БАЛАЛАРДЫҢ ЛОГИКАСЫН ДАМЫТУДА ЖҰМБАҚТАРДЫҢ ТӘРБИЕЛІК РОЛІ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

1. МАҚАЛ-МӘТЕЛ,
ЖҰМБАҚТАР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
2. ХАЛЫҚ ДАНАЛЫҒЫНА БАУЛУДА МАҚАЛДАР МЕН МӘТЕЛДЕРДІҢ ТӘРБИЕЛІК
РОЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
3. БАЛАЛАРДЫҢ ЛОГИКАСЫН ДАМЫТУДА ЖҰМБАҚТАРДЫҢ ТӘРБИЕЛІК
РОЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .6
4. ЕРТЕГІЛЕР ХАЛЫҚ ДАНАЛЫҒЫНЫҢ АЙНАСЫ ... ... ... ... ... ... ... . .11
5. ХАИУАНАТТАР ЖАИЫНДАҒЫ ЕРТЕГІЛЕРДІҢ ӨМІР ТАНЫТАРЛЫҚ
СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...12
6. БОЗ
ІҢГЕН ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..16
7. ТАЗШАЛАР АИНАЛАСЫНДА АЙТЫЛАТЫН КҮЛДІРГІ
ЕРТЕГІЛЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
8. ТҰРМЫС САЛТ
ЕРТЕГІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..22
9. АЯЗ БИ ЕРТЕГІСНДЕГІ ДАНАЛЫҚҚА ҚҰРЫЛҒАН ӨМІР ТАНЫТАРЛЫҚ ПАРАСАТТЫ
ОЙ ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...23
10. ДІН ҚҰПИЯСЫН ӘШКЕРЕ ЕТУ МАҚСАТЫНА ҚҰРЫЛҒАН
ЕРТЕГЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26

МАҚАЛ-МӘТЕЛ, ЖҰМБАҚТАР.
Мақал-мәтел, жұмбақтар бір ғасырдың ғана жемісі емес Мақал-мәтел,
жұмбақтар — халық ауыз әдебиетінде ерте за маннан келе жатқаи, өзіндік
ерекшеліктерімен танылған халық тың асыл ойының көркем жиынтығы. Тоқсан
ауыз сөздің тобық тай түйінін тауып шешетін асыл мұра, ақылына ақыл косатын
жарқын болашағына дұрыс бағыт сілтейтін, өмірді танытатын қамқоршы. Онда
халықтың өмір сүру барысындағы барлық тә жірибенің өнегелі өсиеттері
айтылған. Онда халық даналығы сакталған. Сондықтан да қазақтың мақал-
мәтелдері мен жұмбақтарын жинау, қамтыған тақырыптарына қарай бір жүйеге
келтіру, бастыру XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қолға алынған. Бұл
жөнінде алдымен Ш. Уәлихановтың, Ы. Алтынсариннің, С. Көбеевтің еңбектерін
ерекше атауға болады.
Қазақтың мақал-мәтелдері мен жұмбақтары — көркем әде биетте сөздің әрін
келтіретін, айтайын деген ойдың мағынасын толықтыратын, сонымен қатар
ұтымды да, ықшамды да қолда нылатын әдемі форма. Өйткені бұл — мол
тәжірибенің ұзақ уа қыт әбден сұрыпталған, екшелген, сыннан өткен асыл
түйіні. Xа лықтың осындай асыл мұрасын зерттеу, одан үздіксіз үйрене бе ру
керектігі жайында жастарымызға арнап М. Горький өзінің әдеби еқбектерінде:
Мақал мен мәтелдер халық бүқарасының ой-өрісін ете айқын керсетеді...
халықтың әлеуметтік-тарихи тә жірибесін айқын дәл қорытып айтады— деген.
Қазақтың мақал-мәтелдері мен жұмбақтары адам өмірінің бастан кешірген
тарихи-әлеуметтік іс-әрекетіне, тіршілік тіре гіне байланысты барлық мұрасы
толық қамтылып, түгел айты лады. Халық туралы, отан туралы, ерлік, батырлық
туралы, ең бек-кәсіп туралы, қоғамдық, таптық хал-жайлар және адамгер
шілік, достық ынтымақ туралы, туысқандық, семья, адамның өмірі туралы, төрт
түлік мал туралы, әдет-ғұрып заң туралы, ғы^ лым, өнер, тәлім-тәрбие
туралы, денсаулық, тазалық, аңшылық табиғат қүбылыстары туралы жан-жақты
жинақталып түгел ай тылған. Қазақтың мақал-мәтелдері мен жұмбақтарында адам
ның өмірі, тіршілігіне байланысты қамтылмаған, айтылмаған еш нәрсе жоқ
деуге болады. Аадамның мінезіндегі жат қасиеттер де мақал-мәтелдер мен
жұмбақтарда жиркенішті түрде күштітүйреледі.

ХАЛЫҚ ДАНАЛЫҒЫНА БАУЛУДА МАҚАЛДАР МЕН МӘТЕЛДЕРДІҢ ТӘРБИЕЛІК РОЛІ
Мақалдар мен мәтелдердің мағынасы терең, сөзі ыкшам да көркем, есте
сақталуға икемді де жеңіл болатындықтан және бала тәрбиелеу ісінде ерекше
роль атқаратындықтан балалар әдебиетінен үлкен орын алады. Сонымен қатар,
балаларға ар-налған мақалдар мен мәтелдердің ерекшеліктері оның құрылы-сы
мен жасалу жолынан емес, мазмұны мен мағынасы тәрбие жұмыстарына, оқу-
ағарту істеріне байланысты болуынан көріне-ді. Мақалдар мен мәтелдер
балаларға терең ой салумен қатар, оларды көркем және образды сөйлеуге
жаттықтырады, сөз бай-, лығын, сөздік қорын дамыта түседі. Оларды жарқын
болашаққа тәрбиелейді, өміріне жол сілтейді.
Көре-көре көсем боласын, сәйлей-сөйлей шешен боласың деп еңбектенудің,
талаптанудың, үздік әрекеттің арқасында осындай игілікке, алға қарай шырқай
беруге болатынына жас өспірімдердің сенімін арттырып, өздерін ынталандыра,
қызық-тыра түседі. Балалардың көңілін серпілтіп, қанатына су бүркіп,
эстетикалық идеалын шыңдап аспандата береді. Осының бәрі халықтың балаға
деген ізгі ықыласынан туған асыл мұра.
