Күнбағыстың морфологиялық сипаттамасы және оны өсіру жолдары

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
Негізгі бөлім:
1.Күнбағыстың морфологиялық сипаттамасы және оны
өсіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
2.Майлы зығырдың сипаттамасы мен агротехникасы ... ... ... ... ... .. ...
11
3.Қышаның морфологиялық сипаттамасы мен агротехникасы ... ... ... 14
4. Рапс және арышты өсіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 21
Қолданылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.. 22

Кіріспе
Қазақстанда майлы дақылдардан күнбағыс, майлы зығыр, қыша,
рыжик(саңырауқұлақтың бір түрі), сафлоржәне басқа да түрлері егіледі.
Бұл өсімдіктердің бар барлығының тұқымында, өздерінің түріне және
сортына қарай , 32-51 процент май болады.
Майлы дақылдардың басым көпшілігін өсіру үшін солтүстік шығыс
облыстарда барлық жағдай бар. Сондықтан бұл облыстардың жеріне майлы
дақылдардың 85 проценті егіледі де, техникалық мақсатқа да кеңінен
пайдаланылады. Майдың құрамы мен сапасының қандай болатыны дақылына және
сортына, ауа – райы және топырақ жағдайы мен агротехникалық тәсілдерге
байланысты. Күнбағыстың майлылығы оңтүстікке және шығысқа жақындаған сайын
арта түседі. Қуаң аудандарда жерді суландыру өсімдіктің тұқымында
өсімдіктің тұқымында майдың жиналуына жағдай жасайды. Ал өсімдік тұқымында
майдың жиналуына құрғақшылық кедергі жасайды, бірақ оның ақуызын молайтады.
Егіс егу мерзімі де майдың сапасы өзгеруіне ықпалын тигізеді.
Күнбағысты ерте еккенде тұқымдағы майдың мөлшері де арта түседі. Фосфор
және калий тынайтқыштары енгізілсе, көптеген майлы дақылдардың тұқымында
май көп жиналады. Мұның керісінше топырақта азоттың шамадан тыс көп болуы
майдың жиналуына кедергі жасайды.[1]

Майлы дақылдардың жылылық режимі мен өсіп жетілу кезеңінің ұзақтығы
Тұқымның өнуіне Көк өркенді Өсіп жетілу
керекті ең төменгізақымдайтын кезеңінің ұзақтығы
Дақылдар жылылық температура (күн есебімен)
(градус есебімен) ( градус есебімен)
Күнбағыс +2-5 -5-6 -80-130
Бұйра зығыр +2-5 -5-7 90-100
Қара құмық +1-2 -6-7 70-100
Рыжик +1-2 -8-10 65-80
Сафлор +2-3 -6-7 70-105

Бұл майлы дақылдар биологиялық жағынан әр алуан болып келеді.[2]

