ПРЕЗИДЕНТТІК ИНСТИТУТТЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК АППАРАТТЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3

I МЕМЛЕКЕТТІК АППАРАТТЫҢ ТҮСІНІГІ 5
1. 1 Мемлекет аппаратының ұғымы 5
1. 2 Мемлекет аппаратының қағидалары және жүйесі 7
1. 3 Мемлекеттік органдар және бюрократия 11

II ПРЕЗИДЕНТТІК ИНСТИТУТТЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК
АППАРАТТЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ 13
2. 1 Мемлекеттік билікті басқаруда ерекше орын алатын
Президенттің негізгі қызметі (функциясы) 13
2. 2 Президенттік сайлаулар жүйесі 14
2. 3 Қазақстан Республикасы Президенті
өкілеттіктерінің ерекшеліктер 22

ІІІ Мемлекеттік ќызметті жетілдіру механизмі 25

3. 1 Мемлекеттік ќызметті єкімшілік реформалау принциптері 25
3. 2 Ќазаќстан Республикасындаѓы жергілікті µзін-µзін басќару
29

ҚОРЫТЫНДЫ 36

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 38

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың маңыздылығы. Қазақстанның құқықтық мемлекет құру
идеалы мен азаматтық қоғамды орнатуға ұмтылу ынтасының іске асуы,
мемлекеттік басқару нысанының соған сәйкес түрленуімен, сомдалуымен және
басқару жүйесінің тиімділігімен тығыз байланысты.
Мемлекеттік аппараттың түсінігі және мемлекеттік басқару нысаны
объективті түрде кез келген елдің әлеуметтік және саяси өмірінің негізі,
оның өзегінің көрінісі ретінде саналады. Мемлекеттік басқару нысаны ретінде
Қазақстанға президенттік институтты еңгізу посттотолитарлық уақыт пен
өтпелі кезеңнің талабына сай келіп, қиыншылықтан шығудың дұрыс жолы болды.
Сонымен қатар, басқару нысанынан елдін, тарихи —ұлттық ерекшелігі,
қоғамның саяси-мәдени дәстүрі, халық менталитетінің белгілері орын алуы
керек. Тек осы жағдайда ғана оның барлық қолайлы, жағымды сипаттары
толығымен айқындалып, нәтижесінде мемлекеттік билікті толықтай тиімді
қамтамасыз етеді. Керісінше, ұлтқа жат идеялар мен саяси институттарды
күштеп будандастыру қоғамдық қатынастарды шиеленістіруге, қоғамды
түсініксіз мемлекеттік нысанның көлеңкесінде қалдырып, тоқырауға әкеліп
тірейді.
Екі ғасырдан астам өмір сүрген Америка континентінде пайда болған
президенттік институт бірте-бірте жаңа кеңістікті жаулап алды. Дегенмен,
бір континенттен екінші континентке, бір елден екінші елге, бір тарихи
кезеңнен келесісіне өтуде ол неше түрлі өзгеріске ұшырады, яғни,
демократияның өзіндік ұғымын бейнелейтін, қоғамдағы тұлғалық рөлі мен орнын
білдіретін жаңа ерекшеліктер мен сипаттарға ие болды.
Тарихи тұрғыдан аз уақыт өмір сүруіне қарамастан, Қазақстандағы осы
институттың билік идеясы өзінің қозғалысын ашып, маңызды өзгерістерге төтеп
берді. Оған негіз болған Қазақстанның бірінші Президентінің ұстанған ұлт
пен мемлекеттің эволюциялық жолмен даму саясаты Ол үшін 1995 жылғы
Конституция ережелерін 1993 жылғы Қазақстандық Конституциямен салыстырудың
өзі жеткілікті. [1, с 159].
Бұл қозғалыстан президенттік биліктің күшейіп, заң қабылдау процестері
үкімет тиімділігінің жетілдірілгенін, екі палаталық Парламенттің үкіметті
тікелей бақылау ауқымының төмендегенін аңғаруға болады.
Бүгінгі күнгі өзгерістер және келешекте орын алар оң өзгерістер
тұрғысынан Қазақстандық президенттік басқару жүйесінің тәжірибесін, оның
өкілдік ерекшеліктерін зерттеу және алып отырған орнына жан-жақты терең
баға беру кезекте тұрған өте қажет мәселе.
Академик Н. А. Сахаровтың "Жалпы айтқанда, президенттік институтты
талдауға байланысты мәселе келешекте кеңінен және әр алуан және жан-жақты
анық зерттеуді қажет етеді" [2, c. l73] деген пікірі көңілге қонатындай.
Қазіргі кезде қалыптасқан мемлекеттік аппарат оның органдары
президенттік институт мемлекеттік құрылыс аумағындағы әлемдік өркениеттің
қол жеткен озық тәжірибесінің жиынтығы екендігін есепке алмауға болмайды.
Отандық ғылым үшін әр түрлі елдердегі президенттің өзіндік құбылыстарын
тарихи тұрғыда зерттеу олардың өкілеттіктерінің жалпы және арнайы
ерекшеліктерін айқындайтын себептерін анықтауда ерекше маңызды.
Тарихи тәжірибенің зердесінде қоғам мүдделеріне жауап бере алмайтын
президенттік институттың конституциялық құқықтық реттелуі оқта-текте заңды
сыйламау, билікті теріс пайдалану, лауазымды адамдар мен азаматтардың
жауапсыздығы және заңға үстірт қана құлықтылық таныту, жемқорлық сияқты
әлеуметтік кемшіліктер түрінде көрініс тапқан фактілері тіркелгені хақ.
Мемлекеттік аппараттың және Президенттік институттың қызмет
тәжірибесін және оның конституциялық құқықтық реттеуін жетілдіруді
мемлекеттік басқарудың қандай да бір түрінің құрылымы мен тиімділігін
конструктивті- сыни қабылдаудан тыс және әлемдік тәжірибені қорытпай жүзеге
асыруға болмайды.
Мемлекеттік аппараттың және Президенттік институттың пайда болуы мен
өкілеттіктерінің дамуының тарихи- құқықтық аспектілерін қарастыру өтпелі
экономика және заңнамаларды жетілдіруге қажетті күш жұмсау және мемлекетте
билікті бөлу механизмін реттеу жағдайында біздің қоғамды демократиялық
қайта құрудың жолдары мен тәсілдерін, мүмкіндіктерін ой елегінен өткізуге
ықпал етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Мемлекеттік аппараттың және Президенттік билікті құру мәселесі әртүрлі
мемлекеттердің әр қилы тарихи кезеңдерінде конституциялық жобаларды
дайындау мен талқылау кезінде өткір туындап, заң арқылы монархтың,
көсемнің, диктатордың жеке билігін шектеу идеяларымен айқындалатын. Бұл
идеялар XX ғасырдың басында М. М. Сперанский мен Н. И. Муравьевтің Ресейге
арналған, М. Дулатов пен А. Бөкейхановтың Алаш Қазақ автономиясына арналған
конституциялық жобаларында өскін алып, басқа да "ұлттық шеткері аймақтың"
көрнекті қоғамдық-саяси қайраткерлерінің еңбектерінде қарастырылған.