Халықтық шығармалар ішінде балаларға арнай айтылған мақал мен мәтелдердің
алатын орны да өз алдына ерекше. Бұл барлық айтылған ойдың, насихаттың
жиынтығы, қорытындысы ретінде беріледі. Мысалы: Ата балаға сыншы деген
халық ма-қалы мейлінше дүрыс айтылған пікір. Бүл — өмір тәжірибесінен
алынған бірден-бір даналық сөз.
Бала өсіруде, тәрбиелеуде халык өзінде бар барлық асыл сөз, даналық
ойларын балаларға, жеткіншектеріне арнады. Өз өмірінің ғасырлық
тәлсірибесінен алынған асыл ойларын мақал, мәтел етіп, үлгі-өнеге ретінде
өмірінің жалғасы болатын бала-сына, немересіне қалдырып отырған. Бала-
бауыр еті, көздің нұ-ры деп босқа айтпаған. Кім болса да өз баласын
білімді, өнегелі халық азаматы болып өссін дегенді арман еткен. Сол арманын
іске асыру үшін қолда бар барлық мүмкіншілігін бала болашағының игілігінен
аямайды. Оқу-білім өмір шырағы — деген нақыл сөздерді әрқашан құлағына
құйып отырады. Оқу — білім азығы, білім — ырыс қызығы деп, өз болашағының
ырысты болуы да сол білімділіктен туатынын айтады.
Ақыл—тозбайтыи тон, білім—таусылмайтын кен деп оның болашағы да соншалық
баянды, мығым болатынын сан рет естіртеді. Бірақ, мұның өзі еңбексіз,
әрекетсіз тектен-тек қолға түсе қалатын оңай олжа емес. Асуы қиын бел-
белес, ұшы-киыры көрінбейтін құба жон екенін де ашық айтқан. Қажымай қайрат
көрсету аркылы ғана оның үдесіне жетуге олатынын ескертеді Білім — қымбат,
білу қиын деген мақал осыдан алынып жас өспірімдерге әдейі йтылған. Білім
алу жолына туссең, оның қиындығын ауырсынба. Өз білмегеніңді кісіден сұра,
үлкеннен жоқ болса, кішіден сұра, қалайда соның үдесіне жет, шыңына
көтеріл дегенді насихат етеді.
Егер білім алу жолындағы қиыншылыкқа төзбесең, еңбектенбесең, қатарыңнан
қалып қоясың, өкінішті боласың. Өкінішің естен кетпейді; бір тойғанын,
түске жетпейді,— осы жағын да ескеріп қой. Өнерлі жігіт өрде озар, өнерсіз
жігіт жер соғар деп жастардың намысына тие, ойына қозғау сала айтатын
жақтар да халық мақалдарынан көп кездеседі.
Адам болар баланың кісіменен ісі бар, адам болмас бал ның'кісіменен несі
бар деп баланың психологиялык өсу проц есіне зер салып, дүрыс бағытқа жөн
сілтеп отырған. Адам бол атын баланын, талабы, ынта-жігері жас кезінен
танылады. Көпшілікке,оның игілікті жақсы жақтарына үйір бола бастайды.
Қоғамшыл, көпшіл бола бастайды. Ақыл парасатқа бой үрып, йгі жүмысқа тез
үйренеді. Адам болмас баланың кыңыр-қисық жақтарын дер кезінде біліп, дер
кезінде нашар бағыттан, өнегесіздіктен арашалап алуды қажет ететінін
ескертеді. Бала тәрбиелеу аса қиын, аса жауапты іс екенін тәжірибенің өзі-
ақ көрсететінін осыдан аңғаруға болар еді.
Халық мақалдарының балаларға арналған түрлерінде жас өспірімдерді білімге
баулумен қатар, оларды тәрбиелеу керек' тгі де толық ескерілгенАдам
баласына пайдалы, өнегелі істердің барлығы да мақал, мәтаі етіп айтылған
Есер баладан ерке ба ла жаман деп, баланы,жас кезінен ерке, шолжақ етпей
өсіру ді жақтайды. Жорғаның тері кетпес, еркенің көз жасы кетпес деп ерке
баланың пайымсыз, ақылсыз, шолжақ болатынын айта ды. Көзі соқырдан көңілі
соқыр жаман деп көңіл соқырлығы жас кезінен ерке пайымсыздылығынан келіп
шығатынын оңай түсінуге болады. Балаң жаман болса, көрінгеннің мазағы. Ол
ата-анаға күйік, ауыр қайғы болатынын да қатты ескертеді. Ба ланы шолжақ
етпеу үшін онымен сөйлесуде үлкеи кісілердің өз дері парасатты әңгімелер
айтуға, балаға баласынып қарамау керектігін де әрқашан еске салады. Балаңа
байқап сөйлесең ақылыңа көнер, байқамай сейлеген көп ішінде өлер деп бала
ның қалай өсуі алдымен ата-анаға байланысты екенін құптайды . Балаға Ойиап
сөйлесең де, ойлап сөйле дегенді қатты ескертеді.
Білім алу, жақсы өсу, еңбекті сүюшілікке дағдылану — осы ның бәрі де
адамның, саулығына, жақсы тәрбиеге байланысты екені де мақалдар мен
мәтелдерде толық қамтылған. Халық өз өмірінің тәжірибесінен көрген-
білгеннің бәрін де өзінің ұрпақта рына мақал-мәтел етіп, үлгі насихат
ретінде калдырып отырған Денсаулық зор байлық деп алдымен саулығыңды
сақта, сау лығың жақсы болса, ойлаған мақсатыңа жетесің деп үйрет
ІСаулык та өз-өзінен келмейтінін ескертеді. Тазалық-саулық негізі,
шаруашылық—байлық негізі---дейді. Осының барлығы да біріне-бірі тығыз
байланысты. Бірінсіз бірі қаз қалпында тұ-руы мүмкін емес. Саулықтың негізі
таза тұрып, таза жүруге бай-ланысты болса, саулык пен таза жүрудің негізі
ұқыптылыққа байланысты екені де айтылады. Өзі өзіне ұкыпсыз, сылбыр-салақ
болса, мұның бәрі де іске аспайды. Сондықтан да Ұқыптының тоны тозбас,
ұқыпсыздың ісі оңбас деп қатты айтады. Қай нәр-сеге болса да үқыптылықпен,
зейін, ықыласпен, ынта-жігермен кірісуге шақырады. Осы айтылған мақал-
мәтелдердің бәрі де жас буынға ой салып, өмір танытады.