Негізгі бөлім
Күнбағыс.
Күнбағыс-Helianthum anuus, L.-тоғыса тозаңданатын күрделігүлділер
тұқымдасына жатады. Ұрығы, тұқымы сопақша болып келеді. Морфолгиялық
белгілері бойынша тұқымы үш топқа бөлінеді: шағатын, май тартатын және екі
аралық жалпақ дәнді. Май тартатын топқа дәнінің ұзындығы 1,4 см-ге жететін,
шағылатын топқа дәннің ұзындығы 1,4 см болып келетін және одан да ұзынырақ
күнбағыс тұқымы жатады.Оның аралық тобына, әдетте шағатын, дәні жалпақ,
майда күнбағыс жатады.
Бұл айтылғандардың үстіне, майлы күнбағыстың дәні толық, тығыз
бітеді, сондықтан оның қабығы жұқа, майлылығы неғұрлым жоғары болады.
Шағатын күнбағыстың дәні босаң, қабығы қалың, іші кеуек келеді. Мұның өзі
қабығы көп майы аз болатынын көрсетеді.
Майлы күнбағыстың биіктігі 2-2,5м сабағы жапырақты, күнқағарының
диаметрі 15-20см болады.
Майлы күнбағыстың дәні түрі жөнінен қара қоңыр және сұрғылт қоңыр
(көбінесе ақшыл жолағы бар) болып екіге бөлінеді.
Күнбағыстың көптеген сорттарының дәніне жұқа қатты қабыршақ пайда
болады.
Қатты қабыршақты күнбағыс дәні қара күйеге шалдықпайды. Күнбағыс майы
шамалы ғана құрғайды, негізінен тамаққа сол күйінде және де өңделген
маргарин күйінде пайдаланылады. Күнбағыс күнжарасы мал мен құс үшін тамаша
жем. Онда 30-36 процент белок, 8-11 процент май, 19-20 процент көмірсу бар.
Дәнде 32 проценттен 54 процентке дейін, ал ядроға есептегенде -50проценттен
65 процентке дейін май болады.
Күнбағыс сабағының күлінде 4 проценттей фосфор қышқылы және 15
процентке дейін калий тотығы болады.
Күнбағыс құрғақшылыққа төзімді өсімдік болып есептелгенімен, ылғалды
едәуір көп керек етеді. Оны ылғалды буға айналдыру коэффициенті -470-570.
Күнқағары пайда болған кезден бастап гүлдену кезеңі аяқталғанға дейін,
күнбағыс ылғалды барынша көп тұтынады. Бұл кезде ылғал және қорек заттар
жетіспесе , күнқағары жетілмей қалады. Топырақ пен ауада ылғалжеткілікті
болған жағдайда күнбағыстың өнімі молаяды, сонымен қатар оның дәніндегі
майдың мөлшері көбейеді. Өнімді мол берген жылы күнбағыс топырақты қатты
құрғатып жібереді, басқа дақылдар үшін оны алғы дақыл ретінде пайдаланғанда
бұл жайды ескерген жөн.
Күнбағыстың өсіп жетілу кезеңі сортына қарай 80-130 күнге созылады.
Бұл кезеңнің ішінде ол жалпы алғанда 2000 градусқа дейін жылылық болуын
талап етеді. Күнбағыс күн сәулесінің мол түсуін ұнатады. Жаңа өсіп келе
жатқанда оған көлеңке түссе, өсімдік өсуі баяулайды және ұсақ күнқағарлар
көбейіп кетеді. Күнбағыс – қысқа мерзімде өсіп жетілетін өсімдік.
Солтүстікке қарай жақындаған сайын, оның өсіп жетілу мерзімі ұзара түседі.
Күнбағыс топырақтың құнарлы болуын керек етеді. Ауыр саздақ топырақты
жерлерде ол өспейді, сондай-ақ өте әкті, сортаң және қышқыл топыраққа да
төзімсіз.
Органикалық және минерал тыңайтқыш енгізілгенде жақсы өседі. Көктеп
шыққаннан бастап күнқағар пайда болғанға дейінгі кезеңде фосфорлы, күнқағар
пайда бола бастағаннан гүлдену кезеңі аяқталғанға дейін азотты, күнқағар
пайда бола бастағаннан дәні қамырланып піскенге дейін калийді бойына
мейлінше мол сіңіреді. Күнбағыс былай тыңайтылады: негізгі тыңайтқыш зябь
жыртқанда, қатарларға егіс кезінде еңгізіледі, сондай-ақ ол үстеп
қоректендіріледі.
Күнбағыс алғы дақылды таңдамайды. Пардан және жақсы өңделген
дақылдардан кейін екінші дақыл ретінде еккенде мейлінше жақсы нәтиже
береді. Агротехникалық шаралар дұрыс қолданған жағдайда күнбағыстың өзі
барлық екпе дақылдар үшін жақсы алғы дақыл болып саналады. Оны бір егілген
жерге кейін 6-7 жылға дейін егуге болмайды. Ал бұл мерзімнен ерте егілсе,
мұның өзі жұқпалы аурулар мен зиянкестердің, әсіресе сұңғыла арамшөбінің
тарап кетуіне әкеліп соқтырады. [1]