I MEMЛEKETTIK АППАРАТТЫҢ ТҮСІНІГІ

1.1 Мемлекет аппаратының ұғымы

Мемлекет пайда болғаннан кейін саяси билік жүргізу қажеттігі
туындайды. Осыған байланысты қоғамда басқару, билік жүргізу арнайы
мамандандырылған адамдардың топтарын қалыптастырады, олардың атқаратын
қызметтері айқындалып, салаларға бөлінеді, кәсіби дәрежеге көтеріледі.
Мемлекеттік билікті ұйымдастыру, халықты басқару үлкен өнер. Осыған
байланысты қоғамда мемлекеттің арнайы тетіктері қалыптасады. Тетіктердің
көлемі, құрылымы, таптық сипаттары, атқаратыы қызметтері мемлекеттің тарихи
типтеріне байланысты болып ұйымдастырылады.
Мемлекеттің тетіктері (аппараты) дегеніміз билік жүргізу және
мемлекеттің міндеттерін, функцияларын іс жүзіне асыру үшін кәсіби дайындық
негізінде құрылған органдардың жүйесі.
Мемлекеттің құрамдас бөлігін мемлекеттік органдар құрайды. Мемлекеттік
органдар дегеніміз мемлекет механизнің құрамдас бөлігі ретінде құқықтық
негізде басқару, билік жүргізу мақсатында құрылған жүйе.
Мемлекеттік органдардың өзіне тән ерекшеліктері болады.
1. Мемлекеттік орган өмір қажеттілігіне байланысты, құқықтық негізде
арнайы функцияларды атқару үшін құрылады.
2. Мемлекеттің басқа органдармен тығыз байланыста қызметін іс жүзіне
асырады.
3. Билік жүргізу барысында күш қолдануға құзыры бар.
4. Мемлекеттік орган - мемлекеттің функцияларын, саясатын іске
асыратын мекеме.
5. Мемлекеттік орган арнайы дайындықтан өткен, қолдарында билік
жүргізу құқы бар арнайы адамдардың тобы.
6. Құрылған органдар заңдылық негізінде қызмет атқарады.
7. Мемлекеттік орган материалдық база және қаржымен қамтамасыз
етіледі.
Президентінің Қазақстан-2030. Жолдауында мемлекеттік аппаратты
жақсарту және оның тиімділігін арттырудың жеті принииптері белгіленген:
1. Неғұрлым маңызды бірнеше функцияларды ғана орындауға жұмылған ықшам
әрі кәсіпқой Үкімет.
2. Стратегиялар негізіндегі іс-қимыл бағдарламалары бойынша
атқарылатын жұмыс.
3. Нақтылы жолға қойылған ведомствоаралык үйлестіру.
4. Министрлердің өкілеттіктері мен жауапкершіліктерін, олардың
есептілігін және олардың қызметіне стратегиялық бақылауды арттыру.
5. Министрліктердің ішінде, орталықтан аймақтарға және мемлекеттен
жекеше секторға қарай орталыққа тәуелділікті жою.
6. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы батыл да ымырасыз күрес.
7. Кадрларды жалдау, даярлау және жоғарылату жүйелерін жақсарту.
Жалпы мемлекет және құқық теориясында қағида деген зерттеу объектіні
сипаттайтын негізгі идеялардын жиынтығы. Мемлекеттік органдардың өзіне тән
қағидалары бар. Қағидалар арқылы мемлекеттік органдардың қызметінің
функцияларының мәні айқындалады, демократиялық нышандардың сипаттары
көрініс береді.
Мемлекеттік органдардың мынандай қағидалары бар:
1. Демократизм. Бұқара халықтың билік жүргізуге тартылуы және олардың
мемлекеттік органдарды құруға тікелей қатысуы Қазақстан Республикасының
Конституциясының 3-бабында Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы —
халық. Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау
арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік
органдарға береді, - деп атап көрсетілген. Мемлекеттік органдар халықтың
мүдделеріне сай, міндеттерін атқарулары тиісті. Халық мемлекеттік
органдардың қызметтері мен атқаратын функцияларын өкілетті және тікелей
демократияның тетіктері арқылы бақылай алады.
2. Ұлттардың тең құқылығы. Мемлекеттік органдарды қалып-тастыруды және
олардың құрамында барлық халықтардын қызмет істеуіне тең құқыққа ие болуы.
Қазақстанда бұл қағида ешқандай шектеусіз, адамның кәсіби қабілетіне қарай
жүзеге асырылуда. Қазақстан Республикасының Конституциясының 14-бабында тең
құқықтық идеясы мынандай мағанада өзінің шешімін тапты: Тегіне,
әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына,
тіліне, дінге көз-қарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты, немесе
кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Сонымен қатар ұлттар теңділігіне қол сұғушылар қылмыстық жауапқа
тартылатыны мемлекеттің тен құқықтылықты тиімді қамтамасыз ететіндігінін
айқын көрінісі.
3. Адам және азамат құқықтарының тиімді қорғалуын мемлекеттік
органдардың, лауазымды адамдардың қамтамасыз етуі. Қазақстан Республикасы
халықаралық құқықтың негізгі қағидаларын мойындай отырып, адам құқын
қорғауды ең басты құндылықтар қатарына көтерді және конституцияда
мемлекеттеріміздін ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары деп жариялануы соның нақтылы айғагы ретінде қабылданады.
Кеңес дәуірі кезінде адам құқы аяққа тапталынды. Адам мемлекетке тең
құқықтығы партнері емес, керісінше мемлекеттің бөлшегі, тетігі, қажет
болған жағдайда меншігі ретінде танылды. Заңсыз ұстау, қамау, үкімсіз
репрессияларға жол беру, адам және азамат құқықтарын басып-жаншу
мемлекеттік органдардың негізгі саясаты болды. Кеңес мелекетінің зорлық-
зомбылықпен адам құқын аяққа тап-тап, сотсыз, тергеусіз қырып-жоюға
бағытталған саясаты туралы К. Сорокин былай деп жазды: Мұсылмандардан
бәрін тартып алуда және тек қана тартып алып қоймайды, сонымен қатар оларды
өлтіріп жатыр. Біздің солдаттарымыз қорғаудың орнына тонау мен өлім
әкелуде. . . халық террорланған және қашуда. . . Мүмкін әлдекім мұны істеп
отырған партия емес, Қызыл Армияның зорлық жасауы деп қарсылық білдіруі
мүмкін. Бірақ, партия басында тұр. . . партиялық жолдастар жағдайдың
жақсаруына ешқандай шара қолданбайды. Мұсылмандарды қинауда, өлтіруде. . .
Әйелдер мен балалар тандаусыз жапа шегуде. . .
Тек қорлықты көрген олар бізге қандай достыө көзқараспен қараулары
тиіс? Біз оларды өзіміз ұлтшыл жасап отырмыз.
Кеңес мемлекеті органдарының озбырлық, зорлық-зомбылық, күш қолдану
саясаты коммунистік идеологияны жаппай мойындату үшін жасалынады. Террор
мен репрессияның алғашқы көсемдерінің бірі Ф. Э. Дзержинский: Әрбір
зиялыға іс болу керек. - деп жазды. Құқықтық мемлекет құруға бет алған
Қазақстан Республикасы адам құқын қорғаудың кепілдігін өз мойына алып отыр.

