Менеджмент - басқарудың жаңа әдісі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I ТАРАУ. МЕНЕДЖМЕНТТІҢ БАСТЫ ТYСІНІГІ ЖӘНЕ КАТЕГОРИЯЛАРЫ
1.1. Менеджменттің мақсаты, міндеті, оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Менеджменттің негізгі категориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
II ТАРАУ. ТИІМДІ МЕНЕДЖМЕНТ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ МЕНЕДЖМЕНТ ДЕҢГЕЙЛЕРІ
2.1. Менеджменттің тиімділігі және критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.2. Менеджмент түрлері мен деңгейлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
III. БАСҚАРУ YРДІСІ ЖӘНЕ ТӘСІЛДЕРІ
3.1. Басқару әдістері және оны қабылдау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .14
3.2. Басқарудағы әдістемелік тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
3.3. Басқарудың заңдылығы мен принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
I ТАРАУ. МЕНЕДЖМЕНТТІҢ БАСТЫ ТYСІНІГІ ЖӘНЕ КАТЕГОРИЯЛАРЫ
1.1. Менеджменттің мақсаты, міндеті, оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Менеджменттің негізгі категориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
II ТАРАУ. ТИІМДІ МЕНЕДЖМЕНТ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ МЕНЕДЖМЕНТ ДЕҢГЕЙЛЕРІ
2.1. Менеджменттің тиімділігі және критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.2. Менеджмент түрлері мен деңгейлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
III. БАСҚАРУ YРДІСІ ЖӘНЕ ТӘСІЛДЕРІ
3.1. Басқару әдістері және оны қабылдау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .14
3.2. Басқарудағы әдістемелік тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
3.3. Басқарудың заңдылығы мен принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Қазақстан экономикасында ақырғы он жылда өткізілген нарықтық реформалар өндіріс пен басқару үрдісіне қатысушылардың арасындағы, мемлекеттік органдар мен шаруашылық субъектілердің және іскерлік серіктестіктердің арасындағы өзара қатынастың мәні мен түрлерінде елеулі өзгерістерді туғызды. Кәсіпкерлік іс-қызметпен айналысатын субъектілердің жұмысын бағалау өлшемімен бірге, осы субъектілердің өздері үшін іс-қимылдарының негізгі болып табылатын мақсаттарын да өзгертті.
Бұның бәрі өндіріс үрдісін және жұмыскерлер ұжымын басқару ісін ұйымдастыруға қатысты көзқарастың өзгеруіне әкелді. Басқарудың және жұмыскерлер құрамын еңбектің өнімділігіне ынталандырудың жаңа нысаны мен түрлері пайда болды. Басқару сферасымен айналысқан қызметкерлерге енді кәсіпорындардың іс-жұмысының нәтижесіне ықпалын тікелей немесе жанама түрде тигізетін жаңа сыртқы және сыртқы факторлардың пайда болғанын ескеріп қана қоймай, есепке алып отырулары керек.
Басқару ғылымының эволюциясы мен оның әрі қарай дамуы және бұл орайдағы отандық шетелдік зерттеулердің жетістіктері, менеджменттің оқу пәні ретінде жеке бөлініп шығуы табиғи қажеттілік екені байқалады. Бұл орайда айта кететін жағдай, басым түрде орталықтанған жоспарлауға негізделген басқарудың отандық тәжірибесін стихиялы қалыптасып жатқан нарық жағдайында толық қолдану мүмкін емес, бірақ кәсіпорындарды басқарудың теориясы мен практикасының жекелеген қағидаларын бүгінгі жағдайда пайдалануға болады. Бұнымен бірге шет елдерде қалыптасқан менеджмент жүйесі ұйымдастырудың мақсатына жету ептілікті қажет етсе де, адамдардың жүріс тұрысының ынта-ықыласын, интелектілігін, еңбегін жұмылдыра алатын болса да, біздің елдің экономикасын да ойламай, бірден оның көшірмесін пайдалануға және ұлттық менталитетті ескермей, бұл жүйені тиімді
Бұның бәрі өндіріс үрдісін және жұмыскерлер ұжымын басқару ісін ұйымдастыруға қатысты көзқарастың өзгеруіне әкелді. Басқарудың және жұмыскерлер құрамын еңбектің өнімділігіне ынталандырудың жаңа нысаны мен түрлері пайда болды. Басқару сферасымен айналысқан қызметкерлерге енді кәсіпорындардың іс-жұмысының нәтижесіне ықпалын тікелей немесе жанама түрде тигізетін жаңа сыртқы және сыртқы факторлардың пайда болғанын ескеріп қана қоймай, есепке алып отырулары керек.
Басқару ғылымының эволюциясы мен оның әрі қарай дамуы және бұл орайдағы отандық шетелдік зерттеулердің жетістіктері, менеджменттің оқу пәні ретінде жеке бөлініп шығуы табиғи қажеттілік екені байқалады. Бұл орайда айта кететін жағдай, басым түрде орталықтанған жоспарлауға негізделген басқарудың отандық тәжірибесін стихиялы қалыптасып жатқан нарық жағдайында толық қолдану мүмкін емес, бірақ кәсіпорындарды басқарудың теориясы мен практикасының жекелеген қағидаларын бүгінгі жағдайда пайдалануға болады. Бұнымен бірге шет елдерде қалыптасқан менеджмент жүйесі ұйымдастырудың мақсатына жету ептілікті қажет етсе де, адамдардың жүріс тұрысының ынта-ықыласын, интелектілігін, еңбегін жұмылдыра алатын болса да, біздің елдің экономикасын да ойламай, бірден оның көшірмесін пайдалануға және ұлттық менталитетті ескермей, бұл жүйені тиімді
1. Т.И. Есполов, Ж.Ж. Сулейменов. Менеджмент – Алматы, 2003
2. Веснин В.Р. Основы менеджмента – М: Триада ЛТД, 1996
3. Ахметов К.F., Сағындықов Е.Н., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.