Мақалдар мен мәтелдерде жолдастық қатынастар жайында да айтылған. Жас
өспірімдерді мейірімді, кіші пейіл болуға, берілген уәде, айтқан серттен
айнымайтын адал дос, жақсы жолдас болуға үйрету бар. Ат жаманы жолда
қалдырар, жол-дас жаманы қолда қалдырар деп жаман адамның соншалык опасыз,
тұрақсыз, табансыз, тайғақ болатынын білдіреді. Жа-ман аттан — аяғым
артық, жаман жолдастан — таяғым артық деп, жаман жолдастың опасыздығын
колдағы таяқтан да қадір-сіз екенін ескертеді. Жаман дос көлеңке, басыңды
күн шалса, қашып құтыла алмайсың, басыңды бүлт алса, іздеп таба алмай-сың
дел қорытынды жасайды. Жолдастық, достық мәселесін айтканда, жас буынға
көбіне адамгершілік сипатқа жатпайтын жат мінездердің барлығынан аулақ
болуды көздейді.
Балалар әдебиетінін, жас өспірімдерге тигізетін тәрбиелік әсері бір жақты
емес, дүние тетігінің барлық жайымен танысты-руды көздейді. Халық, ғасырлар
бойы өзінің жинаған барлық көрген-білгенін, тәжірибесін, арман-мақсаттарын
және келе-шегінің баянды болуын соларға үлгі, өнеге етіп ұсынған.
Баланы тәрбиелеудегі негізгі мақсат оны алдымен еңбек процесімен
таныстырып, еңбектенуді сүйе білуге үйретуді көз-дейді. Қалған барлық
мәселе осыдан өрбитінін, осыдан тарай-тынын түсінген. Ағаш кессең,-ұзын
кес, қысқартуың онай, темір кессең қысқа кес ұзартуың оңай деген мәтел
сөздерге тәжірибе-сі мен көргені аз балалар алғаш бүл жұмбакталып айтылған
сөз бе деп түсінбей де қалуы мүмкін. Ойға салып талқылай ке-ле, өмір
тәжірибесінен алынып айтылған өнегелі сөз екеніне сүй-сініп, өзіне үлгі
етеді. Жан қиналмай жұмыс бітпес, талап қыл-май мұратқа жетпес деп кай
нәрсенің болса да еңбексіз қолға түспейтінін баладан жасырмай сендіре
айтады. Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей дегенде осы негізге
сүйенп ай-тылған. Еңбек түбі зейнет деп, оның арты бақыттылыққа, дәу-
леттілікке, абырой-атаққа, ойлаған мақсатқа жетуге бастайты-нын көрсетеді.
Әлің барда еңбек ет, еңкейгенде емерсің деп, оың қызығы мен рақаты алда
екенін де ескертеді. Еңбегі сің-ген адамдар біздің заманымызда өзінен әл-
қуат кетіп, қартай-ған шағында немесе еңбек үстінде мертігіп, мүгедек болса
пен-сия алып, оның өмірі қамтамасыз етіліп отыратыны осының айқын дәлелі.
Еңбек — елдің көркі, ел — ердің көркі болатыны осындай ынтымақтан, еңбек
бірлігінен келіп туады. Мақалдар мен мәтелдер өмір тәжірибесінен алынған
тапқыр ойдың тамаша жемісі.
Мақалдар мен мәтелдердіц балалар ауыз әдебиетінен алатын орны, терең
мазмұны мен тәрбиелік әсері, өмір оқулығындай болатын идеялық сипаты, өткір
де көркем тілі, эстетикалық әсері оның мейлінше ықшам қолданылатыны өзінің
оқушысын таң-тамаша етеді.
БАЛАЛАРДЫҢ ЛОГИКАСЫН ДАМЫТУДА ЖҰМБАҚТАРДЫҢ ТӘРБИЕЛІК РОЛІ
Халықтық шығармалар ішінде балалар фольклорынан үл кен орын алатыны —
жұмбақтар. Жүмбақтар және оның шеші мін айту баланың ақыл-есін дамытады,
ойын шынықтыра түседі Ойлауға, ойлаған ісінің үдесіне шығаруға
жаттықтырады. Жұм бақтардың шешімін табу баланың зейін, ықыласын арттырады
Әр нәрсенің себебін іздестіріп табуға үйретеді. М. И. Калинин нің
Математика ойдың гимнастикасы,— деп айтқанындай жұмбақтарды да балалар
мен жас өспірімдер үшін ойдың гимнастикасы деп атауымызға болар еді.
Жұмбақтар құпиясы баланы қызықтырып, әсерлендіре түседі, шешімін айтқызуға
мәжбүр етеді. Баланың ұшқыр ойын іске, әрекетке қарай баули ды. Ой-
санасының қызмет етуіне серпін береді.
С. Сейфуллин: Жастар бас қосқан жердегі көбірек айтыла тын ойын-күлкі
сөз — жұмбақ айтысу. Жүмбақ айтысу — хат жаза білмеген көшпелі елдің
жастарының, балаларының жас басынан өз әлінше зейіндерін тапқыштыққа
үйретіп безейтін, тәрбиелейтін, тілін шеберлейтін сөзді үйлестіріп,
ұйқастырып айтуға жаттықтыратын сабақ тәрізді болған дедік. Мал баққан
көшпелі елдің жұмбақ айтыса білмейтін жасы болмаған. Сөзді үйлестіріп
ұйқастырып айтуға төселген жастар жұмбақты ойынан да шығаратын болған'
деген. Жұмбақтар — жас буынның ақыл-ойын дамытуға бағытталған асыл мұра.