4. Мемлекеттік билікті болу. Мемлекеттік органдар билік жүргізуде
бассыздық пен арсыздықка жол бермеу үшін билік заң шығару. Атқарушы және
сот билігі болып бөлінеді. Олар бір бірінің қызметтерін тежемелік және тепе-
теңдік жүйе арқылы бақылап отырады. Органдар оз құзырынан ауытқып кетіп
қызмет атқаруға құқықтары болмайды.
5. Кәсіптілік. Мемлекеттік органдар қызметіне тек ғана арнайы
дайындықтан өткен, басқару өнерін жетік меңгерген білімді, білікті
мамандардың тартылуы. Кәсіптік деңгейді тест, анкета арқылы анықтап барып,
мемлекеттік қызметке конкурс арқылы қабылдау.
6. Мемлекет қызметкерлерінің қабылданған шешімдерінің орындалуы немесе
орындалмауы үшін катаң жауап беруі. Халық мемлекеттік органдарға және
лауазымды адамдарға үлкен сеніммен қарайды және олардың қызметтеріне үлкен
үміт артады жауапты міндеттер жүктейді. Сондықтан қабылданған шешімдері
үшін жауап берулері ең басты талап болып табылады. Жауапсыздық,
немқұрайдылық мемлекеттік органдардың жұмысына нұқсан келтіреді, халықтың
билікке деген сенімсіздігін арттырады, наразылығын тудырады.
7. Заңдылық. Барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың және
азаматтардың Қазақстан Республикасының Конституциясын, оған сәйкес
қабылданған барлық нормативтік құқықтық кесімдерді бұлжытпай орындаулары.
Заңдылық -мемлекеттік басқарудың ең негізгі талаптарының бірі. Заңдылық пен
мақсатқа сәйкестікті шатастыруға болмайды. Тек заңды нәрсенің бәрі мақсатқа
сай болуы қажет. Заңды бұрмалап, мақсатқа сай келетін әрекеттерге бару
заңдылыктың дағдарысқа ұшырауына әкеп соқтырды.

1. 2 Мемлекет аппаратының қағидалары және жүйесі

Әр мемлекет өзінің ұйымдасу формасына байланысты қажетті мемлекеттік
тетіктерді қалыптастырады. Мемлекеттік тетіктер басқарудың бір-бірімен
тығыз байланыстағы жүйесі. Олардың тиімді қызмет атқаруынан жалпы
мемлекеттің барлық тыныс-тіршілігі толыққанды дәрежеде жұмыс корпорациясына
айналады.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік тетіктер өркениетті елдердің
озық тәжірибелерін пайдалана отырып, өтпелі кезеңнің ерекшеліктерімен
саяси, ұлттық жағдаяттарға байланысты қалыптасып, құрылды. Осыған
байланысты мемлекеттік тетіктің құрамында президент ерекше орын алады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Президент Мемлекет
басшысы және қарулы күштердің Бас қолбасшысы болып саналады және халық пен
мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және
азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі.
Қазақстан Республикасының Президенті республика азаматтарының тікелей
қатысуымен, сайлау арқылы жеті жыл мерізімге сайланады. Президент болып
жасы қырыққа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген және Республика
аумағында он бес жылдан кем тұрмаған Қазақстанның азаматы сайлана алады.
Конституция бойынша Қазақстан Республикасының Президенті ешкімге есеп
бермейді және ешқандай мемлекеттік органдарға тәуелді емес. Оның
лауазымының саяси сипаты басым, ішкі және сыртқы саясаттын бағытын
айқындайды. Президент Парламенттің келісімімен өзі ұсынған Премьер-
Министрді және Премьер-Министрдің ұсынысымен Үкімет мүшелерін тағайындайды
және қызметтерінен босатады. Парламент Сената-ның келісімімен Бас
Прокурорды, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындайды және
босатады.
Президенттің қажет болған жағдайларда Республика аумағында, жеке
аймақтарына төтенше және әскери жағдай еңгізуге құқы бар. Өтпелі дәуірдің
ерекшеліктері Президентті қызметінен кетіруді де күрделендірді. Қазақстан
Республикасының Конституциясының 47-бабы бойынша Президент халық алдында
тек мемлекетке опасыздық жасағаны үшін жауап береді және Парламентке оны
кетіру құқын берген. Кетіру үшін біріншіден, Президентке айып тағу және
таққан айыпты тексеру үшін Мәжіліс депутаттарының жалпы санының үштен
бірінін бастамасы бойынша депутаттардың көпшілігінің дауыс беруімен
қабылдануы мүмкін, екіншіден, тағылған айыпты тексеру Сенатқа жүктеледі,
оның қорытындылары Сенаттың отырысында жалпы санының көпшілік даусымен
бекітіп, Парламент Палаталарының бірлескен отырысына шешім қабылдауға
береді.
Үшіншіден, түпкілікті шешім қабылдау Жоғарғы Соттың айып тағылудың
негізділігі туралы, және төртіншіден, Конституциялық Кеңестің белгіленген
конституциялық рәсімдердің сақталғаны туралы берген қорытындылары болған
жағдайда Парламент Палаталарының бірлескен отырысында әр Палата
депутаттарының кемінде торттен үш дауыс көпшілік берумен қабылданады.
Заң шығару және өкілетті органдар. Конституциянын 49-бабы бойынша
Қазақстан Республикасының Парламенті көпшілік заң шығару қызметін жүзеге
асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы болып табылады. Парламент
Сенат және Мәжілістен тұрады. Көптеген мемлекеттерде Парламент ең жоғары
орган болып табылады, оның құзыры барлық ссиаға билік жүргізуде кеңейтыген.
Қазақстан Республикасында Парламенттің Конституциялық мәртебесі негізінде
заң шығарумен шектелген, оның бақылау, тексеру құқы жоқ. Мысалы,
мемлекеттік маңызы зор істер бойынша парламенттік тергеу жүргізе алмайды,
заңдардың орындалуын бақылау құқы жоқ. Бұл рационализацияланған парламент
теориясына үндес. Мәжіліс депутаттары Қазақстан аумағында құрылған аумақтың
округтерден тең және төте сайлау құқы арқылы сайланады. Сенат депутаттары
жанама сайлау құқы арқылы қалыптасады. Яғни, әр облыстың Қазақстан
Республикасының астанасы және республикалық манызы бар қалаларының
маслихаттары екі депутаттан сайлайды. Сенат төрағасының кандидатурасын
Қазақстан Республикасының Президенті ұсынады, ал Мәжіліс спикерінің
кандидатурасын депутаттар сайлау құқына ие.
Тұңғыш рет Парламенттің мәжіліс атауын ұсынған ірі қайраткер,
реформатор, және 1991 жылы тұнғыш Конституцияның жобасын жазған Барлыбек
Сыртанов болды. (Караңыз. Сәкеп Өзбекұлы, Барлыбек Сыртанов. Алматы, 1996.)
Атқарушы органдар. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша
атқарушы билікті Үкімет іс жүзіне асырады. Үкімет алқалы орган ретінде
құрылады және Қазақстан Республикасы аумағында атқарушы-орындаушы билікті
іс жүзіне асырады. Оның негізгі функциясы - басқару. Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы Конституциялық талаптары бойынша Үкіметті
Президент құрады. Оның құрамына Премьер-Министр, онық орынбасарлары және
министрлер кіреді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі Конституциясының 66-бабы бойынша:
1. Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық стратегиясының, оның қорғаныс
қабілетінің, қауіпсіздігіңің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің негізгі
бағыттарын әзірленді және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
2. Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы
есепті ұсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді;
3. Мәжіліске заң жобаларын еңгізеді және заңдардың орындалуын
қамтамасыз етеді;
4. Мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады;
5. Республиканың сырткы саясатын жүргізу жөнінде шаралар әзірлейді:
6. Министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің өзге де орталық және
жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылық жасайды;
7. Республиканың министрліктері, мемлекеттік комитеттері, өзін де
орталық және жергілікті атқарушы органдары актілерінің қолданылуын толық не
бір белігінде жояды, немесе тоқтата тұрады;
8. Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың басшыларын
қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
9. Конституциямен, заңдармен және Президент актілерімен өзіне
жүктелген өзге де қызметтерді орындайды.
Сот билігі. Сот билігі билікті болу теориясының негізінде жеке, дербес
орган болып табылады. Сот билігінің негізгі функциясы Қазақстан
Республикасы аумағында әділ сотты жүзеге асыру болып табылады және бұл
қызметте судьялар ешкімге тәуелді емес, тек қана Конституцияға және заңға
бағынады. Конституция бойынша Қазақстан Республикасының Жорғы Сотының
Төрағасын Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесінің негізінде Президенттің
ұсынуымен Сенат сайлайды.
Ал, облыстық және аудандық судьялар Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесі
бойынша Республика Президенті жыл кеспей тағайындайды. Сот билігін іс
жүзінде асырудың басқа мемлекеттік органдардың қызметіне қарағанда өзіне
тән ерекшеліктері бар:
1. Істі қарау заң бекітетін процессуалдық форма шеңберінде
жүргізіледі.
2. Судьялар тек Конституиияға және заңға бағынады, қаралатын іс
бойынша ешкімге тәуелді емес.
3. Барлық (азаматтық, қылмыстық) істерді қарау жарыссөз түрде өтеді.
4. Іс қарау ашық түрде жүргізіледі. Жабық іс қарау аса қажет жағдайда
болуы мүмкін.
5. Судьялардың шығарған үкімдері мен шешімдерін тек ғана жоғарғы
сатыдағы соттар өзгерте алады. Басқа органдарда ондай құзыр жоқ.
Казіргі өтпелі кезенде сот органдарының алдында әлі де шешілмеген
міндеттер тұр. Атап айтқанда адам құқықтарының тиімді қорғалуы,
процессуалдық құқық нормаларының бұрмалауына жол бермеу және заңды бұзумен
алынған дәлелдерді жоққа шығарып, айып тағылған адамды жауапкершіліктен
мүлдем босату.
Екіншіден, судьялардын мәдениетін арттыру.
Үшіншіден, заң нормаларын бұзған судьяларды қатаң жауапқа тарту, қажет
болған жағдайда лезде орындарынан босату.
Төртіншіден, болашақта істі, алқалык құрамында қарауды еңгізу
қажеттілігі.
Конституциялық Кеңес. Қазақстан Республикасы мемлекеттің тетіктерінде
ерекше орын алады. Мемлекеттік орган ретінде оның негізгі міндеттеріне
Конституция бекіткен мынандай қызмет жүктеледі:
1. Республика Президентін, Парламент депутаттарын сайлау және
референдумның дұрыс екендігін шешеді.
2. Парламент қабылдаған заңдарды Президент қол қойғанга дейін оның
мазмұнын Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарайды.
3. Халықаралық шарттарды Парламент ратификацияланғанға дейін олардың
Конституцияға сәйкестігін қарайды.
4. Конституциялық нормаларға ресми түрде түсініктеме береді.
5. Мемлекет басшысының құзыры мерзімінен бұрын тоқтатылған жағдайда
қорытынды береді.
Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жыл
мерзімге белгіленеді. Конституциялық Кеңестің төрағасын және екі мүшесін
Президент тағайындаса, екі мүшесін Парламент Сенатының Төрағасы, ал қалған
екеуін мәжілістің Төрағасы өз шешімдерімен тағайындайды. Конституциялық
Кеңестің жартысы әр үш жыл сайын жаңартылып отырады.
Прокуратура органдары. Қазақстан Республикасы аумағында заңдардың
Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік
құқықтық актілердін қатаң сақталуын және бұлжытпай орындалуын қадағалайтын
орган. Прокуратура озінің құзырын жергілікті органдардың ешқайсысына
бағынбай атқарады және сот процесінде мемлекет мүддесін білдіреді.
Қазақстан Республикасының Бас прокуроры өзінің қызметі туралы тек Президент
алдында ғана есеп береді. Аудандық, облыстық прокурорлар бір жүйені құрайды
және Бас прокурорға ғана бағынады.

