Мағжан Жұмабайұлы шығармаларындағы тарихи тұлғалар бейнесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Курстық жұмыс

Мағжан Жұмабайұлы шығармаларындағы тарихи тұлғалар бейнесі

Жоспар:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1. М.Жұмабайұлының өлеңдері мен әдеби-сын зерттеулеріндегі тұлғалар
галереясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5

1.1. Ақын өлеңдеріндегі тұлғалар бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Қаламгер зерттеулеріндегі тұлғалар сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..7

2. М.Жұмабайұлы поэмаларындағы тарихи тұлғалар бейнесі ... ... ..14

2.1. Батыр Баян поэмасындағы тарихи тұлғалардың суреттелуі ... ... ..14
2.2. Оқжетпестің қиясында поэмасындағы Кенесары образы ... ... ... .19
2.2. Ертегі поэмаларындағы Сыздық Сұлтан бейнесі ... ... ... ... ... ...22

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28

Кіріспе

Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Зерттеуде Алаш әдебиеттанушысы, сыршыл ақын Мағжан Жұмабайұлының
Атақты ақын – сөзі алтын хакім Абайға, Бернияз Күлеевке, Жамбылға
өлеңдеріндегі және Міржақып, Х.Досмұхамедұлы, Ж.Досмұхамедұлы,
А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейханұлы эпиграммаларындағы алаш ақындарының басты
тақырыптарын, Ақан сері, Базар жырау, Бернияз Күлеев, Әбубәкір
ақсақал Диваев әдеби-зерттеу еңбектеріндегі тұлғалар сипатын, нәрлі
мұраларындағы, оның асқақ пафосты Оқжетпестің қиясында поэмасындағы
Кенесары образын, Батыр Баян поэмасындағы тарихи тұлғалардың суреттелуін,
Ертегі поэмасындағы Сыздық Сұлтан бейнесін ашуы қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Алаш идеясы – ұлтты біріктіруші, тұтастырушы идея ретінде қашан да
қазақпен бірге жасайды десек, онда сол орасан мақсатты орындау үшін
қазақтың тілі мен мәдениеті, өнері мен әдебиеті, тарихы мен салт-дәстүрі,
айналып келгенде, қазақты ел ететін, мемлекет ететін рухани қазынасы Қазақ
елінде айрықша орынға ие болу керек. Мағжан үшін ғана ерлік идеялы, ар
ұланы Кенесары хан болып қоймаған, сонымен қатар Алаш елінің ерлік идеялы,
ар ұланы Кенесарының ұлт, рух дүниесіне сіңірген еңбегін бағалау зерттеу-
зерделеу шынайы Қазақ ұлтының парызы, борышы. Осы орайда Мағжан мұрасының
нәрі – оның Ақан сері мақаласыдағы Ақан ақындығы, өмірі, шығармашылығы
туралы тың деректер, Оқжетпестің қиясында поэмасында сомдалған ар-ождан,
Алаштың өрені – Кенесары тұлғасын зерттеудің өзектілігін тереңдете түседі.
Тақырыптың зерттеу нысаны ретінде Мағжан Жұмабайұлының үш томдық
шығармалар жинағы, Батыр Баян (1998), шығармалар жинағы (1989),
ғалымдардың осы кезеңге байланысты әдеби-зерттеу еңбектері негізінде
алынды.
Зерттеу пәні. Зерттеу барысында М.Жұмабайұлының түгел
шығармашылығындағы тұлғалар бейнесін ашу үшін тұтастай туындылары зерттеу
пәні ретінде алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
М.Жұмабайұлының әдеби-зерттеу еңбектеріндегі тұлғалар галереясын
ашып, Батыр Баян, Оқжетпестің қиясында, Ертегі поэмаларындағы
сомдалған тарихи тұлғалар образын жасаудағы шеберлігін таныту зерттеу
жұмысының басты мақсаты болып табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай
міндеттер қойылды:
- Ақын өлеңдеріндегі тарихи тұлғалар бейнесін айқындау;
- Қаламгер зерттеулеріндегі тұлғалар сипатын ашу;
- Батыр Баян поэмасының тақырыбы мен идеясын ашу. Поэмадағы тарихи
тұлғалардың суреттелуін анықтау;
- Оқжетпестің қиясында поэмасындағы Кенесары образын ашу; Поэмадағы
Кенесары хан образы мен тарихта хан бейнесін өзара сабақтастырып
көрсету;
- Ертегі поэмасындағы Сыздық Сұлтан бейнесін ашу;
Зерттеу жұмысының жаңалығы.
Зерттеу жұмысында Мағжан Жұмабайұлының әдеби-зерттеу еңбектері мен
поэмаларындағы тарихи тұлғалардың бейнесін беру шеберлігі алғаш рет
нысанаға алынды. Оқжетпестің қиясында поэмасында Кенесары хан образын
сомдаудағы шеберлігі айқындалуымен, тарихи тұлғаларға алғашқылардың бірі
болып құнды баға беруі дәлелденіп отыр.
Зерттеу әдіс-тәсілдері
Зерттеу жұмысын жазу барысында алға қойған мақсаттар мен міндеттерді
орындау үшін тарихи-функционалдық талдау, тарихи-салыстырмалы сипаттау,
проблемалық жүйелеу, жинақтау әдіс-тәсілдері пайдаланылды.