Академик Мұқтар Омарқанұлы Әуезов қазақтық әдет-ғұрып салтында, өнерінде
жұмбақтың да ерекше орын алғанын айта келіп: Қейде бүкіл бір ертек
жұмбақтан тұрады. Әңгімелі әсем жыр, дастан атаулының талайының жұмбаққа
соғып кететіні болады. Ертеде ердің даналығын, жүйріктігін жұмбақпен
сынауға машық болған... Біздің уақытымызда жұмбақ өз бағасын жойған жоқ.,
Жұмбақты мектеп балалары тілге ұста болу мақсаты мен оқиды, жаттайды.
Жастар ойын-сауық кештерінде әлі де ермек етеді. Ата-ананың жас балаға
беретін тәрбиесінде де баланың ойын тапқырлыққа баулу үшін де жұмбақтың көп
пайдасбар дейді.
Жұмбақтар өмірде кездесетін шаруашылық кәсіпке байла-нысты, тіршілік
тірекке тиянақ болатын, адам көңілін аудара-тын қажетті заттардың бәрін
қамтиды. Бәрін де алғаш жұмбақ етіп, соның сыр-сипатын, құпиясын ашып
беруді қажет етеді. Бұл — іске, әрекетке баулудың, соған қызықтыра түсудің
бір тә-сілі. Жұмбақтар баланы байқағыштық, әр нәрсеге зер салғыш-тық
қабілетке үйретумен қатар, ой-қиялға шоматын, ойландыра-тын жаққа қарай
баулиды. Жас буынға мұның ең пайдалы жақ-тары осында.
Жұмбақтардың айтылуы, сөз құрамы, әдемі ұйқасы, құры-лысы, жинақтылығы,
аз сөзбен көп нәрсені қамтитыны да бала-ға көп эстетикалық әсер береді.
Ойын жинақты, ықшам айтуға үйретеді. Сөзуар мылжың болудан, пәтуасыздықтан
аулақтата береді. Жұмбақтардың балалар фольклорынан үлкен орын ала-тын
басты себептері осында.
Жұмбақтарда көзбен көріп, қолмен ұстап, қажетіне асырып. жүрген өз
айналасындағы заттарды жұмбақтап айтудан, алғаш жеңіл-желпіден бастайды.
Қыз-бозбала жиналып, ойын-сауық-тарда ойларының жүйріктігі мен тапқырлығын
сынға салады. Жүмбақ шешімін тез табуға асығып, қызыға түседі. Айтылған
жұмбақты тез шеше алмағандарын қызартып ұялтады. Оған та-ғы да басқа жүмбақ
айтады. Жұмбақты тез шешкендерін мақ-тап, топ алдында оған сый-құрмет
керсетеді. Жақсы қыз, жақсы бала атандырады.
Қара сиырым қарап тұр, қызыл сиырым жалап тұр деген-де кейбіреулері
шешімін тез айта алмай, жолдастары алдында қатты қысылып, терлеп-тепшіп
абыржып қалады. Күнде көріп, біліп жүрсе де соған зер салмайтынына,
пайымдамайтынына қиналады. Көре жүріп ойланбайтынына өз-өзінен кейиді. Өзін-
өзі кінәлайды. Бұл—ыждағаттық, талаптың белгісі. Жұмбақтың мұндай сыры ақыл-
ес тәрбиесінің жаттығуына жасалған, халық-тың ойлап тапқан асыл мұрасы
делінеді. Бүл жұмбақтың шеші-мі Қазан мен от дегенде ғана, тіпті оңай
екен ғой деп өз ойы-ның шама-шарқы тым тайыз екеніне, соны да шеше
алмағанына лұщайман болады. Осындай тағы біреуін айт, оны шеше алма-сам,
болмағаным деп енді намысқа тырысады. Өмірден көріп-білгенін топшылауға,
соның нәтижесін көруге өзін-өзі қамшы-лай түседі. Мұнда баланы ұрмай-соқпай
тәрбиелеудің, ақылға көндірудің бірден-бір дүрыс бағыты, жақсы әдісі бар.
Баланы ақыл парасатына қарай баули береді де, жастықтың даңғойлы-ғынан
арылта түседі.
Бірінші жұмбақты шеше алмай өкінішті болған балаға енді өзінің өтініші
бойынша екінші жұмбақ беріледі. Айдалада ақ отау, аузы-мұрны жоқ отау бұл
не?— дейді. Әрине, жұмбак шешімі бірден-бірге қиындай бермек. Мүның шешімі
де ойлану-ды қажет етеді.. Өмір тіршілігіне араласы жоқ, алка піс, аузы-ма
түс деп отыратын әрекеті жоқ, күйрек адамдар мұндай жұм-;ақты шеше
алмайды. Жұмбақ құпиясының қызығы да. шындығы да осында. Айдалада ақ отау,
аузы-мұрны жоқ отау бұған ұқсас не бар деп дал болады. Қапелімде ойға
түсуі қиынақ. Мұның шешімі жұмыртқа екенін бірден айтып салу жас буынға
оңайға түспейді. Көбірек ойлануға міндеітейді.
Тым алысқа бармай-ақ, жұмбақ шешімін қиындатпай-; тіпті баланың өз
мүшесімен құрастырып айтса да, кейбіреулр осының байыбына бара алмайды,
тереңіне үңіле бермейді. Ка тар-қатар тас қойдым, жирен атты бос қойдым
дегенде осының шешімі тіс пен тіл екенін айта алмай қатты қысылады. Бірі
мұның өзі оң мен солын танымаған жас буынға қиын нәрсе Олардың өмірден
көргені мен білгені аз, тәжірибесі жоқ. Ол, осындайды естіп, білу арқылы
ғана өз ойларын шыңдай түсеі Балалар үшіи жұмбақтың пайдасы — сол.
Жұмбақтардағы терең ой, терең мағынамен қатар ондағы көркемдік шеберлікті
қиыннан қиыстырып келтіреді. Бір зат екінші бір заттың түр-түсіне балап,
салыстыра айту, соған қиыс тыра білу ұқсастығын тауып көрсете алу, ойдың
үшқырлығы мен зеректігін танытады. Баланы да қызықтыратын осы жағы Ақ
сандығым ашылды, ішінен жібек шашылды деп бұлтт шыққан күннін көзін ақ
жібекке, бүлтты ақ сакдыққа балап, соның толық мазмұнын аңғартатыны ғажап-
ақ. Адам сүйсінерлік эстетикалық әсерлі сөздерді іздеп табатыны да
шеберліктен туған.