1. 3 Мемлекеттік органдар және бюрократия

Мемлекеттік органдардың тиімді мағынада қызметі мен функцияларын
атқаруға көп жағдайда кедергі болатын нәрсе бюрократия болып табылады.
Бюрократия сөзі француз тілінен аударылғанда кеңсе билігі деген мемлекеттік
аппараттары бюрократияны одан әрі күшейтеді, былықтардың, жауапсыздықтың
өсуіне әкеп соқтырады. Қаралған іс, берілген тапсырмаларды орындауда жеке
жауапкершіліктің мүмкіндігі шектеледі. Қазақта мұндай көріністі мақал
мағынасында Ит итті жұмсайды, ит құйрығын жұмсайды деп нақтылы дәл
суреттеген.
Төртіншіден, атқарушы органдардың өкілетті органдар алдындағы
жауапкершіліктерін күшейту керек. Мысалы, әкімдердің маслихат, Үкіметтің,
Президенттің Парламент алдында мағынаны береді. Ал, С. И. Оже-говтың Орыс
тілі сөздігіне, Кенсе үстемдігі, формальды тәртіптерді сақтау үшін іске
елемеушілік таныту, - деп аударылған. Мемлекет органдарындағы жиі-жиі
кездесетін бюрократия - біздің қоғамымызға өткен заманнан жеткен дерт.
Онымен күресу мемлекеттік органдардың және азаматтардың міндеті болып
саналады. Бюрократияны мүлдем жою мүмкін емес, оны тек шектеуге ғана
күшіміз жетеді.
Себебі, ол - мемлекеттік басқарудың ажырамас серігі. Бюрократияның
пайда болуына бірнеше себептер бар: Мемлекеттік аппараттың өсуі,
чиновниктердің көбеюі, нормативтік құқықтық кесімдердің көбеюі және олардың
бір-біріне қайшы келулері, мемлекеттік қызметкердің өзінің міндеттері мен
тапсырылған іске немқұрайы қарауы, лауазымды адамның жеке адамның
мұқтаждарына атүсті қарауы және жауапсыздығы.
Бюрократия дегеніміз мемлекетте билік, басқару жүргізу барысында
қызмет атқаратын лауазым иесінің өзінің міндеттеріне саналы түрде
немқұрайды қарауы, мейірімсіздік танытуы, немесе пайдақорлық мақсатында
берілген істі былықтырып, азаматтардың Конституциялық құқықтарына,
моральдық ахуалдарына нұқсан келтіруі. Кезінде Макс Вебер тіпті болашақта
бюрократия чиновниктерінің диктатурасына тікелей жол ашатының дәлеідеді.
Бюрократиямен күресу мемлексттік іс және асқан қайсар, жігерлікті
талап етеді. Оны жеңу үшін бүкіл халық болып күресу қажет.
Біріншіден, бюрократияға қарсы тұрудың жолы мемлекеттік
қызметкерлердің үстінен түскен шағымдарды мұқият тексеріп, қатаң шара
қолдану қажет. Лауазым иесі әр уақытта халық үшін қызмет ететінін ұмытпауы
тиіс.
Екіншіден, лауазымды тұлғалар өздерін қол астында істейтін
қызметкерлерді әр түрлі әдістерді пайдаланып қысым жасап, кудаланғандары
үшін зан алдында жауапты болулары керек. Мысалы, Францияда мемлекеттік
чиновниктің мұндай әрекеттері пара алғаннан да ауыр деп есептелініп,
қызметтен қуумен аяқталады.
Үшіншіден, мемлекеттік басқару саласындағы чиновниктер санының өсуіне
тосқауылдар қою. Чиновниктердің көбеюі, жауаптылығын күшейту — бүгінгі күн
талабы.
Бесіншіден, чиновниктердің мемлекет тарапынан жасайтын жеңілдіктерді
пайдалану құқықтарын шектеу қажет.
Алтыншыдан, білімділік пен мәдениеттілік — бюрократияға соққы беретін
ең негізгі тетіктердің бірі. Негізінде бюрократ мәдениетсіз, мейірімсіз,
надандық пен данқойлық сияқты жағымсыз мінездерді бойына сіңірген. Ұлы Абай
басқару, билік жүргізу мәселесінде аталмыш көріністерді қатаң сынға алады.
Жалпы бюрократия Абайдың нанымдауынша негізінде надандықтан,
білімсіздіктен және өркөкіректік пен менмендіктен туатын құбылыс. Мемлекет
басшысы, мемлекет қызметкерлері сыпайы, қарапайым болуға тиіс. Бұл қажеттер
жоқ болса, мемлекеттік басқару мемлекет қызметі міндетті түрде
бюрократиялық ауруға шалдығады.
Бюрократияның әсіресе сот, прокуратура, ішкі істер органдарында кең
қанат жаюы бұл органдардың халық алдында беделін түсіреді, азаматтардың
сенімсіздігін туғызады, оларға жалпы құқық бұзушылықпен күресіде
көмектесуден бастартады. Сондықтан бюрократиямен күресу бүкіл халықтык іс,
мемлекеттің халық алдындағы беделін көтеретін көрініс. Б. Майлин өзінің
Көзілдірік пьесасында бюрократияның көріністерін анық көрсете білген. Бір
ғана куәлік алуға келген ақсақалды анда бар, мынаған айт деп мәселені
шешпей әуреге салады. Осындай жағымсыз әрекеттерден сенделуге түскен
адамдарды жақтаушы мұғалім Хасен бюрократиямен бұқара халық болып күресуге
шақырады: Судьяның құдай болатын заманы бұл емес. Судья — ел
еңбекшілерінің әділ қызметкерлері, үкімет заңын бұлжытпай орындаушы болу
керек. . . Ел де надан, ел жоқтан қоркады. . . Осылардың бұзық ісін көріп
отырса да, ешқайсысы үндемейді, үндеуге бата алмайды. Әлі күнге баяғыдай
әкімді құдай көреді. Күдіреттің бәрі әкімнің қолында деп біледі. Жоқ қате,
құдірет елде, енбекшілер ұнатпаса, қолайсыз деп тапса, кандай ірі орындағы
әкімді де орнынан түсіре алады.