Курстық жұмыстың құрылымы
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. М.Жұмабайұлының өлеңдері мен әдеби-сын зерттеулеріндегі тұлғалар
галереясы

1.1. Ақын өлеңдеріндегі тұлғалар бейнесі
Мағжан ақын халықтың тарихи зердесін оятып, ұлттық намысы мен
ұлттық рухын сілкіндірудің қажеттігін, ортақ мүдде жолында топтасқан ұлттың
ғана азаттық алып, әлемдік өркениеттік қауымдастық қатарына бәсекеге
қабілетті болып қосыла алатынын осыдан бір ғасырға жуық уақыт бұрын-ақ
түйсініп, өршіл жырға айналдырып, айта алған.
Елім деп еңіреп, әділеттік жолда жалынды жырын жалау еткені үшін
тарихтың ақтаңдақ бетінен орын алған сөз шебері М.Жұмабайұлының өрелі
ойының терең иірімдерінен тамаша суретті сөздер өріледі [1, 262].
Түркістан, Ескі Түркістан, Орал, Көкшетау атты өлеңдері арқылы
сүйікті оқырмандарын елін, жерін сүюге баулиды. Туған ұлтын, халқын сүюі
түбі бір туысқан жұртты туысқан тартумен сабақтас құбылыс болғанын
Тұранның бір бауырында, Қырғыз, қазаққа, Еділде, Алатау атты
жырларынан аңғартады [2, 159].
Ғалым-зерттеуші А.Ісмақова М.Жұмабайұлының өз заманының абызы
Жамбылға 24 шумақ өлең жазған деген дерек [3, 324] айтады. 1937 жылы Жамбыл
атағы кеңінен танымал болған кезде, қарт ақыннан рухани демеу күткен Алаш
ақыны аталған өлеңін арнаған екен. Содан Жамбылға өлеңінен сақталғаны
келесі шумақ қана:

... Жан аға! Шықтым өлімнен,
Халімді менің көрсейші.
Жаның нұрға көмілген,
Нұрыңнан ұшқын берсейші! [4, 116]

Мағжанның эпиграммаларында әдебиетшілердің, Алаш ақындарының басты
тақырыптары қамтылған: Мадиярға, Жаһанша Досмұхамедов пен Халел
Досмұхамедовке, Ахмет Байтұрсыновқа, Әлиханға.
М.Жұмабайұлының Абайтануға қосқан үлесі де нақты. Алаш ақыны Атақты
ақын сөзі алтын – Хакім Абайға атты өлеңінде Алаш абайтануының негізгі
ұстанымдарын айқындап береді. Өлең 1912 жылы Шолпан жинағында басылған.
Алаш әдебиетшілері Абайды қорғауды өздеріне міндет қып қана қоймай, оның
Хакім Абай екенін айғақтаған. Мағжан ақын Абайға нақты кәсіби дәлелденген
баға берген. Аталған өлең – тәуелсіз кездің әдебиеттануына қосылған үлес
екені де даусыз.

Шын хакім, сөзің асыл – баға жетпес,
Бір сөзің мың жыл жүрсе, дәмі кетпес.
Қарадан хакім болған сендей жанды
Дүние қолың жайып енді күтпес,-

деп Мағжан ақын хакім ұғымын өлеңімен таңбалап кеткен.
Адам тағдырын тәрбие шешеді, тәрбие құралы – сөз [1, 16] деп
заманымыздың белгілі ақыны Олжас Сүлейменов айтқанындай, жастарды
тәрбиелеуде сөздің құдіретті күшін пайдаланудың маңызы зор екендігін
сезінген ақын өнегелі, өрелі асыл сөздерін кейінгі ұрпаққа сыйлайды.
Профессор Шериаздан Елеукеновтің: Әдебиет идеясы өмірден туындайды.
Идеяны жеткізетін тіл. Ол суреткердің дүниетанымына сәйкес құйылады, саяси,
философиялық, эстетикалық тұрғысына қарай өріледі. Тілі ғана пайдалы,
басқасының мәні жоқ деуге келмейді. Әдебиеттің бір ғана таптың меншіктеуіне
көне бермейтіні көркем идеяның тек саяси көзқарастан туындамайтындығында
болса керек [1, 262] деген ойы поэзия әлемінде айрықша із қалдырған
өзіндік үлкен өнер, өрнек тудырған, терең сырға, ұшқыр қиялға толы өлең
дүниесін кейінгіге аманат еткен Мағжан Жұмабаев шығармаларын талдауға
мұрындық болғандай.
Мағжан өз тегін де, өз жерін де ардақтаумен өткен, өмірдегі
азаматтық орнын ардақтауға ұмтылған, өлең сөзді асыл маржандай терген, сұлу
жырымен оқырман жүрегін баураған, ал өзі болса, өне бойы қапаста, қайғы мен
қасіретте өмір кешіп, ақырында мүлт кеткен, өзі айтатындай, соры арылмаған
халқының зарлы перзенті [5, 35]. Сөз құдіретінің сырын ашып, өз
өлеңдерінде көркемдегіш құралдарды орынды да, ұтымды пайдаланып, сөз саптау
шеберлігін танытқан ақын Әрбір ірі жазушының шеберлігінің өзгешелігі
көбіне-көп оның шығармасынан көрінеді. Көркемдік дегеніміз әрбір сөздің
орынды қолданылуының ғана емес, өте қажеттілікпен, зәрулікпен қолданудың
белгісі және сөз дегенің мүмкін болғанша аз жұмсалуы керек [1.65] деген
ғалымдардың ойын дәлелдегендей.
Қорыта айтқанда, Мағжан Жұмабаев – қазақ поэзиясында жарқын
жырларымен от шашып, өшпес із қалдырған тұлға. Көркем сөзбен көрікті
өлеңдерді әдебиетіміздің әлеміне сыйлаған ерек жан.
ХХ ғасыр алып тұлғаларының шығармашылық тағдырын зерттеуші, академик
Рымғали Нұрғалидың сөзімен айтсақ: Мағжан поэзиясы мәңгі өлмес, ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасар алтын көпір, асыл қазына, інжу- маржаны махаббат,
сүйіспеншілік, ғашықтық стихиясының сан алуан тылсым, жұмбақ күйлерін
шерткен, терең ақындық шабыттан толқып туған, адам жүрегінің мың сан
дірілін шеберлікпен бейнелеген, ішкі мазмұны мен түр кестесі жымдаса
ұласқан, ықшам, жинақы, жұп-жұмыр жауһар дүние [6, 93].