Жұмаев Ж.Ж. Менеджмент негіздері - Ақтөбе-Орал, 2005
4. А.Б. Рахымбаев, Б.О. Сабатаева. Менеджмент – Алматы, 2006
5. К.Б. Бердалиев, Менеджмент - Алматы, 2005
6. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы –
Алматы, 2003
7. Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А., Мәмбетова Ұ. Нарықтық экономика негіздері – Алматы, 1994
8. Сахариев С.С., Сахариева А.С. Жаңа кезең – экономикалық теориясы – Алматы дәнекер, 2004
9. С.С. Мәуленова, С.Қ. Бекмолдин, Е.Қ. Құдайбергенов. Экономикалық теория – Алматы экономика, 2004
10. Шеденов О. Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ұ.С., Колягин Б.И. Жалпы экономикалық теория - Ақтөбе, 2004
11. Глушенко В.Е. Основы предпринимательство
12. Б.А. Рахметов. Персоналды басқару – Алматы экономика, 2005
13. Н.Б. Бірәлиева, Л.А. Байбөлекова, Қ.Т. Балашова. Ақпараттық менеджмент негіздері – Алматы экономика, 2000
14. www.google.kz
2. Веснин В.Р. Основы менеджмента – М: Триада ЛТД, 1996
3. Ахметов К.F., Сағындықов Е.Н., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.
Жұмаев Ж.Ж. Менеджмент негіздері - Ақтөбе-Орал, 2005
4. А.Б. Рахымбаев, Б.О. Сабатаева. Менеджмент – Алматы, 2006
5. К.Б. Бердалиев, Менеджмент - Алматы, 2005
6. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы –
Алматы, 2003
7. Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А., Мәмбетова Ұ. Нарықтық экономика негіздері – Алматы, 1994
8. Сахариев С.С., Сахариева А.С. Жаңа кезең – экономикалық теориясы – Алматы дәнекер, 2004
9. С.С. Мәуленова, С.Қ. Бекмолдин, Е.Қ. Құдайбергенов. Экономикалық теория – Алматы экономика, 2004
10. Шеденов О. Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ұ.С., Колягин Б.И. Жалпы экономикалық теория - Ақтөбе, 2004
11. Глушенко В.Е. Основы предпринимательство
12. Б.А. Рахметов. Персоналды басқару – Алматы экономика, 2005
13. Н.Б. Бірәлиева, Л.А. Байбөлекова, Қ.Т. Балашова. Ақпараттық менеджмент негіздері – Алматы экономика, 2000
14. www.google.kz
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I ТАРАУ. МЕНЕДЖМЕНТТІҢ БАСТЫ ТYСІНІГІ ЖӘНЕ КАТЕГОРИЯЛАРЫ
1.1. Менеджменттің мақсаты, міндеті, оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Менеджменттің негізгі категориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
II ТАРАУ. ТИІМДІ МЕНЕДЖМЕНТ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ МЕНЕДЖМЕНТ ДЕҢГЕЙЛЕРІ
2.1. Менеджменттің тиімділігі және критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.2. Менеджмент түрлері мен деңгейлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
III. БАСҚАРУ YРДІСІ ЖӘНЕ ТӘСІЛДЕРІ
3.1. Басқару әдістері және оны қабылдау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .14
3.2. Басқарудағы әдістемелік
тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3.3. Басқарудың заңдылығы мен
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .24
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...25
КІРІСПЕ
Қазақстан экономикасында ақырғы он жылда өткізілген
нарықтық реформалар өндіріс пен басқару үрдісіне қатысушылардың
арасындағы, мемлекеттік органдар мен шаруашылық субъектілердің және
іскерлік серіктестіктердің арасындағы өзара қатынастың мәні мен
түрлерінде елеулі өзгерістерді туғызды. Кәсіпкерлік іс-қызметпен
айналысатын субъектілердің жұмысын бағалау өлшемімен бірге, осы
субъектілердің өздері үшін іс-қимылдарының негізгі болып табылатын
мақсаттарын да өзгертті.
Бұның бәрі өндіріс үрдісін және жұмыскерлер ұжымын
басқару ісін ұйымдастыруға қатысты көзқарастың өзгеруіне әкелді.
Басқарудың және жұмыскерлер құрамын еңбектің өнімділігіне
ынталандырудың жаңа нысаны мен түрлері пайда болды. Басқару
сферасымен айналысқан қызметкерлерге енді кәсіпорындардың іс-жұмысының
нәтижесіне ықпалын тікелей немесе жанама түрде тигізетін жаңа
сыртқы және сыртқы факторлардың пайда болғанын ескеріп қана
қоймай, есепке алып отырулары керек.
Басқару ғылымының эволюциясы мен оның әрі қарай дамуы
және бұл орайдағы отандық шетелдік зерттеулердің жетістіктері,
менеджменттің оқу пәні ретінде жеке бөлініп шығуы табиғи қажеттілік
екені байқалады. Бұл орайда айта кететін жағдай, басым түрде
орталықтанған жоспарлауға негізделген басқарудың отандық тәжірибесін
стихиялы қалыптасып жатқан нарық жағдайында толық қолдану мүмкін
емес, бірақ кәсіпорындарды басқарудың теориясы мен практикасының
жекелеген қағидаларын бүгінгі жағдайда пайдалануға болады. Бұнымен
бірге шет елдерде қалыптасқан менеджмент жүйесі ұйымдастырудың
мақсатына жету ептілікті қажет етсе де, адамдардың жүріс тұрысының
ынта-ықыласын, интелектілігін, еңбегін жұмылдыра алатын болса да,
біздің елдің экономикасын да ойламай, бірден оның көшірмесін
пайдалануға және ұлттық менталитетті ескермей, бұл жүйені тиімді
түрде жүзеге асыруға болмайды. Сондықтан, менеджментті басқарудың
тәжірибесі ретінде өмірдің барлық жағдайына жарамды дайын рецепт
немесе шешімдер жиынтығы түрінде қарастыруға болмайды.