Агротехникасы. Күнбағысты алдын ала сыдыра, терең ерте жыртылған
зябке еккен жөн. Топырақты көктемде өңдеу үшін зябті мүмкін болғанынша
ертерек тегістеу немесе тырмалау, тұқым себер алдында культиваторлап,
соңынан тармалап тастау керек.
Себілетін тұқым ірі, толық, тазалығы 97-98, ал өңгіштігі 90-96
проценттен кем түспейтін болуы керек. Тұқымды іріктеп алудың маңызы зор.
Іріктеліп алынған тұқымды әр ұяға қатар норма бойынша немесе пунктирлі
тәсілмен біркелкі себу керек. Мұның өзі ұядағы өсімдіктерді қолмен сирету
ісіиен айналыспауға, еңбекті едәуір үнемдеуге мүмкіндік береді.
Тұқымды себер алдында гранозанмен (1 ц тұқымға 200г) дәрілейдіжәне 12
проценттік гексахлоран дустымен (1ц тұқымға 1 кг) тозаңдатады.
Күнбағыс тұқымы ерте егілетін дәнді дақылдар егіле бастасымен 70х70
схемасы бойынша шаршы ұялы әдіспен немесе қатар аралығы 60-70 см етіп
алынып пунктирлі тәсілмен себіледі. Шаршы ұялы әдісті қолданғанда әр ұяға 2-
3 дән себіледі. Мұның өзі бір гектарға іріктелген 6-10 кг тұқым себу
нормасына сай келеді. Қатарлап еккенде әр гектарға 12-15 кг тұқым себіледі.
Бұл әдістің екеуінде де тұқым 6-8 см тереңдікке сіңіріледі.
Күнбағыс тоғыса тозаңданатын өсімдік, сондықтан әрбір сорт немесе
репродукция бір-бірінен және сортты тұқымға жатпайтын егістіктен алыс
егілмесе , ол қалыптасқан құндылық қасиетінен тез айрылып қалады.
Шаруашылықтарда күнбағыстың тұқымдық участоктары басқа егістіктерден мүлдем
бөлек егілуі керек.
Арамшөпке қарсы күрес жүргізу үшін егістіктер тұқым көктеп шыққанға
дейін алғашқы рет әдеттегі тырмамен өңделеді. Екінші рет нағыз қос жапырақ
пайда болған кезде (арам шөп шыға бастағанда ) тырмаланады. Бұл жұмыс
күндіз, өсімдік шамалы солған кезде жүргізіледі. Сонымен бірге қатар
аралықтар да өңделеді.
Тұқымы пунктирлі тәсілмен себілген егістік алғаш рет ұзындығы 8-12 см
күнбағыс шоғын қалдыра отырып, қатарларға кесе көлденең культиваторланады,
алғашқы рет культиватор тереңдігі 6-8 см етіп терең бағытта , ал екінші рет
10-12 см тереңдікте жүргізіледі. Өсімдіктің өсіп жетілу кезеңінде кем
дегеңінде көлденеңінен екі рет, ұзына бойымен үш рет культиваторлау
ұсынылады.
Суармалы жерлердегі күнбағыс гүлдеген және дәні толыса бастаған кезде
ондағы топырақтың ылғалдығы жалпы егістік жер ылғалының 75 проценті
мөлшерінен кем болмауы керек. Бұл әрбір кезеңде егістікті дер кезінде суару
арқылы қамтамасыз етіледі. Күзде немесе ерте көктемде сіңіре суарғанда
гектарына 1000-1500 текше метр су жіберіледі.
Көбінесе егістікті өсімдіктің өсіп-жетілу кезеңінде үш рет суару
ұсынылады: бірінші рет- көктеп шыққан сиретілгеннен кейін (нағыз қос
жапырақ пайда болғанда ), екінші рет күнқағары пайда болған кезде ; үшінші
рет гүлдене бастағандда . Норма бойынша бір гектарға 600-1000 текше метр су
жіберіледі.
Жазда минерал тыңайтқыштармен үстеп қоректіргенде едәуір қосымша өнім
алынады: бірінші рет – нағыз үшінші қос жапырақ шыға бастағанда толық
минерал тыңайтқыштар (азот, фосфор, калий), екінші рет – күнқағары пайда
болар алдында фосфор – калий тыңайтқыштары ендіріледі. Тыңайтқыш енгізу
формасы : 1-гектарға азот-45 кг, фосфор-90 кг, калий-45 кг. Алайда бұл
норма агротехникалық картограммалар бойынша анықталады.
Күнбағысты күнқағарының 60-65 проценті қоңыр тартқанда жинай
бастайды. Жинауды кешеуілдету ысыраптың көбеюіне апарып соқтырады.Күнбағыс
қайта жабдықталған астық комбайнымен жинақталады. Күнбағыстың үгітіліп,
ысырап болуына жол бермеу үшін оны 6-7 күн ішінде жинап алу қажет.
Күнбағысты бір мезгілде жинаумен қатар кептіреді де . Товарлы өнімді алдын
ала өңдемей-ақ тазалайтын және кептіретін күрделі машиналары бар қабылдау
пункттеріне тасып жеткізу ұсынылады.[4]