2. Қаламгер зерттеулеріндегі тұлғалар сипаты

М.Жұмабайұлы алаш замандастары сияқты ақындығы, жазушылығымен қатар
әдебиетті таныту ісіне де араласқан. Әдебиеттанулық еңбектері: Ақан сері,
Бернияз Күлеев, Базар жырау, Әбубәкір ақсақал Диваев.
Ақан сері мақаласы Сана журналының 1923 жылғы 1-санында (1924,
№2,3) жарияланған. Мәліметтерді ақын 1922 жылы Көкшетау сапарында жинаған.
Бұл көлемді мақала Ақан серінің ақындығы, өмір жолы, тұтас тұлғалығына
қатысты қазақ әдебиеттануындағы тұңғыш зерттеу екенімен құнды. Аталған
мәселелер нақты тарихи негіздерге құрылған, ол туралы ақын былай деген:
Ақын туралы білгендерін айтып һәм жазып берген Мырзаұлы Баялы, Шыңғысұлы
Қоқыш, Бозайұлы Ысмағұл ақсақалдарға һәм Самыратұлы Қазыға көп рақмет
айтамын. Ақынның туған жері Абылай хан ордасы құрылған, Кенесары,
Наурызбайға отан болған Көкшетау – Алаштың ақындығының да ордасындай жер
еді, - дейді Мағжан Ұшы, қиыры жоқ сары дариядай жер еді,- ортасында
көгерген Көкшетау туралы [4, 194].
Әдебиетші осы мекеннен шыққан ақындарды атап өтеді, олар: Кең
сабаның қорындай Бертағынның баласы – Орынбай, екі аяқты адамның ділмары,
улы тілді – Соқыр Шөже, Тойлыбай бидің ұлы – Арыстан, үні зарлы – Атығай
Соқыр Тоғжан, терең ойлы – Атығай шал, аспанға өрлеп ән шырқайтын – Біржан
сал, өмірі ертегідей – әдемі Ақан сері – осылардың бәрі сол күңіреген
Көкшенің маңайында туып-өскен ақындар [4, 194]. Осылардың ішінен Мағжан
Ақан серіні бөліп алады.
Ақынның сөзі оның өмір тәжірибесінен туатынын алға тартқан Мағжан:
Ақан өмірі – ертегі өмір. Судай сұлу, желдей екпінді, жалпақ жұртқа жат,
жұмбақ өмір. Ақанның алдымен өмірін жазып, онан соң сөздерін тексереміз, -
дейді. Ақанның өмірі туралы тараушада ақынның ататегі, шыққан ортасы
айтылған. Орта жүз арғын ішінде қарауыл Жарқынбай ұлы Қорамсадан 9 қыз
болыпты. Атасы Алладан тілеп, кейін Қорамсаның қосағы Жаңылдан ұл туады,
атын Ақжігіт қояды. Ақын 1843 жылы Қоскөлде туған. әкесі Қорамса бай,
саудагер болған: Әрі малға бай болса, әрі ақша болса, әрине, Қорамса елге
қадірлі болмақшы [4, 195].
Ақанның өмірі атты көлемді алғашқы тарауша ақынның өмір жолының
шолуы ғана емес, ақын жанының қиналып өзгерген сәттері шуақты күндерімен
арпалысып өткен тағдырдың басты-басты оқиғалары бейнеленген. Бұл бөлімде
жай сөздермен шектелген деректер емес, Ақанның ақын болуына әсер еткендері,
жан қиналғанда шыққан өлеңдерінің туу себептері сөз етілген. Осылай
Ақанның атағы талай жерге жайылып тұрған кезде мұның өмірінде бір өзгеріс
болады. Желдей ұйытқыған серінің жүрегіне мін деуге бола ма, сол кезде Ақан
Ақтоқтысынан айнып, қарауыл Тінәлі қажының қызы Ұрқия сұлуға әнімен өлең
шығара бастап, сол Ұрқияны алып қашады [4, 196]. Әдебиеттанушы Мағжан
осындай сәттерді келтіргенде өзі де бірге мұңдасып кетеді: Бірақ жаны
сүйіп алған жары Ақанмен озақ отаса алмай, үш-ақ ай тұрып, шешек шығып
дүниеден өтеді. Жаны сүйген жар нажағайдай жарқ етіп дүние салса, жанға
жеңіл жара бола ма? Ұрқия өлгеннен былай Ақанның жаны қасіретке ұрына
бастайды. Ұрқия өлген жетінің ішінде Ақанның жақсы көрген бір інісі өліп,
қасірет үстіне қасірет жамылады [4, 196]. Жараланған жүрек жазылу үшін
тағы махаббат іздейді. Ақан айналып Ақтоқтыға келеді [4, 195]. Бірақ
Ақтоқты Ақанды кешірмей, басқаны қалайды. Мағжан былай деген: Ақанның
жүрегінде махаббат та, ашу да күшейеді: Ақтоқты, кеткенің бе шыныменен? –
деп, ашулы зар шығарады Ақан.
Көп ұзамай Ақан Құлагерден айырылады: Ақан мидай далада, жолдасы
Құлагердің басында кәдімгідей мөлдіретіп көзінің жасын төгіп отырады. Күн
былай тұрсын, түн бойы күңіреніп, Құлагердің, сандалкерінің, еркесі
үркеккерінің басын құшақтап отырады. Жан жолдасын қолымен өлтірген адамдай
күйінеді [4, 197].
Мағжан Ақан серінің күйін терең түсінгенімен шектелмей, ақындық
жалғыздықтың серігі екенін өзі де мойындағандай толғап кетеді. Бұл жай
Мағжан ақынның өзіне де таныс екені айқын аңғарылады. Зерттеуде екі
көзқарас осылай алмасып-ауысып отырады: ақын Мағжан мен Алаш әдебиетшісі
Мағжанның сөздері бірін-бірі жалғастырып, көркем зерттеуге арқау болған.
Мағжан ақынның көңілінің өзгеруін, сезімнің билігіне мойынсұнуын
жақтап шыққандай болады: ол тіпті төренің қызы Жамалды да түсінеді, оның
жауап бермеу себебін де: Төренің сүйегіне батқан таңба емес пе?- деп
түсіндіріп береді. Шынында, ғашықтық деген алып-салмалы қолдағы нәрсе емес
қой. Жамалдың сүюін білдірмеуіне көз жеткен соң, Ақан іштен сүйіп, іштен
күюге айналады. Күн-түн күңіреніп, өлең шығарады, ән шығарады. Ақынның
Жамалға қатты ғашық екендігі, оған арнап ылғи өлең де шығаратындығы,
Жамалдың ол ғашықтыққа ілтипат қылмауы жұртқа жайылып кетеді [4, 205].
Ал Ақанның өлеңінің мазмұнын Мағжан Жұмабайұлы: Енді Ақанның
сөздеріне мағына жағына келгенде оның өлеңдерін беске бөлуге болады,-
дейді: Сықақ, ғашықтық, айтыс һәм мақтау, сопылық, қазақ қайғысы туралы
өлеңдер. Бұл бөлімдердің сықақтан басқасы Ақанның өмірінің түрлі
дәуірлеріне байланған [4, 210].
Осының ішінен Алаш әдебиетшісі сықақты бөліп алған: Сықақ – Ақанның
сүйегіне біткен сипаты. Ақан өмір бойына өзінің көңіліне ұнамаған адамды
сықақ қылып, іліп тастап отырған. Ілетін орны келгенде пәленше-түгенше
деген атына, затына қараған да емес. Қарауылдың ақсақалдары осы күнге шейін
Ақан десе, алдымен оның улы тілін еске түсіреді.
М.Жұмабайұлының келесі қарастырғандары – ғашықтық өлеңдер. Бұлардан
ерекше мазмұны мен ақын шеберлігі аңғарылған: Ақанның ғашықтық өлеңдеріне
келсек, басқа өлеңдерімен салыстырғанда оның шеберлігі сонда көрінеді. Сері
Ақанның мұндай өлеңге шебер болуының, әрине, таңы жоқ. Ғашықтық өлеңдерінде
Ақанның әрбір сөзінен ақындық иісі аңқып тұрғандай, ұсатусыз, суретсіз сөз
жоқ деуге болғандай [7, 335].
Ақанның өлеңдерінің ең сұлу түрі деп Ақ көйлек талданған: Бұл –
Ақанның ең сұлу өлеңінің бірі. Түу басында жүз бірнеше ауыз өлең болса
керек, бәрі Ақ көйлек деп басталған. Бір ауызы:
Етегі ақ көйлектің ілмеленген,
Қастарың харіф мәттей сүрмеленген.
Сүмбіл шаш, лағыл ерін, асыл қалқа,
Іш-бауырым ғашық отпен тілмеленген...

Мынау өлеңдеріне қарағанда, ғашықтыққа Ақанның көзқарасы жай бозбаланың
көзқарасы арасында артық айырма жоқ сықылды. Алайда Ақан – ғашықтыққа
тереңірек қараған адам. Ол ғашықтықты ақ төске білектің артылуымен ғана
байлап қойған емес. Бұл Ақанның өмірінен белгілі [4, 207].
Ақанның айтыс өлеңдері туралы былай делінген: Ақанның айтыс һәм
мақтау өлеңдері туралы еш нәрсе деуге мүмкін емес. Мұндай өлеңдері менің
қолыма түспеді. Жұрттың айтуына қарағанда, бірнеше ақынмен ауызбен де,
жазысып та айтысқанға ұқсайды Өзгесін жеңді, бірақ Орымбайдан жеңілді
деседі [7, 336-337].
Сопылық өлеңдері туралы да осы тұрғыда айтылған. Осы ретте Мағжан
Ақанның сопылығын басқалардан бөліп алып және өзінің де сопылыққа
көзқарасын білдіріп отырады: Ақанның сопылық туралы өлеңдері де менің
қолыма жөнді түспеді. Алайда серілік пен сопылықты қоса білген, намаз,
оразаны жанының тілеген уақыттарында ғана атқаратын Ақанның сопылығы жанына
жын ұялаған, сиыр көзді соғылғандардың сопылығынан бөлек болған десек,
құрғақ сәуегейлік қылған болмаспыз. [7, 337].
Қазақ қайғысы туралы Ақан қалай жырлаған? Бұған Алаш әдебиетшісі
арнайы тоқталған. Бұл өлеңдер туралы Мағжан: Енді Ақанның қазақ қайғысы
туралы өлеңдеріне келсек, оның сері Ақан болуымен бірге жаралы елдің шын
азаматы болғандығы сол өлеңдерінде көрінеді. Бұл өлеңдер таза ақындық, сұлу
сурет, ұйқас теру жағынан басқа өлеңдерінен көп төмен. Бірақ бұл төмендікті
оның ойлы азаматтығы жуып кете аларлық. Ақан бұл өлеңдерінде елдің қайғысын
көре білген. Сол қайғының себебін таба білген. Ол қайғы – қазақтың ата
тұрмысының аз дәуірінің ішінде көріне көзге қирағаны, қираудың себебі –
қазақ даласына қарашекпенділердің құжынап келіп орнағаны.
Мағжан Ақанның өлеңдерінде сұлу сурет бар екені рас деп мойындайды.
Ғалым тек мақтауға ғана бой ұрмаған, сонымен қатар кемшілігін де анықтап
берген: Сонымен бірге соңғы өлеңдерінің тілі тарғыл екені рас. Осы
өлеңдерді шығарған Ақанның өз өмірі жалпақ елге жат болғаны, жұмбақ болған
тағы рас [4, 218]. Ақанның сөзі неге жалпы елге сол кезде жетпейді,
кейде түсініксіз болды? деген сауалға келесі жауап берілген: Бұлардың
бәрінің себебі – Ақанның өмір сүрген дәуірінде. Ол дәуір – Нухтың
толқындары арасында қазақтың қайығы қалтылдап бара жатқан дәуір. Ойы –
тұман, тілі – тарғыл, жаны да жасыған, ділі де жасыған. Қалың қазақ
қайықтың батып бара жатқанын білмейді. Бірақ Ақан сықылды сірен-саран
сезімтал ұлдары ғана болар-болмас сезген де, көпке алдымен өзінің өмірімен
ереуіл жасаған, оның өзінің – сері, жолдасының – пері атанғаны осыдан.
Тұманды дәуірдің ұлы – Ақанның тілінің таза болмауы тағы осыдан. Ақынның
барлық кемшіліктерінің үстіне, бір сұлу сипаты – елдің сол дәуірдегі өмірін
өлеңдерімен, әсіресе, өзінің өмірімен суреттей білген. Өмірді өлеңмен ғана
емес, өзінің өмірімен суреттей білу – ірі жанды адамның ғана қолынан
келмек. М.Жұмабайұлы ақын сөздерінен оның астарын, ішкі мағынасын осылай
сұрыптап алғған. Себебі, ақын тек қара басының ғана емес, қалың елдің сол
дәуірдегі көңіл-халін суреттейді. Бұл ірі жанды адамның ғана қолынан
келмек,- деп әдебиетші бұл үшін ерекше ілтифат көрсетеді.
Базар жырау атты мақалада (Ақжол, 1923, №374) Базар ақынның қазақ
әдебиетіндегі орны, өлеңінің ерекшелігі анықталған. Қазақтың ата-баба сөз
өнері туралы былай делінген: Өткен дәуірдегі теңіздей тұңғиық
әдебиетіміздің бізге бұл күнде адасқан ұшқындары, тентіреген тамшылары ғана
жетіп отыр. Көбі, көбі болғанда, ең сұлулар ұмытылған, желдей ескен
жыраулармен бірге топыраққ айналған. Баяғыда отыз күн, отыз түн айтылатын
Қобыландылардың ауызда адасып, азғантайы ғана қалған. Талай түндерге
созылған ертегілердің басы қайырылып, аяғына жетіп, шоп-шолақ болып
қалған. [4, 220].
Базар жырауды жазу осы бейкүнә ұмытылып бара жатқан ақындардың
біреуі болғандықтан,- дейді М.Жұмабайұлы. Осыған орай әдебиеттанушы ақын
мәтіндердің толық сақталмағанын, қолда Базардың 4-5 өлеңі ғана бар екенін
жасырмайды. Дегенмен сол бар арқылы ақынның стилі, жазу мәнері, сөзінің
мәні туралы айту мүмкін екенін алға тартады: Бірақ осы 4-5 өлеңінде
Базардың сөзге жүйрік, ойлы ақын екендігі сезілетін секілді [4, 222].
Базардың ататегі былай берілген: Базар Қазалы уйезіне қарайтын Кіші
жүз шөмекей-балқы руынан болса керек. Жуырда, 10-15 жылдыңішінде өлгенге
ұқсайды. (Базардың өмірі туралы еш нәрсе біле алмадым). Қазалылық Жомарт
молда Базар жырауды жоқтаған бір өлеңінде былай суреттейді:

Кеңесі кеңінен келген кертағы еді,
Үш жүзге орман-дария ортақ еді.
Иіріліп, толықсып аққан дариядай,
Шалқыған шартарапқа орқап еді [4, 221].

Келтірілген мәтін туралы да арнайы пікір білдірген: Бұл Базардың
ақындығының кеңдігі, тереңдігін, сөзге жүйріктігін айтқаны ғой. Шынында,
Базардың көр-жерді өлең қылып, көрінгенді мақтайтын құр мал тапқыш
болмас. Асса, елдің қамын ойлаған, қалса, өзінің ойына терең бойлаған
кеңесі кеңінен келетін ақын екендігі өлеңдерінен байқалады [4, 221].

Базар жырудың Асса, елдің қамын ойлаған, қалса, өзінің ойына терең
бойлаған ақын деп осы қасиетін ерекше бағалаған. Базар жырау қай кезде
өмір сүрді? Заманы қандай болды? Деген сауалдарға дәлелді ақынның
сөздерінен тапқан: Базар жырау патша Арыс, Түркістанды жаңа алған
кездеөмірсүрген адамға ұқсайды. Ол кез – Жайдан сықылды қырғыздың
соғылғандары, Байзақ, Құдайберген сықылды қазақтың Құдай ұрғандарының
шенді шекпенге қарық болып, жалпақ елдің аузы түкті гәуір, жеті басты
ауыр деп қан жылап жүрген кез ғой. Сол кезде кешегі көкжал Кененің ер
ұлы Сыздық елім деп жортып жүріп, шөмекей ішіне барса керек. Сонда
Сыздық бастаса гәуірден құтыламыз,- деп жалпақ елмен бірге Базар жырау
да қуанғанға ұқсайды
Базардың заманға айтқан назы, елге жалғыз Сыздық еш амал қыла
алмағаныны былай шертеді: Дариға, бірақ Құдайбергендерін Құдай атқан,
азған елге жалғыз Сыздық не қыла алсын? Жалғыз өзі – ретті қалай
келтіре алсын? Аласұрған Сыздық ойдан қырға жортумен өмірі озады. Жалпақ
елдің де иманы бәсеңдей береді. Сонды көкірегін ыза кернеп, Базар
жыраудың жырлағаны:

Қызыл тілін безеген,
Дұшпанға оғын кезеген.
Наз бедеуін жебеген.
... О, дариға, дүние-ай!
Өкси-өкси күн өтті-ау,
Аласұрған жүректі
Екі қолдап басумен...[4, 224].

Әдебиеттанушы М.Жұмабайұлы ақын сөзінен қазақ тарихын анықтап қана
қоймай: Заманның келбеті, назы, өкпесі әдебиетте осылай бейнеленді,-
деп анықтап берген. Сыздықтың қияда жүріп қажуы, жолбарыстай
ыңыранғанын жырлаған Базар жырау сөздері осылай әдебиет тарихында
нақышталған. Ол туралы Алаш әдебиетшісі былай деген: ... Оның жалынды
жастығы болған. Оның да іздеген бағыты болған. Жете алмаған, қажыған.
Жеңдім деген, алданған... Осыларды жырлайды Базар.
М.Жұмабайұлының Бернияз Күлеев мақаласы Ақжолда жарияланған (1923,
23 қаңтар). Мақалада жиырма жасында өзін-өзі атып, дүниеден қайтқан
ақынның әдеби мұрасы сөз болған. Кіші жүз әлім руынан шыққан Б.Күлеев
ауыл мектебінен білім алып, Бөрте болысындағы 2 класты школ бітірген.
Орынбордағы мұғалімдер мектебін 1917 жылы бітіргені, 1920 жылы – Ұшқын
газетінің қызметкері, 1921 жылдан бері Қазақстан елді ағарту комиссариаты
қызметі мен Қазанда болған, сода қайтыс болғаны айтылған. Ақынның сөзіне
баға беру – мақаланың негізгі мақсаты. Бернияз төңкеріс заманында туған
ақын, бірақ төңкеріспен дүниеге шыққан шағы бір келетіні болмаса,
төңкеріс туғызған ақын емес. Тегінде, әдебиет көктен түскен пайғамбарлық
емес. Әдебиет – елдің жанында жүре бастаған толқындардың жарыққа
шыққан жаңғырығы. [4, 219]. ХХ ғасыр басындағы ата-баба сөзін жоққа
жоққа шығарғандар туралы былай делінген: 15-20 жыл бұрын еліміздің көзі
жасты еді. Әдебиетіміздің де көзі жасты еді. Бірақ алдыда келе
жатқандығын ақтап, жұбата білді. Соңғы 10-15 жылдарда елімізгі елдік
сезімі кіре бастады. Сондықтан әдебиетіміз де екпінді, отты мінез алды.
Кекті кексей, алыстағы үмітті жырлай бастады. Әдебиетіміздің жүріп келе
жатқан табиғи жолы осы еді [4, 219]. Зерттеуші М.Жұмабайұлы Берниязды
сол табиғи жол өкілі дейді. Бернияздың Еңбекші қазақ, Қызыл
Қазақстанда шыққан өлеңдері мен поэмасына жоғары баға берілгенн: Бұл
өлеңдерінде, әсіресе поэмасында Бернияздың бұрынғысынан бірталай ілгері
кеткендігі көрініп-ақ қалып еді.. Оянған үмітіміз біржола бекіп еді.
Бернияздың әдебиетіміздің берік бір бағанасы болуына сеніп едік [4,
220]. Ақынның өмірден ерте кеткеніне өкініш білдірген әдебиетші
М.Жұмабайұлы оны бейнелі сөзбен берген: Бағытты бір қылып, таспиқ болып
тізіліп келе жатқан аз ғана жазушыларымыздың қатарына жас Бернияз да
келіп тізіліп еді. Бірақ не лаж, таспиқтан сол тас үзіліп түсті.
Ақынның өмірден кетуіне не себеп? деген сауалға Мағжан әлеуметке кінә
тағады: Бернияздың өз өмірін, өз қолынан бітіруыне қандай себп болғаны
бізге мағлұмсыз. Алайда жастықпен, әсіресе, тәртәптә дұрысы тәрбие
алмаудан туған бір себеп болуына шүбә жоқ. Олай болса, жас жанның мұндай
жолға түсуіне өзінен бетер әлеумет айыпты. Түзу жолға сала білмеген –
мылтық беруші – сол. Осыны ұғу керек. Үмітті жасымыз неге ерте кетті?
деп емес, Неге ерете кетірдің деп ренжу керек.
Күнә сенікі емес, көптікі,
Жаның тыныш болғай еді, жас ұлан! [4, 220].

Мұсылмандыққа қарсы іс болғанын мойындай отырған алаш әдебиетшісі
айыпты заманға тірейді – дұрыс тәрбие бере алмаған. Соңғы сөйлем Алаш
азаматтарына қатысты айтылғандай.
Әбубәкір ақсақал Диваев – 1924 жылы Ташкентте Диваев жинаған халық
әдебиетінің үлгілерін құрастырып, Тарту деген атпен кітап боп шыққан.
Кітапты М.Жұмабайұлы құрастырған. Аталған мақала осы жинаққа алғы сөз
ретінде кірген. Соңында: Қазақ-қырғыз білім комиссиясының мүшесі Мағжан
Жұмабайұлы. 1923 жыл 30 май, Ташкент деп жазылған [4, 230].
Кітапқа алғы сөз болғандықтан, мәтін қысқа, бірақ нақты жазылған.
Әбубәкір ақсақал Диваев – башқұрт тұқымынан, ата-мекені – Үпі губерниясы,
Істерлі тамақ уезі, Тоқай ауылы. Ғалым Орынборда 1855 жылы туылғаны
мәлімделген.жасынан орысша оқып, Орынбор кадет корпусын бітіргені, 20
жасында әскерлік қызметінен босатылып, Сырдария губернаторы кеңсесіне
тілмаш Гродеков деген адам болған: Бұл – қазақ-қырғыз елін патша
үкіметіне әбден бағындырып, ноқталап алу үшін қазақ-қырғыз елінің жайын,
күйін тексеріп жазып жүрген шенқұмар бір төре [4, 226]. Әбубәкірдің
қазақ елінің жайын тексеруге кірісіп кетуіне сол болған. Бірақ:
Әбубәкірдің қазақ-қырғыз елімен араласа бастауы һәм өзінің тұрмысы қазақ-
қырғызға жақын башқұрт баласы болуы себеп болған [4, 226]. Әбубәкірдің
осы жолдағы қызметі туралы: Осы себептерден Әбубәкір 1883 жылдан былай
қазақ-қырғыз елінің жай-күйін тексеруге кірісіп кеткен, бірақ Гродековше
қазақ-қырғыздың азат басын ноқтаға кіргізе беру үшін емес, қазақ-қырғыз
елін жақсы жақтан таныстыру үшін, қазақ-қырғыз еліне тұмсығымен су
тасыған қарлығаш болу үшін. Қарлығаштың қымбаттығы – тасыған суының
молдығында емес, жүрегінің адалдығында. Әбубәкір ақсақалдың да қазақ-
қырғызға қымбаттығы – еткен еңбегінің ұшан-тңіздігінде емес, адал ойлы
қамқор болуында [4, 226].
Әбубәкір Диваев 40 жыл бойына қазақ-қырғыз елінің ауыз әдебиетін, жол-
жорасын жинаған. Елдің елдігін сақтайтын - әдебиеті, тарихы, жол-жорасы.
Қазақ-қырғыз елінің ел болуын тілеген Әбубәкірдің әдебиет, жол-жора жинау
жолына кіруінің мәнісі осы. Ол күндерде қазақ-қырғыз тілінде газет-журнал
жоқ болғандықтан, Әбубәкір жинаған әдебиет орыс тіліне аударылып, газет-
журналдарда басылып отырған. Ол күндерде қазақ-қырғыз елін аузын арандай
ашып жұтып жатқан патша үкіметі қазақ-қырғыз елінің жақсы жағымен, терең
жанымен, сұлу сөзімен Әбубәкір бастырған әдебиет арқылы танысқан. Түрік
халқын тексеріп, таза ғылым жолында жүрген орыстың Радлов, Катанов,
Бартольдт, Самайлович сықылды ғалымдары Әбубәкірдің қазақ-қырғыз туралы
жазған мақалаларына кең орын беріп, қабыл алып, сол Әбубәкір мақалалары
арқылы қазақ-қырғыз елінің жайын арғы Еуропа ғалымдарына да білдірген.
Сөйтіп, қырық жыл бұрын Сырдария губернаторының кеңсесіне тілмаш болып
кірген Әбубәкір қырық жыл бойына жапанда жатқан қазақ-қырғыз елі мен орыс
һәм Еуропа арасына адал тілмаш болған [4, 227]. Осыншама еңбек атқарған
ғалымға қандай ілтипат көрсетіледі? Оған былай деген: Бағалаудың қымбаты
– алдына айдап мал салу емес, шын көңілден разылық білдіріп, елдің оны
Сен – менің ұлымсың деуі [4, 227]. 1923 жылы 220 мартта Ташкентте
қазақ-қырғыз білім комиссиясының бастауымен Әбубәкір Диваевтың 40 жылдық
еңбегіне ұлы той жасап, өзінің ризалығын білдірген қазақ-қырғыз елі оған
ұлым дегенін еске салады,- деп Мағжан: Ердің еңбегін ел ақтады һәм
ақтамақ. Ақтағаны – шын көңілмен мақтағаны; елге – ер қымбат, елге –
ердің адал жүрегі қымбат.
Әбубәкір ақсақал осы күні 68 жаста. Әлі де болса қайратын жоймаған,
қолынан қаламын тастамаған қария. Әлі де болса қазақ-қырғыз елінің
мәдениетті болуын тілейді. Өмірдің сары белінен ел үшін еңбек қылып, асып
бара жатқан ақсақалдың қасиетті тілегі қабыл болғай еді [4, 127]. Ер
өмірінің өрі мен көрі – ел өмірінің өрі-көрімен бір болуында; қазақ
елімен қуыныш-қайғысын ортақ қылған адам. Бұл сөздер әдебиеттанушы
ғалым, алаш ақыны Мағжан Жұмабайұлының өзіне де тікелей қатысты екені осы
зерттеулерден де дәлелдене түседі.
2. М.Жұмабайұлы поэмаларындағы тарихи тұлғалар бейнесі

2.1. Батыр Баян поэмасындағы тарихи тұлғалардың суреттелуі

XVIII ғасыр қазақ халқының қиын-қыстау заманы болды. Жоңғар, қалмақтың
жан-жақтан қыспағы елді қатты күйзеліске ұшыратты. 1723 жылғы қайғылы да
қасіретті Ақтабан шұбырынды – Алқакөл сұлама оқиғасы елдің еңсесіне
батты. Қазақ елі бытыраңқылыққа ұшырады. Осы кезде халықтың басын қосып,
қасына батырларды жинаған ер Абылайды айтпай кетуге болмайды. Жастайынан
Төле бидің қолында өскен Сабалақ жорықтарға қатысып, ерлігінің арқасында
елдің айбатты арыстанына айналды. Елжіреген жұрттың қамын ойлап, халықты
ауызбіршілікке шақырып, елдің еңсесін көтерді. Бірақ,

Жалғыз батыр – жалғыз жан
Майданға тұлға бола алмайды.

деген сөз бар ғой.
Сол кезде ер Абылайдың төңірегінде халықтың батырлары шоғырланған
болатын. Абылай жинаған батырлар ішінде Кара Керей Қабанбай, Қанжығалы
Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай, Сары, Баян мен Сағынбай сынды ел ардақтылары
болатын. Аталған батырлар ішінде бүкіл өмірін қазақ жұртының тәуелсіздігі
жолындағы күреске арнаған ер жүрек ардагерлердің бірі – батыр Баян
Қосаболатұлы (1710–1757). Батырлығымен, тапқырлығымен Абылай ханның ерекше
құрметіне бөленген. Қазақ-жоңғар шайқасына қатысып, Баян батыр атанған.
Өкінішке орай Баянға қатысты тарихи деректер өте аз. Батыр жайлы
мәліметтерді біз сол кездегі ел мұқтажын жырлаған, халықты ауызбіршілікке
үгіттеген жыраулардан көреміз.
М.Жұмабаевтың екі тараудан тұратын көлем жағынан ауқымды поэмасында
ескілік пен жаңалық арасындағы байланысты белгілі сюжетпен сомдайды. Мағжан
поэзиясынынң шыңы – Батыр Баян дастаны. Поэма аса көркем деңгейде ерекше
шабытпен жазылған. Жан күйзелісі, сезім, батырлық пен махаббат дастанда жыр
болып өріледі. Поэма өзінің сюжеттік жағынан эпостық жырларға өте ұқсас.
Мағжан тілінің әуезділігі мен әсемдігі, көркемдігі мен көріктігі ерекше
үйлесімділікте сай келуі поэмада айрықша көрінеді.
Поэмада бірқатар кейіпкерлер характерлерінің нобайы берілген. Абылай
хан кесімді, бір шешкеніне қайтып оралмайтын мінездің адамы боп көрінеді.
Ноян кескінінде уыз жасқа тән албырттық, жүрек әміріне елтушілік, алды-
артын ойламайтын тәуекелшілдік асып-тасып тұр.
Автор қоғамдық қатынастардың, тұрмыстық қақтығыстардың адам
характеріне әсерін жіті қадағалап отырады. Поэма кіріспесінде-ақ бұл
жөнінде пікір қозғайды. Ортаның адамға, атап айтқанда, қалам иесіне салатын
салмағын да аз мағыналы сөзбен жеткізу барысында, Мағжан кешегі коммунистік
диктатураның зорлық-зомбылық кейпін зор поэтикалық қуатпен суреттеп береді.
Жүрегім, мен зарлымын жаралыға,
Сұм өмір абақты ғой саналыға.
Қызыл тіл, қолым емес кісендеулі,
Сондықтан жаным күйіп жанады да [10, 249].

Яғни, Кеңес тұсында сөз бостандығы, аяқ асты етілді деген пікірді ақын
жабық, меңзеу стилінде беріп отыр.
Баян – Абылай ханның таңдаулы қолбасыларының бірі. Сюжет басы әуелгі
Абылай ордасына Жиылды өңшең ноян ығай-сығай,- деп жиналған қауымның
тізбелеп ішінен шоқтығы биік Баян батыр бейнесі дара көрсетіледі. Баян –
Абылай ханның таңдаулы қолбасыларының бірі.

Баянның аруақты құр атынан
Көп қалмақ болмаушы ма ед қорқақ қоян.
Наркескен, өрттей өскен қайтпас болат,
Баянсыз қанатымды қалай жаям?!
Би Қанай! Аттанбайды хан Абылай,
Келмесе қандыбалақ батыр Баян! - [10, 252] деген.

Баянның кесек тұлға екендігін көрсету үшін автор өзге құралдарға, түр-
пішінге жүгінеді. Атап айтқанда, сюжет пен композицияның күшін пайдаланады.
Көкшенің бауырына өңшең көкжалды жинап, Абылай ханды бас етіп, қандыбалақ
батыр Баянды күткізіп қояды. Талай күн құр жатып жалыға бастаған батырлар
ханға Қанай биді жібереді соншама сарғайып күтудің себебін білмекке. Қанай
биге Абылай хан жауабы әзір екен:

Қанайым, ойың удай, тілің шаян,
Амал не, келген жоқ қой батыр Баян.
Көп жаудың албастысы, ел еркесі,
Баянның батырлығы алашқа аян.

...Наркескен, өрттей өскен, қайтпас болат
Баянсыз қанатымды қалай жаям?!
Би Қанай! Аттанбайды хан Абылай,
Келмесе қандыбалақ батыр Баян! [10, 254]

Абылай сөзінен батырдың хан ордасындағы орны мен беделін байқаймыз. Бұл
қайда жүр?. Бір кесепатқа эолықпаса игі еді,- деп елегізиді. Оқырман да
жайсыз жайтқа елең ете түседі. Сөйтіп көз алдыңда Баян тұлғасы биіктей
береді.
Бұл дәуірдің рухы оның қолбасы батырларының санасында үстем еді.
Отанға опасыздық жасаған адамға, ол кім болса ол болсын, кешірім жоқ. Бұл
сенім Баян жүрегінде берік орныққан. Қолына қару ұстатқан елі, сол елінің
бұйрығынсыз ол ешкімге қарсы қару жұмсамаған. Бұл жолы да оған шын мәнінде
садақ тартқызған Отан әмірі. Қыршын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.