Менеджмент іс-тәжірибенің негізінде қалыптасқан постулаттар,
принциптер және ережелер, анағұрылым мақсаттар мен міндеттерді дұрыс
қою мен оларды оңтайлы шешуге үйретеді. Бұл орайда шығармашылық
істің ыңғайы болмаса, бүгінгі таңдағы менеджменттің барлық
жаңалықтары тосқан нәтижені оңай бере алмайды. Шаруашылықты
жүргізудің жаңа шарттары өндірісті ұйымдаструда және ұжымды
басқаруда менеджердің атқаратын ролін күшейте түседі және оның
жеке кәсіби қабілетіне қойылатын талаптарды қатаңдатады. Басқарудың
тиімді жүйесін құру үшін, менеджер кәсіпкерлік білімнің жиынтығын
толық түрде біле отырып, практикалық іс-қызметте оны қолдануға
қажетті тәжірибені меңгеруі керек, бұнымен бірге ұжыммен және
жеке адамдармен қалай жұмыс істей алатындығын да білуі қажет.
I ТАРАУ. МЕНЕДЖМЕНТТІҢ БАСТЫ ТYСІНІГІ ЖӘНЕ КАТЕГОРИЯЛАРЫ
1.1. Менеджменттің мақсаты, міндеті, оның құрылымы
Менеджмент басқарудың мақсатына адамдардың еңбек
белсенділігін ынта-ықыласы арқылы көтеріп, олардың тиімді
жұмысының негізінде жетуді ұйғарады. Ғылымның бұл түрін білу
барысында басқарудың мақсаттарын қою мен дәлелдеу үшін нақты
білім және тәжірибелік дағды алуға болады, осы мақсаттарға жету
жолында персоналдың күш-қуатын жинастыруға, ғылыми дәлелденген
шешімдерді қабылдауға, кадрлар жұмысын жүйелеуге, кәсіпорындарды
біртұтас жүйе түрінде басқаруға мүмкіндік береді.
Әртүрлі ғылымдар секілді менеджменттің де теориясы
болады, онда осы пәнге тән қасиеттер, міндеттер, категориялар,
заңдылықтар, принциптер, әдістер, функциялар және өзінің ізденіс жолы
қамтылады.
Басқару адамдардың парасаттылық нысаналы іс-қызметінің
көмегімен қоршаған әлемді бағындыру және тәртіпке келтіру
жұмысынан тұратындығы бұрыннан белгілі. Менеджмент – басқарудың
маңызды құрамдас бөлігі, оның пәні басқару үрдісіндегі әлеуметтік
қатынастардан тұрады. Сөйтіп, менеджменттің ғылым ретінде айналысатын
пәні басқару үрдісінідегі адамдардың арасындағы қалыптасатын
қатынастар.
Менеджментті кәсіпкерлік іс-қызметтің түрі деп қарастыруға
да болады. Осы көзқарасқа қарай менеджментті алдын-ала белгіленген
экономикалық нәтижеге жетуі үшін адамдардың күш-қуатын нысаналы
түрде шоғырландыруды ұйғаратын іс-қызметтің бір түрі деп
түсінген дұрыс.
Әр салада басқару іс-қызметтің жалпы қағидаларымен бірге
өзіне тән ерекшелігі болады. Аграрлық сфераны алатын болсақ, онда
басқару қатынастарының ерекшелігі ең алдымен оның іс-жұмысының
көлеміне, сонымен бірге жұмыскерлердің санына қарай әрбір елдің
экономикасының ірі салаларының бірі болып есептелетініне
байланысты. Кәсіпорындар мен ұйымдардың іс-жұмысына өздерінің ықпалын
тигізетін сыртқы факторлардың қатарына жататындардың бірін
көрсетпесек те, келесілерді айтуға болады: халықтың төлем қабілеті
бар сұранысты, өндірістің, тауарды сыртқа шығарудың және оны шеттен
әкелудің, бәсекенің, табиғат пен ауа-райының, демографияның жиі жағдайы.
Сонымен қатар, бұл кәсіпорындардың және ұйымдардың іс-қимылы олардың
қолындағы жердің, техниканың, малдың, материалдық құралдардың және
ақша қаржысының болуына ғана емес, сонымен бірге оларда ең
алдымен жұмыс істейтін адамдардың барлығына байланысты.
Менеджмент стратегиялық және тактикалық мақсаттарға
оңтайлы жетуде әрбір кәсіпорындардың және олардың персоналдарын
нысаналы және келісімді жұмыспен қамтамасыз ететін басқару іс-
қызметіне ерекше түрінен тұрады. Ал басқару үрдісі белгілі мақсатқа
жетуге бағытталған дәйекті түрдегі істің жиынтығының көрінісі.
Мененджмент макро және микро экономиканың негізгі
қағидаларына негізделеді. Бірақ, бұл бірыңғай экономикалық пән болып
табылмайды. Оның ғылым болып құрылуына айтарлықтай ролді психология,
педогогика, социология, кибернетика және математика атқарады. Онымен
қатар, менеджменттің өзі маркетингті, коммерциялық іс-қызметті және
басқару іс жұмысын жүргізумен байланысты басқа қолданбалы
пәндерді зерттеуге негіз болып табылады.