Қазақстанда аудандастырылған күнбағыс сорттарының [2]
шаруашылық –биологиялық сипаттамасы

Сорт-
тар

Сара-тов-ский
169

Степ-няк
(Жда-нов-
ский
К-1483)

Чер-нянка-66 Пісу
мер-зімі

96-120 күн-де

96-120 күн-де

93-105
күн-де Дән-
дегі
май-дың
мөл-шері
%

31-38

33-40

40-47 Қатты
қабыр-
шақты-
лығы,%

93-100

98,5-100

99-100 Сұңғы-лаға
төзім-ділігі

Төзімді

Төзімді

Төзімді
Нақты
сал-
мағы

50-55

72

50-60 Құрғақ-шы-лыққа төзім-ділігі

Орта-дан жоғары

Жоға-ры

Орта-дан
жоғары Қа-бық-ты-лы-ғы

37-42

29-36

26-32 Аудан-
дасты-рыл-
ған
аудан

Солтүс-тік Қа-зақстан,
Ақтөбе,
Батыс
Қазақ-
стан

Ақтөбе

Шығыс
Қазақ-
стан,
Ақмола
облысы Арма-
вирец

ВНИИ
МК
6540

Кус-та-най-ский
91

Пере-
довик

Юго-
вос-точ-ный
(сара-
тов-
ский
скоро-спе-лый) 80-
100
күн-де ерте
пісе-
ді

98-
102
Күн-де,
Ор-таша
мер-зім-де

85-
100
күн-
де

92-
100
күн-де

85-101
күн-де

45

48,6

42

51

37

98-100

90-100

98-100

100

98-100

Төзімді

Төзімді

Төзімді

Төзімді

Төзімді

70-83

70-80

77-80

52-75

76-78

Орташа

Орташа

Орташа

Орташа

Орташа

27

27-
32

28-
39

22-
24

29-33
Шығыс
Қазақ-стан

Шығыс
Қазақ-стан

Қостанай
Павлодар
Ақмола
Ақтөбе

Шығыс
Қазақ-
Стан

Орталық
Қазақ-
стан

Майлы зығыр. Linum usitatissimum L.
Зығыр- бағалы майлы дақыл, оның тұқымынан тамаққа және техникада
пайдаланылатын сапалы , кебетін май (35-42%) алынады. Май өндірісінің
қалдықтары (күнжара мен шрот ) қорытылатын протеинге бай бағалы құнарланған
мал азығы.
Майлы зығырдың сабаны дөрекі жіп, мата, қапшық жасауға пайдаланылатын
қалдық талшық пен қысқа талшық өндіруге жарамды болып табылады.
Қуаншылыққа төзімділігі мен ерте пісуінің нәтижесінде майлы зығыр
көбінесе Орал, БатысСібір, Солтүстік Қазақстанның орманды дала, далалық
аудандарында өсіріледі.
Солтүстік қазақстан облыстарында соңғы жылдары майлы зығырдың жалпы
егіс көлемі 28-29 мың га, басқа облыстарда – 0,8-7,2мың га. Тұқым өнімі
шамалы -1,2-3,1 цга мөлшерінде.
Майлы зығыр біржылдық аласа бойлы (40-50 см) , сабағы тегіс, тік
өсетін бұтақты өсімдік. Ланцет тәрізді жай жапырақтары сабақта кезектесіп
орналасқан. Гүл шоғыры-сирек шоқ шатыргүл. Гүлдері қосжынысты, бестік
түрдегі ақ, қызғылт және көкшіл гүл жапырақшалары бар. Жемісі-
дөңгелеккелген бес ұялы жоғары қарай үшкірленген қорап, Тұқымдары жалпақ
жылтыр, қоңыр түсті, 1000 тұқымының массасы -4-6 г.[3]

Биологиялық ерекшеліктері. Жартылай қуаңшылықты және орманды дала
аудандары жағдайына бейімділігі майлы зығырдың айтарлықтай ерекшелігі болып
табылады. Ол пісу кезеңінде жылуға жоғары талап қояды. Тұқымдары +3-4
температурада өсе бастайды. +12-14 өнуі жақсы жүреді, -3-4 үсікті зығыр
көгі ауыртпалықсыз көтерекді. Орташа мерзімде пісетін сорттарға қажетті
белсенді температура жиынтығы 1600-1800.
Майлы зығыр ылғалға орташа талап қояды (транспирация коэффициенті 370-
430). Ылғалға барынша жоғары қажеттілігі гүлдену –тұқым толысу кезеңіне дәл
келеді. Бұл кезеңде топырақтағы ылғал жетімсіздігі өнімді күрт төмендетеді.

Майлы зығырға ең қолайлысы – орташа механикалық құрамдағы қара және
қоңыр топырақ. Сортандау комплексі бар топырақ майлы зығыр өсіруге
жарамайды.
Зығыр өсімдігінен тозаңданатын өсімдік, бір жоғары температура мен
ауаның салыстырмалы ылғалдылығы төмен болған жағдайда өсімдіктердің бір
бөлігі айқас тозаңдануы да мүмкін. Зығыр әдетте таңғы сағаттарда
гүлдейді.Жекелеген гүлдер -3-5 сағатта гүлдеп бітеді, алайда алқаптың
гүлденуі 30-40 күнге дейін созылуы мүмкін. [4]

Аудандастылылған сорттар. Карабалыкский 7 - Қарабалық
ауылшаруашылық тәжірибе станциясында шығарылған. Межеумка тобына жатады,
орташа мерзімде піседі (90-95 күнде), қуаңшылыққа орташа төзімді, жоғары
өнімді, тұқымның майлылығы 41-43 %. 1000 тұқымның массасы 7-8,2 г. Ақмола
облысында аудандастырылған.
Сибиряк- Алтай ауылшаруашылық ғылыми – зерттеу институты мен
Ставрополь ауылшаруашылық тәжірибе станциясында Ставрополь өлкесінің
жергілікті үлгілерінен шығарылған. Межеумка тобына жатады, орташа мерзімде
піседі, қуаншылыққа орташа төзімді, Жоғары өнімді, тұқымның майлылығы 41-
45%. 1000 тұқымның массасы 6-7,5 г. Ақмола облысында аудандас тырылған.
Исыкульский – Сібір ауылшаруашылық станциясында шығарылған.
Межеумкаға жатады, орташа мерзімде піседі, қуаншылыққа орташа төзімді,
жоғары өнімді. Тұқым майлылығы 42-44% . 1000 тұқымының массасы 7,6-8г.
Солтүстік қазақстан облыстарында аудандастырылған.
Воронежский 1308 – Воронеж ауылшаруашылық тәжірибе станциясы мен В.
В. Докучаев ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.