II ПРЕЗИДЕНТТІК ИНСТИТУТТЫҢ МЕМЛІККЕТТІК АППАРАТТЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ

2. 1 Мемлекеттік билікті басқаруда ерекше орын алатын Президенттің
негізгі қызметі (функциясы)

Президенттің функциясы - термині Президенттің негізгі, аса маңызды
қызметінің бағытын білдіру үшін қолданылады. Құқықтық мемлекеттегі заң
шығару, атқару және сот билігі қызметінің негізгі бағыты жалпы табиғи мәнге
ие. Олардың ең басты мақсаты қоғамның үйлесімді қызметін қамтамасыз ету
болып табылады.
Президенттік институттың функцияларындағы оның мәні, қоғамдық дамудың
негізгі мәселелерін шешудегі, ең алдымен, ел тұрғындарының сан алуан
мүдделерін қанағаттандырудағы шынайы рөлінен көрінеді. Президент функциясы
оның дамуының әр түрлі кезеңдерінде мемлекет алдында тұрған негізгі
мақсаттарға, мемлекеттік басқару жүйесіне байланысты (президенттік,
жартылай президенттік және парламенттік) қойылып, осы мақсаттарды жүзеге
асырудың құралы болып табылады. Президент функциясының мазмұны әр түрлі
ішкі және сыртқы факторларға байланысты анықталады.
Мәселен, елдің экономикалық өміріндегі дағдарыстар президенттен осы
экономикалық міндеттерді шешу үшін күш-жігерді үйлестіруді талап етеді.
Қылмыстың өршуі президентті оған қарсы күресті күшейтуде, оны тудыратын
себептер мен жағдайларды табу және жоюда дер кезінде маңызды іс-қимыл
жасауға бағыттайды. Сыртқы агрессия қаупі президентті ел халқын оған
тойтарыс беруге дайындауға жұмылдырады.
Әр түрлі елдердегі президент институты функциясының ортақ сипаттары
бар: президенттің әрбір функциясының мазмұны мемлекеттік қызметтің
біртектес аспектілерінің жиынтығынан тұрады; мемлекеттік қызметтің ұқсас
тұстары олар ықпал ететін қоғамдық қатынастардың өзгешеліктері мен
сипаттарына орай бір функцияға біріктіріледі; қызметтің белгілі бір
түрлеріне арнайы белгіленген көптеген мемлекеттік органдардың (НМ, Сыртқы
істер Министрлігі, Прокуратура) функциясымен салыстырғанда президенттің
функциясы белгілі бір мемлекеттік қызметті жүзеге асырудағы жекелеген
органдардың мәнін төмендетпестен, мемлекеттік қызметтің барлық аспектісін
қамтиды; олар кешенді, жинақы сипатта болып келеді; оларда мемлекеттің күш-
қуатын ішкі және сыртқы қызметінің маңызды, шешуші бағыттарына жұмылдыру
көрініс тапқан; президенттің функциясын оларды жүзеге асырудың нысандарымен
және әдістерімен теңестіруге болмайды: президенттің нақты функциясы
мемлекеттік қызметтің осы бағытымен тығыз байланысты мемлекеттік билікті
жүргізудің мазмұны, нысаны мен әдістерінің бірлігі болып табылады.