1.2. Менеджменттің негізгі категориялары
Басқару мен менеджментте бірдей категориялар пайдаланылады,
бұларға жататын ұғымдар мынадай – басқарудың объектісі мен
субъектісің, олардың арасындағы тура және кері байланыстың,
басқару жүйесің, қоршаған ортаның.
Менеджмент пен басқарудың негізгі категорияларын
кәсіпорындар мен ұйымдар деңгейінде қарастырғанда, олардың іс-
жұмысының ерекшелігін және шаруашылық субъектілердің іс-қимылдарының
жалпы міндеттерін ескерген жөн.
Басқару объектісі – бұл басқарылатындардың барлығы, яғни
сала, кәсіпорын, бөлімшелер және т.б. Менеджментте басқару объектісі
ретінде әр уақытта белгілі бір мақсатқа жету үшін өздерінің іс-
қызметтерін үйлестіретін және бағытталатын адамдар тобы
қарастырылады. Басқару субъектісі – бұл басқарушылардың барлығы, яғни
саланың, кәсіпорынның, бөлімшелердің басқару аппараты.
Басқарудың объектісі мен субъектісінің арасында тура және
кері байланыс болады. Тура байланыс – бұл басқару объектісіне
субъектіден түсетін әмір (команда). Кері байланыс – бұл басқару
субъектісіне объектіден әмірдің орындалғаны және оның жағдайы
туралы түсетін ақпарат.
Басқару объектісі мен субъектісінің жиынтығы тура және
кері байланыстармен бірге басқару жүйесін құрайды.
Басқару жүйесінде басқару объектісін басқарылылатын
жүйелілік, ал субъектісін – басқаратын жүйелілік деп жиі айтылады.
Басқару жүйесін бірқатар жалпы шарттары сипаттайды. Ең алдымен
басқарылатын жүйеліліктің басқарушы жүйеліліктің ықпалымен өзінің
параметрін (немесе қасиетін) өзгертетін қасиеті болып табылады. Бұл
орайда басқарудың тиімділігі үшін критерийлер мен көрсеткіштер
қажет, олардың ішінде басқару объектісінің іс-қызметінің маңызды
параметрін неғұрлым толық көрсетілген.
Қоршаған орта
Басқарудың негізгі категорияларының өзара байланысы
Басқару субъектісі объектіге берілген мақсатқа сәйкес
ықпалын жүргізеді. Бұл үшін басқарылатын жүйе бөлігі басқару
объектісіне көрсетілген ықпалынан кейін оның жағдайы қандай екенін
анық білуі керек.
Мақсатқа анық бет бұру үшін басқару субъектісіне
объектіге ықпал көрсетілгенше және көрсетілгеннен кейінгі
жағдайлары бойынша ақпарат түсіп отыруы қажет, басқаша айтқанда
басқару жүйесінде тура және кері байланыс айқын түрде
ұйымдастырылуы керек. Сонымен ақырында, басқарудың қайсы бір
экономикалық жүйесі болса да, онда белгілі материалдық, еңбек,
қаржы және басқа ресурстар болуы керек.
Әрбір кәсіпорын қоршаған ортамен өзара әрекетте болады.
Қоршаған орта – бұл осы кәсіпорынды қоршағанның барлығы: жеткізушілер
мен сатып алушылар, бәсекелестік ұйымдар, мәдениет, саяси ахуал және
т.б. Қоршаған орта қай ұйым болса да, оған кадрларды, еңбек
қаруын, шикізатты, материалдарды және қуат таситындарды бере отырып,
белсенді әсерін көрсетеді. Өз кезегінде кәсіпорын қоршаған ортаға
тауарлар мен қызметті өндіргенде және өткізгенде өзінің ықпалын
тигізеді.
II ТАРАУ. ТИІМДІ МЕНЕДЖМЕНТ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ
МЕНЕДЖМЕНТ ДЕҢГЕЙЛЕРІ
2.1. Менеджменттің тиімділігі және критерийлері
Менеджменттің тиімділігі басқарушылық қызметтің нәтижелігі
болып табылады. Оның критерийлері:
Әрекеттілік – яғни ұйым мақсаттарына жету дәрежесі. Ол
жеткізілген нәтижелердің жоспарланған нәтижелерге қатынасы арқылы
анықталады.
Үнемділік – қажетті және нақты ресурс шығындарының
қатынасы.
Сапа – тауар, қызмет түрлері сипаттамаларының тұтынушылар
талаптарына және стандарттарға сәйкес болуы.
Пайдалылық – табыстар мен жиынтық шығындарының ара
қатынасы.
Өнімділік – өнім өндіруге шығындалған еңбек уақытымен
сипатталады.
Менеджментті жүзеге асыру кәсіпорынның соңғы нәтижесін
жүзеге асыру. Соңғы нәтиже бір.
2.2. Менеджмент түрлері мен деңгейлері
Кәсіпорынды басқарудың негізгі жағдайларын қарастырғанда
менеджмент 2 негізгі белгілері бойынша бөлінуі мүмкін.
Басқару деңгейі мен басқарушылық қызметінің функционалды
салалары (менеджмент түрлері). Басқару деңгейі бойынша жалпы
менеджмент кәсіпорынмен басшылық етудің 3 деңгейінде қарастырылады.
Институционалды деңгей
Ұйымдастырушылық деңгей
Техникалық деңгей
Ұйымды басқарудың жоғарғы деңгейі кәсіпорынның мақсаттарын,
стратегиясы мен саясатын қалыптастыратын жаңа бұйым түрін шығаруға
байланысты филиалдарды ашу туралы жаңа нарықтарды игеру,
бәсекелестермен қарым-қатынастарды жасау туралы шешімдер қабылдайды
және толықтай кәсіпорынның қазіргі жағдайымен болашақтағы дамуы
туралы мәселелерді шешеді.