Міне, ертек айт, жұмбак. айт, өлең айт дегенде осы келтірген
үйреншікті сөздерді айтып бір-екі ауыз ертек, жұмбақ өлең білмейтін қазақ
болмаған. Бұлар балалардың жасын жатқа оқып үйренетін, ақыл, есін
күшейтуге, сөзді тез жаттауға дағдылануға алған сабақтары тәрізді болған.
Бұл сабақтар ба лаларға сөзді есіне бекітуге үйрететін, сөзді такпактап,
ұйқастырып, ырғаққа салуға төселдіре беретін, тілін шеберлей беруге
үйрететін ойнақы сөздер1...,— дейді С. Сейфуллин.
Жұмбақтың шарты тек қана соның не екенін тауып айту ғана көздемейді,
сонымен катар бір-біріне баламалап айтылған екі заттың екеуінің де
өзгешелігін, ұқсастығын байқауға үйретеді. Бір заттың не артық, не
кемшілігін таныту үшін оны сол сяқты екінші бір затқа не теңеп, не балап,
салыстырып көрсете алуда үлкен шеберлікті, айтқыштық өнердің жетілген түрін
байқатады. Баланың ой көлемі кеңейіп шыныққан сайын, жас еркшелігі мен
білім ерекшелігіне қарай жұмбақтардыңда шешімі қиындап, мағынасы тереңдеп,
бірден-бірге күрделене береді Жас, кәрінің ой-өрісі мен білім көлеміне
қарай әркімге лайықтала, өлшене айтылатын жұмбақтардың алуан түрі
кездеседі. Жұмбақтың күрделенген түрі өлеңмен айтылады:
Бір нәрсе білмегенді бігізеді,
Өзіңді тұрсаң қарап күлгізеді.
Жалғаңда әңгімесі сондай қызык,
Жаныңды тыңдай берсең кіргізеді,—
-деп кітаптың пайдалы жақтарын айтып, оның не екенін оймен шешуге
міндеттейді. Жұмбактап айтумен қатар, соған ынтықты-рып өнер-білімге
үгіттеу де бар. Жұмбақтағанда сол заттың сыр-сипатын, түс-таңбасын, сапалық
ерекшеліктерін, пайдалы жақ-тары, қажетті екенін түгел қамтиды. Бала
көңілін, бала ықыла-сын бір нәрсеге қызықтыру, аңсатудың өзі де жұмбақтағы
ше-берліктің бір белгісі делінбек.
Ұзын, ұзын, ұзын жол,
Ұшына жеткен бар ма екен? Түбі терең қара су,
Түбіне жеткен бар ма екен? Түбіне жетіп бүл судың,
Қанып ішкен бар ма екен?—
деп, оқуға, өнер-білімге қызықтырумен қатар, оның сондайлық қиындығын да,
ұшы-қиыры жоқтығын да жұмбақ еткен.
Ауыр-ақ, бірақ түсер салмағы жоқ, Артқанның арып кейін қалғаны жоқ. Арқалап
бірін қоймай көтергеннің,
Аяғы ешуақытта талғаны жоқ.
Өнер-білімнің соңына түссе, оны игеріп, меңгере алса, оның аяққа түсер
салмағы болмайтынын да бір жағы жұмбақ етіп ай-тылса, бір жағы сол ғылымды
үйренуге, білуге шақыру бар. Өнер, білім, оқу туралы айтылған жұмбақтармен
қатар, техни-ка туралы, 'байланыс, қатынас және шаруашылық құрылыста-ры
жайында жүмбақ етіп айтылып жүрген өлеңдер де мол кездеседі.
Асыл заты ұзын жолдай ағылған,
Ішінде бір жібек тарам тағылған.
Айсыз қара түнде сұлу әдемі,
Нұрын төгіп, жұртқа таңдай тағылған,— деп электр жарығын жұмбақ еткен.
Техника тетігін білмейтін жас өспірімге оның қалай жанып түрғанының өзі
жұмбақ. Ілез-де сөніп, ілезде қалай жана қалуы да білімсіз адамға жат
нәрсе. Жел тұрып, кұйын соқса да, қарлы боран қаһарын төксе де сөнбейтіні
ғажап-ақ. Жұмбақ мақсаты жас өспірімдерге онын, осындай кереметтерін білуді
міндеттейді. Профессор М. Ғабдулиннің: Жұмбақ — оқушы балалар мен жастарға
білім берерлік тәрбиелік мәні бар құралдың бірі1,—дегені осындай
қасиетінен көрінеді.
Немесе:
Ойланып мен жұмбақты енді жазам,
Дүниеде бар бір күшті қара қазан.
Үстінде жанды-жансыз толған мүлік
Ән салып кетіп жатыр азан-қазан.
Бір ауыз жұмбақ өлеңмен поездың толық сипатын көз алды ңа әкелгендей
етеді. Екінші сөзбен айтқанда, техника тетіктері нің сыр-сипатын білуге,
соны үйретуге міндеттейді. Бұдан шыға тын қорытынды фольклорлық жанрдың
бәрі де адамның өмірін' және еңбегіне тікелей қатысы бар өзін қоршаған
ортаны, таби ғатты, бар дүниенін, ішкі мазмұнын жан-жүйесіне әсер етерлік
тей көркем тілмен білдіруге, соны танытуға үйретуді көздейді.
Ал жұмбақ болса, алдымен өмірдің поэтикалық жақтарын қамтиды. Былайша
айтқанда адамға өмірдің өзін қоршаған ор таның, табиғаттың поэтикалық
көркем көріністерін танытады да кай заттың, қай нәрсенің болса да соның
баламалы көркем кө ріністерін тауып айтуға жаттықтырады. Сонымен жұмбақ
деге німіз — адамның қай затқа болса да поэтикалық көзқарасының қандай
екенін сынау үшін, бір затты көркем тілмен жұмбак етіп суреттеген халықтық
жанрдың бір түрі.
Жұмбақтың балаларға тағы бір пайдалы жағы — өз бойын дағы құпияны
шештіру, айтқызу арқылы оларға емірді таныта ды. Айнала төңіректе болып
жатқан түрлі құбылсқа зер салу ға, соның себебін іздестіруге үйретеді.
Қайнаған өмірге арала сып кетуге қол бұлғайды, соған қызықтыра, асыға
шақырады Осындай өзгешеліктері болғандықтан, балалар жұмбақты құмарта
тыңдайды. Соның шешімін өз жолдастарынан бұрынырақ табам деп өзін-өзі іске,
әрекетке, терең ойға, қабілеттілікке жұмылдыра түседі. Алғаш жұмбак.
шешімін таба алмай қиыалатын болса, соңынан оның қиын сырына жаттығып
кетеді. Өзі де көрген, білгенін жұмбақ етіп айтуға, сол арқылы өз
жолдасының кабілеттілігін арттыруға жәрдемдесіп, іскерлікке, қызметінің
шеберлігіне төселе береді.
Ат басты,
Арқар мүйізді,
Бөрі кеуделі,
Бөкен санды,—
деп те айтылатын жұмбақтар бар. Жүмбақталған заттың бар лық сипаты атқа да,
арқарға да, бөрі мен бөкенге де баланып айтылып жатыр. Осы сипаттың барлығы
бір нәрседе болуға тиіс ті. Бала көп нәрсені көз алдына елестетіп, еске
түсіреді, ойлана ды. Көп заттарда бар ұқсастықтарды, ерекшеліктерді
байқайды ізденеді. Ұзақ ойланып, көп толғанған соң ғана осы өзгешелік
тердің, осы тұлғалардың бәрі де жалғыз ғана шегірткеден та былғанына таң
қалады.
Осының бәрін жинақтап, жұмбақтап, айтуда да шеберлік бар. Көпті көрген,
көп нәрсені ойға түйген, байқағыштық қабіле-ті күшті адамдар ғана мұндайды
жұмбақ етіп бере алады. Кей-де жұмбақ айтушы кісі бұдан да гөрі қызықтыра
түсу үшін түс-таңбасы белгісіз, қайдағы еске түспейтін, қаперіне келмейтін
жәйттерді жұмбақ етеді. Шешімін өзі айтқанда ғана, тіпті оңай, көз алдында
тұрған затты ойланып таба алмағанына пұшайман болады. Қуып едім, мойын
бұрмады, ұстайын деп едім, қолға тұрмады дейді. Бұл жаңағыдан да қиын.
Қиын болатыны мұнда түс те, таңба да жоқ. Тіпті белгісіз зат сияқты. Бұл
жүмбақтың шешімі Қөлеңке дегенде ғана ғажап екен деп өкінесің.
Түс таңбасы айтылмайтын жұмбақтардың күрделенген түрі бүдан да қызық,
бұдан да әсерлі түрде айтыла береді. Жастар-дың ойлау қабілеттілігін шыңдай
түседі.
Құлағы мен көзі жоқ, Жоқ тіпті қол мен аяғы. Бірақ ғажап өнерпаз Мәнерлеп
ою ояды.
Айтылуда ешқандай түс-таңбасы жоқ мұндай өнерпазды бірден табу да сондай
қиын. Мүның шешімі .Қырау дегенде ғана, тәжірибелі адамдардың көрген-
білгенін соншалық шебер-айта білетініне жастар риза болады.
Жұмбақ балалардың ойлау қабілеттілігін арттыра түсумен бірге, олардың
көрген-білген нәрселерінің бәріне де ой жіберіп, себептерін, өзгешеліктерін
айырып, ұқсастықтарын салыстырып, оны сондай бір екінші затқа теңеп
отыратындай шеберлікке үй-рету үшін қолданылған халықтың шебер, тапқыштық
құралы болғанын білеміз. Дүние тану жолында баланы ойға, . қиялға
шомдыратын, іске, әрекетке баулитын және ой, қиялдың шама-шарқын білдіретін
құнды жанр. Дәлірек айтқанда, жұмбақ ба-ланың фантазиялық ойын дамытатын
жанр деуімізге болады.

ЕРТЕГІЛЕР ХАЛЫҚ ДАНАЛЫҒЫНЫҢ АЙНАСЫ
Халықтық ертегілер—халық өмірін бейнелейтін фантастика лық негізге
құралған оқиғалы көркем шығарма. Онда еңбекші халықтың ғасырлар бойы жасап
келген өмір тәжірибесі, оның мәдениеті мен салты, әдеті мен ғұрпы,
шаруашылық кәсібінің түрлері, тілінің шебер ерекшеліктері қамтылған.
Табиғатты адам баласына жұмбақ болып келген неше алуан қызметі айты лады.
Үстем тап өкілдерінің зұлымдық, қастандық әрекеттерін әшкере етіледі, күлкі-
мазаққа айналдырылады. Халық ертегіле рінің негізі өзінің тыңдаушысына ақыл-
парасатты баяндайды. Адам арманының жарқын болашағына жөн сілтейді. Өмір
күре сіне бастайды. Ол сондықтан да халық жанының айнасы деп аталған.
Халық ертегісі ішінде балалардың сүйіп оқитын, оларды жас ерекшеліктеріне
тән мұралар сондай көп, халық ертегісін ғасырлар бойы балалардың ықыласын
өзіне қызықтыра тарты жас жанына әсер беріп, көңілін шаттық күлкіге бөлеп
куанта ды. Халық ертегілерінің бай фантастикасы балалардың ойына қозғау
салып, өмірдің неше алуан қияпатын танытады, сана-се зім, ақыл-ой
қызметінің ерте дамуына, ерте қалыптасуына жәр демдеседі. Халық ертегісін
балалардыц сүйіп оқитыны, барлық ықыла сымен сүйсіне тыңдайтыны, оның
ғасырлар бойы ұрпактан-ұ паққа айтылып, әбден екшеліп халықтың даналық,
тапқыр ой пікірлері жинақталып, әрі көркем, әрі жеңіл тілмен берілетінді
гінде. Басталған жерден-ақ оқиғасы қызықты, ұшқыр қиялды болып келеді де,
баланың ойын бірдеи қызықтырып. жетектеп әкетеді. Үлкендердің құрған
әңгіме, жыр дүкені балаларға са бақ, оқу,өнеге болды дедік. Көп айтылып
дағдылана берумен ек шелініп шыққан өлеңнін, де, ертектің де, жұмбақтың да,
домбы ранын, да, қыскаша жинақы, ойнақы жасалған бөлек-бөлек құ лақ күйі,
бастау сөздері болған. Домбыра шертуге'үйренбек болған балаға үлкендер
алдымен құлақ күйін... үйреткенде ертек, жұмбақ, өлең, үйреткенде
балаларға алдымен ертекті жұмбақтың, өлеңнің құлақ күйлерін, бастау
сөздерін үйрететін . Ертектің құлақ күйі жоғарыда айтылғандай:
...Бар екен, жоқ екен...
Бөрі бөкеуіл екен.
Түлкі жасауыл екен...
Ертек-ертек ерте екен.
Құйрық жүні келте екен,
Қырғауыл жүні қызыл екен,
Қүйрық жүні ұзын екен.
Мұзға мінген екен,
Бұты сынған екеи..,—
деп бастауды әркім-ақ бала күнінен үйренген болатын дейді Сәкен Сейфуллин.
Халық ертегілерінің балаларды қызықтыратын тағы бір ерекшелігі ондағы адам
бейнелері барлық жағыиан әбден жетіл-ген болады. Қейіпкерлердің ең терең,
ең айқын және көркемдігі жағынан әбден жетілген түрлері, типтері
фольклорда, еңбекші халық ауыз әдебиетінде жасалған. Геркулес, Прометей,
Микула Селянинович, Святогор сияқты толық бейнелері, онан кейін доктор
Фауст, Василиса Премудрая және ісі оңына келе беретін аңқау Иван сияқты
толық бейнелерді және де докторды, попты, полицейді, шайтанды, тіпті өлімді
жеңетін Петрушка сияқты көркем бейнелерді жасауға халықтың ақыл-ойы, үлгі
тәжірибесі' сана-сезімі бірдей, тегіс қатынасқан. Бұлай келуі фольклорды
туғызушының болмасты жасауға, өмірді жаңғырту күресіне ті-келей қатынасы
барлықтан деп білу керек дейді. М. Горький. Ертек оқиғасындағы әр алуан
толық кейіпкерлердің іс-әрекетте-рі, ол кейіпкерлердің тапқырлық, ерлік,
айлакерлік, ісі оңына келе беретін аңқаулық мінездері балаларды таң-тамаша
қалды-рып, сүйсіндіріп отырады. Ертегілердің осындай тамаша ерек-шеліктері
балалардың эстетикалық талғамдарын дамытуға зор әсер етеді.
ХАИУАНАТТАР ЖАИЫНДАҒЫ ЕРТЕГІЛЕРДІҢ
ӨМІР ТАНЫТАРЛЫҚ СИПАТЫ
Халық ертегілері ішінде балалар арасына кең тарағаны, әсіресе сүйіп
тыңдайтыны хайуанаттар жайындағы ертегілер. Табиғат жайында ең бай
материалдар, кең түсініктер балаларға алғаш осы хайуанаттар жайындағы
ертегілер арқылы берілген. :Бармақтай бала, Қотыр торғай, Мақта қыз бен
мысық, :Арыстан, қасқыр, түлкі, түйе, бөдене, Кім неден күшті, Күдеген
осы сияқты р дыбысын дұрыс айтқызуға бола арналып айтылған сөздер екеңі
белгілі. Осыларды дұрыс айта алмаған рдыбысына тілі келмеген балаларға өз
достары күліп, оны кейде намысына тиіп, қалай да дұрыс сөйлеуге, әр сөзді
айқын дәл айтуға мәжбур етеді. Намысына тырысқан бала достарының тәлкегіне
түскісі келмей өз бетінше жаттығып, сол сөзді, сол ды бысты сақауланбай
қалай да дұрыс айтуға тырысады. Жаңылт паш әдейіленіп, тілдің
оралымдылығын, тілдің өте ыңғайлылы ғын тілейтін, айтуға қиын, қырлы
сездерден құралады. Р тіл дің орамы келмей, тілдің ыңғайы келмей, кішкене
қырдан тайып кетсе, тізілген сөз мүлт айтылса, айтушы мазақ боларлық, күлкі
боларлық, айтушыға ұят келерлік сөздерден құрылған болады. Сөйтетін
болғандықтан, жаңылтпаш жастардың тілін безеп қиыинан құралған сөздерді
қиыстырып айтуға дағдыландыра тын дейді Сәкен.
Жаңылтпаш сөздер жайдан-жай айтыла салмайды. Оның да қоғамдық мәні бар.
Баланы дұрыс сейлеуге үйретумен қатар оларды айналасындағы неше алуан
көріністермен, өмірмен та ныстыруға да жәрдем етеді.
Сөз мағынасын бұрмалап жібермеу үшін абайлап, ба йыптап, маңызды сейлеуге
жаттықтырады. Жаңылтпаш сөздер дін, бірнеше сөйлемнен құралған күрделенген
түрлері де ба; Мүнда әр дыбысты дүрыс айтумен қатар, сөздердің мағынасы
бұрмаламай сөйлеуге де.үйрету шарттары қойылған.
Мынау қай арал?
Қайың менен тал арал.
Талға қарға ұялар,
Тарғыл иттің құйрығы,
Талға оралар, талға оралар,—
немесе:
Құдағиға сақтаған сұр бал қаймақ,
Ол бал қаймақты мен жаламай, кім жалайды
Ол бал қаймақты мен жаламай кім жалайды, - деп айтылатын түрлері де көп.
Балаларды жалықтырмау үшін жаңылтпаш сөздер қызықты, күлдіргі және ұйқасты
боп келеді Балалардың жаттап айтуына оңай да жеңіл тиеді.
Жаңылтпаш бала тілін дұрыс сөйлету үшін р дыбысына байланысты ғана
айтыла бермейді. Айтылуы қиын және мағынасы жағынан бір-біріне жақын
тұратын сөздерді айыра білдіру үшін де қолданылатын жаңылтпаштар бар.
Сонымен қатар ашық та айқын сөйлеуге жаттықтыратын жаңылтпаш мазмұндарынан
баланы тату-тәтті ынтымаққа, бірлікке шақыру мақсаты көзделетіні, сол
арқылы бірқатар тәрбие жұмыстарының жүре-тіні де көрініп отырады.
Қамаштан көріп қалашты, Қалашқа Жарас таласты. Бөлінсін десен қалаш тең,
Таласпа Жарас Қамашпен.
Айтылуы қиын сөздерді айқын сөйлеуге үйрету арқылы соның мазмұнын ашып
алуға жаттықтыру жағы көзделген. Оны мына-дай мысалдардан көруге болады:
Ұлы тауда ұларлар бар,
Ұларларды ұстар ұландар.
Оларды орағыта кашатын,
Ұларлар айлалы ма?
Ұларды орнынан басатын,
Ұландар айлалы ма?
Жас өспірімдерді дұрыс та айқын сөйлеуге үйретуді мақсат етумен бірге,
жаңылтпаштарда оларды үлкен ойға шомдыратын тәсілдер де қолданылатыны
байқалады.
Жақсы атты әп-сәтте,
Асқаттар ақсатты.
Жаза алмай бас қатты.
Ақсатса, жақсы атты,
Кім болар жақсы атты.
Міне, Осының өзі баланы ашық та айқын сөйлеуге үйретумен бірге, оларды
үлкен ойға шомдырады. Дұрыс сөйлеуге үйрету-мен бірге, дұрыс та әділ шешім
айтуға дағдыландырады. Соны-мен қатар, контекстен тыс жеке тұрғанда тұлғасы
да, мағынасы да бір сөздердің сөйлем ішінде әр турлі мағынаға ие болатынын
ажырата білуге де үйрететін амал-тәсілдердің барлығы жа-ңылтпаштардан айқын
көрінеді.
Міне, осының бәрі жаңылтпаштардың жасалу жолымен бала тәрбиелеудегі
өзіндік ерекшелігін танытады. Жаңылтиаштардың құрылысы жағынан ықшамдылығы,
жаттап айтуға жеңіл тиетіні, ұйқасымы күшті, әуенді, сазды және.мазмұны
жағынанкүл-діргі боп келетіні жас өспірімдерді қатты сүйсіндіреді. Жаңылт-
паштарда балалардың намысын қозғап, өздерін ептеп сынап кою жағы да ұмыт
қалмаған. Ептеп сынау арқылы да оларды дурыс сейлеуге, өздерін-өздері дұрыс
алып жүруге үйретуді көздеу бар.
Әсен әсем билеймін деп әлек,
Қасен шешен сөйлеймін деп әлек.
Қашан Қасен шешен сөйлеп еді?
Қашан Әсен әсем билеп еді?
Әсем билегендерін де көргеніміз жоқ,
Шешен сөилегендерін де көргеніміз жоқ.
Осының өзі баланы дұрыс та айқын сөйлеуге жаттықтырумен қатар,бір жағы
оларды сынап та қайрап отыр. Әсем билеудіде ,шешен сөилеуді де талап ету
тілегі бар. Бұл тілек біздің бүгінгі өмірдің тілегі. Мұнда жас өспірімдерге
бір сырлы,сегіз қырлы болуды үйретуді көздеу мақсат етіп қойылған. Қорыта
айтқанда бала тәрбиелеуде,оған ана тілін үйретіп,анық та айқын сөйлеуге
жаттықтыруда балалар фольклоры ішінде жаңылтпаш үлкен роль
атқарады. Отырғанда салмағы бар заттар ғой, сондықтан китті қармақп ұстап,
Көкшетауды жалғыз саусағымен көтеріп тұрған бармг тай бала екеніне, әрине,
күлесің. Профессор М. Ғабдуллі Нақтылы деректерді мол шеберлікпен
фантастикалық дәрел ге жеткізу, адамның ойына келмейтін өтірік әңгімеге
айналд ру қазақ ауыз әдебиетіндегі өтірік өлеңдер түрінің негізгі (
ерекшелігі болып табылмақ деген.
Адам жас шағында да, есейіп ер жеткен соң да арманш: келеді. Адамиың
арманы киттей алып болуды көксемейді. Ада ның алыптығы ақылымен көрінуді
аңсайды да, ақылды азам болуға күш жұмсайды. Өтірік өлеңдердегі баланың
китті қ; мақпен ұстап, Көкшетауды бармақпен көтеремін деуі орындал тын
арман. Белгілі Грек оқымыстысы Архимед жер кінді: тау^іп берсеңдер, оны мен
жалғыз қолыммен айналдырған бол едім деуінің өзі ғылымға сүйенгендіктен
айтылған. Бұл — эстетикалық идеалдан туған нәрлі ой. Осыған орай өтіріктің
де ( жағы шындықпен астасып жататынын атап өтпекпіз. Шьи бергісіз өтіріктер
болатыны фантастикалық әңгімелерден көрінеді емес пе?
Біз өзіміздегі жетістіктерді жүмбақ. жанрына қосып ай: тынымыз сияқты,
өтірік өлеңдерде ғылым, техника жаналық1 рына байланысты айтылып жүрген
өтірік өлеңдер соңғы жі дарда баспа беттерінде мүлде көп жарияланып келеді.
Мұн өзі балалар мен жас өспірімдердің көңіл күйін оятып, ойын с гітіп, бір
ауық күлдіріп қоюмен қатар, оларды арман ағысын зор болашағына қарай
ұмтылуға үйрегеді.
Поезға арттым жалғыз қауырсынды, Тарта алмай тепловоз ауырсынды. Тышқанға
қоса тіркеп беріп едім, Жүйіткіді әлгі поезд дауыл сынды.
Тым тамаша айтылған. Бұл өлең бала түгіл үлкен кісіле де сүйсіндіреді.
Егер тышканның орнына поезды сіріңкенін, робкасындай атомға тіркеп жіберсе
қайтер еді. Бұл да шынді қа айналған болар еді. Адамның эстетикалық идеалы,
армг таусыла ма, басында өтірік өлең деп жарияласақ та, ондг әңгімеленіп
отырған күрделі мәселелер түптеп келгенде ш: дықка айналуы да ғажап емес.
Бір күні, күн шыққан соң, таңда тұрып, Ойыншық-резинка шарға мініп,
Жөнелдім қуып екі жер серігін, Дем алдым Ай қасында жолда отырып.
Өтірік өлең деп айтып жүрген осы ойымыз казірдің өзінде іске асты деуімізге
болады. Гагарин ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.