2. 2 Президенттік сайлаулар жүйесі

Мемлекет басшысын сайлаудың негізгі үш үлгісі бар. Грецияда, Италияда,
ГФР —да Президентті Парламент сайлайды. АҚШ пен Үндістанда таңдаушылар
арқылы сайланады. Францияда, Австрия мен Мексикада — төте және жасырын
дауыс беру арқылы жалпыхалық сайлау арқылы сайланады.
Жоғарыда атап өткеніміздей, Германия Федеративтік Республикасында
Президентті Парламент сайлайды. Мұндай тәртіп Парламенттік Респуликаға тән.
Ол үшін Германия Федеративтік Республикасы Конституциясының 54- бабының 3
тармағында көрсетілгендей, Парламенттің (Бундестаг) төменгі палатасы
мүшелерінен және пропорционалдық бастама негізінде өлкелердің халық
өкілдіктері сайлану мүшелердің тең санынан тұратын Федералдық Жиын
құрылады. Президенттікке кандидаттарды алдыңғы қатарлы партиялар ұсынады
және Конституцияда көрсетілгендей, осы сайлауларды жүргізу барысында
Федералдық Жиында пікірталасына жол берілмейді. Федералдық Жиын мүшелерінің
көпшілік дауысын жинаған тұлға сайланды деп есептеледі. Егер дауыс берудің
екі турында басым көпшілік дауыс жинамаса, келесі турда негұрлым көп дауыс
жинаған кандидат сайланды деп есептеледі.
Греция, Португалия, Чехия, Словакия, Полына, Венгрия мемлекеттеріндегі
Германия Федеративтік Республикасының Президенті де бес жыл мерзімге
сайланады. Германия Федеративтік Республикасындағы Президент сайлауына
басқа да елдердегідей белгілі бір талаптар қойылады. Бұл талаптар Германия
Федеративтік Республикасының негізгі заңының 54 бабында көрсетілген.
Біріншіден, ұлттық этникалық талап, яғни, президентке кандидат міндетті
тұрде ГФР азаматы болуы керек (әр бір неміс президент бола алады).
Екіншіден, сайлану құқығы болуы қажет, яғни, оның Парламенттің төменгі
палатасына сайлану құқығы болуы керек. Дәл осындай нормалар Австрияда да
қолданылады. Үшіншіден, жас талабы, яғни, Президенттікке кандидаттын, жасы
қырықтан төмен болмауы тиіс. Германия Федеративтік Республикасының
Президентін бір мәрте ғана қайта сайлауға жол беріледі.
Федералды Президент қызметке кірісу барысында Бундестаг және Бундесрат
мүшелерінің алдында ант қабылдайды. Германия Федеративтік Республикасында
Президент қызметке кідірместен, дереу кірісіп кетеді.
Бұрынғы КСРО Президентін сайлауда халық депутаттары съезі арқылы
сайлау пайдаланылды. Ресейдің бірінші Президентін сайлауда жалпыхалықтық
дауыс беру үлгісі пайдаланылды. Бұл үлгі несімен қызғылықты?
Францияда бұл үлгіні таңдау кездейсок емес, себебі француз мемлекеті
басшысының жағдайы едәуір ерекшеліктерге ие. Бұл ең алдымен, Бесінші
республика негізін қалаушы генерал Шарль де Голльдің жетекшілігімен
жазылған және Франциядағы қазіргі Негізгі Заңнан өзінің жарқын көрінісін
тапқан президенттік биліктің бүкіл концепциясына байланысты түсіндіріледі.
Бұл концепцияның бастысы, президенттің халық алдында тікелей есеп беруі,
заңдылық пен тәуелсіздіктің жарқын бейнесі болатын халықтармен және осы
тәуелсіздікті білдіретін адаммен байланысы болып табылады. Бесінші
республика президентінің пікірі бойынша президент пен халық арасында
өзіндік келісім шарт жасалынады, оны өзі сайлаған жетекшіге сенім
білдіруден бас тарту арқылы халық қана бұза алады.
Бұл жеті жылда бір рет өтетін жалпы сайлаулар арқылы мемлекет басшысын
тікелей сайлаумен қамтамасыз етіледі. Президентке елді дамытудың ірі
жобаларын жүзеге асыру үшін, мемлекеттік биліктің мұрагерлігін қамтамасыз
ету үшін, ағымдағы саяси және партия аралық күреске тәуелсіз болмау үшін
жеткілікті мерзім қажет.
Франция Президенттігіне кандидатқа дауыс беру елде мажоритарлық
жүйеде, барлық іс-қимыл ең ұсақ тетігіне дейін ойластырылған екі турда
өтеді. Президенттік қызметке кандидат:
- 23 жасқа толған Франция азаматы болуға тиіс;
- қылмыстық іс және жекелеген азаматтық қылмыстар туралы сот үкімі
(мәселен, сайлау қорытындыларын қолдан жасағаны үшін), сырттай
үкімдер, кандидатурасын ұсынған кезде төленбеген қарыздары үшін сот
қудалауы, және т. б. болмауы шарт;
- Францияда казіргі кездегі мемлекеттік сайланбалы лауазымдағы парламент
мүшелерінен бастап муниципалдық кеңесшілерге дейінгі қызметте
отырғандардың 500 кепілдік қолын ұсынуы керек, және тек олардың оннан
бірі ғана бір департамент пен Францияның теңіз сыртындағы иелігі
атынан қол қоя алады;
- дауыс берудің бірінші турына дейін 17 күндік мерзімнен кешіктірмей 10
мың франк көлемінде кепілақы беруі шарт.
Осы талаптарды орындаған кез-келген адам 20 күннен аспайтын мерзім
ішінде және қызмет жасап отырған президенттің өкілеттік мерзімі аяқталғанға
35 күн қалғанға дейін кешіктірілмей дауыс берудің бірінші турына кандидат
ретінде тіркеледі. Сайлау науқаны "Журнал офисьель" ресми бюллетеньде
президенттік қызметке кандидаттар тізімі жарияланғаннан кейін басталады.
Бұл сайлаудың бірінші турына 2 апта қалғанға дейін кешіктірілмей
өткізіледі. Бірінші турдың алдындағы науқан екі аптаға, (әрдайым жексенбі
күні өтетін келесі дауыс беруге дейінгі жұма күнгі 24-00 сағатта
аяқталады), ал екінші турдың алдында — бір аптаға созылады. Оның өтуін
құрамына мемлекеттік кеңес төрағасының орынбасары, кассациялық соттың және
есептеу палатасының бірінші төрағалары, сондай-ақ олардың екі өкілі енген
арнайы комиссия бақылайды.
Америка Құрама Штаттары Конституциясының 1 бөлімінің 11 бабына сәйкес
осы елде туған, онда кем дегенде 14 жыл өмір сүрген, 35 жасқа толған кез-
келген азамат АКШ Президенті болып сайлана алады.
Саяси партиялар президенттің "келбетіне" байланысты өз талаптарын
жасады: ол тәртіп бойынша, ақ адам, протестант, шешен, университет түлегі,
үлгілі отағасы болуға тиіс, спортпен шұғылданып, төрешілдікке икемді болуы
керек, бюрократизм мен қылмысқа, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресуі шарт.
Ол А. Линколнь секілді деревняның қарапайым үйінен Ақ үйге дейін жол салған
адам болып көрінуі қажет.
Президент екі төртжылдық мерзімнен артық мерзімге сайланбауы керек.
Бұл шектеу президенттік мерзімде төрт жыл отырған Рузвельт өнегесі
қайталанбас үшін 1951 жылы конституцияға XXII түзету арқылы еңгізілген
болатын.
АҚШ Президентін сайлау - өте күрделі процесс. Ол негізгі үш кезеңнен
тұрады: партияның ішіндегі ниет білдірушілердің сайлау алдындағы күресі,
екі партиядан президентке ресми кандидаттардың сайлау науқаны, ел
президентін сайлау.
Бірінші кезең бірінші ниет білдіруші өз кандидатурасын президенттік
қызметке ұсынған кезден және оның сайлау округінде қаржы жинау мен үгіт
жүргізуінен басталады. Сайлаушылардың тиісті санын жинаған кез-келген саяси
партия өз кандидатураларын ұсынуға құқылы.
Сайлау алдындағы сөрелік "жарыс" сайлау жылындағы ақпан айынан бастап
шілдеге дейін созылатын президенттікке кандидаттардың "праймериздердің"
бірінші сайлауымен аяқталады. "Праймериздерден" кейін талапкерлердің саны
едәуір қысқарады.
Оларды тек ұлттық партия съездері бекіткеннен кейін ғана талапкерлер
АҚШ Президенті қызметіне партиялардың ресми кандидаты бола алады. Съезд
делегаттары саяси дәстұрғе сәйкес, бірінші турдағы өз дауыстарын өз сайлау
округіндегі праймериз барысында жеңіске жеткен талапкерге беруі тиіс.
Үшінші кезеңнің басталуы — әрбір кәбиса жылдың бірінші сейсенбісінен
басталып, АҚШ-тағы жалпыұлттық сайлауларға дейін созылады. Алдын-ала
тіркелген сайлаушылар тұрғылықты жерлерінде дауыс береді. Бірақ бұл күні
американдық сайлаушылар Президент үшін емес, таңдаушылар алқасының мүшелері
үшін дауыс береді. АҚШ Президентін сайлау тікелей емес, жанама түрде екі
кезеңде өтеді. Таңдаушылар әрбір штатта бірыңғай тізіммен көпшілікке
байланысты мажоритарлық жүйеде сайланады. Тізімі ең көп дауыс алған партия
осы штаттағы барлық таңдаушыларды өзіне алады. Кейбір штаттарда дауыс беру
тізімінде таңдаушылардың тізімі емес, нақты партиядан президенттік қызметке
кандидаттардың аты-жөні тіркеледі. Дауыс беру тәртібі сайлау
бюллетеньдерін, сондай-ақ сайлау машиналарын пайдалану мүмкіндігін
қарастырады.
Таңдаушылар алқасы федерализм қағидасы бойынша калыптасады: әрбір штат
конгреске қанша сенатор мен өкіл жіберсе, сонша таңдаушы сайлауға құқылы.
Колумбия федералдық округі үш таңдаушы сайлайды. Сол жылғы
желтоқсанның екінші сәрсенбісінен кейінгі бірінші дүйсенбіде бір ай бұрын
сайланған таңдаушылар өз штаттарының астанасында жиналып, өздерінің
штатындағы қатардағы сайлаушылардың ең көп дауысын алған президентке
кандидатқа жеке дауыс береді. (Президентті сайлау үшін қарапайым
көпшіліктің дауысы жеткілікті).
Грецияда Президентті депутаттар палатасы 5 жылға сайлайды. Президентті
қайта сайлау бір рет қана мүмкін. Соғыс жағдайында президенттік мандат ол
біткенге дейін ұзартылады (Конституциянын, 30 бабы). 32 бапқа сәйкес
депутаттардың жалпы санының бестен үшінің дауысын алған тұлға республика
президенттігіне сайлана алады.
Италия Конституциясының 83 бабына сәйкес Республика Президентін
мүшелерінің бірлескен мәжілісінде Парламент сайлайды.
Конституция дауыс берудің бірінші турында дауыстың үштен екісін талап
етуіне байланысты (төрттен бастап толық көпшілік жеткілікті), нақты тұлғаны
сайлау кезінде саяси партиялардың кең келісімі қажет. Ұлттық бірлікті
білдіретін мемлекет басшысы ретіндегі президенттік қызметтің маңызы сайлау
кезіндегі саяси партиялардың аяусыз және бітіспес күресін білдіреді. Егер
республиканың уақытша президенті Э де Никола бірінші турда сайланса, Л.
Эйнауда — төртінші турда (1948-1955 жж.), Д. Гронки — төртінші турда (1955-
1962 жж.) сайланған. Келесі президент А. Сеньиді сайлау үшін тоғыз тур
(1962-1964 жж.), Д. Сарагати үшін 21 тур (1964-1971жж.), Д. Леон үшін 23
тур (1971-1978 жж.) қажет болса, ал социалист А. Портили 1978 жылы маусымда
дауыс берудің 16 турында мандат алды.
Республика Президенті болып елу жасқа толған, азаматтық және саяси
құқықтарды пайдалана алатын кез-келген азамат сайлана алады. Республика
Президенті қызметін басқа лауазыммен қосақтауға болмайды. Италия
Республикасының Президенті жеті жылға сайланады.
"РСФСР Президентін сайлау туралы" Заңды қабылдауда әлемнің өзге
елдерінде (мәселен, Францияда) осындай іс- қимылды заң арқылы рәсімдеу
тәжірибесі ескерілді. Жоғары лауазымды тұлғаны және Ресей Федерациясының
атқару билігінін, басшысын сайлауды жоғарыда көрсетілген заң бойынша Ресей
азаматтары жасырын дауыс беру арқылы жалпыға тең және тікелей сайлау құқығы
негізінде жүргізеді.
35 жасқа толған және 65 жастан аспаған, осы Заңға сәйкес сайлау құқығы
бар Ресей азаматы Ресей Президенті болып сайлана алады, ол 5 жыл мерзімге
сайланады, бірақ екі реттен артық сайлана алмайды. Осы баптың талаптарын
бұзу президент сайлауың заңсыз деп тануға әкеліп соғады.
Заңда Президент сайлауын өткізудің қағидалары айтылған, ол: еріктілік,
сайлауды тікелей және жасырын жүргізу; әр азаматта бір дауыстың болуы;
кандидатурасын президент ұсынған вице-президент сайлауының бірге
жүргізілуі. Бұдан бөлек, 4 бап сайлауға дайындық пен оны өткізудің
жариялылығы қажеттігін атап көрсеткен. Атап айтқанда, халық депутаттары,
саяси және кәсіби партиялардың және өзге де қоғамдық ұйымдардың, бұқаралақ
қозғалыстардың, еңбек ұжымдарының, тұрғылықты жерлердегі азаматтар
жиналыстарының, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері сайлау
комиссияларының мәжілістеріне, сайлау учаскелерінде дауыс беру кезінде және
дауыстарды санау кезінде, сонымен қатар, дауыс беру нәтижелерін анықтауға
қатыса алады.
Еліміздегі Президент сайлау тәртібіне тоқталар болсақ, Қазақстан
Республикасы Конституциясының 41 бабына сәйкес, республика азаматтары
Қазақстан Республикасының Президентін жалпыға тең және тікелей сайлау
құқығы негізінде жасырын сайлау арқылы жеті жылға сайлайды.
Конституцияда көрсетілген нормалар бойынша қырық жасқа толған,
мемлекеттік тілді еркін меңгерген және Қазақстанда кем дегенде он бес жыл
тұрған азаматтың Президент болып сайлануға құқығы бар [14].
Қазақстан Республикасының Президентін сайлау Конституцияның 41 бабына
және "Сайлау туралы" Конституциялық заңға сәйкес өткізіледі. Осы заңға және
Конституцияға сәйкес Республиканың Президентін жалпыға бірдей, тең және
төте сайлау құқығы негізінде Республиканың кәмелетке толған азаматтары
жасырын дауыс беру арқылы жеті жыл мерзімғе сайлайды.
Конституция Президенттікке кандидат алдына қойылатын негізгі
талаптарды бекіткен. Республика Президенті болу үшін тумысынан Республика
азаматы болып табылатын, қырық жасқа толған, мемлекеттік тілді еркін
меңгерген, әрі Қазақстан Республикасында кемінде он бес жыл бойы тұратын
республика азаматы сайлана алады.
Менің ойымша, мұндай талаптардың қойылуы орынды, өйткені Президент
болуға үміткер азамат өзі тұратын, болашақта басшы болатын елдің тілін,
әдет-ғұрпын, дәстүрін, тарихын, ұлттық ерекшеліктерін білуі қажет. Тағы бір
айта кететіні, Президенттікке үміткерге ұлттық шек қойылып отырған жоқ. Кез
келген ұлттың мемлекеттік тілді еркін меңгерген азаматы Қазақстан
Республикасының Президенті болып сайлана алады. "Сайлау туралы" заңға
сәйкес Президет лауазымына үміткерге тағы бір талап қойылады, үміткер жеке
бір табынушылыққа қызмет етпеуі тиіс. Мұндай талап Қазақстан мемлекетінің
зайырлық сипатынан туындайды. Президент кез келген азамат секілді қайсыбір
дінді ұстауы немесе ұстамауы мүмкін. Алайда, дін қайраткер болмауы, қандай
да бір конфессияға қызмет етпеуі тиіс. Ол мейлінше, әр түрлі дінді ұстайтын
азаматтардың дауыс беруімен сайланады. Сондықтан Президент зайырлы
мемлекеттің басшысы ретінде бүкіл халықты ойлауы керек. Үміткер заң
тәртібімен белгіленген соттылығын өтемеген адам болмауы керек, ол белсенді
сайлау құқығының иесі болуы тиіс.
Республика Президентінің кезекті сайлауы желтоқсанның бірінші
жексенбісінде өткізіледі және ол мерзімі жағынан Республика Парламентінің
жаңа құрамын сайлаумен түспа-түс келмеуі тиіс.
Қазақстан Республикасы Конституциясы Президентті сайлау үшін көпшілік
дауыстың мажариторлық жүйесін белгіледі. Дауыс беруге қатысқан
сайлаушылардың елу пайызынан астамының дауысын алған кандидат сайланады деп
есептелінеді. Егер кандидаттардың бірде бірі көрсетілген дауыс санын ала
алмаса, қайта дауыс беру өткізіледі, оған көп дауыс алған екі кандидат
қатысады. Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың көпшілік дауысын жинаған
кандидат сайланды деп есептеледі.
"Сайлау туралы" заң Президент сайлау тәртібін толық реттейді.
Президенттікке кандидатты өз мүшелерінің және мүше еместердің арасынан
олардың жоғарғы органдары атынан республикалық қоғамдық бірлестіктер
ұсынады. Сонымен қатар азаматтарға өзін-өзі ұсыну құқығы да берілген.
Сайлау өтер алдында үгіт жұмыстары жүргізіледі, үгіт кандидаттарды
тіркеуден басталады және сайлау алдындағы күні жергілікті уақыт бойынша 00
сағатта аяқталады. Мемлекет қай кандидатқа болсын кедергісіз үгіт жүргізуге
кепілдік береді. Сайлау алдындағы үгіттің бірнеше түрлері бар. Олар
мәселен, бұқаралық ақпарат құралдарын пайдаланады, сайлау алдындағы
көпшілік шаралар (жиналыстар, сайлаушылармен кездесулер), митингілер,
шерулер, демонстрациялар өткізеді. Басылымдар мен таспаға жазулар және
басқа да материалдар шығарылады және таратылады. Осындай шараларды жүргізу
үшін сайлау комиссиялары кандидаттарға тең мөлшерде қаражат бөледі.
Мемлекеттік органдар кандидаттардың сайлау алдындағы шараларын
ұйымдастыруына және өткізілуіне ықпал етуге міндетті. Плакаттар,
листовкалар және басқа үгіт құралдарын шығару үшін сайлау комиссиялары
кандидаттарға тең мөлшерде қаражат бөледі. Кандидаттардың өздері де
сайлауға ақшалай қаражат жинайды. Кандидаттар тіркелген күннен бастап
сайлау қорытындысы жарияланғанша жұмыстан, әскери қызметінен және әскери
жиындардан босатылып, олардың орташа жалақысы мөлшерінде шығындары өтеледі
[15].
Кандидаттардың сайлауға қатысқан уақыты олар тіркелген күнге дейін
жұмыс істеген мамандығы бойынша еңбек өтіліміне саналады. Осы уақыт ішінде
кандидаттарды олардың келісімінсіз жұмыстан шығаруға, басқа жұмысқа
ауыстыруға рұқсат берілмейді. Сондай-ақ оларды тұтқынға алуға, оларға сот
тәртібімен қолданатын әкімшілік жазалау шараларын қолдануға болмайды.
Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша бір адам республика
Президенттігіне қатарынан екі мерзімнен артық сайлана алмайды.
Жоғарыда айтылып кеткендей, сайлаушылардың елу пайыз дауысын алған
кандидат сайланды деп есептеледі. Сайланған кандидатты сайлау комиссиясы
сайлау органында тіркейді.
"Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Қазақстан Республикасының
конституциялық Заңында республика Президенттігіне қойылатын талаптар мен
кандидаттарды ұсыну, тіркеу тәртібі көрсетілген. Осы талап бойынша,
Қазақстанда Президенттікке кандидатты ұсыну мен тіркеу тәртібі Ресей
Федерациясымен салыстырғанда өзгешелігі бар әрі қолдануға ыңгайлы [15].
Конституциялық заңнын, 55 бабына сәйкес Президенттікке кандидаттар
ұсыну құкығына республикалық, қоғамдық бірлестіктер мен сайлаушылар қолдауы
бар болған жағдайда жекелеген азаматтар ие бола алады.
Қазақстан Республикасында Президентке кандидаттарды қоғамдық
бірлестіктер атынан олардың жоғарғы органдары ұсынады. Сайлаушылардың
Президенттікке кандидатты қолдауы олардың қол жинауы арқылы расталады. Осы
орайда, Ресей Федерациясында қолданылып жүрген Президенттік қызметке
кандидатты еңбек ұжымдарының жиналыстарында, тұрғылықты жерлерде және
әскери бөлімдерде ұсынудың, осыдан кейін барып, қол қоюды жинау процесін
ұйымдастырудың қаншалықты қажеті бар деген ой туындайды.
Біздің ойымызша, Ресей Федерациясында Президенттікке кандидат ұсыну
құқығын партияларға, кәсіподактарға, қоғамдық-саяси қозғалыстарға және
басқа да құрылымдарға беру керек. Бұдан бөлек, осындай құқықты
кандидатураларды өкілетті билік органдарының мәжілістерінде міндетті түрде
талқылауы арқылы еңбек ұжымдарына, тұрғылықты жерлердегі жиналыстарға да
берген жөн.
"РСФСР Президентін сайлау туралы" Заңында Президент сайлауларын
материалдық қамтамасыз ету қамтылған. Ресей Федерациясының Президентін
сайлауға байланысты шығындар Ресей Федерациясының республикалық бюджеті
есебінен жүргізіледі. Кәсіпорындардың, мекемелердің және ұйымдардың,
қоғамдық бірлестіктер мен Ресейдің жекелеген азаматтарының осы мақсаттар
үшін өз еркімен берген қаржыларын президентті сайлау жөніндегі Орталық
сайлау комиссиясы қабылдап, Ресей Федерациясы Президенттігіне кандидаттарға
теңдей етіп бөледі.
Ал кандидаттарды ұсыну және сайлау алдындағы үгіт науқанына арналған
шығындар республикалық бюджет арқылы, сондай-ақ кандидаттардың жеке
қаржылары мен мүдделі азаматтардың еңбек ұжымдарының, қоғамдық ұйымдар мен
бұқаралық қозғалыстардың өз еркімен берген қаражаттары есебінен
жүргізіледі. Біздің пікірімізше, бұл қаржыларды жинақтау және пайдалану
тәртібін Президент сайлауы жөніндегі Орталық комиссия белгілеп,
Президенттікке кандидаттар арасында тең мөлшерде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.