Басқарудың орта деңгейі. Оперативті жоспарларды жасау және
оны жүзеге асыруды жоғары басшылықпен қабылдаған шешімдерді іске
асыру процедураларын қалыптастыру және оны жүзеге асыруды қамтамасыз
етеді.
Менеджменттің төменгі деңгейі. Орындаушылар жұмыстарын
басқаруды қамтамасыз етеді.
Жалпы менеджмент
Басқару түрлері мен деңгейлері
Стратегиялық менеджмент – басқарудың жоғарғы деңгейінің
атқаратын қызметі және толықтай кәсіпорын мен олардың құрылымдық
бөлімшелерінің табысқа жетуін қамтамасыз етуге бағытталған.
Өндірістік менеджмент – өндірісті басқару процесін
қамтиды.
Персоналды басқаруда менеджер өнерінің мәні:
- Персонал қызметін дұрыс ұйымдастырып бағыттай білу;
- Ұйым мақсатына жету үшін қызметкерлердің әрекеті мен
жігерлерін ұштастырудың тиімді тәсілдерін анықтау.
Маркетингтік менеджмент – нарықтағы кәсіпорынның, өнімнің
алатын орнын, позициясын анықтап және тұтынушылардың сұраныстарын,
өндірушілердің ұсыныстарын талдау арқылы, маркетингтік зерттеулер
арқылы басшылық шешімдерді шешу.
Қаржылық менеджмент – қаржыны, инвестицияларды тиімді
пайдалануды басқару.
Инновациялық менеджмент – басқару ғылымы прогрестің
жетістіктерін инновацияларды, жаңашылдықтарды өндіріске енгізуді
басқару.
Технологиялық менеджмент – өндірісте жүзеге асатын
өндірістік процестердің құраушысы болып табылатын технологияларды
басқару.
III. БАСҚАРУ YРДІСІ ЖӘНЕ ТӘСІЛДЕРІ
3.1. Басқару әдістері және оны қабылдау жолдары
Басқару әдістері дегеніміз – тәсілдер немесе адамның іс-
қызмет аясындағы (қандай да болмасын) амалдарының жиынтығы, белгілі
мақсаттарға жету тәсілдері, белгілі бір міндеттерді шешу жолдары.
Басқару әдістері Қоғамдық қатынастарды реттеу сферасы
Экономикалық Экономикалық қатынастар
Әкімшілік Ұйымдық-құқықтық қатынастар
Әлеуметтік-психологиялық Әлеуметтік-психологиялық, идеологиялық,
т.б. қатынастар
Басқару әдістерінің жүйесі Қоғамдық қатынастар жүйесі
3.2. Басқарудағы әдістемелік тәсілдер
Әдістемелік тәсіл менеджментке қатысты басқарудың мақсатына
жетуге бағытталған іс-қызметті танып білудің белгілі жолын және
әдістерін пайдаланғанды ұйғарады. Менеджментте неғұрлым көп тараған
үрдістік тәсіл, яғни басқару ұйымының мақсатына жетуге бағытталған
және басқару функциясының үзілмес өзара байланысқа негізделген іс-
қызмет ретінде қарастырылады. Әртүрлі авторлар басқару функциясының
әртүрлі санын ұсынады. Оңтайлы жиыны келесі функциялардан тұрады:
жоспарлау, ұйымдастыру, ынталандыру, бақылау.
Тұрақтандырусыз жағдай орын алғанда және сыртқы ортада
қатал өзгерістер болғанда басқаруды ахуалды тәсілі іс жүзінде
қолданылады. Ахуалды тәсіл басқарудың әртүрлі әдістерін таңдағанда
жағдайға қарай анықтағанды ұйғарады. Ұйымды немесе қоршаған ортаны
алсақ та, оларда көптеген факторлар болғандықтан, ұйымды басқарудың
бірегей өте жақсы әдісі болмайды. Нақты жағдайда басқару әдісінің
нағыз тиімдісі орын алып отырған ахуалға сәйкес болса.
Ахуалды тәсіл басқару теориясына үлкен үлес қосты, өйткені
онда орын алып отырған жағдайға ... жалғасы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I ТАРАУ. МЕНЕДЖМЕНТТІҢ БАСТЫ ТYСІНІГІ ЖӘНЕ КАТЕГОРИЯЛАРЫ
1.1. Менеджменттің мақсаты, міндеті, оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Менеджменттің негізгі категориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
II ТАРАУ. ТИІМДІ МЕНЕДЖМЕНТ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ МЕНЕДЖМЕНТ ДЕҢГЕЙЛЕРІ
2.1. Менеджменттің тиімділігі және критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.2. Менеджмент түрлері мен деңгейлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
III. БАСҚАРУ YРДІСІ ЖӘНЕ ТӘСІЛДЕРІ
3.1. Басқару әдістері және оны қабылдау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .14
3.2. Басқарудағы әдістемелік
тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3.3. Басқарудың заңдылығы мен
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .24
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...25
КІРІСПЕ
Қазақстан экономикасында ақырғы он жылда өткізілген
нарықтық реформалар өндіріс пен басқару үрдісіне қатысушылардың
арасындағы, мемлекеттік органдар мен шаруашылық субъектілердің және
іскерлік серіктестіктердің арасындағы өзара қатынастың мәні мен
түрлерінде елеулі өзгерістерді туғызды. Кәсіпкерлік іс-қызметпен
айналысатын субъектілердің жұмысын бағалау өлшемімен бірге, осы
субъектілердің өздері үшін іс-қимылдарының негізгі болып табылатын
мақсаттарын да өзгертті.
Бұның бәрі өндіріс үрдісін және жұмыскерлер ұжымын
басқару ісін ұйымдастыруға қатысты көзқарастың өзгеруіне әкелді.
Басқарудың және жұмыскерлер құрамын еңбектің өнімділігіне
ынталандырудың жаңа нысаны мен түрлері пайда болды. Басқару
сферасымен айналысқан қызметкерлерге енді кәсіпорындардың іс-жұмысының
нәтижесіне ықпалын тікелей немесе жанама түрде тигізетін жаңа
сыртқы және сыртқы факторлардың пайда болғанын ескеріп қана
қоймай, есепке алып отырулары керек.
Басқару ғылымының эволюциясы мен оның әрі қарай дамуы
және бұл орайдағы отандық шетелдік зерттеулердің жетістіктері,
менеджменттің оқу пәні ретінде жеке бөлініп шығуы табиғи қажеттілік
екені байқалады. Бұл орайда айта кететін жағдай, басым түрде
орталықтанған жоспарлауға негізделген басқарудың отандық тәжірибесін
стихиялы қалыптасып жатқан нарық жағдайында толық қолдану мүмкін
емес, бірақ кәсіпорындарды басқарудың теориясы мен практикасының
жекелеген қағидаларын бүгінгі жағдайда пайдалануға болады. Бұнымен
бірге шет елдерде қалыптасқан менеджмент жүйесі ұйымдастырудың
мақсатына жету ептілікті қажет етсе де, адамдардың жүріс тұрысының
ынта-ықыласын, интелектілігін, еңбегін жұмылдыра алатын болса да,
біздің елдің экономикасын да ойламай, бірден оның көшірмесін
пайдалануға және ұлттық менталитетті ескермей, бұл жүйені тиімді
түрде жүзеге асыруға болмайды. Сондықтан, менеджментті басқарудың
тәжірибесі ретінде өмірдің барлық жағдайына жарамды дайын рецепт
немесе шешімдер жиынтығы түрінде қарастыруға болмайды.
Менеджмент іс-тәжірибенің негізінде қалыптасқан постулаттар,
принциптер және ережелер, анағұрылым мақсаттар мен міндеттерді дұрыс
қою мен оларды оңтайлы шешуге үйретеді. Бұл орайда шығармашылық
істің ыңғайы болмаса, бүгінгі таңдағы менеджменттің барлық
жаңалықтары тосқан нәтижені оңай бере алмайды. Шаруашылықты
жүргізудің жаңа шарттары өндірісті ұйымдаструда және ұжымды
басқаруда менеджердің атқаратын ролін күшейте түседі және оның
жеке кәсіби қабілетіне қойылатын талаптарды қатаңдатады. Басқарудың
тиімді жүйесін құру үшін, менеджер кәсіпкерлік білімнің жиынтығын
толық түрде біле отырып, практикалық іс-қызметте оны қолдануға
қажетті тәжірибені меңгеруі керек, бұнымен бірге ұжыммен және
жеке адамдармен қалай жұмыс істей алатындығын да білуі қажет.
I ТАРАУ. МЕНЕДЖМЕНТТІҢ БАСТЫ ТYСІНІГІ ЖӘНЕ КАТЕГОРИЯЛАРЫ
1.1. Менеджменттің мақсаты, міндеті, оның құрылымы
Менеджмент басқарудың мақсатына адамдардың еңбек
белсенділігін ынта-ықыласы арқылы көтеріп, олардың тиімді
жұмысының негізінде жетуді ұйғарады. Ғылымның бұл түрін білу
барысында басқарудың мақсаттарын қою мен дәлелдеу үшін нақты
білім және тәжірибелік дағды алуға болады, осы мақсаттарға жету
жолында персоналдың күш-қуатын жинастыруға, ғылыми дәлелденген
шешімдерді қабылдауға, кадрлар жұмысын жүйелеуге, кәсіпорындарды
біртұтас жүйе түрінде басқаруға мүмкіндік береді.
Әртүрлі ғылымдар секілді менеджменттің де теориясы
болады, онда осы пәнге тән қасиеттер, міндеттер, категориялар,
заңдылықтар, принциптер, әдістер, функциялар және өзінің ізденіс жолы
қамтылады.
Басқару адамдардың парасаттылық нысаналы іс-қызметінің
көмегімен қоршаған әлемді бағындыру және тәртіпке келтіру
жұмысынан тұратындығы бұрыннан белгілі. Менеджмент – басқарудың
маңызды құрамдас бөлігі, оның пәні басқару үрдісіндегі әлеуметтік
қатынастардан тұрады. Сөйтіп, менеджменттің ғылым ретінде айналысатын
пәні басқару үрдісінідегі адамдардың арасындағы қалыптасатын
қатынастар.
Менеджментті кәсіпкерлік іс-қызметтің түрі деп қарастыруға
да болады. Осы көзқарасқа қарай менеджментті алдын-ала белгіленген
экономикалық нәтижеге жетуі үшін адамдардың күш-қуатын нысаналы
түрде шоғырландыруды ұйғаратын іс-қызметтің бір түрі деп
түсінген дұрыс.
Әр салада басқару іс-қызметтің жалпы қағидаларымен бірге
өзіне тән ерекшелігі болады. Аграрлық сфераны алатын болсақ, онда
басқару қатынастарының ерекшелігі ең алдымен оның іс-жұмысының
көлеміне, сонымен бірге жұмыскерлердің санына қарай әрбір елдің
экономикасының ірі салаларының бірі болып есептелетініне
байланысты. Кәсіпорындар мен ұйымдардың іс-жұмысына өздерінің ықпалын
тигізетін сыртқы факторлардың қатарына жататындардың бірін
көрсетпесек те, келесілерді айтуға болады: халықтың төлем қабілеті
бар сұранысты, өндірістің, тауарды сыртқа шығарудың және оны шеттен
әкелудің, бәсекенің, табиғат пен ауа-райының, демографияның жиі жағдайы.
Сонымен қатар, бұл кәсіпорындардың және ұйымдардың іс-қимылы олардың
қолындағы жердің, техниканың, малдың, материалдық құралдардың және
ақша қаржысының болуына ғана емес, сонымен бірге оларда ең
алдымен жұмыс істейтін адамдардың барлығына байланысты.
Менеджмент стратегиялық және тактикалық мақсаттарға
оңтайлы жетуде әрбір кәсіпорындардың және олардың персоналдарын
нысаналы және келісімді жұмыспен қамтамасыз ететін басқару іс-
қызметіне ерекше түрінен тұрады. Ал басқару үрдісі белгілі мақсатқа
жетуге бағытталған дәйекті түрдегі істің жиынтығының көрінісі.
Мененджмент макро және микро экономиканың негізгі
қағидаларына негізделеді. Бірақ, бұл бірыңғай экономикалық пән болып
табылмайды. Оның ғылым болып құрылуына айтарлықтай ролді психология,
педогогика, социология, кибернетика және математика атқарады. Онымен
қатар, менеджменттің өзі маркетингті, коммерциялық іс-қызметті және
басқару іс жұмысын жүргізумен байланысты басқа қолданбалы
пәндерді зерттеуге негіз болып табылады.
1.2. Менеджменттің негізгі категориялары
Басқару мен менеджментте бірдей категориялар пайдаланылады,
бұларға жататын ұғымдар мынадай – басқарудың объектісі мен
субъектісің, олардың арасындағы тура және кері байланыстың,
басқару жүйесің, қоршаған ортаның.
Менеджмент пен басқарудың негізгі категорияларын
кәсіпорындар мен ұйымдар деңгейінде қарастырғанда, олардың іс-
жұмысының ерекшелігін және шаруашылық субъектілердің іс-қимылдарының
жалпы міндеттерін ескерген жөн.
Басқару объектісі – бұл басқарылатындардың барлығы, яғни
сала, кәсіпорын, бөлімшелер және т.б. Менеджментте басқару объектісі
ретінде әр уақытта белгілі бір мақсатқа жету үшін өздерінің іс-
қызметтерін үйлестіретін және бағытталатын адамдар тобы
қарастырылады. Басқару субъектісі – бұл басқарушылардың барлығы, яғни
саланың, кәсіпорынның, бөлімшелердің басқару аппараты.
Басқарудың объектісі мен субъектісінің арасында тура және
кері байланыс болады. Тура байланыс – бұл басқару объектісіне
субъектіден түсетін әмір (команда). Кері байланыс – бұл басқару
субъектісіне объектіден әмірдің орындалғаны және оның жағдайы
туралы түсетін ақпарат.
Басқару объектісі мен субъектісінің жиынтығы тура және
кері байланыстармен бірге басқару жүйесін құрайды.
Басқару жүйесінде басқару объектісін басқарылылатын
жүйелілік, ал субъектісін – басқаратын жүйелілік деп жиі айтылады.
Басқару жүйесін бірқатар жалпы шарттары сипаттайды. Ең алдымен
басқарылатын жүйеліліктің басқарушы жүйеліліктің ықпалымен өзінің
параметрін (немесе қасиетін) өзгертетін қасиеті болып табылады. Бұл
орайда басқарудың тиімділігі үшін критерийлер мен көрсеткіштер
қажет, олардың ішінде басқару объектісінің іс-қызметінің маңызды
параметрін неғұрлым толық көрсетілген.
Қоршаған орта
Басқарудың негізгі категорияларының өзара байланысы
Басқару субъектісі объектіге берілген мақсатқа сәйкес
ықпалын жүргізеді. Бұл үшін басқарылатын жүйе бөлігі басқару
объектісіне көрсетілген ықпалынан кейін оның жағдайы қандай екенін
анық білуі керек.
Мақсатқа анық бет бұру үшін басқару субъектісіне
объектіге ықпал көрсетілгенше және көрсетілгеннен кейінгі
жағдайлары бойынша ақпарат түсіп отыруы қажет, басқаша айтқанда
басқару жүйесінде тура және кері байланыс айқын түрде
ұйымдастырылуы керек. Сонымен ақырында, басқарудың қайсы бір
экономикалық жүйесі болса да, онда белгілі материалдық, еңбек,
қаржы және басқа ресурстар болуы керек.
Әрбір кәсіпорын қоршаған ортамен өзара әрекетте болады.
Қоршаған орта – бұл осы кәсіпорынды қоршағанның барлығы: жеткізушілер
мен сатып алушылар, бәсекелестік ұйымдар, мәдениет, саяси ахуал және
т.б. Қоршаған орта қай ұйым болса да, оған кадрларды, еңбек
қаруын, шикізатты, материалдарды және қуат таситындарды бере отырып,
белсенді әсерін көрсетеді. Өз кезегінде кәсіпорын қоршаған ортаға
тауарлар мен қызметті өндіргенде және өткізгенде өзінің ықпалын
тигізеді.
II ТАРАУ. ТИІМДІ МЕНЕДЖМЕНТ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ
МЕНЕДЖМЕНТ ДЕҢГЕЙЛЕРІ
2.1. Менеджменттің тиімділігі және критерийлері
Менеджменттің тиімділігі басқарушылық қызметтің нәтижелігі
болып табылады. Оның критерийлері:
Әрекеттілік – яғни ұйым мақсаттарына жету дәрежесі. Ол
жеткізілген нәтижелердің жоспарланған нәтижелерге қатынасы арқылы
анықталады.
Үнемділік – қажетті және нақты ресурс шығындарының
қатынасы.
Сапа – тауар, қызмет түрлері сипаттамаларының тұтынушылар
талаптарына және стандарттарға сәйкес болуы.
Пайдалылық – табыстар мен жиынтық шығындарының ара
қатынасы.
Өнімділік – өнім өндіруге шығындалған еңбек уақытымен
сипатталады.
Менеджментті жүзеге асыру кәсіпорынның соңғы нәтижесін
жүзеге асыру. Соңғы нәтиже бір.
2.2. Менеджмент түрлері мен деңгейлері
Кәсіпорынды басқарудың негізгі жағдайларын қарастырғанда
менеджмент 2 негізгі белгілері бойынша бөлінуі мүмкін.
Басқару деңгейі мен басқарушылық қызметінің функционалды
салалары (менеджмент түрлері). Басқару деңгейі бойынша жалпы
менеджмент кәсіпорынмен басшылық етудің 3 деңгейінде қарастырылады.
Институционалды деңгей
Ұйымдастырушылық деңгей
Техникалық деңгей
Ұйымды басқарудың жоғарғы деңгейі кәсіпорынның мақсаттарын,
стратегиясы мен саясатын қалыптастыратын жаңа бұйым түрін шығаруға
байланысты филиалдарды ашу туралы жаңа нарықтарды игеру,
бәсекелестермен қарым-қатынастарды жасау туралы шешімдер қабылдайды
және толықтай кәсіпорынның қазіргі жағдайымен болашақтағы дамуы
туралы мәселелерді шешеді.
Басқарудың орта деңгейі. Оперативті жоспарларды жасау және
оны жүзеге асыруды жоғары басшылықпен қабылдаған шешімдерді іске
асыру процедураларын қалыптастыру және оны жүзеге асыруды қамтамасыз
етеді.
Менеджменттің төменгі деңгейі. Орындаушылар жұмыстарын
басқаруды қамтамасыз етеді.
Жалпы менеджмент
Басқару түрлері мен деңгейлері
Стратегиялық менеджмент – басқарудың жоғарғы деңгейінің
атқаратын қызметі және толықтай кәсіпорын мен олардың құрылымдық
бөлімшелерінің табысқа жетуін қамтамасыз етуге бағытталған.
Өндірістік менеджмент – өндірісті басқару процесін
қамтиды.
Персоналды басқаруда менеджер өнерінің мәні:
- Персонал қызметін дұрыс ұйымдастырып бағыттай білу;
- Ұйым мақсатына жету үшін қызметкерлердің әрекеті мен
жігерлерін ұштастырудың тиімді тәсілдерін анықтау.
Маркетингтік менеджмент – нарықтағы кәсіпорынның, өнімнің
алатын орнын, позициясын анықтап және тұтынушылардың сұраныстарын,
өндірушілердің ұсыныстарын талдау арқылы, маркетингтік зерттеулер
арқылы басшылық шешімдерді шешу.
Қаржылық менеджмент – қаржыны, инвестицияларды тиімді
пайдалануды басқару.
Инновациялық менеджмент – басқару ғылымы прогрестің
жетістіктерін инновацияларды, жаңашылдықтарды өндіріске енгізуді
басқару.
Технологиялық менеджмент – өндірісте жүзеге асатын
өндірістік процестердің құраушысы болып табылатын технологияларды
басқару.
III. БАСҚАРУ YРДІСІ ЖӘНЕ ТӘСІЛДЕРІ
3.1. Басқару әдістері және оны қабылдау жолдары
Басқару әдістері дегеніміз – тәсілдер немесе адамның іс-
қызмет аясындағы (қандай да болмасын) амалдарының жиынтығы, белгілі
мақсаттарға жету тәсілдері, белгілі бір міндеттерді шешу жолдары.
Басқару әдістері Қоғамдық қатынастарды реттеу сферасы
Экономикалық Экономикалық қатынастар
Әкімшілік Ұйымдық-құқықтық қатынастар
Әлеуметтік-психологиялық Әлеуметтік-психологиялық, идеологиялық,
т.б. қатынастар
Басқару әдістерінің жүйесі Қоғамдық қатынастар жүйесі
3.2. Басқарудағы әдістемелік тәсілдер
Әдістемелік тәсіл менеджментке қатысты басқарудың мақсатына
жетуге бағытталған іс-қызметті танып білудің белгілі жолын және
әдістерін пайдаланғанды ұйғарады. Менеджментте неғұрлым көп тараған
үрдістік тәсіл, яғни басқару ұйымының мақсатына жетуге бағытталған
және басқару функциясының үзілмес өзара байланысқа негізделген іс-
қызмет ретінде қарастырылады. Әртүрлі авторлар басқару функциясының
әртүрлі санын ұсынады. Оңтайлы жиыны келесі функциялардан тұрады:
жоспарлау, ұйымдастыру, ынталандыру, бақылау.
Тұрақтандырусыз жағдай орын алғанда және сыртқы ортада
қатал өзгерістер болғанда басқаруды ахуалды тәсілі іс жүзінде
қолданылады. Ахуалды тәсіл басқарудың әртүрлі әдістерін таңдағанда
жағдайға қарай анықтағанды ұйғарады. Ұйымды немесе қоршаған ортаны
алсақ та, оларда көптеген факторлар болғандықтан, ұйымды басқарудың
бірегей өте жақсы әдісі болмайды. Нақты жағдайда басқару әдісінің
нағыз тиімдісі орын алып отырған ахуалға сәйкес болса.
Ахуалды тәсіл басқару теориясына үлкен үлес қосты, өйткені
онда орын алып отырған жағдайға ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz