІолиция Органдарының тергеушісі ҚК –тің 177-бабы бойынша қылмыстық іс
қозғауға құқылы;
- Ұлттық Қауыпсыздық Органдарының тергеушісі ҚК –тің 38 бабы бойынша
қылмыстық іс қозғауға құқылы;
- Салық Полиция Органдарының тергеушісі ҚК –тің 36 бабы бойынша
қылмыстық іс қозғауға құқылы;
- Кеден Комитеті Органдарының тергеушісі ҚК –тің 3 бабы бойнша қылмыстық
іс қозғауға құқылы. [2.5б]
Қылмыстық іс қозғауға құқық берілген тергеуші , лаузымды адам немесе
орган қылмыс туралы арызды немесе хабарды қылмыстық іс қозғамай, тергелуі
бойынша тек мындай:
- қылмыс бұл ауданнан тысқары жерде жасалып және қылмыстық іс қозғау
туралы мәселені шешу үшін қылмыс жасалған жерде тексеру іс-әрекетін
жасау қажет болғанда;
- қылмыстық іс қозғау туралы мәселенішешу үшін ол тергеуіне жатқызылған
орган ғана жүргізе алатын тексеру іс-әрекеттерін жасау қажет болған
жағдайларда ғана беруге құқылы.
Тергеуші қылмыс іс қозғауға, ол бойынша алдын ала тергеу жүргізуге және
осы Кодексте көзделген барлық тергеу қызметін орындауға құқылы. Тергеуші
істі жағдайын жан-жақты, толық және обьективты зерттеуге барлық шараларды
қолдануға, оның қылмыс жасағандығын көрсететін жеткілікті дәлелдер жиналған
адамдарға қатысты айыпталушы ретінде тарту, айып тағу, осы Кодекстке сәйкес
жолын кесу шарасын таңдап алу, айыптау қорытындысын жасау жолымен қылмыстық
ізге түсуді жүзеге асыруға міндетті. Тергеуші, заңда прокурордың санкциясын
немесе сот шешімін алу көзделген жағдайларды қоспағанда, тергеудің
бағытымен тергеу іс- әрекеттерін жүргізу туралы барлық шешімдерді дербес
қабылдайды және олардың заңды және уақыттылы артқарылуы үшін толық жауапты
болады.Тергеушінің қызметіне заңсыз араласу қылмыстық жауаптылыққа әкеп
соқтырады.
Қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеу ол күрделі немесе оның көлемі
үлкен болған жағдайда тергеушілер тобына ( тергеу тобына ) тапсырылуы
мүмкін, бұл туралы қылмыс іс қозғау туралы қаулыда көрсетіледі немесе жеке
қаулы шығарылады. Бұл туралы шешімді тергеу бөлімінің бастығы қабылдауға
құқылы. Қаулыда тергеу жүргізу тапсырылған барлық тергеушілер, оның ішінде
топ жетекшісі – тергеуші көрсетілуге тиіс.
Тергеу бөлімінің бастығы тергеу ісін жүргізуді тергеушіге тапсырады,
тергеушілердің жүргізуіндегі қылмыстық істер бойынша олардың дер кезінде іс-
әрекет жасуына, тергеушілердің алын ала тергеу және күзетпен ұстау
мерзімдерін сақтауына прокурор нұсқауларын, осы Кодексте белгіленген
жағдайларда басқада тергеушілер тапсырмаларының орындалуына бақылау жасауды
жүзеге асырады; істер бойынша нұсқаулар беруге; алдын-ала тергеу жүргізуді
бірнеше тергеушіге тапсырады; заңды көздеген жағдайларда тергеушіні іс
бойынша іс жүргізуден шеттетеді; өз құзірет шегінде өзіне бағынысты алдын
ала тергеуді жүзеге асырушы органның бір тергеу бөлімшесінен қылмыстық істі
алады және алдын ала тергеудің жүзеге асырушы сол не өзге де өзіне
бағынысты органның басқа тергеу бөлімшесіне береді; аяқталған қылмыстық
істерді прокурорға жолдайды. Тергеу бөлімінің бастығы қылмыстық іс
қозғауға, қылмыстық істі өзіне жүргізуіне алуға және бұл орайды тергеушінің
өкілеттігін пайдалана отырып, жеке - дара алын ала тергеу жүргізуге
құқылы.
Тергеу бөлімі бастығының қылмыстық іс бойынша нұсқау тергеушінің
дербестігін, осы Кодексте 64-бабында белгіленген оның құқықтарын шектей
алмайды. Нұсқау жазбаша нысанда беріледі және атқарылуы міндетті, бірақ ол
жөнінде прокурорға шағымдануға болады. Тергеушінің тергеу бөлімінің
бастығының іс-әрекеті жөнінде прокурорға шағымдануы, қылмыстың
сипаттамасымен айыптаудың көлемі, айыптаушыны сотқа беру үшін істі
прокурорға жолдау туралы немесе қылмыстық істі қысқарту туралы нұсқауларды
қоспағанда, олардың атқарылуын кідіртпейді.
Қылмыстық іс қозғауға құқылы келесі субьектілер бар, олар анықтаушы
және анықтау органдары (ҚІЖК 186-бабы, 1 тармақ). Заңда анықтау
органдарының бастығына осындай құқық берілген. Анықтаушының,анықтау
органының бастығы, анықтау органы қылмыстық іс бойынша қылмыстық іс қозғау
көлемі екі негізден тұрады. Олар: 1) ведомствалық тиістілігіне қарай ( ол
ҚР ҚІЖК 65-бабында белгіленген);
2) берілген құзіретін көлеміне шек қойылғанына.
Қылмыстық іс қозғауға құқылы келесі субъектілер бар, олар анықтаушы
және анықтау органдары (ҚІЖК 186 б. 1 тар.). Заңда анықтау органдарының
бастығына осындай құқық берілген. Анықтаушының, анықтау органының бастығы,
анықтау органы қылмыстық іс бойынша қылмыстық іс қозғау көлемі екі негізден
тұрады. Олар: 1) ведомствалық тиістілігіне қарай (ол ҚР ҚІЖК 65 б.
белгіленеді);
2) берілген құзіретінің көлеміне шек қойылғандығына.
Біздің пайымдауымызша, бақылау деп – белгілі бір мемлекеттік орган
қызметінің дұрыс жүргізілуіне және оның ұйымдастыруына бағытталған әрі сол
органның алдына қойған мақсаттары мен міндеттерінің орындалуын қамтамасыз
ететін функциялардың бірін айтуға болады. Өйткені, бақылыу оған тиесілі
объектілердегі істің жағдайының объективтілігін көрсететін қажетті жедел
ақпаратты алуға көмектеседі. Ең алғашқы ведомствалық бақылау терминінің
пайда болуы 1963 жылы ішкі істер органдар жүйесінде тергеушілер
институтынын құрылуымен сәйкес.Сол кездерде аудандық, қалалық,облыстық ішкі
істер органдарында тергеу бөлімдері құрылды.
Бастапқыда тергеу бөлімдерінің бастықтарында ешқандай іс-жүргізуден
құқықтары мен міндеттері болмады. Олардың қызметтері ведомствалық
бұйрықтар, нұсқаулардың ережелерімен қатар, қызметтік тәртіпті сақтауды
қоса алғанда ұйымдастыру-әдістемелік басшылық жасаумен ғана шектелді.
Ведомствалық бақылау іс-жүргізушілік сипатта болмады. Тергеу бөлімі
бастығының тергеушілер өндірісіндегі істердің тергеуіне қатысуы
ведомствалық бақылау деп аталды. Тек 1965-66 жылдары ғана тергеу бөлімі
бастығының өкілеттіктерін белгілейтін іс-жүргізу заңдылығын енгізді.
Конститутцияда көрсетілген адамның құқықтары мен бостандықтарының
қорғауының, екіншіден, осындай іс-жүргізушілік қатынастарды реттейтін
бүкіл заңдар мен ішкі нормативтік құқықтық актілерді қолданудың дұрыстығын
және заңдылықты сақтаудың кепілі болып табылады.
Барлық істе ең қиыны – басталуы - деп Жан Жак Руссо айтқандай,
анықтау органы бастығының ведомствалық бақылау қызметі ішкі істер
органдарына келіп түскен қылмыс туралы арыз немесе хабарды қабылдау, тіркеу
және тергеушілер, анықтаушылардың оларды уақытында қарап, шешім шығарудан
басталуы қажет. Алайда, ҚР ҚІЖК 66-баптың мазмұнында анықтау органы
бастығының процессуалдық бақылау қызметі тек алдын ала тергеу сатысынан
бастап жүзеге асатыны көрсетілген. Яғни ол өзінің өкілеттерін осы іс-
жүргізушіліктің шегінде ғана орындай алады. Дегенмен де, тәжірибе керсінше
көрсетеді. Анықтау органы бастығының іс-жүргізушілік қызметі қылмыстық істі
қозғау сатысын да қамтиды. Мұндай тұжырым анықтаушылар мен тергеушілердің
осы сатыда шешуге міндетті төмендегідей міндеттерінен тікелей шығады:
1. қылмыс болуы мүмкін келіп түскен материалға байланысты қылмыстық істі
қозғауға себептер мен негіздерді тексеру нәтижесі бойынша дұрыс іс-
жүргізу шешімін қабылдау;
2. қылмыс болуы мүмкін ақпаратты жинау және жүйелеу;
3. қылмыстың алдын алу және кесу бойынша шаралар қолдану;
4. қылмыс болуы мүмкін іздерді табу және бекіту;
5. тексеру барысында түскен материал бойынша қорытынды шешім шығару
Анықтау органы бастығының қылмыстық істі қозғау сатысына қатысуы,
тергеушілердің, анықтаушылардың жинаған қылмыс туралы алғашқы мәліметтерін
шешімді заңды және дәлелді қабылдауда дұрыс қолдануын қамтамасыз етеді. Сол
себептен, ол осы сатыда қадағалау жүргізе отырып, тергеушілерден,
анықтаушылардан тергеуге дейінгі тексеру материалдарын, тоқтатылған және
өндірісі қысқартылған қылмыстық істерді оқып-танысуды талап етеді.
1.2. Қылмыстық іс қозғаудың себептері.
Қылмыс туралы арызды және хабарды жан-жақты және обьективты қарау
сондай-ақ оны шешу қылмыстық іс қозғау сатысында алдын ала тергеу
органдарының процесуалдық міндеттілігі. Құқыққа қайшы әрекеттермен
күресудің беделі, конституциялық құқықтарын қамтамасыз етудің басты тәртібі
қылмыс жайлы хабарды, шешу және тексеру, қарау, қабылдауға тиістіболып
келеді.
Бұл жұмыстың тиімділігі және сапалылығы қылмыс жайлы хабар және
арыз бойынша атқарылатын жұмыстарға сәйкес анықталады.
Қылмыс жайлы хабар және арыз бойынша өндіріс мемлекеттік
уәкілетті органдар қылмыстан теріс қылықты ажыратуға көмектеседі, қажетті
тергеу ісін жүргізу үшін және қылмыстық іс қозғаудан бастартуға
көмектеседі. Қылмыстық іс қозғауға шешімнің негізсіздігі ішкі істер
органдарының құралдарының және күшінің ақтаусыз жойылуына әкеледі, жұмысқа
(перегрузка) тудырады, азаматтардың заңды мүдделерінің және құқықтарының
бұзылуына әкеп соғады. Ал керсінше, заңсыз қылмыстық іс қозғаудан бас
тарту әрбір жасаған қылмысы үшін жауаптылықтан құтылмаушылық принціпі
бұзылады.
ҚР ҚІЖК 184-бабында барлық қылмыстық ізге түсу органдары үшін
қылмыс жайлы арыз немесе хабар келіп түскеннен кейінгі іс әрекеттерінің бір
тәртібі белгіленгін. Жалпы олар мынада: арыз, хабар қабылдануы тиіс, ал
қажет жағдайда тексеріс жүргізуге және белгіленген мерзімде - оны шешу.
Қылмыстық ізге түсу органы жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыс жайлы
басқада ақпараттарды және арызды, жасалған орны және уақытына, тергелуіне,
сондай – ақ хабарланған мәліметтің толықтығына қарамастан, қаруға және
тіркеуге, кешіктірмей қабылдауға міндетті. Қылмыс жайлы хабарды және арызды
тексеру қылмыстық процесті жүзеге асырылатын дәлелдеу процесінің көптігін
көрсетеді. Ал егерде қылмыстық іс қозғау немесе одан бас тарту жайлы
мәселені шешу кезінде бар материалдардың жеткіліксіз болғанда жүзеге
асырылады. Хабар және арызды тексерудің міндеті қылмыстық іс өндірісін
болдырмайтын жағдайды анықтау, қылмыс белгілеріне қатысты жетіспейтін
мәліметтерді анықтау болып табылады. Сондай – ақ жасалған қылмыстың
жағдайын, кінәлі тұлғаны және дәлелдеуге жататын басқа жағдайларды анықтау
– бұл басты сот талқылауының, алдын ала тергеудің міндеті.
Хабарды немесе арызды тексерудің тәсіліне келесілер жатқызылады:
- қажет материалдарды, құжаттарды талап ету;
- тергеу әрекеттерін жүргізу, яғнисараптама, қараудың барлық түрлерін
жүргіңзу;
- іс өндірісін болдырмайтын жағдайларды анықтау немесе қылмыс белгілерін
табу үшін жедел – іздестіру шараларын жүргізу;
- тиісті органдарға және лауазымды тұлғаларға әр түтдегі тапсырмалар
тапсыру;
- тиісті мәліметтерді алу үшін сәйкес құжаттарды немесе басқада
құжаттарды оқу.
Қазіргі қолданыстағы процессулдық заң бойынша қайта тергеу
сатысында куәгерлерден, жәбірленушіден құқық бұзушылардан түсініктеме алу
(немесе алып қою) көзделмеген. Бірақта тәжербиеде түсініктеме алу қылмыс
жайлы хабарды немесе арызды тексерудің көп тараған тәсілі болып танылады.
Сауалнама жүргізгенде көптеген тергеушілер жәіне анықтаушылар (93%) алдын
ала тексеруде жазбаша түсініктеме алу қажет деп есептейді. Себебі ол қылмыс
жайлы хабарды немесе арызды дұрыс шешілуіне көмек көрсетеді.
Заңда мұндай жағдай белгіленген, қылмыстық іс қозғау шешімін
қабылдау үшін мындай белгілі шарттар қажет:
- қылмыстық іс қозғау үшін себептер;
- қылмыстық іс қозғау үшін негіз;
- қылмыстық іс бойынша жағдайдың болмауы.
Қылмыстық іс қозғауға себептер – қылмыстың істелгені жайлы немесе
қылмыс істеуге дайындалып жатқны жайлы заңмен анықталған бастапқы ақпарат
көзі. ҚР ҚІЖК – нің 177-бабына сәйкес қылмыстық іс қозғауға мына себептер
бола алады:
- азаматтардың арыздары;
- кінәсін мойындап келу;
- мелекеттік органдардың лауазымды адамдарының немесе ұйымды басқару
функцияларын атқарып отырған адамның хабарлау;
- лауазымды адамның және қылмыстық іс қозғау құқығы берілген органның
қылмыс туралы мәліметтерді тікелей анықтауы;
- бұқаралық ақпарат құралдарының хабарлауы.
Азаматтардың қылмыс туралы арыздары ауызша және жазбаша болуы
мүмкін. Жазбаша арызға оны беріп отырған адамның қолы қойылуы тиіс. Тергеу
іс- әрекетін жүргізу кезінде немесе сот талқылау барысында жасалған қылмыс
туралы ауызша арыз тиісінше тергеу іс-әрекетін немесе сот отырысының
хаттамасына енгізіледі. Өзге жағдайларда жеке хаттама жасалады. Хаттамада
арыз беру үшін, оның тұратын жері және жұмыс орны көрсетіледі. Сондай-ақ
оның жеке басын куәләндыратын құжаттар туралы мәліметтер қамтылуға тиіс.
Хаттамаға арыз беруші және арыз қабылдаған лауазымды тұлға қол қояды. Арыз
берушіге әдейі жалған сөз жеткізгені үшін ҚР ҚК 351-бабы бойынша қылмыстық
жауаптылық туралы ескертіледі және бұл жайлы хаттамада көрсітіледі және
арыз берушінің қолымен куәләндырады.
Қылмыс жайлы ауызша хабар телефон арқылы берілуі мүмкін. Мұндай
арызды ІІО-ның кезекшісі арыздар мен хабарларды толтыру журналына жазады,
содан кейін хабар тексеріс кезінде дәлелденсе, онда міндетті жазбаша
толтыруға жатады. Барлық азаматтар қылмыс жайлы ауызша және жазбаша
арыздармен жүгінуге мүмкіндіктері болмайды, осындай кезде олар басқа
тәсілдермен хабарлай алады. Солардың бірі пошта арқылы хат жібереді.
А.Р.Михаилленконен анықтамасы бойынша, хат дегеніміз – бұл ең біріншіден өз
сөзінің жазылуы, яғни бұл алыс арақашықтықтан хабар жеткізу ғана емес,
сондай-ақ оның бекітілуі және уақытылы сақталуы. Сондай-ақ қылмыс жайлы
арызды хат арқылы ғана емес, посылка және бандероли арқылы жіберуге болады.
Қылмыс жайлы арызды және хабарды мындай жеткізу тәсәлі, оны процесуалдық
дұрыс толтырғаннан кейін қылмыстық іс қозғауға себеп деп қарауға болады.
[12]
Тәжірибиеде белгілі, алдын ала тергеу органдарына анонимды
мінездегі ( домалақ) арыздар келіп түсіеді. Олардың авторлары әртүрлі
жағдайларға байланысты ( қорқыныш, өшпенділік, өсек,қоқан-лоқы көрсетуден
қорқу) белгісіз боп қалғылары келеді. Заңда мынадай арыздың құқықтық
табиғаты және процесуалдық зардаптарын айқындайды. Анонимды ( домалақ)
арыздар қылмыс іс қозғауға себеп бола алады, тек оларды толық және жан-
жақты, алдын ала тергелгенен кейін, егер олар қылмыстың белгісін көрсетсе
және нақты мәліметтер болған кезде ғана. Нақ ол кезде себеп болады алдын
ала тергеу органдарының қылмыстың белгісін анықтаған кезде. [13]
Қарастырып отырған қылмыстың (жасалған қылмыс жайлы көрнеу жалған
сөз жеткізу ҚР ҚК-нің 351 бабы.) қоғамға қауіптілігі мынада, жасалған
қылмыс жайлы көрнеу жалған сөз жеткізудің салдарынан қылмыстық жуаптылықа
кінәсіз тұлға тартылуы мүмкін. Көрнеу жалған сөз жеткізудің салдары құқық
қорғау органдарының қызметіне кедергі келтіреді, олар көбінесе қылмыстық іс
қозғауға және алдын ала тергеуді жүргізуге негіз боллып келеді қылмыс жайлы
келіп түсетін ақпараттардың шұбасыз немесе көрнеу екндігін тексеру, анықтау
кезінде қылмыс жайлы барлық хабарды күмәнді деп жорамалдап айтуға болады.
Сонымен қатар заң бойынша хабардың щұбасыздығын анықтауды міндетті етіп
қойған жоқ. Бірақта бұл әрбір хабар сонымен қтар көрнеу жалған сөз
жеткізуді қылмыстық іс қозғауға негіз деп ойлауға болмайды. ҚР ҚІЖК 177-
бабының 2 тармғына сәйкес, қылмыстық іс қозғуға қылмыстық іс бойынша іс
жүргізуді болдырмайтын мән-жайлар болмай, қылмыс белгілерін көрсететін
жеткілікті деректердің болуы негіз болып табылады. Б.К. Шынарбаеваның ойы
бойынша, мәліметтердің жеткілікті болуы деп, қылмыстың белгілері бар нақты
мәліметтердің жеткілікті болуы деп түсіну керек. [14] Кейбір әдебиеттерде
нақты мәліметтер арыздарда ұқсас кездеседі және осы кезден бастап кейінге
қалдырмай қылмыстық іс қозғау керек. Қозғлған істің заңды және дәлелді
болуына кепіл береді және арызданушыға көрнеу жалған сөз жеткізгені үшін
қылмыстық жауаптылыққа тартылтынын ескертеді. Мұндай жағдай қылмыстық
процестің бір міндетін шешеді – ол қылмыстың тез ашылуы. Қылмыстық
процестің міндеттері қылмыстарды тез және толық ашу, оларды жасаған
адамдарды әшекерлеу және қылмыстық жауапқа тарту, әділ сот талқылауы және
қылмыстық заңды дұрыс қолдану болып табылады. Бірінші жағдайда мынаны айта
кеткен жөн жасалған қылмыспен және тергеудің басталуының арасындағы
уақыттың ең аздығының болмауы, заңдылықты сақтауы және ҚР ҚК-нің 351
бабында көрсетілген қылмыстың қоғамға қаупті зардаптарын болдырмау,
қылмыстық ізге түсу органдарының дәлелсіз еңбек шығындарын және сонымен бір
уақытта қылмыстық іс қозғау сатысында алдында көрсетілген мәселенің
шешілмей қалуын болдырмау болып табылады.[15]
Ал екінші жағдайда, қылмыстық іс қозғауға себептің дифференциясы
жойылады, яғни қандай болмасын себепте қылмыстың белгілерінің қаншалықты
дәлелділігін тексеру үшін анықтау іс-әрекетін жүргізу қажет болады, осыдан
кейін себптердің бөліну тәсілі маңызын жоғалтады.
Кінәсін мойындап келу – әлі күмән келтіргенде немесе аталған
қылмысты жасағанына айып тағылмағанда, адамның өзі жасаған қылмыс туралы
ерікті мәлімдеуі. Аталған мәлімдемені жазбаша да және ауызша да нысанда
жасауға болады және оны мәлімдеуші қылмысты процесты жүргізетін органдарға
беруге тиіс.
Ауызша мәлімдемені хаттамаға енгізіледі. Хаттамада жасалған мәлімдеме егжей-
тегжей жазылады. Хаттамаға кінәсін мойындап келген адам және мәлімдемені
қабылдаған лауазымды тұлға қол қояды. Кінәсін мойындап келген кездегі
мәлімдемеде қылмысқа бірге қатысқан адамдар аталған жағдайлар мәлімдеушіге
әдейі жалған хабар бергені үшін қылмысмық жауаптылық туралы ескертіледі.
Егер хаттама толтырылғаннан кейін бұл факт тексеріліп жатқан немесе
алдын ала тергеуге жүріп жатқан онда бұл адамға жеңілдетілген жаза
қолданылады. [16]
Мемлекеттік органда лауазымды адамның немесе ұйымда басқару
функцияларын атқарып отырған адамның хабары – жасалған немесе дайындалып
жатқан қылмыс жайлы арызы жазбаша түрде болу керек және ресми толтырылуы
тиіс. Нақ осы хабар ұйымның бланкісымен дайындалған және лауазымды тұлғаны
қолымен, мөрімен куәләндырған және сондай-ақ қылмыс жайлы хабарды растайтын
материалдармен ұсынылуы тиіс. Сондай-ақ бұларға тексеріс актісі,
инвентаризация (түгелдеу), қызметтік материалдардың тексерісі жауапты
тұлғалардың түсініктемесі жатқызылады. Кейбір жағдайларда мемлекеттік жеке
органдар жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыс жайлы хабарды міндетті
түрде хабарлауға тиіс. Бұл денсаулық сақтау, өтке қарсы органдарының,
төтенше жағдай органдары, кәсіпкер жетекшілеріне және ұйымдарға қатысты.
Мұндай жағдайда қылмыстық қудалау органдарының лауазымдық тұлғасы хабарды
қабылдап және оны тексеріске салу керек.
Егер, ҚР ҚК 8-тарауында көзделген әрекет мелекеттік кәсіпорын боп
табылмайтын тек қана коммерциялық немесе өзге ұйымның мүдделеріне зиян
келтірсе және басқа ұйымдардың мүдделеріне, сондай-ақ азаматтардың,
қоғамның немесе мемлекеттің мүдделеріне зиян келтірмесе, қылмыстық жауапқа
тарту осы ұйым немесе уәкілетті орган басшысының арызы немесе олардың
келісімі бойынша жүзеге асырылады.
Бұқаралық ақпарат құралдарындағы хабар – бұқаралық ақпарат
құралдарындағы хабар газетте немесе журналда жарияланғанда не радио немесе
теледидар арқылы себеп бола алады. Қылмыс туралы хабарды жариялаған немесе
таратқан бұқаралық ақпарат құралдарында басқару функцияларын атқаратын
адамдар қылмыстық іс қозғауға құқығы бар адамның талап етуі бойынша
жасалған мәлімдемені растайтын өз қолындағы құжаттармен өзге де
материалдарды беруге, сондай-ақ мәліметтерді ақпарат көзін құпия ұстау
шартымен берген жағдайларды қоспағанда, сол мәліметтерді берген адамның
атын атауға міндетті.
Лауазымды адамның және қылмыстық іс қозғауға берілген органның
қылмыс туралы міліметтерді тікелей анықтауы – бұл олардың қызметтік іс-
әрекеті кезінде жасалған немесе қылмысқа дайындалып жатқанын көрсететін
жағдайларды анықтауы.
Анықтау, тергеу және прокуратура органдарының қылмыстың белгісін
тікелей анықтауы қылмыстық іс қозғауға себеп бола алады,яғни бұл органның
ешкімнің хабарынсыз өздерінің ынтасы арқылы істелген немесе дайындық жүріп
жатқан қылмыстың белгісін анықтайды. Анықтау, тергеу және прокуратура
органдарының қылмыспен күресуде ынталық және белсенділік міндеттілігі
жүктелген. Сондықтан олар істелген қылмыс жайлы келіп түскен мүдделі
тұлғаны арызы бойынша ғана қылмыс іс қозғауға тиіс емес және олар сондай-ақ
істелген немесе дайындық жүріп жатқан қылмыстың өздері қызметін жүзеге
асыру барысында анықтаған мәліметтер бойынша қылмыстық іс қозғауға тиіс.
Анықтаушыға, анықтау органына қылмыстық негізгі фактісын олардың жедел
іздестіру қызметін жүзеге асыру барысында белгілі болуы мүмкін. Прокурор
өзінің функцияналдық қызметін жүзеге асыру барысында, яғни жалпы заңдылықты
қадағалау барысында заңның бұзылғанын анықтауы мүмкін және онда қылмыстың
элементтері табылса. Анықтаушы тергеуші сияқты қылмыстық істі тергеу
барысында басқа қылмыстың белгісін анықтауы мүмкін. Анықтаушы, тергеуші
және прокурор қылмыстың куәгері болуы мүмкін немесе қылмыс жасалғаннан
кейін оның ізін анықтауы мүмкін. Көрсетілген субьектілердің қылмыстың
белгісін тікелей анықтау фактісі, нақты жағдайына байланысты, оқиға болған
жерді қарау хаттамасына немесе жазбаша рапортқа енгізіледі. Талқыланып
отырған жағдайға мынауда жатқызылады, қылмыстық қудалау органындағы
лауазымды тұлғаның басқа қылмыс тексеруінің нәтижесінде басқа қылмыстың
белгісін анықтау. ҚІЖК-нің 177-бабында айтылған, қылмыстық іс қозғауға
қылмыстың құрамы міндетті емес, оған тек қылмыстың белгісі жеткілікті.
Осыған орай қылмыс іс қозғауға бір немесе бірнеше қылмыс белгісі
жеткілікті. Ережеге сай алдын ала тергеу кезінде қылмыс құрамының екі
элементі ашылады – обьектісі және обьекті жағы. Олар мынадай сұраққа жауап
береді: қылмыстың орны болды ма, жасалған қылмыстың қандай аумақты алып
жатқаны. Қылмыстық іс қозғау кезінде тергеу органы материалдардың
жеткілікті болғанымен қылмыстың кім жасағаны және кінәлілік
формасын біле бермейді. Қылмыс құрамының қалған элементтері – субьектісін
және субьективті жағын анықтау – алдын ала тергеу сатысының міндетіне
жатқызылады.
1.3 Қылмыстық іс қозғау негізі
Қылмыстық іс қозғауға негіз бола алады істелген немесе дайындық жүріп
жатқан қылмыс жайлы куәләндырылатын нақты фактының жеткіліктілігі. Егер
қылмыстық қудалау органдарына қылмыс жайлы факті белгілі болмаса онда
қылмыстық іс қозғауға негіз болмайды. Қылмыстық іс қозғау кезінде қылмыстық
істің тергелуі болдырмайтын жағдайларды анықтауға міндетті. Қылмыс туралы
арызды немесе хабарды қабылдау мен қаралу міндеттілігі қылмыстық ізге түсу
органы кез келген жасауға немесе дайындалып жатқан қылмыс туралы арызы
немесе хабарды қабылдауға, тіркеуге және қарауға міндетті. Арыз берушіге
арызды немесе хабарды қабылдаған адамды, оны тіркеген уақытын арыз немесе
хабар бойынша шешім қабылдауға тиісті уақытты көрсете отырып, қылмыс туралы
қабылдаған арызын немес хабардың тіркегені туралы құжат беріледі. Қылмыс
туралы арызды немесе хабарды қабылдаудан негісіз бас тартуға прокурорға
немесе сотқа ҚР ҚІЖК – не сәйкес белгіленген тәртіп бойынша шағымдануға
болады. Сотқа түскен қылмыс туралы арыз немесе хабар жеке айып тағу ісін
қозғау жағдайларын қоспағанда, прокурорға жіберіледі, бұл туралы арыз
берушіге хабарланады. Сот қылмыстық, азаматтық немесе әкімшілік істі
талқылау кезінде қылмыс белгілерін байқағанда ол туралы жеке қаулы арқылы
прокурорға хабарлауға міндетті. Бір ай ішінде прокурор тез арада мәселені
шешу керек және ол жайлы сотқа хабарлайды (ҚР ҚІЖК 387-бабы 6 тармақ).
Қылмыс туралы арыздар мен хабарларды қарау мерзімдері қылмыс туралы
арыз немесе хабар бойынша шешім ол түскен күннен бастап үш тәуліктен
кешіктірмей қабылдануға тиіс. Қылмыс туралы арыздар мен хабарлар келіп
түскен кезден бастап қылмыстық іс қозғауға құқылы лауазымды тұлға ҚІЖК
белгіленген мерзім ішінде тиісті процесуалдық шешім шығаруға тиіс. Қажет
болған жағдайда мәлімметтері алу, құжаттарды немесе өзге материалдарды
талап ету,оқиға болған жерді қарау, сраптама -жүргізу үшін бұл мерзімді
анықтау органының бастығы, тергеу бөлімінің бастығы он тәулікке дейін,
ерекше жағдайларда – бір айға дейін ұзартылады, бұл туралы жиырма төрт
сағат ішінде прокурорға хабарлауға тиіс. Қылмыстық іс қозғау және одан бас
тарту немесе материалдарды тергелуге қайта жіберуге негіз болған жағдайда
тез арада шешім қабылданады.Ал егер тез арада бұл шешілмесе онда қылмыстың
ізін суытып алады және қылмыстық ізге түсу органына материалды жинауға
қиынға әкеп соғады.
Қылмыс туралы арызды немесе хабарды қарау нәтижесінде қабылданатын
шешімдер қылмыс туралы арызды немесе хабарды алған әрбір жағдайда немесе
қылмысты тікелей анықтағанда анықтаушы, анықтау органы, тергеу бөлімінің
бастығы, тергеуші немесе прокурор мынадай шешімдердің бірін қабылдайды:
- қылмыстық іс қозғау туралы және оның көшірмесі прокурорға жиырма төрт
сағат ішінде жіберіледі және арыз берушіге хабарланады;
- қылмыстық іс қозғаудан бас тарту туралы оның көшірмесі жиырма төрт
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz