М. Жұмабаевтың өмірі мен шығармашылығы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

ІІ. Негізгі бөлім М.Жұмабаевтың өмірі мен шығармашылығы ... .. 6
2.1. М.Жұмабаевтың педагогикалық
ойлары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 6
2.2. М.Жұмабаевтың өлеңдеріндегі ұстаздық-тәлімгерлік идеялары ... .. 8
2.3. М.Жұмабаевтың петагогикалық мұрасындағы психология ... ... ... .. 10
2.4.Педагогика оқулығының қазақ педагогикасындағы орны ... ... ... . 13
2.5. М.Жұмабаевтың бастауыш мектеп педагогикасын дамытуға әсері. 21
2.6. Мағжанның тәрбиелік – тәуелсіз ел мектебінің
негізі ... ... ... ... ... ... 22

ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 26

Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 28

Қосымша

Кіріспе

Мағжан Жұмабаев (1893-1938) әрi лирик ақын, әрi аудармашы, әрi ұстаз-
ғалым Мағжан Жұмабаев ондаған поэма, жүздеген лирикалық өлеңдерiмен бiрге,
оқытушылық қызметтi атқара жүрiп, тұңғыш педагогикалық оқулықтар жазып
қалдырды. Ол жазған “Бастауыш мектепте ана тiлi” (1925), “Сауатты бол”
(1926), “Педагогика” (1922) атты оқулықтары педагогика және әдiстеме
ғылымдарына қосқан тың үлес болып саналады. М.Жұмабаев орыс, батыс педагог-
психолог ғалымдар еңбектерiн оқи отырып, сонымен бiрге тәрбиенiң ұлттық
ерекшелiктерiн ескере өзiнiң “Педагогика” атты оқулығын жазудағы ұстанымын
былайша сипаттайды: “Тәрбие ғалымдарының пiкiрлерiн (орыс, батыс ғалымдарын
айтып отыр – С.Қ.) таңдап алуға ұмтылдым. Шамам келгенше қазақ жанына
қабыстыруға тырыстым... Бiзде бұрын пән тiлi болмағандықтан түрлi терминдерге
тап басқанда қазақша сөз табу көп күшке тидi. Қалайда курстарда оқыған
мұғалiмдердiң жәрдемiмен таза орыс сөздерi қазақшаға айналдырылды. Ал ендi
жиһан тiлi (интернацианалдық терминдер – С.Қ.) болып кеткен сөздерi
қазақшаға аударам деп азаптануды тиiс таппадым”.
Шынында да ол кезде қазақша педагогикалық терминдар жоқтың қасы едi.
М.Жұмабаев жүздеген педагогикалық жаңа терминдердi ойлап тауып, тiлiмiзге
енгiзген.
Оқу құралының бiрiншi бөлiмiнде педагогиканың жалпы мәселесiне
арналған. Оның пiкiрiнше тәрбие саласы төртке бөлiнедi. Олар: дене, жан,
ақыл тәрбиесi, сұлулық пен әдеп-құлық тәрбиесi. Тәрбиенiң бұдан басқа да
бiрнеше түрлерi бар. Автордың төрт тәрбиеге баса көңiл бөлуi сол заманның
талабынан туған көзқараспен астасып жатыр. Бүгiнгiдей экономикалық,
экологиялық және құқықтық тәрбие ол жылдарды (1930) онша актуальды мәселе
болмаса керек.
Автор осы тәрбиенiң төрт түрiн тәптiштеп түсiндiре келiп, былай дейдi:
“Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегiс берiлсе, оның тәрбиесi түгел
болғаны. Бала берiк денелi болса, түзiк ойлайтын, дұрыс шешетiн, дәл
табатын ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы әуен, әдемi түрден ләззат алып, жан
толқындырарлық болса, жамандықтан жаны жиренiп, жақсылықты жаны тiлеп
тұратын құлықты болса ғана адам баласының дұрыс тәрбие алып, шын адам
болғандығы... Балам адам болсын деген ата-ана осы төрт тәрбиенi дұрыс
орындасын...” Баланы келешек заманына лайық қылып шығару” – деу арқылы
М.Жұмабаев тәрбие мақсатын айқындап бередi. Автордың туған халқының тәлiм-
тәрбиелiк бай мұрасын игеру жөнiндегi бағыт-бағдары да құптарлық. “Ұлт
тәрбиесi – деп жазды ол, – баяғыдан берi сыналып келе жатқан тақтақ жол
болғандықтан, әрбiр тәрбиешi сөз жоқ, ұлт тәрбиесiмен таныс болуға тиiс.
Сол ұлт тәрбиесiмен тәрбие қылуға мiндеттi”.
Мағжан сонымен бiрге ұлт тәрбиесiне сын көзiмен қарап, тозығынан
озығын айыра бiлуге шақырады. “Киiз үйдiң зиянды жағы болғаны сияқты, – деп
жазды ол, – пайдалы жағы да бар. Әңгiме сол киiз үйдiң iшiнде баланы ұстай
бiлуде. Шын таза ауа сол киiз үйде болмағанда қайда болады? Ал балаға таза
ауа аса қажет... Малмен бiрге жүрiп, бiрге өскен қазақ баласын аса нәзiк
қылып, үлбiретiп тәрбие қылмағаны дұрыс болмас... Қазақ баласының тәрбиесi
қазақ тұрмысына қабысуы мақұл” дегендi айтады.
Яғни баланы жастайынан шыңдау, өмiрге үйрету қажет дегендi айтады.
Автор “Қазақ бесiгi – аса ұқыптылықпен жасалған нәрсе. Жөргегi,
тартпалары, астындағы тесiгi, шүмегi, түбегiмен баланың таза, жинақы
жатуына көп себепшi” дей келе, қазақ бесiгiнiң құрылымын жетiлдiрудi (қол,
аяқ бауларды жалпақ жасамау және қатты тартып байламау) ұсынады.
Мағжанның “Педагогикасы” он төрт тараудан тұрады. Соның он тарауы
ұлттық психологияны сөз етедi. Ол жан көрiнiстерiн ол “бiлу, яки ақыл,
сезiм яки көңiл, һәм қайрат деп үшке бөлiп қарастырады. Олардың өзара
табиғи үйлесiмiн Абай тұжырымымен байланыстырып, Абайдың “Ақыл, қайрат,
жүректi бiрдей ұста,
Сонда адам боласың елден ерек” – деуi ақыл (ми) мен ерiк, жiгердi
байланыстыру деп қарайды.
Ол сыртқы сезiмдердi: көру, есту, иiскеу, тату, сипау (ет сезiмi) деп
беске бөлiп қарастырып, олардың атқаратын қызметiне, ерекшелiктерiне
сипаттама бередi. Оларды дұрыс жетiлдiрудiң жолдарын көрсетедi.
Бұларды жетiлдiруде ұлттық дәстүрге сүйене отырып жүргiзудi, мәселен
құлынның кiсiнеуiн, қойдың маңырауын, түйенiң боздауын ажырата бiлу арқылы
тәрбиелеудi ұсынады. М.Жұмабаев: “Адамның әдемiлiктi сүю сезiмiн
тереңдететiн де осы есту сезiмi”, – дей келiп өз пiкiрiн гректiң Орфейi,
қазақтың Қорқыт күйлерi туралы ойларымен тиянақтайды.
М.Жұмабаев адам өмiрiндегi қиялдың (фантазияның) рөлiне тоқтала келiп
“Қиялы дамымаған адам мылқау адам... Қиял адам ойын дамытады... Ол үшiн
балаларға жастайынан қиял-ғажайып ертегiлер айтқызып үйрету керек” дейдi.
Мағжан ой-қиялдың өрiстеудегi тiлдiң рөлiне тоқтала келе “Бiр ұлттың
тiлiнде сол ұлттың жерi, тарихы, тұрмысы, мiнезi көрiнiп тұрады... Ұлттың
тiлiнiң кеми бастауы – ұлттың құри бастауы... дегендi айтады.
Қорыта келе айтарымыз, Мағжан орыс педагогикасының атасы
К.Д.Ушинскийше, педагогиканың жан сырын терең зерттейтiн психология ғылымы
мен байланыстыра қарастырады. Сөйтiп, ол қазақтың халық педагогикасын
ғылыми тұрғыда қарастырып, тұңғыш этнопедагогика ғылымының теориясын
жасаушы болды.

ІІ. Негізгі бөлім: М.Жұмабаевтың өмірі мен шығармашылығы

2.1 М.Жұмабаевтың тәрбие процесіне қатысты көзқарастар мазмұны

Адам баласымен бірге жасасып, бірге өмір сүріп келе жатқан қоғамның
қажетті және тұрақты функциясының бірі – тәрбие болып табылады. Әр түрлі
тарихи – экономикалық формацияда, әр елде тәрбиенің мақсаты мен міндеттері
сол елдің нақты талаптарына сай кейбір өзгеріске ұшырағанымен тәрбиенің
негізгі мақсаты – жас ұрпақты өмірге дайындау, оған өз халқының ғасырлар
бойы жасап, қалыптастарған әлеуметтік тәжірибелерін үйрету негізінен
сақталы келеді.
Олай болса тәрбие – мәңгілік категория. Соған қарамастан тәрбие
әрдайым толықтырылып, жаңартып отыруды, тіпті басқа халықтардың тәрбиеік
тәжірибелік тәжірибелерін де үйренуді, меңгеруді талап етеді. Ал оны
ұлттық шеңберде қалып қоймай озық тәжірибеге, ғылымға сүйеніп құру,
жетілдіру – маңызды міндеттердің бірі. Міне, осы міндетті қазақ қоғамында
алғашқылардың бірі болып түсінген, тек түсініп қана қоймай оны іске асыруға
баға жетпес үлес қосқан Мағжан Жұмабаев болып табылады. Басқа тәрбие
тақырыптарында арналған мақалаларын есептемегенде оның 1922-1924 жылдары
Орынбар мен Ташкентте қатарынан екі рет басылып шыққан, осы уақытқа дейін
бірегей ғылыми оқулық болып табылатын педагогикасы айрықша орын алады.
Бұл шын мәнінде ғылыми еңбек болғанда ұзаққа арналған, маңызы мен мәнін
жоймайтын, өз халқына әрдайым нақты пайдасын тигізетін, қоғам мүшелеріне
салиқалы ой салатын және олардың назарына үнемі ауадай қажет ұрпақ
тәрбиесіне аударатын, ең маңыздысы нақ осы күні дүниеге келіп жатқан
тәрбие туралы еңбектерден шоқтығы биік болмаса кем түспейтін қазына.
Педагогикадағы қиын, күрделі мәселелердің бірі тәрбиенің мақсатын
анықтау болып табылады. Әрине, ол өзінен –өзі пайда болмайды, ол қоғамдық
өмірдің талабынан, объективті қажеттілігінен туады.
Мағжан тәрбиенің өте терең тұжырымдайды, ол: баланы тәрбие қылу
тұрмыс майданында ақылмен, әдіспен күресе білетін, адам шығару деген сөз.
Қалса, өзін, асса барлық адам баласын әділ жолмен қрге сүйрейтін ер шығару
деген сөз - дей келе, тағы да, тәрбиедегі мақсат сол адамның, ұлттың,
асса барлық адамзат дүниесін бақытты қылу - деп жалғастырады.
Сөйтіп Мағжан осы ғасырдың басында – ақ тәрбиенің шеңберін, оның
атқаратын қызметін анағұрлым кең көлемде түсінеді. Ол сол кездің өзінде
тәрбие түбінде адамдар арасындағы ынтымақтастықты кеңейтуге, халықтар
арасындағы бауырмалдықты нығайтуға қызмет етуге тиіс екендігін баса
көрсетіп, өзін ғасырымыздың нағыз гуменистерінің қатарына қояды. Тәрбиенің
мақсатын анықтағанда ол бір халықтың, ұлттың шеңберінен шығып, жалпы
адамзаттық мұраттарды басшылыққа алып: Адам өз халқының адамдарын сүюінің
үстіне басқа халықтардың адамдарын сүюге де міндетті, - деп бүкіл
адамзаттық деңгейден тіл қатады.
Мағжан –өз халқының патриоты. Сондықтан да оны өз халқының болашағы
үнемі толғандырған. Ол осы тұрғыдан алғанда тәрбиенің басты міндеттерінің
бірі бала бойындағы ұлттық сезімдерді ерте қалыптастыру, оллларды халықтың
рухани мәдениетімен, әдет – ғұрпы, салт – дәстүрмен кеінен қаруландыру
қажет деп санайды. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері саналып, бұрын қолданып
келе жатқан тақтақ жол болғандықтан, әрбір тәрбиеші сөз жоқ ұлт тәрбиесімен
таныс болуға тиіс. Және, әрбір ұлттың баласы сол ұдт тәрбиесімен тәрбие
қылуға міндетті - деп жазады. Кешегі уақытты біз мәнінде тек бір халықты –
кеңес халқын құрамыз деген уақытта орыстан басқа халықтардың тәрбие жүйесін
тіпті есепке де алған жоқпыз, мектептерде қазақтың халықтың тәрбиесі деген
атауды мүлде кездестірмедік. Мұның өзі біздің тәрбиедегі қолға ұстар
негізгі қазығымыздан айрылуға әкеліп соқты, қазақ деген аты болмаса заты
мүлдем бөлек, шұбарланған ұрпақ өсіп шықты, мазмұны социалистік болғанмен
түрі ұлттық болған жоқ. Соның нәтижесінде көптеген халықтар мен ұлттар
жойылып, тариха сахнадан шығып қалды, сөйтіп, адам баласының тарихы мен
мәдениетіне өлщеусіз зиян келтірді, тәрбие тек империяның мүддесін
көздейді, ұлт державалық шовинистік мүддені нығайту үшін қызмет істелді.
Кеңес өкіметі жылдарында осындай жолмен 75 ұлыстар мен халықтар жоғалып
кетті, 1934 жылы ел бойынша мектептердегі оқу 104 тілде жүргізілсе, 1988
жылы КСРО-да не бәрі 39 тілде ғана білім алды. Мектеп іс жүзінде ұлтсыз
мектеп болды.
Демек, тәрбиеде ұлттық ерекшеліктер мүлдем сақталмады, ұлттық тәрбие
деп айтуға батылымыз бармады.
Мағжанның данышпандығы сонда, ол осыны көріп – білгендей ғасырдың
басында, қазақ мектебі құрылып жатқан кездің өзінде осыны көрегендікпен
болжай білді. Сол кезде жазған бір мақаласында: Қазақтың тағдыры,
келешегі, ел болуы да – мектептің қандай негізде құрылуына барып тіреледі.
Мектебімізді, берік һәм өз жанымызғы қабысатын, үйлесетін негізде құра
білсек, келешегімізге тайынбай – ақ серттесуге болады. Сондай негізде құра
алмасақ, келешегіміз күңгірт - деп жазды.
Бұдан артық анық, дұрыс болжам айту қиын. Ұлы адамдар болары болып,
бояуы сіңген іске қорытынды жасамайды, олар білгірлікпен бағдарлай алады.
Мағжан да осындай мінез танытты.

2.2 М.Жұмабаевтың өлеңдеріндегі ұстаздық-тәлімгерлік идеялары

Өз заманының ең білімдар адамдарының бірі Мағжан елінің мүкшіл халіне
ерте көңіл бөлді. Оны өз поэзиясында, ұстаздық сөздеріне арқау етті. Ол
қазақ халқын өнер – білімге тек өзінің педагогикалық еңбектерімен ғана
шақырған жоқ. Ең алдымен өзінің өлеңдерінде халықты сауаттылыққа, оқу оқып,
білім алуға үндеді.
Ұлтына деген сүйіспеншілігі Мағжанды ұлтшыл атандырды және өзі
соның жазықсыз құрбаны болды.
Мағжанның 1913 жылы Қазан қаласында шыққан бірінші жинағы Шолпанда
ақынның сол кездегі ағартушылық сарындағы өлеңдері басылған еді.
Ләззат қайда? деген өлеңде жас жанына тыншу берер әуестіктің бәрін
тізіп келіп, ойын – сауық, жүйрік ат, алғыр тазы, сұлу қыз бен қыз ойнақтың
ешбірінен де тиянақ таппай, тек кітап сөзінен ғана ләззаттанғанын айтады.
Өлең былайша аяқталады:
Айтар сөзім, мінекей,
Аласұрған көңілге:
Оқу оқы, өнер қу,
Басқалардан түңіл де!
ХХ ғасырдың басында Мағжан өскен аймақтағы Қызылжар мен Омбыға темір жолдың
келуімен бірге Еуропа ғылымының жаңалыұтары да ел тірлігіне ене бастап еді.
Техниканы еркін меңгеріп, өнер-білімінің пайдасын көрген озық елдермен
салыстыру басында, өз елінің тым аянышты халін ақын жанын ширақтыра түседі.
Бұл ширығу Мағжанның әсіресес Жатыр атты өлеңінде шегіне жеткен:
Таласып өнер-білім алып жатыр,
Күнбе-күн алға қарай барып жатыр.
От жегіп, көкте ұшып, суда жүзіп,
Тәңірімнің рахметіне жарып жатыр.
Біреулар оқып төре болып жатыр,
Шен алып, бақыт құсы қонып жатыр.
Ұмытылып өзін-өзі бұл сабаздар,
Жұртына қарсы таяқ соғып жатыр,-
деп, түйіндейді. Бұл жолдарға түсінік беру артық.
Ұстаз жыршы өзінің бүкіл шығармашылығын бала оқыту, тәрбиелеу жолына
арнады десе де болады.
Кітап әпер, оқысын балаң қолына,
Малды аяма оқу-білім жолына.
Қосыл бірдей басқалармен қатар бол,
Қосыл бірдей адамзаттың тобына! -
деп, қазақты оқуға, білімге шақырады.
Өнер – білім қайтсе табылар атты өлеңінде Мағжан жастарды оқуға
жұмылдыру мақсатымен өнер-білімге барар жол сілтейді, ақылын айтады.
Жақын, туған бауыр - деп ауылға айналмай, жастааарға қалаға барып, оқып,
білім алғанын қуаттайды. Ойын – сауық, өсекшілік пен менмендіктің өрге
бастар мәнісін ұғындыра келіп, мастай талпынып іздеген адамға өнер-білім
жер астында болса да табылады - ағалық ақылын айтады.
Мағжан Жұмабаевтің шығармасын, әсіресе, ағартушылық шығармасын
әңгімелегенде оның балалр әдебиетін жасауға ерекше көңіл бөлгенін, өнер-
білімді осы жастардан күткенін айтуымыз керек. Балалар үшін сарылмай еңбек
еткен ақын сындарлы, жүйелі жұмыс істеп, көптеген кітаптар шығарған.
Балаларға арналған өлеңдері һәм алдына бір төбе. Шолпан жинағында ақынның
Балалық шақ, Мен сорлы (Шәкірт зары) атты өлеңдері жарияланды. Мазмұны,
жағынан бұлар Ыбырай Алтынсариннің Кел, балалар, оқылық атты өлеңімен
үндес.
Ауылдағы ойын балаларына арналған балалық шақ деген тамаша өлеңінде
Мағжан оларға балалар шағынан бастап оқу – білімге көңіл бөлуге, бойға тек
асылды ғана сіңіруге кеңес береді.
Жастық – алтын,
Құрып қал салтын.
Салты оның – үйрену!
Өнер қуып,
Надандықтан жирену!
Тұрма, қарғам, ұмтыл!
Аты өшкірден құтыл! –
Аты өшкірден құтыл деп отырғаны – надандық. Баланың құлағына
жағымды қарағымды қолдана отырып, сәби санасына ақын өз ойын ұялатады.
Ақынның бұл сияқты өлеңдері бүгінгі таңда да өз мәнін жоғалтқан жоқ.
Осы өлеңге ұқсас Қарағым деген өлеңінде Мағжан:
Қарағым, оқу оқы, босқа жүрме!
Ойынға, құр қарасың, көңіл бөлме.
Оқымай, ойын қуған балаларға
Жолама, шақырса да, қасына ерме!
Кідірме, аялдама, алға ұмтыл,
Алам деп көктен жұлдыз қолың серме, -
деп, жас жеткіншектерді оқу-білімге шақырады.
Әже атты өлең – әже мен немересі арасындағы мерейлі, нәзік, қымбат
сезімді мадақтайтын өлең. Әжесі Сұрмерген туралы ертек айта бастағанда
немересінің көңіл күй мынадай:
Қоя қойды Кенжебай,
Жылаған жаңа нан сұрап,
Тыңдап отыр тентектер,
Алма беті албырап,
Ауыздар аңқиып,
Сілекейі салбырап...
Қандай ғажап көрініс! Осы күні немерелеріне атып отыратын мұндай
әжелер азайып кеткеніне қынжыласың.
Осыған ұқсас Мағжанның тағы бір өлеңі Немере мен әжесі деп аталады.
Мұнда немересі әжесімен: Көк деген не, жұлдыз не, жер не, теңіз, тау
дегендер не? деген сияқты толып жатқан сұрақтар қояды. Әжесі бұл
сұрақтарға анық жауап бере алмай, мектепке оқуға бар, сонда бәрін білесің
деп ақыл береді. Осы сияқты Қойшы бала мен күшік деген өлеңінде де ақын
мектептен қандай білім алуға болатынын насихаттайды. Бұл өледерді
мектептерде төменгі сынып балаларына, тіпті балабақшалардағы бөбектерге
оқып жаттасақ, нұр үстіне нұр болмақ.
Осы тектес қай жырына болсын Мағжанның биік парасаты, кемеңгер ойы
мен шалқар бідімінің лебі еседі.
Жалпы Мағжан еңбектерінің негізгі идеясы – ұстаздық бағытта, тәлім –
тәрбие мәселелерін парасаттылығымен шешуге үндеу болып келеді. Түйіндей
айтқанда, М.Жұмабаевті қазақ топырағынан шыққан ұлы ұстаз Ы.Алтынсариннің
тәлім-тәрбиелік ойларын жалғастырушы, ұлттық педагогиканың негізін қалаушы
ғалым – педагог деуге болады.

2.3 М.Жұмабаевтың петагогикалық мұрасындағы психологиялық көзқарастар мәні

Педагогикалық психология – ғылымда ерекше орын алатын саланың бірі.
Психология ғылымының бұл саласы ХІХ ғасырдың 2-ші жартысында Еуропада,
кейіннен АҚШ пен Ресейде белең ала бастады.
Баланың ана құрсағынан бастап есейіп ер жеткенге дейінгі өсіп
жетілуі, қалыптастыруы, әлеуметтік ортаға бейімделу, т.б. міне, осы
мәселелер сол кездегі психологтарды да көп ойландырған болатын.
Америка, Ресей психологтары осы мәселелерге үлкен үлес қосып, құнда
мағлұматтар қалдырып кеткен болса, ХХ ғасырдың басында көшпелі қазақ
топырағында елінің ертеңі – болашақ балалар үшін психологияның осы
саласына қатысты жәйттерді алғаш көтерген М.Жұмабаев еді.
Қазақстанда сауатсыздықты жоюда Мағжан жазған, әлденеше рет ондаған
мың тиражбен басылған Сауатты бол оқулығы шешуші орын алды десек, асыра
айтқандық емес. Ал, ақынның Педагогика кітабы – қазақ қауымы үшін
таптырылмайтын үлгі. Еңбек ғылыми сындарлы жүйемен, ойы мен сөзі үнемді,
ұстамды жазылған. Мағжанның кітабы он бес бөлімнен тұрса, соның жартысынан
көбі жалпы психология мәселесіндегі проблемаларды қозғайды.
Ғылыми тіл – абстрактылы, Мағжанша айтқанда, жалаңаш тіл.
М.Жұмабаев қазақ баласының бесікке салып, бөленуінен бастап есейгенге
дейінгі кезеңді сөз етеді. Ол Тәрбиеші сөзін ең жоғарғы орынға қояды.
Шынында да, оның өзіндік сыры бар. Бала өмірге келген күннен бастап
тәрбиеленеді, бала өмірі тәрбиеден басталатыны ақиқат.
Көрнекті педагог ақын өз еңбегінде психологияға ерекше мән береді, ол
ата – ананың тәрбиесінің басты парызы баланың жан дүниесін, психикасын,
оның дамуы мен өзгеруін жақсы білу деп санайды. Бұл орайда баланың бүкіл
өсу процестерін байыпты зерттеп, жүйке дүйесін, оның дамуын, баланың сезім
мүшелерінің атқаратын қызметі мен алатын орны жеткілікті талдайды.
Дарынды ұстаз психология – адам жанының жайын, жан тұрмысын, жан
көріністерін, жан күштерін, ақыл – қайрат, көңілдің жайын баяндайтын пән
деп анықтама береді. Осы психология пәніне өте кең орын беріп, барынша зер
сала қарастырады және ғылымның бұл саласында да терең білімдарлық танытады.
Оның жан қуаттары жайлы пікірлерінде дала өмірі мен қазақ зиялыларының
туындыларын, ұлттық психологияның бояу нақышын шеберлікпен пайдалана
білгені де құптарлық.
М.Жұмабаев психология деген сөзді жан тілі деп аударып,
психология жан туралы пән дей отырып, Баланың жанын жақсы тәрбие қылу
үшін жанды көзбен көріп, қолмен ұстамай – ақ оның істерін, көріністерін
жақсы тексеру жетеді деп белгілейді. Мұнда психология пәні нені зерттейді,
не үшін керек деген сұрақтарға тоқтала отырып, мына мәселелерді
қарастырады: Жан көріністерінің дене көріністерінен айырмашылығы: жан
көріністерін үйрену жолындағы өзін бақылау; жүйке (нерв) жүйесін өсіру;
жүйке жүйесінің қызметі; белсенділікті сақтау; мидың қажуы; оны
тыныштандыру. Жан көріністері ақыл және іщкі сезім деп бөледі. Ақыл
көріістері: әсерлену ұғымының пайда болуы. Бұл мәселенің барлығын ұлттық
психологияның тұрмысында қарстыруға ұмтылған. Адам бойындағы психологиялық
көріністерді сипаттауда іскерлік, суреттеу, тұқыдық ассоциация, ес, зейін,
қиял, ойлау, ой шығару, тал, т.б. кеңінен тоқталып, оларға қарапайым
анықтама, түсіндірмелер беріп, ол үшін қандай жаттығулар жасау қажет екені
жөнінде біршама кеңес береді.
Қарымды қаламгер қазақ арасында бұрыннан терең тағылымды аңыдар,
даналық дақылдар түрінде кең мағлұм болған ежелгі грек данышпандарын
(Платон, Сократ, Аристотель т.б.), қайта өрлеу дәуірінің алыптарын, орыстың
төңкеріске дейінгі және кейінгі педагог, психолог оқымыстыларын зерделеп
оқығанын еңбектерінен айтпай – ақ байқауға болады.
Оның еңбектерінен біз бірқатар маңызды, құнды, нұсқалы психологиялық
қағидаларды байқаймыз.
Адам – жаңашыл: жаңа үстіне жаңа тілейді, жаңадан жаңаға құмар
келеді: адам – әсемшіл: әсемнен әсем, сұлудан сұлу таңдайды, - дейді
Мағжан.
Адамзат көшінің бір орнында қалып қоймай, топтаурын сүрлеуде босқа
өмір сүре бермей, үнемі ілгерілеуге, өзгеруге ұмтылған қасиетін қандай дөп
басқан. Бұл орайда оның психологиялық көзқарастары әлі де өзіндік мәнін
жоймай, қазіргі психологиямен үндесіп жатқанын байқауға болады.
М.Жұмабаев жалпы психология мәселелері жөнінде айтқан түйін
тұжырымына қатысты маңызды мәселелерінің бірі – ғылымның төл атауын жасауы,
халқымыздың сан ғасырларының негізгі сөздік қорынан психологияға қатысты
ұғымдарды ерінбей – жалықпай іздеп тауып, өолданысқа түсіруі қазіргі қазақ
психологиясына аса құнды болды. М.Жұмабаевтің термин жасауымен, оған ғылыми
анықтама беруімен, қазіргі төл атаулардың жүйелеуіне өзіндік септігін
тигізумен қатар, жекелеген кемшіліктеріне тоқталмай өтуге болмайды. Автор
Абстракция деген ұғымды Жалаңаштау деп алыпты, бұдан гөрі
дерексіздендіру деген дұрыс тәрізді. Бірақ қазіргі кезде де термин
абстракция күйінде қалып келеді. Автордың түйсікті - әсерлену,
елестеуді - суреттеу, есті - зейін, пікірді - хүкім, зейінді
- абай, т.б. терминдері қазіргі психология саласына онша үйлеспей,
мағыналық жағынан сай келмегенімен, автор психологияға тұрақталған
түсініктер мен терминдер еңгізіп, халықтың өзіне тән психологиялық
ерекшеліктерін алғаш рет ажырата қарастырады.
Мағжан өзінің еңбегінің бір бөлігін психологияға арнауы тектен – тек
емес, психологияны міндетті түрде меңгеруді, быдайш айтқанда, бала
психологиясын жан – жақты білуді, баланы бақылауды ғылыми тұрғыдан
білімділікпен жүргізуді ұсынады.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында қазақ даласында бой көрсеткен, біздің
елде де рухани өрлеудің, яғни, қыр елінің ұлттық сана – сезімінің оянып
прогреске қарай өрлеуін, айрықша бір кезеңнің болғанын Мағжан тәрізді
халқымыздың ардықты азаматтары, алғашқы қазақ интнллигенциясының өкілдері
өздерінің еңбектері арқылы дәлелдеп кеткен.
Қазіргі кезеңнің өзінде психология ғылымы жаңа дамып, елімізде нді
–енді жетіліп келе жатыр десек, ал Мағжанның қазақ арасында психология
мәселелерін алғашқылардың бірі болып қарастыруы оның білімдарлаған
байқатады.
Исі қазақ М.Жұмабаев ақын еебінде жақсы білсе, енді оны әдіскер,
психология ғылымына үлес қосқан ақын ретінде де жаңа бір қырынан тануда.

2.4 Педагогика оқулығының қазақ педагогикасындағы орны

1922 жылы 15 қыркүйегінде Қызылжарда өзінің Педагогика еңбегі жайлы
М.Жұмабаев: Тәрбие ғалымдарының пікірлерін таңдап алуға ұмтылдым. Шамам
келгенше қазақ жанына қабыстыруға тырыстым... Бізде бұрын пән тілі
болмағандықтан, түрлі терминдерге тап басқанда қазақша сөз табу көп күшке
тиді. Қалайда курстарда оқыған мұғалімдердің жәрдемімен таза – орыс сөздері
қазақшаға айналдырылды. Ал енді жиһан тілі болып кеткен сөздерді қазақшаға
аударам деп азаптануды тиіс таппадым. Ақын осылайша ағынан жарылып, өз
еңбегін төрт аяғынан тең басқан дүние демейді. Сөйте тұрса да, бұл еңбектің
ғылыми әлемді елең еткізген керемет туынды екені хақ. Мағжан Жұмабаев тек
қана қазақ педагогикасымен шектелмей, сол кездегі алдыңғы қатарлы әлем,
Ресей, грек ғалымдарының (педагогтерінің) еңбектерімен етене таныс болғаны
белгілі. Әсіресе, иұғалімдерге аса қамқор болуға, оны сыйлауға, үлкен
құрмет көрсетуге шақырады. Алты алаштың баласы бас қосса, қадірлі орын –
мұғалімдікі, - дейді ұстаз.
Мағжан өзінің осы педагогикасын 14 ірі бөлімнен құрып, оның өзін
бірнеше шағын бөлімдерге бөле отырып, ұқыпты түрде талдау жасап,
түсініктеме береді. Сөз басына Тәрбиені қояды. Шынында да онң өздік сыры
да бар ғой. Баланы өмірге келген бірінші минутынан бастап оқытпайды. Оны
тәрбиелейді, бала өмірі тәрбиеден басталады. Сондықтан да болар, баланы
жастан деп қазақ тегін айтпаса керек. Оқу құралының бірінші бөлімі
педагогиканың жалпы мәселелеріне арналған. Оның пікірінше, тәрбие саласы
төртке бөлінеді. Олар: дене, жан, ақыл тәрбиесі, сұлулық пен әдеп – ғұрлық
тәрбиесі. Әрине, тәрбиенің бұдан басқа да бірнеше түрлері бар, ол мұны
басты – бастыларын ғана айтқысы келген болуы керек. Автор олардың бір –
бірімен табиғи тамырластығын тәптіштей түсіндіре келіп, былай дейді: Егер
адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбиесі түгел болғаны.
Егер де ол ыстық, суық, аштық, жалаңаштық сықылды тұрмыста жиі ұшырайтын
күштерді елемейтін мықты, берік денелі болса, түзу ойлайтын, дұрыс шешетін,
дәл табатын ақылды болса, сқлу көз, сиқырлы әуен, әдемі түрден ләззат алып,
жан толқындырарлық болса, жамандықтан жаны жиреніп, жақсылықта жаны тілеп
тұратын қылықты болса ғана адам баласының дұрыс тәрбие алып, шын адам
болғандығы. Балам адам болсын деген ата – ана осы төрт тәрбиені дұрыс
орындасын.... Баланы тәрбиешінің дәл өзіндей қылып шағару емес, келешек
заманына лайық қып шығару, - деу арқылы М.Жұмабаев тәрбие мақсатын келер
күн талабымен ұштастытғысы келеді.
Тағы бір ерекшелік Мағжан дене тәрбиесін бірінші орынға қойған. Дене
тәрбиесінің өзін 19 бөлімге бөліп, осы әр бөлімге жеке – жеке тоқтап,
түсініктеме беріп педагог ретінде нақтылы дәлелдермен бекітеді.
Адамның дені сау, мықты болып өсуі үшін дене тәрбиесінің алатын орны
шын мәнінде ерекше. Бала аурулы болса, зағып болса, баладан емес,
тәрбиешіден, - дейді педагог ақын. Тіпті сол ауыр заман түгіл бүгінгі
өмірдің өзінде қай ата – ана тәрбиесіне, туралап айтсақ тәрбиенің барлық
түріне көңіл бөле береді.
Мағжан Жұмабаевтің медицина саласынан да құр алақан емес екендігін
көреміз. Баланың салмағы, температурасы, дем алу, тамыр соғуы, тамақтануы,
тіпті емшектен айыруды, тазалық жағдайын, бесік мәселесін, тістің шығуын
таптіштеп үлкен бір сезіммен сипаттап жазады. Балаға тәртіпсіз тамақ
беретін әйел екеу болса, біреуі - қазақ әйелі. Бала ұйқысы қанып оянса да,
емшегін аузына сала қояды. Бала түнде ың етсе, бесікті албастыдай басып
отырып алады. Емшек балада, ана ұйқыда. Ерте күн түс болды, түс кеш болды.
Бала аштан аш жатыр. Қарны ашады, шырқырап ішегі қатып жылайды. Бейшара
бала жылап – жылап әлсіреп барып ұйықтайды. Кешке келіп ұйқылы – ояу талып
жатқан баланы көріп құланымның тамақ іздемей, тәтті ғана ұйқтап жатқанын
қарашы дейтін шешеге не дерсің - деп қазақтың кейбір әйелдерін сынайды.
Бұл бүгінгі күннің тұрғысынан да дұрыс жазылып отырған жоқ па? Өзінің
Педагогикасындағы М.Жұмабаев әлемнің алдыңғы қатарлы педагогикасына,
мәдениетіне меңзейді. Содан үлгі алу керек, үйрену керек дейді.
Екінші бөлімге Мағжан жалпы педагогика ғылымын қояды. Педагогикасының
қандай пән екенін сипаттай келе, онымен етене таныс болу керектігін айтады.
Мағжан педагогиканың өзін тәрбие пән деп пайымдыйды. Оған дәлел пәннің аты
дейді.
Педагогика пәнін М.Жұмабаев 5-ке бөледі. 1. Жалпы педагогика дейді
де, бұған тағамнан дене, жан күштерін тәрбие қылу жолдарын көрсетеді. 2.
Дидактика. 3. Методика. 4. Мектепті басқару. 5. Педагогика тарихы.
Әлемдік педагогиканы меңзей отырып, Мағжан халықтың педагогиканы
есінен бір сәт шығармайды. Оны жалпы педагогиканың ең негізі етіп қояды.
Бала тәрбиесінде ұлттық педагогиканың, тәрбиенің алатын орны ерекше
екекндігін мысалдар келтіре отырып дәлелдейді. Осыған орай педагог
М.Жұмабаев Әр тәрбиешінің қолданатын жолы - ұлт тәрбиесі. Әрбір ұлттың
бала тәрбие ұылу туралы ескіден келе жатқан жеке – жеке жолы бар. Ұлт
тәрбиесінің жақсылық жағы көп болғаны сықылды, жамандық жағы да көп - деп
жазады. Осыған орай ол педагогтер, тәрбиешілер халықтық педагогиканы
қолдана отырып, түрлі заманда шыққан тәрбие ғалымдарының ойларымен жақсы
таныс болу керек дейді.
Әрине, егеменді елдің мектебі, педагогикасы, ұлттық тәрбие, ұлттық
оқуы болу керек. Халықтық тәрбиесіз біз бүгін жас жеткіншектерді өз елін,
халқын, тарихын, мәдениетін сүюге тәрбиелей, баули аламыз.
Мағжан тек ғана педагог емес. Адамның көңіл – күйін, ішкі жан сезімін
терең түсінетін психолог та. Мысалы Бөлеу һәм бесік бөлімінде Мағжан
Қазақ қатыны баланы бесікке екі жерден тас қылып байлап тастайды. Бұл
балаға зиянды. Бұлай ету баланың қан жүруіне, жүрек соғысына зиянды, -
дейді. Бесікті тербету туралы да былай дейді. Баланы ұйықтатарда,
жылағанда шешесі долданып, тарс – тұрс тербетеді. Қарғап, сілейді. Әлден
уақытта бала ұйықтайды. Бұл су дұрыс ұйқы емес.
Шайқап, шайқап баланың басын айналдыру, баланы есінен тандыру.
Тербетіп ұйықтату – баланы талдырып қйықтату деген сөз. Бала ұйықтап жатқан
жоқ. Ол талып жатыр.
Қазақ әйел! Балаңда қасың болмаса, тербетпе. Бесік баланың орны.
Естен тандырылып, талдырылатын орын емес, - дейді.
Сондай-ақ адам өмірі үшін ұйқының, қозғалыстың, серуеннің мәнінің зое
екендігін пайымдайды. Педагогика екінші бір үлкен тармағы Психология
бөлімі. Мағжанның үлкен сыршыл психолог екендігін осы бөлімнен анық көруге
болады. Жалпы біреулер Мағжанды атеист десе, енді біреулері діншіл
дейді. Шындығында Мағжжжан дінді, оның тарихын жақсы білген, жақсы – жаман
жақтарымен етене таныс болған. Оған осы бөлімдегі Жан туралы пайымдаулары
мен басқа еңбектеріндегі дін туралы пікірлері дәлел. Жанды ешкім көрмесе
де, жанның барлығына дау жоқ деп жазады Мағжан.
Алайда діндарлыққа салынып, жанды әлдебір құдіреттің, құдайдың ісі
деп қараудан аулақ. Керісінше, жанның пайда болуын, оның бар – жоқтығын
материалистік, ғылыми тұрғадан дәлелдеуге тырысады. Осыған байланысты үш
түрлі көзқарасқа Мағжан өзінше ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.