БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫН ЖЕКЕ ТҰЛҒА РЕТІНДЕ ДАМЫТА ОТЫРЫП САБАҚ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ МЕТОДИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4-5
1 ОҚЫТУ ІС-ӘРЕКЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ АСПЕКТІЛЕРІ 6
1.1 Бастауыш білімнің педагогикалық технология ұғымының 6-13
мәнімен әдіснамалық сипаттамалары
1.2 Методикалық жұмысты ұйымдастыру мәселесі 13-18
1.3 Оқыту әдістерінің жалпы сипаттамалары 19-25
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫН ЖЕКЕ ТҰЛҒА РЕТІНДЕ ДАМЫТА ОТЫРЫП 26
САБАҚ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ МЕТОДИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Әдістемелік жұмыс жүргізу ерекшелігін ұйымдастыру 26-29
2.2 Төменгі сыныптарда тіл дамыту жұмысы, оның әдістемелік 29-35
ерекшелігі
2.3 Төменгі сыныптарда әліппе (алфавит) оқытудың методикасы мен 35-41
кезеңдері
ҚОРЫТЫНДЫ 42-43
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 44
Кіріспе
Оқу – мектеп жасындағы балалардың негізгі таным әрекеті.
Баланың жалпы психикалық дамуы мектептегі оқу мен өздігінен оқуына тығыз
байланысты.
Баланың оқу әрекеті- күрделі, жан-жақты үрдіс, ол баланың барлық
әрекетін, рухани күштерін керек етеді. Баланың ақыл-ой еңбегі белсенді
әрекет болуға тиісті. Ол оқушының жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне
байланысты болады. Баланың ақыл-ой әрекеті, оның қажеттері мен
қызығулары, сезім мен ерік сияқты т.б. психикалық үрдістермен байланысты
іске асырылып отырады. Оқушының өздігінен оқуы жемісті болуы үшін ақыл-ой
еңбегінің дағдыларын қалыптастыруы керек. Баланың ақыл-ой еңбегін белгілі
жүйемен жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отыруға көңіл аударған
жөн. Ең алдымен баланың өз жұмысының мақсат-міндеттерін анықтауға үйрету
керек. Егер бала әрбір жұмысын (тапсырмасын) не үшін, қандай мақсатпен
жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже (жаңа білім, дағды) беретінін
білсе, онда оқушы әрекетінің саналылығы артады. Оқу жұмысы мақсат
–міндеттеріне сай болса, онда бала өз жұмысын жоспарлай білуге, уақытты
дұрыс пайдалануға, өзін-өзі басқаруға дағдыланады.
Баланың оқу әрекеті мазмұнына мыналар кіреді: ғылыми ұғымдар
мен ғылыми заңдылықтарды түсіну және практикалық міндеттерді шешуге
бағытталған ойлардың жалпы амал-тәсілдерін меңгерту.Осыған орай,
балалардың ғылыми білімді және дағдыларды меңгеруі олардың оқу-
әрекетінің негізгі мақсаты мен нәтижесі болып табылады.
Адамның дамуы ең алдымен, әлеуметтік тәжірибені игеруден басталады. Бұл
процесс, адамның дүниеге келген күнінен бастап өмір бойы жалғасады.
Мектепке дейінгі бала ойын түрлері тағы басқа көп нәрсені игереді.
Мұндай игеру ойын әрекеттерін игерумен қатар жүреді.
Бала мектепке келген кезде, ол әр түрлі әрекеттерді
үйренеді,өйткені бұл әрекеттер әлеуметтік тәжірибені меңгерудің мақсаты
болады. Бұл әрекеттің ерекшелігі , мұғалімдердің көмегімен іске асады.
Бұл әдістің түрі-оқыту деп аталады.
Педагогикалық психология оқыту процесінің құрылымын,
мінездемесін, заңдылығын оқытады. Педагогикалық психология жас
еркшелігімен жеке тұлғалық ерекшелігін зерттейді. Дамыта оқутудың шарты
негізгі орын алады. Оқыту процесінде адам немесе жеке тұлға тек қана
интеллектуалды тәжірибені алып қоймайды, сонымен қатар: адамгершілік,
эстетикалық т.б. түрлерін меңгереді. Меңгерудуң бұл түрлері айтылған
кездерде процесс тәрбие деп аталады.
Педагогика –психологияның негізгі бақылау орны бір ғана
тұлға болады. Бірақ оқытудың орны, яғни зерттеу пәні теорияға
бағынышты. Бихевиоризм оқыту пәнінің стимулы реакцияларын шектейді,
яғни оқыту әрекеттері жеке элементтерден тұрады.
Мектепке алғаш келген балалар ұстазы не айтса, соны орындауға
әзір тұрады. Мектептің ішкі және сыртқы көріністері оларға өте қызық
болып көрінеді. Мектепішілік экскурсиялардың өзінен балдырғандардың
бойында белгілі бір тәртіп қалыптаса бастайды. Осылайша, шәкірттерді
саналы тәртіпке тәрбиелеудің, мінез-құлық мәдениетіне жетелеудің ірге
тасы бастауыш кластарда қаланады.
Сондықтан әр бір ұстаз өз білімін, мәдени дәрежесін үнемі
жетілдіріп, шәкірттерінің ерешектерін ескеріп, оларды жан-жақты бақылап,
белгілі ережелердің қалай орын алатынын қадағалауы керек.
Бұл орайда оқушыларға берілетін педагогикалық мінездемелер
олармен көп көмек береді. Мұғалім әр уақытта қандай бағытта жұмыс істеуді
ойланады.
Жас ұландарды саналы тәртіпке тәрбиелеу ісі оларға жүйелі және
сапалы білім берумен ұштастырылады. Бұл жұмыс процессінде өрістетіледі.
Шәкірттердің сабаққа белсене қатысуы, оған ден қоюы мұғалімнің
методикалық әдістерді түрлендіріп, қолдана білуіне байланысты. Сабақты
бүгінгі өмірмен, тұрмыспен, тәжірибемен сабақтастырып өткізсе нұр үстіне
нұр.
Жас ұрпақты саналы тәртіпке тәрбиелеуде және мінез-құлық
мәдениетін қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстардың алатын орны ерекше.
Жас ұрпақтың мінез-құлқын, тәртібін дұрыс қалыптастыру-
ұстаздар коллективі үшін ең басты міндет. Сондықтан, бала тәрбиесіне
сергек қарадық.
Адам өз ісінің нәтижесін көру үшін алдына бір мақсат қойып,
тиімді әдістерді пайдалана білу керек. Балаларды да өз істерінің
нәтижесін сезіне білуге үйреткен жөн. Осы тұста еңбектің негізгі
элементтерін қамтитын ойын ойнаудың маңызы зор. Себебі ойын- баланы
еңбекке тәрбиелеудің алғашқы баспалдағы. Ойын арқылы еңбектену балаларды
қызықтырады, көңілін шарықтатады.
Егемен еліміздің тірегі –білімді ұрпақ. Білім бастауы- бастауыш
мектепте берілетіні айқын. Осыдан да бастауыш мектепте әр-түрлі дамытып,
келбетін сомдауға үлесқосады. Баламен тіл табысып, шәкірттер нағыз
тіршіліктің тынысын сезіне алады.
Ұлы Абай айтқандай,біліммен теңесе алады. Біздің егеменді
еліміздің мәртебесін көкке көтеретін, экономикасын, ішкі және сыртқы
саясатын дамытатын тек қана жастар.Жан-жақты сауатты жеке адамның дамуы
үшін кең мүмкіндіктер беріледі. Мектеп өмірі балаларға жаңа әлемді ашып
береді. Бұл тұрғыда бастауыш мектептің негізгі міндеттері- баланың жеке
басының ағашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін ашып дамыту.
Оқуға деген ықыласын , іскерлігін қалыптастыру.
І Оқыту іс әрекетін ұйымдастырудың аспектілері
1.1 Бастауыш білімнің педагогикалық технология ұғымының
мәнімен әдіснамалық сипаттамалары.
Окыту, білім беру тәжірибесі педагогикалык үрдістің сапасын үнемі
арттырып отыруды талап етеді. Осыған байланысты ғылым мен тәжірибеде
педагогикалық үрдістің сапасын көтерудің бай тәжірибесі жинақталған.
Солардың бірі — педагогикалык үрдісті технологияландыру.
Әлемдік педагогикалык тәжірибеге технология ұғымының ену тарихына көз
жіберсек, бұдан 15—20 жыл бұрын отандық педагогикада технология ұғымы
мүлдем дерлік колданылған жок. Дәстүрлі педагогика өкілдері технология
терминіне үрке карады, себебі, оған дейінгі түсінік бойынша технология деп
белгілі бір объектінің өзгерісін айтатын еді, яғни технологияның барлык
шарты орындалган кезде нәтижеге кепілдік берілетін. Бірак педагогтар бұл
категорияны педагогикалық құбылыс ретінде қарасты-руды кажет деп таппады.
Жалпы, технология идеясы өте жаңа ұғым емес. Оқыту үрдісін
технологияландыру туралы ойды осыдан 400 жыл бұрын Я. А. Коменский айтқан
бо-латын. Оның ойынша оқыту техникалық болуы қажет, яғни нені үйретсе де,
нені оқытса да табыссыз болмауы керек. Окытудың мұндай механизмін, яғни
нәтижеге кол жеткізетін оку үрдісін Я. А. Коменский дидактикалық машина
деп атады. Оған:
- максат қою;
- осы мақсатқа жетудің құралдарын іздестіру;
- бұл құралдарды қолданудың ережелерін табу маңызды болды.
Сөйтіп, мақсат -құрал - оны колдану ережелері – нәтиже модулі шықты. Бұл
білім берудегі кез-келген технологияның өзегі. Я. А. Коменскийден кейін
педагогикалык технология әлементтерін Песталоцци еңбектерінен кездестіруге
болады.
АҚШ-та педагогикалық технологияға қызырушылык үстіміздегі ғасырдың 30-
шы жылдарындағы техникалық қүралдарды пайдаланып окыта бастаған кезде
басталып, білім берудегі технология термині пайда болды. Бүл оку
үрдісінде техниканы пайдаланумен пара-пар еді. Бағдарламалап оқыту және
дидактикалық машина жасалуымен байланысты жаңа білім беру технологиясы
термині пайда болды, бүл оқыту мен тәрбиелеуді қалай қүру керек дегенге
саяды. Ақырында, 60-шы жылдарда америкалык, және батыс европалық білім
берудегі реформаларға байланысты оқу үрдісінде межеленген білім нәтижесіне
қалай жетуге болады мағынасын беретін педагогикалык технология термині
пайда болды [1].
Оқыту технологиясы, жоғарыда айтқанымыздай, кенеттен аспаннан түскен
жоқ. Бұл — үзақ тарихи дамудың жемісі. Мүның жолында талай іздену мен
адасу, жарқын ойлардың жылт еткен кездейсоқ жарқылы мен терең сенім, ұзақ
жылға еңбек пен еліктеу, ең соңында кәдімгі үйреншікті әдет қалыптасты.
Қоғам тарихы технология саласындағы көптеген революцияны біледі. Табиғат
танымында, ғылымда үлкен секіріс ретінде танылған ғылыми-техникалық
революциялар техника, технология саласына іргелі өзгерістер әкелді,
табиғатқа, қоғамға, адам өміріне игі өсерін тигізді, нәтижесінде жаңа
технологиялар, жаңа перспективалық бағыттар өмірге келді. Мұндай ірі ғылыми-
техникалық революциялар катарына нәрселердің микроқұрылымын тану, ғарышты
игеру, кибернетикалык күрылымдар, өндірісті автоматтандыру, калдықсыз өнім
өндіру және калдықты кайта өндеу жатады.
Қазіргі заманғы ғылыми-техникалык даму адам өмірінің, кызметінің
барлык саласын қамтиды, ал ғылым саласындағы теориялык және технологиялық
өзгерістердің жалпы стратегиясы ғылымның тұракты өзегі ретінде дүниенің
ғылыми бейнесін білдіреді [2].
Оқытудың технологиясы білім берудің теориялық және қызметтік негізін
калыптастырады, білімді еңбекпен ұштастырып, іс-әрекеттің саналылығын
дамытады, максатты өмір сүруге үмтылуға әсер етеді.
Педагогикалық технологияның білім берудегі бағасын жалпы мойындағанмен
де, оқыту технологиясының мәртебесі әлі де айқындалмаған күйде калуда.
Педагогикалык әдебиеттерге талдау жасап үнілсек, қазіргі кезде окытудың
педагогикалык технологиясы ұғымы ғылыми білім берудің теориясы мен
практикасына мықтап енгенін көреміз.
Педагогикалык технология ұғымының калыптасуы мен дамуының тарихында
педагогикалык технология үғымының мәні түрліше қарастырылады, яғни оқыту
технологиясын техникалық қүралдардын көмегімен оқыту деп ұғынудан бастап
педагогикалық технологияны ғылыми тұрғыдан ұғынуға дейін түрліше пікірлер
бар, олармен педагогикалык технология мәселесіне арналған Б. Блум, Дж.
Кэролл, П. Я. Гальперин, В. В. Давыдов, М. Кларин, Н. А. Менчинская, 3. И.
Калмыкова, Л. И. Занков, т. б. ғалымдардың еңбегі арқылы танысуға болады.
Солардын ішінде кейбіреуіне тоқталар болсақ,
В. П. Беспалько педагогикалык технология тәжірибеде жүзеге асырылатын
белгілі бір педагогикалык жүйенің жобасы деп аныктама береді [3]
ЮНЕСКО-ның қүжаттарында оқыту технологиясы пәнді оқыту үрдісі мен
техникалык және адам ресурстарын ескере отырып, білімді меңгерудің және
олардың өзара әсерін анықтаудың, пайдаланудың және жасаудың білім беру
түрін оңтайландыруды өзіне міндет етіп қоятын жүйені әдісі ретінде
карастырылады (ЮНЕСКО, 1986) [4].
Біріншіден, окыту технологиясы — оку ақпараттарының пайда болып
көріну, өзгеру, өңделу әдістері мен кұралдарының жиынтығы болса, екінші
жағынан окыту барысындағы мүғалімнің окушыға қажетті техникалық және
ақпараттык кұралдарды қолдана отырып, әсер ету жолдары туралы ғылым.
Біздіңше, төменде берілген анықтамадан оқыту технологиясы терминінің
мағынасына неғұрлым тереңірек үңілуге болады.
Бүгінде педагогикада технология ұғымы үш жерде қолданылуда.
• қазір кейбір әдебиеттерде әдістемені немесе оқытуды ұйымдастыру
түрлерін технология дейді.
• нақты педагогикалық жүйені технология дейді. (В.В.Давыдов
технологиясы, дамыта оқыту технологиялары, т.б.)
• қасиеттері белгілі өнім алу үшін қолданылатын әдіс-тәсілдердің
жиынтығы және жүйесі технология деп аталады.
Технологияның бірінші анықтамасы педагогикаға ешқандай жаңалық
енгізбейді. Екінші анықтамада бір сөз екінші сөзбен алмастырылған. Бұрын
В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, Л.В.Зан-ков, т.б. әдістемесі десе, қазір
технологиясы дейді.
Екінші анықтамада "технология" ұғымы өндіріс саласынан педагогикаға
алғаш енген кездегі мағынасын жоғалтады.
Сондықтан үшінші анықтама дұрыс, себебі ол өндірістік технология
ұғымынажақын. Технология дегеніміз - өндірістік процесті және оның
тәсілдерін ғылыми тұрғыдан суреттеу. Технологияны педагогикада қолдану
шекарасы бар, себебі технологияның нақты мақсаты болады. Білім беруде
мақсат қою мүмкін бе? "Білім - оқыту мен тәрбие" - деген анықтамаға
сүйенсек, онда мүмкін емес. Оқыту мақсаты - оқушыны болашақтағы мамандығына
керекті іс-әрекет тәсілдеріне үйрету. Оқушының оқу материалын қалай
меңгергенін оқай тексеруге болады. Олай болса оқытуда технологияны қолдану
әбден мүмкін.
Тәрбиеде жағдай басқаша. Бұл салада технологиялық жоба арқылы керекті
қасиеттерді алу мүмкін емес деген пікірлер бар. Себебі адамға неше түрлі
жағдайлар әсер етеді. Сонымен тәрбие процесінде бір сапаны қалыптастыруды
мақсат етіп, оның тех-нологиясын жасау мүмкін емес. Ол технологияны
тексеретін нақты құралдар жоқ.
Оқыту технологиясының ерекшеліктері:
• түрлі құралдар арқылы оқушылардың білім, іскерліктерін жиі тексеру.
• үлгермеушілерді анықтау және іріктеу.
• олармен қосымша жұмыстар өткізу, материалдарды қайталау. Осы
жұмыстардан кейін оқушылардың білім, іскерліктерін тағы тексеру.
• оқушылардың жаңа материалды меңгермеу себептерін зерттеу және
анықтау.
4. Оқыту процесіндегі технологиялық процесс
1. Диагностикалық құралдар арқылы оқушылардың білім, біліктілік
дағдыларын анықтап, содан кейін оларды білімдеріне қарай саралап оқытамыз.
2. Оқу материалыи меңгерту және бекіту үшін танымдық іс-әрекетті
ұйымдастыру.
Бұл бөлік педагогикада жақсы зерттелген, оған бұрын жасалған алуан
түрлі оқыту әдістемелері кіреді. Бүгінгі танда бастауыш мектептерде
дәстүрлі Л.В.Занков жәнеД.Б.Эльконин, В.В.Давыдов әдістемелері қолданылады.
3. Материалды меңгерудің сапасын бақылау
Егер әдістемелерде оқушылардың білімді меңгеріп және бекітуі үшін
оқушылардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастыруға баса назар аударылса,
технологияда танымдық іс-әрекетті ұйым-дастыру және оның нәтижесін тексеру
қатар жүреді. Бұлар өзара байланысты. Олардың біреуіне жете көңіл бөлмеу,
педагогикалық жүйені бұзады. Осы көзқарасқа сүйеніп оқыту процесін сызба
түрінде былай бейнелейміз.
Білім сапасын тексеруді жеке алып қарау оны жан-жақты зерттеуге
мүмкіндік береді. Оқушылар материалды қаншалықты деңгейде меңгергені
анықталып, атқарылатын жұмыстар белгіленеді. Мұғалім оқу материалын бекіте
алады, бірақ оны меңгермеген жеке оқушылармен оқу жұмыстары
ұйымдастырылады. Ал оқу материалын сыныптың көбі меңгермесе, онда өткен
материалды бекітумен қатар оны меңгермеу себептері анықталады. Ол үшін
диагностикалық құралдар (тест, бақылау жұмыстары, сұхбат, әңгімелесу)
қолданылады.
4. Топпен немесе жеке оқушылармен қосымша жұмыс істеудің, тәсілдері
мен әдістерін таңдау. Мұндай әдістер жеке пән әдістемелерінде жазылған.
5. Оқушылардың үлгермеу себептерін анықтау. Технологияның бұл бөлігі
өлі толық зерттелмеген. Шет тілі, әдебиет, физика, химия пәндері бойынша
жекелеген сыныптар үшін тестілер жасалған. Тапсырмалар арқылы оқушылардың
біліміндегі кемшіліктер анықталады, оны жойғанда ғана келесі бөлікке өтуге
болады.
6. Сыныптың барлық оқушыларының білімі мен тәрбиесіндегі кемшіліктерді
жоятын әдістемелерді таңдау.
Бұл бөлікте барлық сынып оқушыларының меңгермеген тақырыптарын
түсіндіру үшін мұғалім сабақ жоспарларының алуан түрлі варианттарын
қолданады. Мұғалім бұрынғы сыныптарда оқылған, бірақ қазір ұмытылған
материалдарды жаңа тақырыптармен байланыстырады.
Сонымен технология әдістемеден өзге, себебі ол оқушылардың материалды
меңгеру іс-әрекетін басқарады, олардың үлгермеу себептерін анықтауға ерекше
назар аударады. Технологияға білімді сапалы түрде меңгеру процесін басқару
және білім сапасын тексеру блоктары, кері байланыс жүйесі енеді. Кері
байланысты мұқият түрде жан-жақты жасау керек. Ең бастысы, оқу материалын
оқушының меңгеруі. Педагогика ғылымында білім сапасы бірінші орынға шығады.
Оны көтеру педагогика мен психология ғылымдары алдында тұрған маңызды
міндет.
Оқу материалын меңгеру заңдылықтары. Оқушы кез келген оқу
тапсырмаларын бұрынғы меңгерген ақпараттарына сүйеніп орындайды. Бала оқу
іс-әрекетінің тиімділігі оның жеке тәжірибесіне байланысты. Баланың өз
біліміне сүйеніп жасайтын іс-әрекетін репродуктивтік, өткен тәжірибеге
сүйеніп жаңа онімдер жасауын продуктивтік іс-әрекет дейді.
Іс-әрекетке үйрену репродуктивтік іс-әрекеттен басталады. Бала ереже,
алгоритмдерді қолданып жаттығулар жазады, есептер шығарады, мәтіннен
түсінгенін айтады, бірсөзбен айтқанда, дайын білімдерге ештеңе қоспайды.
Өз бетімен ізденіп, біліміне білім қосса, оқушының репродуктивтік іс-
әрекеті продуктивтік (өнімді) іс-әрекетке айналады. Оқушылар білетіндерін
бір-бірімен салыстырып өздері үшін жаңалық ашады. Осы аталған екі іс-әрекет
түрлері оқушының материалды түсінуіне мүмкіндік жасайды. Түсініктің 4
деңгейін В.П.Беспалько зерттеген. Енді оларға тоқталайық.
I деңгей (оқушылық) - репродуктивтік іс-әрекеттің ең қарапайым
деңгейі. Оқушы бұрынғы білімдеріне сүйеніп, түрлі тапсырмалар орындайды,
бұрынғы тақырыптың мазмұнын өзгертпей пысықтайды. Оқушы үлгі бойынша
есептер шығарып, жаттығулар жазады.
II деңгей (алгоритмдік) - репродуктивтік іс-әрекеттің күрделі түрі.
Оқушылар алгоритм бойынша түрлі тапсырмалар орындайды. Мысалы, мұғалім
құбылыстарды оқушылардың қалай түсінгенін мынадай жоспармен анықтайды:
• Құбылыстың сыртқы белгілері.
• Ол өткен кездегі жағдай.
• Құбылыс мәні, оның өту механизімі (құбылысты ғылыми теорияларға
сүйеніп талдау).
• Осы құбылыстың басқа құбылыспен байланысы.
• Құбылысқа сандық тұрғыдан сипаттама беру.
• Құбылыстың зиянды ықпалдарының алдын алу тәсілдері.
Тәжірибені жасау жоспары:
• Тәжірибенің мақсатын тұжырымдау.
• Тәжірибені жасар алдында гипотезалар ұсыну. Тәжірибені өткізуге
керекті жағдайларды анықтау.
• Тәжірибе үшін жабдықтарды және материалдарды анықтау және іріктеу.
• Тәжірибені жоспарлау.
• Тәжірибе нәтижелерін шығаратын тәсілдерді анықтау.
• Тәжірибені өткізу, бақылау, нәтижелерін анықтау.
• Нәтижелерді математикалық тәсілмен өңдеу.
• Алынған нәтижелерді талдау.
• Тәжірибеден қорытынды жасау.
III деңгей (эвристикалық)
Эвристика - грек сөзі - іздеп табамын, ашамын деген мағынаны
білдіреді.
Эвристикалық оқыту мақсаты - оқушыға барлық оқу пәндері бойынша
білімдік өнімдер жасату, мәселелерді өз бетімен шешуге үйрету.
IV деңгей (шығармашылық)
Шығармапіылық жұмыстардың түрлері. Оқу пәндерінде қорғалатын білімдік
німдердің үш түрі бар.
Дәстүрлі оқу курстары бойынша жасалатын пәндік өнімдер: Шығарма,
ертегі, құрастырылған есеп, тұжырымдалған ұғым, (феже немесе заңдылық,
бұйымдар, белгі, таңба, ойын, викторина, өойылым, сценарий, газеттің
мазмұны.
Пәнаралық және пәннен тыс өнімдер - бір пән шеңберінен шығатын іргелі
білімдік объектілерді зерттеу нәтижелері.
Методологиялық өнімдер (талдау тәсілдері, құрастырылған сұрақтар,
тұжырымдалған жорамалдар; жауаптарды іздеу тех-нологиясы, өздік жұмысының
жоспары, жұмыстың мақсатын анықтау, жеке білімдік бағдарламалар, оқу іс-
әрекетін талдау, өзіне-өзі баға беру, пікірлер, сын-пікірлер жазу).
Оқушылардың шығармашылық жұмыстарының нысандары:
• зерттеушілік (эксперимент, тәжірибе өткізу, ғылыми мәселені өзінің
шешуі, теореманы дәлелдеу);
• шығарма (тақпақ, ертегі, есептер, очерктер, трактаттар).
• көркемөнер шығармалары (бейнелеу өнері, сызба, кескіндеме, ән, саз,
би, кесте тігу, суретке түсіру, композиция, көрме);
• техникалық шығарма (бұйым, үлгі, макет, сызба, фигура, компьютерлік
бағдарлама).
• көрермендерге арналған шығармалар(концерт, қойылым, жарыс, шағын
көрініс);
• педагогикалық шығармалар (мұғалімнің орнына сабақ беру, сөзжұмбақ
жасау, ойын, викторина).
• методологиялық шығарма (тақырыптың жоспарын жасау, оқушыларға
арналған тесті сұрақтарын құрастыру, өзін-өзі талдап жазған күнделік
жүргізу.
Шығармашылық жұмыстарды бағалағанда оның жаңалығына, қисындылығына,
безендірілуіне, оқушының сұрақтарға дәйекті жауап беруіне, көрермендерді
және әділ қазылар алқасын қызықтыра білуіне назар аударылады.
Жоғары деңгей 8-10 ұпай алғандар. 1 -орын алған балалардың да
шығармашылық деңгейі жоғары деп бағалауға болады, 4-7 ұпай алғандардық
шығармашылық деңгейлері орташа. 1 -3 ұпай алғандардық шығармашылық
деңгейлері төмен. Себебі оның жұмысы үлгі бойынша орындалып, аздап
жетілдірілген. Жаңалығы аз. Осындай бағалар шығармашылық апталық кезінде
беріледі. Шығармашылық жұмыстар бойынша шығармашылық апталық өткізуге
болады. Озып шыққандар моральдық және материалдық жағынан ынталандырылады.
Жоғары сыныптарда ғылыми апталықтар өтеді.
Түсінік деңгейін (сапасын) тексеру үшін ауызша сүрау әдісі, жазбаша
тексеру жұмыстары жүргізіліп баға қойылады.
Бағдарламалық материалдық 70% -ын меңгерген оқушы (түсініп, есте
сақтаған), 30% қатесін өз бетімен түзете алады. 70% -дан төменгі білім
сапасы оқушы білімінің берік еместігін көрсетеді. Сондықтан оқу материалын
нашар меңгерген оқушымен қосымша жұмыс жүргізу керек.
Оқыту технологиясы:
• Оқушыныңбілімділік, білік, дағдыларын диагностикалық құралдар
арқылы анықтау.
• Оқыту процесінің тиімділігін (пайдалылығын) объективтік әдістер
арқылы тексеру.
• Оқу материалының 70% -ын оқушыға меңгерту.
Оқыту қандай болу керек. Негізгі талап — оқыту процесі арқылы оқушыға
білімді меңгерту [5].
Оқыту технологиясы — оқу бағдарламаларында карастырылған алға қойған
мақсатқа жетудің тиімділігін камтамасыз ететін оқытудың әдіс, құрал және
түрлерінің жүйесі арқылы оқыту мазмұнын жүзеге асыру жолы. Сөйтіп, оқыту
технологиясында мазмұн, әдіс және құралдардың өзара байланысы мен
себептілігі жатыр, ал қажетті мазмұнды, тиімді әдістер мен күралдарды
бағдарлама мен койылган педагогикалық міндетке сәйкес іріктей білу
мүғалімнің педагогикалық шеберлігіне байланысты. Барлық берілген
анықтамалардан біз технология — tесһnе — өнер, шеберлік және lооог —
ғылым, заң, бір сөзбен айтканда технология дегеніміз - шеберлік (өнер)
туралы ғылым екенін көреміз [6].
Оқу барысында оқыту технологияларын қолдану жөнінде сөз болғанда
әркімде әртүрлі пікір туады. Соның нәтижесінде отырғандар оптимистер және
пессимистер болып екіге бөлінеді. Оптимистер үшін технология касиеті бар
машина тәріздес, оны іске косса болды, дәстүрлі педагогикаға тән бүкіл
кемшілік жойылып сала береді. Көзді ашып-жұмғанша болашақта бүкіл әлемді
таң қалдыратындай, соншалықты терең де кең көлемде білім алады. Сонымен
катар олардың ойынша, бұл машина көп адамға бір мезгілде осынша білім
беретін болғандықтан, өте арзанға түсіп, білім беруге жүмсалатын қаржыны
азайтуға мүмкіндік береді.
Пессимистер үшін технологияны оқыту барысында қолдану басқаша машина
түрінде елестейді, ол — зиянды рухтың пайда болуына әкеліп соғады.
Өздігінен басқарылатын машина баскалардың өзбетінше ойлау қабілеттерін
жойып, пайымдауына, қиялдауына, білігіне кері әсер етеді. Соның нәтижесінде
баланың акылойы, бағалау қабілеті, жеке тұлга ретіндегі дамуы тежеліп,
мұғалім мен баланың жеке үзак уақыт тұракты жұмыс істеуінің кажеттігін
тудырады. Мұндай машиналар түбінде мұғалімді жұмыссыз қалдыруы да мүмкін.
Біздің пікірімізше, бұл екі көзқарастың өкілдері де технологияны оқу
барысында қолдануды өте тар көлемде түсінеді. Шындығында, бұл үғымның кең
мағынасы білім беру жүйесі мен окыту үрдісінде әртүрлі ең тиімді әдістерді,
материалдарды, құрал-жабдықтарды қамтуға мүмкіндік береді.
Казіргі заманғы оқыту технологиялары педагогикалық, және психологиялық
ілімдер негізінде жасалған дамытушы, жеке бағдарлы, максатты технология
болып табылады.
Оқу үрдісін технологияландыру баска ақыл-ой талабына ғана негізделген
рационалистикалық немесе технократтық деп аталатын дидактикалық
парадигмамен әдіснамалык байланыста.
Педагог-рационалистерін негізгі міндеті — оқу материалын меңгерудің
неғүрлым тиімді тәсілін іздестіру. Нақ осы модель төңірегінде окытудын
техникалык кұралдарын колданудың мүмкін жолдары пайда болып, ол кейіннен
оқыту технологиясы үстанымдарына ұласты.
Үстіміздегі ғасырдың 60-шы жылдарында бағдарламалап оқыту бірте-бірте
тәжірибеге ене бастады. Оның мәні:
1. Оқушылардың жауап берудегі кыска, логикалық жауаптарының жүйелілігі.
2. Әрбір жауап беру қадамы нәтижені хабарлаумен түйінделеді.
Бағдарламалап оқыту негізіне 60-шы жылдары АҚШ-та кен тараған бихервиоризм
психологиялық ілімі жатады. Бихевиоризмнің негізін салушы америка психологы
Д. Уотсон [7]. Ол жануарлардың мінез-құлқын зерттеу нәтижелері мен
әдістерін адамға қолданып, адамның өзі байқай алмайтын психологиялық
процестерді зерттеуді ұсынды.
Бихевиористер тірі организмге әсер ету мен оның кері жауабының
арасындағы қатынасты зерттеуді психологияның негізгі міндеті деп есептейді.
Технократтық педагогика мен дидактика білім беруді пайдалы мінез-құлық
қалыптастыру, болашақ өмірге кажетті біліктерді жинактау деп қарастырады.
Маманның білімі мен білігі барлық талаптарды канағаттандыратындай
оқыту технологиясы педагог пен оқушының өзара әсерінің тиімділігіне
бейімделген психологиялық-педагогикалық жағдайды жүзеге асыруға
бағытталған.
Педагогикалык психология окушының оқу-танымдық кызметінің құрылымы мен
мазмұнынан көрінеді. Сонысымен де ол әдістемеден ерекшеленеді. М. Чошанов
оқыту технологиясы мен әдістемелік жүйенің негізгі айырмашылыктары
әрбір белгінің байқалу дәрежесімен анықталады дей келіп, педагогикалық
технологияның негізгі белгілерін айқындап береді. Біздің мақаламыздың
максатына кірмегендіктен, біз ол белгілерге тоқталмаймыз.
1.2 Методикалық жұмысты ұйымдастыру мәселесі.
Қазіргі кезеңдегі ғылым мен техниканы жедел даму жағдайында
мектеп мұғалімінің алдында аса жауапты міндеттер тұр. Ғылымның дамуы,
техниканың жаңаруы оқушылардың сана-сезіміне өзінің әсерін тигізіп,
мектептегі оқытудың жаңаруы қажет екенін емірдің өзі көрсетіп отыр.
Мектептегі басты тұлға — мұғалім, ал оқу процесінің негізгі формасы —
сабақ. Демек, мектеп мұғалімі әр сабақтың тиімді әрі қолайлы әдіс-
тәсілдерін таба білуі тиіс. Әр сабақтың білімдік, тәрбиелік мәнін ғылыми
тұрғыдан жете түсініп, методикалық жағынан дұрыс ұйымдастыра білуге
міндетті. Бастауыш оқытудың төрт жылдық жүйеде болуы, онда жұмыс істейтін
мұғалімдерден педагогикалық, психологиялық ғылымды жете меңгеруін,
методикалық, әдебиеттерді үнемі пайдалануды, зерттеушілік қызметке ие
болады. Өйткені адам әсемдікті ұғынумен бірге бірте-бірте өзінің рухани
бейнесін де қайта жасайды. Оның санасы мен сезімі тереңдеп, байи түседі,
жүрегі қайырымды бола бастайды. Сондықтан ондай адамға өмір де жарқын,
қызғылықты, бақытты болады.
Аға ұрпақтан орта буынға, одан жас өспірім балаларға сабақтаса
жалғасып келе жатқан эстетикалық тәрбиенің мәртебелі мерейлі мақсаты да осы
бақытқа жетелеу, жеткізу-деніспен жұмыс істеуді талап етеді. Бастауыш
мектеп тек кұрылысы жағынан өзгерген жок, ондағы оқыту мен тәрбиелеу
жұмысына да жаңаша көзқарас қажет. Сабақ берудің методикасын игеру,
баланың жас ерекшелігіне сай икемдеу, лайықтау үшін мұғалім көп
ізденуі, жаңаша, өмір талабына сай жұмыс істеуі керек. Жаңаша қалай
жұмыс істеуге болады?, Оқу-тәрбие жұмысының сапасын, тиімділігін
арттыруды неден бастау керек? деген сұрақтар қазіргі мұғалімді терең
толғандырады. Осы сұрақтар төңірегінде мұғалімге методикалық жағынан
кемек керек-ақ.
Әр мектептің өзінің алған тақырыбы, сол тақырыпқа байланысты
жүргізілетін методикасы бар. Қандай методикамен жұмыс істесе де, оқу-тәрбие
жұмысын жақсарту, терең білім беру, коллектив алдына қойған міндетті
орындау мақсатын көздеуі тиіс.
Ең алдымен мұғалім оқытудын заңдылықтарын білуге міндетті. Ал ол
заңдылықтар педагогика — психология теориясында өзара байланысты түрде
топтастырылған. Осы заңдылықтардан дидактикалык принциптер туындайды.
Мұғалім сабақта бұл принциптерді бұлжытпай орындайды.
Демек, сабақтың ғылыммен байланысы, көрнектілігі, түсініктілігі,
өмірмен күнделікті тәжірибемен байланысы болады. Ал мұғалім осы
принциптерді сабақта әрі тиімді, әрі қажетіне қарай қолдануы тиіс. Мәселен,
өтіп отырған тақырыптың мазмұны ғылыми тұрғыдан оқушылар түсінігіне сәйкес
келе ме? Тақырып мазмұны тым ғылыми тұрғыда түсіндірілсе, оқушылар ұқпай
қалуы мүмкін, ал тым жеңіл болса, баланың ой-өрісі дамымай, шектеліп
қалады. Сол сияқты көрнекілікке тым әуестеніп кетсе, баланың ойлау қабілеті
нашарлайды. Міне, осындай жағдайларды ескеріп ди-дактикалық принциптерді
орындай отырып, тақырып мазмұнын игерту-дің ең қолайлы әдістері қолданылуы
тиіс.
Қазіргі сабаққа қойылатын методикалық талаптар осы күнге дейінгі
методиканың ең озығына сүйенеді, бірақ емір талабына сәйкес мектеп, мұғалім
алдындағы міндеттер ескеріледі.
Ең алдымен сабақты дұрыс жоспарлау қажет. Әр сабақтың бір-біріне
байланысы, сабақтастығы, сабақтың түрін анықтау, сабақ тақырыбының жалпы
тақырыппен үйлесімділігі, т. б. Екіншіден, сынып коллективін, ондағы әр
оқушының жеке ерекшелігін білмеу, ескермеу сабақ өткізуде едәуір
қиыншылықтарға соқтырады. Қатар сынптарда бірқалыпты сабақ өткізу жиі
кездеседі, жеке сынып оқушыларының ерекшелігі ескерілмей, бірдей жоспармен
сабақ өтіп, бірдей талап қойылады. Әр оқушының, әр сыныптың жеке
мүмкіндігін ескеру, сынып коллективінің қалыптасу жайы, олардың тәлім-
тәрбиесі мен ой-өрісінің жетілуі, олардың қызығушылық қабілеті, бір нәрсеге
әуестігі, икемділігі, оқушылардың алған біліміндегі олқылықтарды болдырмау
— қазіргі сабаққа қойылатын негізгі талаптар.
Үшіншіден, сабақтың мақсатын айқындап жоспарлау, мұғалімнің, окушының
міндетін нақты білуі. Демек, білімдік мәселелерді ойланып, комплексті түрде
шешу (білім дағдыларының қалыптасуы, өз бетшен жұмыс істеуге бағыт алуы)
тәрбие негіздерінің қалыптасуы, психологиялық дамуы, сабақтың ең негізгі
мақсатын ажырата білу.
Төртіншіден, сабақ мазмұнының негізгі түйінен бөліп ала білу, қажетсіз
хабарламаларға бой ұрмау, оқулық материалдарына қосымшаларды үйіп-төкпеу.
Оқушы назарын сабақ мазмұнына сай ғылыми түсініктерге аудару дүниетанымын
арттыру, сабақ мазмұнының өмірмен баланысы, оқушының өмір сүрген ортасымен,
күнделікті өмірмен ұштасуы, сабақ өткізудің әдіс-тәсілдерін дұрыс таңдап,
нақтылап өткізу.
Мұғалім әр сабаққа жан-жақты дайындалып, әдіс-тәсілдерді орынды таңдай
білсе, көп ізденіп, оқушылардың жетілу, өсу дәрежесін үнемі зерттеп отырса,
мектепішілік бақылау мұғалім жұмысындағы жетістікті көре біліп
әріптестерінің арасында таратып отырса, ал кемшілікті дер кезінде анықтап,
оған бағыт сілтеп, методикалық жәрдем көрсетіліп отырса, мектептегі оқу-
тәрбие жұмысы нәтижелі болатыны сөзсіз.
Мұғалімнің мамандығын жетілдіруде, жас мұғалімге көмектесуде, озық
тәжірибені таратып, пайдалануда методикалық бірлестіктердің жұмысы мазмұны
болуы шарт. Бұл бірлестіктердің қарайтын мәселелері жетілдірілген
бағдарлама мазмұнын жүзеге асыру мақсатын көздейді.
Атақты педагог В. Коменский Мектепті жетілдіру тек қана мұға-лімнің
мамандығын жетілдіру арқылы жүзеге асады. Мұғалім қандай болса, мектебі дәл
сондай болады деген болатын.
Демек, мектептегі оқу-тәрбие жұмысының дұрыс жолға қойылуы мұғалімге
байланысты. Мектептегі педагогикалық кадрлармен жұмыс жүйелі, бір салаға
түскен жағдайда нәтижесі де өз дәрежесінде болмақ. Тірек мектептері, озық
тәжірибе мектебі, жас мамандар мектебінің нақтылы мақсаты, жоспары, оның
нәтижесі болуы керек. Мұғалімдердің білімін жетілдірудің қалыптасқан жүйесі
төмендегідей негізгі принциптерге сүйенеді:
— саяси-идеялық және мамандық жетілдіру жұмысының бірлігі;
— мамандықты жетілдіруді үзбей, үздіксіз жүргізу;
— ғылым жетістіктері мен озық тәжірибеге сүйену;
— мамандық жетілдіруде оқушының жеке ерекшелігін үнемі ескеріп отыру;
— өз білімін арттыру, мектеп басшыларымен бірлікте жұмыс істеу-
Мамандықты жетілдіру тек осы айтылғандармен шектелмейді. Ата-аналар
лекторийі, ғылыми-практикалық конференцияға, көрмелерге, педагогикалық
оқуларға қатысу, радио-теледидардан хабарлама жасау, тәжірибе алмасу,
экскурсия, т. б. қажетті жұмыстарға үнемі қатысу арқылы да білімін
жетілдіріп отырады.
Мұғалімдердің мамандығын жетілдіруде методикалық жұмыстар негізгі сала
болып табылады. Бұл жөнінен мұғалімдерге басшылық жасап, бағыт беретін
методикалық бірлестіктер, аудандық методикалық кабинеттің және облыстық
мұғалімдер білімін жетілдіру инситуттарының методистері болмақ. Әсіресе
қазақ мектептерінің, оның ішінде шағын комплектілі мектеп мұғалімдері
методикалық көмекке өте зәру. Оның үстіне қазақ тілінде жа-зылған
методикалық әдебиеттер де, тапшы. Барының өзі мұғалім қолына тие бермеді.
Облыс, аудан көлемінде, жекелеген методикалық бірлестіктерде тәп-тәуір
жұмыстар да жоқ емес. Ал сол жұмыстар өз мектебінен, ауданнан шықпай
қалады.
Дегенмен, методикалық жұмысты жақсартуда әлі де болса кездесетін
кемшіліктер бар. Олардың негізгілері:
— мұғалімнің жұмысына жасалатын педагогикалық талдаудың өз дәрежесінде
болмауы, жан-жақты бағаламау, негізсіз қорытындылау;
— мұғалімдер коллективінің мүмкіндігін ескермеу, шамадан тыс ету,
жеңіл-желпі қарау.
— жүйесіз, байланыссыз жұмыс істеу ешқандай қорытынды шығармау, нәтижесін
бағаламау;
— мұғалімдерге шектен тыс қосымша жүктемелер беру;
— методикалық аппараттың жүйелі жұмыс істемеуі, бірыңғай талаптың болмауы;
Методикалық жұмысты жоспарлаған мектеп, аудан, облыс өз мүмкін-
діктерін ескергені жөн. Коллектив қандай тақырыпты қалайды, ол та-қырыптың
өміршеңдігі, тақырып мазмұнын ашуда заман талабына сай қолайлы әдістерді
қолдану жолдары жоспарланады. Методикалық жұмыс нақты талаптарды орындауды
көздейді. Бұл, біріншіден, мұғалімнің жұмысын жан-жакты талдауды талап
етеді. Екішпіден, оның педагогикалык шеберлігін шыңдауға басшылық етеді.
Аудандық, облыстық методикалық кабинеттер мектептегі методикалық
бірлестіктердің жұмысын ұйымдастырып, бағыт беріп отырады. Методикалық
бірлестік — мектептің барлық педагог қызметкерлерінің өз мамандығын
жетілдіретін, шеберлігін арттыратын, озық тәжірибемен ғылым жетістіктерін
өз жұмысына шығармашылықпен енгізетін бірде-бір орын.
Мектеп директоры немесе орынбасарлары жеке пән немесе бастауыш
сынып мұғалімдерінің бірлестіктерінің жұмысын бақылаушы ғана емес,
белсене қатысушының бірі болуы тиіс.
Методикалық бірлестіктерге мұғалімдерді топтастыру үшін төмендегілер
ескерілуге тиіс.
1. Ең алдымен бірлестіктегі мұғалімдердің саны анықталады. Осыған сәйкес
жұмыстың түрі белгіленеді. Өйткені бірлестіктің негізгі мақсаты
мұғалімге шұғыл кемек көрсету, практикалық сабақтарын өткізу.
Практикум өткізу үшін қатысушылардың саны шектеулі болуы шарт. Сондықтан
бірлестіктегі педагогтердің саны 5-тен 20-ға дейін болғаны дұрыс.
2. Методикалық бірлестіктердің-қолайлы түрін ұйымдастыру. Әдетте бір пәнге
арналған бірлестіктердің ұтымды екені тәжірибеде дәлелденіп жүр. Ал шағын
елді ауыл мектептерінде оған мүмкіндік бола бермейді. Сондықтан әр пәннің
басы қосылған методикалық бірлестіктер ұйымдастыру мүмкіндіктері пайда
болады. Бұл бірлестіктердің өзіндік тиімді жақтары да бар. Соңғы кезде көп
сөз болып жүрген пәнаралық байланысты жүзеге асыруға болады.
3. Методикалық бірлестікті қай деңгейде ұйымдастырған дұрыс? Мектепте ме,
мектепаралық па, аудан көлемінде ме? Ол жергілікті жерде анықталатын
мәселе. Қай түрі ұйымдастырылса да, мұғалім немесе мектеп басшысы біреуінің
ғана мүшесі болады.
Бастауыш сынып мұғалімдері жеке бірлестікке немесе әр сынып мұ-
ғалімдеріне арналған мектепаралық методикалық бірлестіктерге (1-сынып, 2-
сынып; 3-сынып, 4-сынып) ұйымдасады. Бұл жағдайда жоғарыда айтқандай,
мектептердің арақашықтығы ескеріледі [8].
Методикалық жұмыстың маңызды саласының бірі — жоспар. Оның мазмұны
мұғалімдердің көкейтесті мәселелерін қамтып, педогогика-ның озық тәсіліне,
ғылым жетістіктеріне негізделе жасалуы тиіс. Жинақтап айтқанда, мынадай
мақсаттарды қамтиды:
— педагогикалық коллектив алдындағы міндеттің айқын болуы, ңақты
мәселелерге арналып, орындалуы;
— жоспарланған жұмыстардың алдыңғы және соңғы жоспарланатын шаралармен
өзара байланысы;
— жоспарланған жұмыс мазмұнының жүйелілігі, оның орындалуы, жоспарланған
жұмысқа жауапкершілікпен қарау, қағаз бетінде қалып қоймауы;
— тапсырма беруде мұғалімнің дайындырын, деңгейін, мүмкіндігін ескеру;
— жұмысқа педагогикалық талдау жасау, жұмысты одан әрі жалғастыру
мақсатында тапсырманың орындалуын қадағалап отыру.
Методикалық бірлестіктің жұмысы барлық мүшелерінің қатысуымен тұтас
оқу жылына жоспарланады. Әрбір отырыстың тақырыбы, ағымдағы жұмыстар,
бірлестік мүшелерінің нақты міндеттері, т. б. көрсетіледі. Бірлестік
жұмысын жоспарлаудан бұрын мына мәселелерді анықтап алған жөн.
1. Методикалық бірлестік мүшелері туралы мәлімет (аты-жөні білімі,
педагогикалық стажы, мамандығы, қай мектепте, қай сыныпта жұмыс істейтіні,
методикалық жағынан шеберлігі, қандай проблемамен айналысатыны, т. б.).
2. Педагогикалық коллективтің, методикалық бірлестіктің психоло-гиялық-
педагогикалық, методика-лық проблемасы. Жеке мұғалімдер тақырыбының осы
ортақ проблемамен байланысы.
3. Білім жетілдіру туралы мәлімет, озық тәжірибе мектебіндегі жұмысқа
қатысы, семинар, педоқуларға т. б. қатысуы.
Методикалық бірлестік төмендегідей негізгі міндеттерді атқарады және
жоспарлайды.
1. Өткен оқу жылындағы жұмысты қорытындылау, жаңа оқу жылындағы міндеттер.
Методикалық бірлестік қандай мәселе бойынша жұмыс істеді, олары практика
жүзінде қалай іске асты. Қаралған мәселелердің бір-бірімен байланысы,
болашақтағы жұмыспен сабақтастығы. Кездескен қиыншылықтар, оларды жоюдың
жолдары.
2. Мамандықты жетілдіру. Қайта даярлаудан өткен педагогикалық кадрлардың
нақты есебі; тірек мектебіндегі семинарларға, практикумдарға қатысуы, курс
жұмыстарының қорытындысы бойынша есеп беру; өзіндік жұмысты орындау; ғылыми-
теориялық, методикалық тақырыптарға баяндама жасауы, психологиялық-
педагогикалық және методикалық әдебиеттерді оқуы; ашық сабақтарды, сыныптан
тыс жұмыстарды талдауы, методикалық кеңес, көмек беру мақсатында
әріптестерінің сабағына қатысуы, методикалык апталық дайындау [9].
3. Оқушылардың білім дағдыларын тексеру, ҚР білім беру министрлігінің
инструкциялық-методикалық нұсқау, бұйрықтарын оку, бағдарламаның түсі-нік
хаттарын оқу, бақылау жұмыстарының қорытындысын алып отыру, мектеп
құжаттарын тексеру.
4. Озық тәжірибені тарату. Қімнен нені үйренуге болады? Одақ, республика,
аудан, мектеп көлемінде көрінген танымал озық тәжірибе жайында таныстыру,
таратуға лайықты деп ұсынылған озық тәжірибені анықтау, қай түрде тарату
қажеттігін шешу (альбом, стенд, мақала, буклет т. б.); конференция,
педоқуға баяндама әзірлеу, оған мынадай талаптар қою; жаңа немесе
жетілдірілген бағдарлама бойынша іс-тәжірибе, пәнаралық байланыс арқылы
ғылым негіздерін үйрету, сабақта окушы жауабының түрлері мен формалары.
5. Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру. Факультативтік сабақтар,
олимпиада; ертеңгіліктер, кештер, оқырмандар конференциясы, диспуттар,
үйірме жұмыстар, газет шығару, көрме ұйымдастыру т. б. жұмыстардың
тақырыптарын көрсету.
6. Оқу кабинеттерінің материалдық базасын нығайту. Оқушылардың,
мұғалімдердің күшімен жасалатын жылжымалы стенділер, кабинеттегі
көрнекіліктерді толықтыруға, жаңартуға арналран материалдар, аудивизуалдық
құралдар; кабинеттегі методикалық, ғылыми-көпшілік әдебиеттерді толықтыру.
Ендігі жерде бірлестікті өткізу мерзімі, мәселелері нақты,
анық болуы шарт.
Бірлестік отырысында мынадай мәселелер қаралады.
1. Педколлективтің зерттеп жүрген проблемасы бойынша теориялық сипаттағы
шағын баяндама (педагогика, психология, сабақ өткізудін методикасы).
Бағдарлама мазмұны бойынша аса қажетті немесе қиын тақырыпты методикалық
жағынан талдау (практикум).
3. Ашық сабақ, сыныптан тыс жұмысты талдау, қорытыны пікір айту (отырысқа
дейінгі сабақтар бойынша).
4. Жаңадан басылып шыққан методикалық құралдармен таныстыру
Өздік білімін жетілдіруге бағыт беру
Аталған мәселелер бір-бірімен тығыз байланыста жоспарланады,
әңгімеленеді, бір-бірінің мазмұнын толықтырады.
Методикалық жұмыстың ең негізгі міндеті — мамандықты жетілдіру. Мамандықты
шыңдауды тұжырымдап үш бағытта жүргізу ұсынылады.
О л ар:
— жас мамандарды педагог ретінде қалыптастыру (теориялық білімді
практикамен ұштастыру, дидактикалық принциптерді, педагогика, психология,
методиканы игеру); ,
— шеберлікті жетілдіру (қазіргі кездегі ғылым жаңалықтарымен практиканы,
дидактиканы, психология, методиканы бірлікте меңгеру);
— педагогикалық шеберліктің шыңына жету (озық тәжірибені табу, оны тарату,
жаңашылдар тәжірибесін өз мүмкіндігіне қарай пайдалану, т. б.).
1.3 Оқыту әдістерінің жалпы сипаттамалары
Мұғалім оқытудың нәтижесін арттыруда оқыту әдістеріне қатысты амал-
тәсілдерімен қатар оның. құралдарын да пайдаланады.
Оқу құралдарына оқу кітаптары, көрнекі және техникалық құралдар
жатады.
1. Оқу кітаптары - оқулықтар, оқу-әдістемелік кітаптар, анықтамалар,
сөздіктер, есептер жинағы т.б.
2. Көрнекі құралдар - кестелер, сызбалар, чертеждар, суреттер,
фотосуреттер, альбомдар, тарихи, экономикалық-географиялық карталар т.б.
3. Техникалық құралдар - үнтаспа, телеарна, бейнетаспа, компьютер т.б.
Оқыту әдістері педагогика саласында талас тудыратын күрделі
мәселелердің бірі болып табылады. Соған орай бүгінгі танда оқыту
әдістерінің анықтамасы және оларды топтастыру мәселесінде ортақ пікір
қалыптаспаған.
Бұл мәселені зерттеуші авторлар (С. И. Архангельский, С. И. Зиновьев,
Н. В. Кузьмина, Т. А. Ильина, Н. Д. Никандоров т.б.) оқыту әдістеріне
түрліше анық-тама беріп, оларды әр түрлі негізде топтастыруды үсынады [10].
Ғылыми педагогикалық әдебиеттерде топтастырудың жиырмадан астам түрі бар
екен.
1. Оқушылардың таным белсенділігіне қарай (М. Н. Скаткин, И. Я.
Лернер):
- түсіндірмелі хабарлау әдісі;
- репродуктивтік әдіс;
- проблемалық баяндау әдісі;
- эвристикалық әдіс.
2. Оқытудың мақсаттары мен қүралдарына қарай (М. А. Данилов, Б. П.
Есипов,Т. А. Ильина):
- жаңа білім беру әдісі;
- біліктер мен дағдыларды қалыптастыру әдісі;
- Техникалық құралдармен жұмыс істеу әдісі;
- Өзіндік жүмыс істеу әдісі;
- білімді тексеру әдісі;
- проблемалық, программаланған оқыту әдісі.
3. Тұтас педагогикалық әрекеттің тәсілдсріне қарай (Ю. К. Бабанский):
- оқу-танымдық әрекеттерді ұйымдастыру;
- оқуға ынталандыру;
- оқытудағы бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері.
4. Әдістің логикалық және психологиялық сипатына қарай (Р. Г. Лемберг):
- ауызша баяндау әдісі;
- есеп шығару әдісі;
- өнер құралдарын пайдалану әдісі.
5. Мұғалім мен оқушылардың жасайтын әрекетінің ерекшеліктеріне қарай (В.
Оконь):
- жаңа білімді игеру әдісі;
- өзіндік білім әдісі;
- проблемалық әдіс;
- практикалық әдіс;
- керкем әдебиет пен өнер қүралдарын пайдалану әдісі. Солардың ішінде ең
көп тараганы — білім берудің көздеріне сәйкес (И. Т. Огородников,С. И.
Перовский, Е. Я. Голант):
- сөздік немесе ауызша баяндау әдісі;
- корнекілік әдіст.ер; -тожірибелік әдістер.
әдістің ерекшелігі: егер мүғалім оқу материалын ауызша баяндаса, онда білім
алу көзі мүғалімнің сөзі болып табылады немесе мүғалім оқушыларға білім
беруде көрнекіліктерді қолданса, онда білім алу көзі көрнекіліктер болып
есептелінеді т. с. с. [11].
Білімді меңгерту қандай жолдармен немесе тәсілдермен іске асса да,
оқыту әдістерін тандау негізінен, білім берудің мазмұны сияқты, оқытудың
жалпы мақсаттары және міндетгеріне сәйкес анықталады.
Оқу процесінде білім берудің көздеріне қарай қолданылатын әдістер:
Сөздік әдістер: түсіндіру, әңгіме, әңгімелесу, лекция, кітаппен жүмыс.
Көрнекі әдістер: иллюстрация және демонстрация.
Тәжірибелік әдістер: лабораториялық, практикалык, графикалық, әр түрлі
жаттығу жұмыстары.
Оқыту процесінде ең көп тараған дәстүрлі әдіс - сөздік немесе
оқытушының ауызша баяндау әдісі. Бұл әдіс оқыту процесіңце басқа әдістерге
қарағанда жетекші роль атқарады.
Бұл әдісті қолданғанда оқытушы оқушыларға білім берумен қатар олардың таным
белсенділігін арттыруға (зейін, қабылдау, ойлау т.б. процестеріне)
байланысты да әрекет жасайды.
Оқытушы оқу материалын ауызша баяндауы көп жағдайда түрлі көрнекі және
техникалық құралдарды пайдаланумен ұштастырылады.
Ауызша баяндаудың тағы бір ерекшелігі, оқытушының түсіндіруі мен
оқушылардың үғыну процесінің қатар жүруінде. Түсіндіру барысында әңгіме,
әңгімелесу, ауызша-жазба және лабораториялық жұмыстарын қажетіне сай қатар
қолдану керек.
Түсіндіру - оқу материалын оқытушының логикалық тұрғыдан дәйекті де
сындарлы баяндауы. Оның себебі, түрлі зандылықтар мен ережелерді түсіндіру
белгілі дәрежеде логикалық жүйелілікті қажет етеді.
Түсіндіру әдісінің мақсаты: заттардың елеулі белгілерін ашып көрсету,
фактілер мен құбылыстарды талқылау. Сондықтан мұғалімнің оқу материалын
түсіндіруінде әрқашанда пайымдау, қорыту, дәлелдеу көп болады.
Түсіндіру әдісінің ең маңызды мәселелері — оқушылардың алдына жаңа
мәселені айқын, ашық етіп қойып, оқу материалын түсінікті баяндап шығу.
Түсіңдіру әдісінің табысты болуы оқытушының нақтылы деректерді қаншама
сәтті қолдана білгендігіне де байланысты.
Түсіндіру әрқашанда заттар мен фактілердің, құбылыстардың мәнін ашу,
қағидаларды түсіндіру, осылардың негізіндс оқушыларға жаңа білімді
баяндауда оны терең және түсінікті ұғынуларына мүмкіндік туғызады. Бірақ ол
оқушылардың жас ерекшеліктеріне, сынып және пән ерекшеліктеріне қарай
өзгеріп отырады.
Әңгіме — мұғалімнің сабақ барысында оқушылармен араласуының неғұрлым
қолайлы тәсілі болып табылады. Сөйтіп, оқушыларға жаңа білімді түсіндірудің
неғұрлым қарапайым және түсінікті түрі.
Әңгіме барысында мұғалім құбылыстарды бірізділікпен көркем суреттей отыра,
өз сөзін әртүрлі көркем шығармалар (картина, фотосурет) мен көрнекі
құралдарды қолдану арқылы жалғастырып отырады. Оқытуды бұлай үйымдастыру
оқушылардың фактілер мен құбылыстарды жақсы түсініп, ұғынуына көмектеседі
[12].
Бұл әдісті қолдану барысында оқытушы мен окушылар арасында диалог
пайда болады. Әңгіме оқытудың түрлі міндеттерін орындауға бағытталады: жаңа
білімді хабарлау, оны бекіту мақсатында қолданылатын әңгіме; өткен
материалды жаңамен байланыстыру, өткенді қайталау, оны тексеру және бағалау
үшін қолданылатын әңгіме.
Әңгімелесу - оқытушы мен оқушылар арасында жаңа білімдерді хабарлау,
пысықтау, қорытындылауды дұрыс ұйымдастырылған сұрақ-жауап тәсілінде
қолданылады. Сондықтан әңгімелесу оқытудың аса күрделі әдісі болып
есептелінеді. Бұл әдісті нәтижелі пайдалану мұғалімдер тарапынан өте мұқият
дайындықты талап етеді.
Әңгімелесу барысында мұғалім оқушылардың жеке басының қабілетін,
зейінін (т. б. психикалық процестерін), таным ерекшеліктерін танып біледі,
баяндалып отырған немесе өтілген оқу материалын олардың қалай ұғынғанын
анықтайды.
Әңгімелесуде баяндау, талдау, қорытынды жасау тәсілдері қолданылады.
Бұл әдіс, сонымен қатар, сүрақ-жауап тәсілі арқылы да іске асады. Ол үшін
мүғалімнің сүрақтары дәл, жинақы, оқушының ойын оятуға, дамытуға
бағытталған болуы тиіс.
Оқулықпен және кітаппен жұмыс істеу әдісі — оқушылардың өздігінен жаңа
білімдерді қабылдау, топта алған білімдерін бекіту, біліктілік пен дағды
қалыптасгыруда тиімді әдіс болып табылады.
Кітап - білімнің сарқылмас қайнар бұлағы. Ол білім мазмұнын кеңірек
ашып, оқушылардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4-5
1 ОҚЫТУ ІС-ӘРЕКЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ АСПЕКТІЛЕРІ 6
1.1 Бастауыш білімнің педагогикалық технология ұғымының 6-13
мәнімен әдіснамалық сипаттамалары
1.2 Методикалық жұмысты ұйымдастыру мәселесі 13-18
1.3 Оқыту әдістерінің жалпы сипаттамалары 19-25
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫН ЖЕКЕ ТҰЛҒА РЕТІНДЕ ДАМЫТА ОТЫРЫП 26
САБАҚ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ МЕТОДИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Әдістемелік жұмыс жүргізу ерекшелігін ұйымдастыру 26-29
2.2 Төменгі сыныптарда тіл дамыту жұмысы, оның әдістемелік 29-35
ерекшелігі
2.3 Төменгі сыныптарда әліппе (алфавит) оқытудың методикасы мен 35-41
кезеңдері
ҚОРЫТЫНДЫ 42-43
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 44
Кіріспе
Оқу – мектеп жасындағы балалардың негізгі таным әрекеті.
Баланың жалпы психикалық дамуы мектептегі оқу мен өздігінен оқуына тығыз
байланысты.
Баланың оқу әрекеті- күрделі, жан-жақты үрдіс, ол баланың барлық
әрекетін, рухани күштерін керек етеді. Баланың ақыл-ой еңбегі белсенді
әрекет болуға тиісті. Ол оқушының жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне
байланысты болады. Баланың ақыл-ой әрекеті, оның қажеттері мен
қызығулары, сезім мен ерік сияқты т.б. психикалық үрдістермен байланысты
іске асырылып отырады. Оқушының өздігінен оқуы жемісті болуы үшін ақыл-ой
еңбегінің дағдыларын қалыптастыруы керек. Баланың ақыл-ой еңбегін белгілі
жүйемен жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отыруға көңіл аударған
жөн. Ең алдымен баланың өз жұмысының мақсат-міндеттерін анықтауға үйрету
керек. Егер бала әрбір жұмысын (тапсырмасын) не үшін, қандай мақсатпен
жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже (жаңа білім, дағды) беретінін
білсе, онда оқушы әрекетінің саналылығы артады. Оқу жұмысы мақсат
–міндеттеріне сай болса, онда бала өз жұмысын жоспарлай білуге, уақытты
дұрыс пайдалануға, өзін-өзі басқаруға дағдыланады.
Баланың оқу әрекеті мазмұнына мыналар кіреді: ғылыми ұғымдар
мен ғылыми заңдылықтарды түсіну және практикалық міндеттерді шешуге
бағытталған ойлардың жалпы амал-тәсілдерін меңгерту.Осыған орай,
балалардың ғылыми білімді және дағдыларды меңгеруі олардың оқу-
әрекетінің негізгі мақсаты мен нәтижесі болып табылады.
Адамның дамуы ең алдымен, әлеуметтік тәжірибені игеруден басталады. Бұл
процесс, адамның дүниеге келген күнінен бастап өмір бойы жалғасады.
Мектепке дейінгі бала ойын түрлері тағы басқа көп нәрсені игереді.
Мұндай игеру ойын әрекеттерін игерумен қатар жүреді.
Бала мектепке келген кезде, ол әр түрлі әрекеттерді
үйренеді,өйткені бұл әрекеттер әлеуметтік тәжірибені меңгерудің мақсаты
болады. Бұл әрекеттің ерекшелігі , мұғалімдердің көмегімен іске асады.
Бұл әдістің түрі-оқыту деп аталады.
Педагогикалық психология оқыту процесінің құрылымын,
мінездемесін, заңдылығын оқытады. Педагогикалық психология жас
еркшелігімен жеке тұлғалық ерекшелігін зерттейді. Дамыта оқутудың шарты
негізгі орын алады. Оқыту процесінде адам немесе жеке тұлға тек қана
интеллектуалды тәжірибені алып қоймайды, сонымен қатар: адамгершілік,
эстетикалық т.б. түрлерін меңгереді. Меңгерудуң бұл түрлері айтылған
кездерде процесс тәрбие деп аталады.
Педагогика –психологияның негізгі бақылау орны бір ғана
тұлға болады. Бірақ оқытудың орны, яғни зерттеу пәні теорияға
бағынышты. Бихевиоризм оқыту пәнінің стимулы реакцияларын шектейді,
яғни оқыту әрекеттері жеке элементтерден тұрады.
Мектепке алғаш келген балалар ұстазы не айтса, соны орындауға
әзір тұрады. Мектептің ішкі және сыртқы көріністері оларға өте қызық
болып көрінеді. Мектепішілік экскурсиялардың өзінен балдырғандардың
бойында белгілі бір тәртіп қалыптаса бастайды. Осылайша, шәкірттерді
саналы тәртіпке тәрбиелеудің, мінез-құлық мәдениетіне жетелеудің ірге
тасы бастауыш кластарда қаланады.
Сондықтан әр бір ұстаз өз білімін, мәдени дәрежесін үнемі
жетілдіріп, шәкірттерінің ерешектерін ескеріп, оларды жан-жақты бақылап,
белгілі ережелердің қалай орын алатынын қадағалауы керек.
Бұл орайда оқушыларға берілетін педагогикалық мінездемелер
олармен көп көмек береді. Мұғалім әр уақытта қандай бағытта жұмыс істеуді
ойланады.
Жас ұландарды саналы тәртіпке тәрбиелеу ісі оларға жүйелі және
сапалы білім берумен ұштастырылады. Бұл жұмыс процессінде өрістетіледі.
Шәкірттердің сабаққа белсене қатысуы, оған ден қоюы мұғалімнің
методикалық әдістерді түрлендіріп, қолдана білуіне байланысты. Сабақты
бүгінгі өмірмен, тұрмыспен, тәжірибемен сабақтастырып өткізсе нұр үстіне
нұр.
Жас ұрпақты саналы тәртіпке тәрбиелеуде және мінез-құлық
мәдениетін қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстардың алатын орны ерекше.
Жас ұрпақтың мінез-құлқын, тәртібін дұрыс қалыптастыру-
ұстаздар коллективі үшін ең басты міндет. Сондықтан, бала тәрбиесіне
сергек қарадық.
Адам өз ісінің нәтижесін көру үшін алдына бір мақсат қойып,
тиімді әдістерді пайдалана білу керек. Балаларды да өз істерінің
нәтижесін сезіне білуге үйреткен жөн. Осы тұста еңбектің негізгі
элементтерін қамтитын ойын ойнаудың маңызы зор. Себебі ойын- баланы
еңбекке тәрбиелеудің алғашқы баспалдағы. Ойын арқылы еңбектену балаларды
қызықтырады, көңілін шарықтатады.
Егемен еліміздің тірегі –білімді ұрпақ. Білім бастауы- бастауыш
мектепте берілетіні айқын. Осыдан да бастауыш мектепте әр-түрлі дамытып,
келбетін сомдауға үлесқосады. Баламен тіл табысып, шәкірттер нағыз
тіршіліктің тынысын сезіне алады.
Ұлы Абай айтқандай,біліммен теңесе алады. Біздің егеменді
еліміздің мәртебесін көкке көтеретін, экономикасын, ішкі және сыртқы
саясатын дамытатын тек қана жастар.Жан-жақты сауатты жеке адамның дамуы
үшін кең мүмкіндіктер беріледі. Мектеп өмірі балаларға жаңа әлемді ашып
береді. Бұл тұрғыда бастауыш мектептің негізгі міндеттері- баланың жеке
басының ағашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін ашып дамыту.
Оқуға деген ықыласын , іскерлігін қалыптастыру.
І Оқыту іс әрекетін ұйымдастырудың аспектілері
1.1 Бастауыш білімнің педагогикалық технология ұғымының
мәнімен әдіснамалық сипаттамалары.
Окыту, білім беру тәжірибесі педагогикалык үрдістің сапасын үнемі
арттырып отыруды талап етеді. Осыған байланысты ғылым мен тәжірибеде
педагогикалық үрдістің сапасын көтерудің бай тәжірибесі жинақталған.
Солардың бірі — педагогикалык үрдісті технологияландыру.
Әлемдік педагогикалык тәжірибеге технология ұғымының ену тарихына көз
жіберсек, бұдан 15—20 жыл бұрын отандық педагогикада технология ұғымы
мүлдем дерлік колданылған жок. Дәстүрлі педагогика өкілдері технология
терминіне үрке карады, себебі, оған дейінгі түсінік бойынша технология деп
белгілі бір объектінің өзгерісін айтатын еді, яғни технологияның барлык
шарты орындалган кезде нәтижеге кепілдік берілетін. Бірак педагогтар бұл
категорияны педагогикалық құбылыс ретінде қарасты-руды кажет деп таппады.
Жалпы, технология идеясы өте жаңа ұғым емес. Оқыту үрдісін
технологияландыру туралы ойды осыдан 400 жыл бұрын Я. А. Коменский айтқан
бо-латын. Оның ойынша оқыту техникалық болуы қажет, яғни нені үйретсе де,
нені оқытса да табыссыз болмауы керек. Окытудың мұндай механизмін, яғни
нәтижеге кол жеткізетін оку үрдісін Я. А. Коменский дидактикалық машина
деп атады. Оған:
- максат қою;
- осы мақсатқа жетудің құралдарын іздестіру;
- бұл құралдарды қолданудың ережелерін табу маңызды болды.
Сөйтіп, мақсат -құрал - оны колдану ережелері – нәтиже модулі шықты. Бұл
білім берудегі кез-келген технологияның өзегі. Я. А. Коменскийден кейін
педагогикалык технология әлементтерін Песталоцци еңбектерінен кездестіруге
болады.
АҚШ-та педагогикалық технологияға қызырушылык үстіміздегі ғасырдың 30-
шы жылдарындағы техникалық қүралдарды пайдаланып окыта бастаған кезде
басталып, білім берудегі технология термині пайда болды. Бүл оку
үрдісінде техниканы пайдаланумен пара-пар еді. Бағдарламалап оқыту және
дидактикалық машина жасалуымен байланысты жаңа білім беру технологиясы
термині пайда болды, бүл оқыту мен тәрбиелеуді қалай қүру керек дегенге
саяды. Ақырында, 60-шы жылдарда америкалык, және батыс европалық білім
берудегі реформаларға байланысты оқу үрдісінде межеленген білім нәтижесіне
қалай жетуге болады мағынасын беретін педагогикалык технология термині
пайда болды [1].
Оқыту технологиясы, жоғарыда айтқанымыздай, кенеттен аспаннан түскен
жоқ. Бұл — үзақ тарихи дамудың жемісі. Мүның жолында талай іздену мен
адасу, жарқын ойлардың жылт еткен кездейсоқ жарқылы мен терең сенім, ұзақ
жылға еңбек пен еліктеу, ең соңында кәдімгі үйреншікті әдет қалыптасты.
Қоғам тарихы технология саласындағы көптеген революцияны біледі. Табиғат
танымында, ғылымда үлкен секіріс ретінде танылған ғылыми-техникалық
революциялар техника, технология саласына іргелі өзгерістер әкелді,
табиғатқа, қоғамға, адам өміріне игі өсерін тигізді, нәтижесінде жаңа
технологиялар, жаңа перспективалық бағыттар өмірге келді. Мұндай ірі ғылыми-
техникалық революциялар катарына нәрселердің микроқұрылымын тану, ғарышты
игеру, кибернетикалык күрылымдар, өндірісті автоматтандыру, калдықсыз өнім
өндіру және калдықты кайта өндеу жатады.
Қазіргі заманғы ғылыми-техникалык даму адам өмірінің, кызметінің
барлык саласын қамтиды, ал ғылым саласындағы теориялык және технологиялық
өзгерістердің жалпы стратегиясы ғылымның тұракты өзегі ретінде дүниенің
ғылыми бейнесін білдіреді [2].
Оқытудың технологиясы білім берудің теориялық және қызметтік негізін
калыптастырады, білімді еңбекпен ұштастырып, іс-әрекеттің саналылығын
дамытады, максатты өмір сүруге үмтылуға әсер етеді.
Педагогикалық технологияның білім берудегі бағасын жалпы мойындағанмен
де, оқыту технологиясының мәртебесі әлі де айқындалмаған күйде калуда.
Педагогикалык әдебиеттерге талдау жасап үнілсек, қазіргі кезде окытудың
педагогикалык технологиясы ұғымы ғылыми білім берудің теориясы мен
практикасына мықтап енгенін көреміз.
Педагогикалык технология ұғымының калыптасуы мен дамуының тарихында
педагогикалык технология үғымының мәні түрліше қарастырылады, яғни оқыту
технологиясын техникалық қүралдардын көмегімен оқыту деп ұғынудан бастап
педагогикалық технологияны ғылыми тұрғыдан ұғынуға дейін түрліше пікірлер
бар, олармен педагогикалык технология мәселесіне арналған Б. Блум, Дж.
Кэролл, П. Я. Гальперин, В. В. Давыдов, М. Кларин, Н. А. Менчинская, 3. И.
Калмыкова, Л. И. Занков, т. б. ғалымдардың еңбегі арқылы танысуға болады.
Солардын ішінде кейбіреуіне тоқталар болсақ,
В. П. Беспалько педагогикалык технология тәжірибеде жүзеге асырылатын
белгілі бір педагогикалык жүйенің жобасы деп аныктама береді [3]
ЮНЕСКО-ның қүжаттарында оқыту технологиясы пәнді оқыту үрдісі мен
техникалык және адам ресурстарын ескере отырып, білімді меңгерудің және
олардың өзара әсерін анықтаудың, пайдаланудың және жасаудың білім беру
түрін оңтайландыруды өзіне міндет етіп қоятын жүйені әдісі ретінде
карастырылады (ЮНЕСКО, 1986) [4].
Біріншіден, окыту технологиясы — оку ақпараттарының пайда болып
көріну, өзгеру, өңделу әдістері мен кұралдарының жиынтығы болса, екінші
жағынан окыту барысындағы мүғалімнің окушыға қажетті техникалық және
ақпараттык кұралдарды қолдана отырып, әсер ету жолдары туралы ғылым.
Біздіңше, төменде берілген анықтамадан оқыту технологиясы терминінің
мағынасына неғұрлым тереңірек үңілуге болады.
Бүгінде педагогикада технология ұғымы үш жерде қолданылуда.
• қазір кейбір әдебиеттерде әдістемені немесе оқытуды ұйымдастыру
түрлерін технология дейді.
• нақты педагогикалық жүйені технология дейді. (В.В.Давыдов
технологиясы, дамыта оқыту технологиялары, т.б.)
• қасиеттері белгілі өнім алу үшін қолданылатын әдіс-тәсілдердің
жиынтығы және жүйесі технология деп аталады.
Технологияның бірінші анықтамасы педагогикаға ешқандай жаңалық
енгізбейді. Екінші анықтамада бір сөз екінші сөзбен алмастырылған. Бұрын
В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, Л.В.Зан-ков, т.б. әдістемесі десе, қазір
технологиясы дейді.
Екінші анықтамада "технология" ұғымы өндіріс саласынан педагогикаға
алғаш енген кездегі мағынасын жоғалтады.
Сондықтан үшінші анықтама дұрыс, себебі ол өндірістік технология
ұғымынажақын. Технология дегеніміз - өндірістік процесті және оның
тәсілдерін ғылыми тұрғыдан суреттеу. Технологияны педагогикада қолдану
шекарасы бар, себебі технологияның нақты мақсаты болады. Білім беруде
мақсат қою мүмкін бе? "Білім - оқыту мен тәрбие" - деген анықтамаға
сүйенсек, онда мүмкін емес. Оқыту мақсаты - оқушыны болашақтағы мамандығына
керекті іс-әрекет тәсілдеріне үйрету. Оқушының оқу материалын қалай
меңгергенін оқай тексеруге болады. Олай болса оқытуда технологияны қолдану
әбден мүмкін.
Тәрбиеде жағдай басқаша. Бұл салада технологиялық жоба арқылы керекті
қасиеттерді алу мүмкін емес деген пікірлер бар. Себебі адамға неше түрлі
жағдайлар әсер етеді. Сонымен тәрбие процесінде бір сапаны қалыптастыруды
мақсат етіп, оның тех-нологиясын жасау мүмкін емес. Ол технологияны
тексеретін нақты құралдар жоқ.
Оқыту технологиясының ерекшеліктері:
• түрлі құралдар арқылы оқушылардың білім, іскерліктерін жиі тексеру.
• үлгермеушілерді анықтау және іріктеу.
• олармен қосымша жұмыстар өткізу, материалдарды қайталау. Осы
жұмыстардан кейін оқушылардың білім, іскерліктерін тағы тексеру.
• оқушылардың жаңа материалды меңгермеу себептерін зерттеу және
анықтау.
4. Оқыту процесіндегі технологиялық процесс
1. Диагностикалық құралдар арқылы оқушылардың білім, біліктілік
дағдыларын анықтап, содан кейін оларды білімдеріне қарай саралап оқытамыз.
2. Оқу материалыи меңгерту және бекіту үшін танымдық іс-әрекетті
ұйымдастыру.
Бұл бөлік педагогикада жақсы зерттелген, оған бұрын жасалған алуан
түрлі оқыту әдістемелері кіреді. Бүгінгі танда бастауыш мектептерде
дәстүрлі Л.В.Занков жәнеД.Б.Эльконин, В.В.Давыдов әдістемелері қолданылады.
3. Материалды меңгерудің сапасын бақылау
Егер әдістемелерде оқушылардың білімді меңгеріп және бекітуі үшін
оқушылардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастыруға баса назар аударылса,
технологияда танымдық іс-әрекетті ұйым-дастыру және оның нәтижесін тексеру
қатар жүреді. Бұлар өзара байланысты. Олардың біреуіне жете көңіл бөлмеу,
педагогикалық жүйені бұзады. Осы көзқарасқа сүйеніп оқыту процесін сызба
түрінде былай бейнелейміз.
Білім сапасын тексеруді жеке алып қарау оны жан-жақты зерттеуге
мүмкіндік береді. Оқушылар материалды қаншалықты деңгейде меңгергені
анықталып, атқарылатын жұмыстар белгіленеді. Мұғалім оқу материалын бекіте
алады, бірақ оны меңгермеген жеке оқушылармен оқу жұмыстары
ұйымдастырылады. Ал оқу материалын сыныптың көбі меңгермесе, онда өткен
материалды бекітумен қатар оны меңгермеу себептері анықталады. Ол үшін
диагностикалық құралдар (тест, бақылау жұмыстары, сұхбат, әңгімелесу)
қолданылады.
4. Топпен немесе жеке оқушылармен қосымша жұмыс істеудің, тәсілдері
мен әдістерін таңдау. Мұндай әдістер жеке пән әдістемелерінде жазылған.
5. Оқушылардың үлгермеу себептерін анықтау. Технологияның бұл бөлігі
өлі толық зерттелмеген. Шет тілі, әдебиет, физика, химия пәндері бойынша
жекелеген сыныптар үшін тестілер жасалған. Тапсырмалар арқылы оқушылардың
біліміндегі кемшіліктер анықталады, оны жойғанда ғана келесі бөлікке өтуге
болады.
6. Сыныптың барлық оқушыларының білімі мен тәрбиесіндегі кемшіліктерді
жоятын әдістемелерді таңдау.
Бұл бөлікте барлық сынып оқушыларының меңгермеген тақырыптарын
түсіндіру үшін мұғалім сабақ жоспарларының алуан түрлі варианттарын
қолданады. Мұғалім бұрынғы сыныптарда оқылған, бірақ қазір ұмытылған
материалдарды жаңа тақырыптармен байланыстырады.
Сонымен технология әдістемеден өзге, себебі ол оқушылардың материалды
меңгеру іс-әрекетін басқарады, олардың үлгермеу себептерін анықтауға ерекше
назар аударады. Технологияға білімді сапалы түрде меңгеру процесін басқару
және білім сапасын тексеру блоктары, кері байланыс жүйесі енеді. Кері
байланысты мұқият түрде жан-жақты жасау керек. Ең бастысы, оқу материалын
оқушының меңгеруі. Педагогика ғылымында білім сапасы бірінші орынға шығады.
Оны көтеру педагогика мен психология ғылымдары алдында тұрған маңызды
міндет.
Оқу материалын меңгеру заңдылықтары. Оқушы кез келген оқу
тапсырмаларын бұрынғы меңгерген ақпараттарына сүйеніп орындайды. Бала оқу
іс-әрекетінің тиімділігі оның жеке тәжірибесіне байланысты. Баланың өз
біліміне сүйеніп жасайтын іс-әрекетін репродуктивтік, өткен тәжірибеге
сүйеніп жаңа онімдер жасауын продуктивтік іс-әрекет дейді.
Іс-әрекетке үйрену репродуктивтік іс-әрекеттен басталады. Бала ереже,
алгоритмдерді қолданып жаттығулар жазады, есептер шығарады, мәтіннен
түсінгенін айтады, бірсөзбен айтқанда, дайын білімдерге ештеңе қоспайды.
Өз бетімен ізденіп, біліміне білім қосса, оқушының репродуктивтік іс-
әрекеті продуктивтік (өнімді) іс-әрекетке айналады. Оқушылар білетіндерін
бір-бірімен салыстырып өздері үшін жаңалық ашады. Осы аталған екі іс-әрекет
түрлері оқушының материалды түсінуіне мүмкіндік жасайды. Түсініктің 4
деңгейін В.П.Беспалько зерттеген. Енді оларға тоқталайық.
I деңгей (оқушылық) - репродуктивтік іс-әрекеттің ең қарапайым
деңгейі. Оқушы бұрынғы білімдеріне сүйеніп, түрлі тапсырмалар орындайды,
бұрынғы тақырыптың мазмұнын өзгертпей пысықтайды. Оқушы үлгі бойынша
есептер шығарып, жаттығулар жазады.
II деңгей (алгоритмдік) - репродуктивтік іс-әрекеттің күрделі түрі.
Оқушылар алгоритм бойынша түрлі тапсырмалар орындайды. Мысалы, мұғалім
құбылыстарды оқушылардың қалай түсінгенін мынадай жоспармен анықтайды:
• Құбылыстың сыртқы белгілері.
• Ол өткен кездегі жағдай.
• Құбылыс мәні, оның өту механизімі (құбылысты ғылыми теорияларға
сүйеніп талдау).
• Осы құбылыстың басқа құбылыспен байланысы.
• Құбылысқа сандық тұрғыдан сипаттама беру.
• Құбылыстың зиянды ықпалдарының алдын алу тәсілдері.
Тәжірибені жасау жоспары:
• Тәжірибенің мақсатын тұжырымдау.
• Тәжірибені жасар алдында гипотезалар ұсыну. Тәжірибені өткізуге
керекті жағдайларды анықтау.
• Тәжірибе үшін жабдықтарды және материалдарды анықтау және іріктеу.
• Тәжірибені жоспарлау.
• Тәжірибе нәтижелерін шығаратын тәсілдерді анықтау.
• Тәжірибені өткізу, бақылау, нәтижелерін анықтау.
• Нәтижелерді математикалық тәсілмен өңдеу.
• Алынған нәтижелерді талдау.
• Тәжірибеден қорытынды жасау.
III деңгей (эвристикалық)
Эвристика - грек сөзі - іздеп табамын, ашамын деген мағынаны
білдіреді.
Эвристикалық оқыту мақсаты - оқушыға барлық оқу пәндері бойынша
білімдік өнімдер жасату, мәселелерді өз бетімен шешуге үйрету.
IV деңгей (шығармашылық)
Шығармапіылық жұмыстардың түрлері. Оқу пәндерінде қорғалатын білімдік
німдердің үш түрі бар.
Дәстүрлі оқу курстары бойынша жасалатын пәндік өнімдер: Шығарма,
ертегі, құрастырылған есеп, тұжырымдалған ұғым, (феже немесе заңдылық,
бұйымдар, белгі, таңба, ойын, викторина, өойылым, сценарий, газеттің
мазмұны.
Пәнаралық және пәннен тыс өнімдер - бір пән шеңберінен шығатын іргелі
білімдік объектілерді зерттеу нәтижелері.
Методологиялық өнімдер (талдау тәсілдері, құрастырылған сұрақтар,
тұжырымдалған жорамалдар; жауаптарды іздеу тех-нологиясы, өздік жұмысының
жоспары, жұмыстың мақсатын анықтау, жеке білімдік бағдарламалар, оқу іс-
әрекетін талдау, өзіне-өзі баға беру, пікірлер, сын-пікірлер жазу).
Оқушылардың шығармашылық жұмыстарының нысандары:
• зерттеушілік (эксперимент, тәжірибе өткізу, ғылыми мәселені өзінің
шешуі, теореманы дәлелдеу);
• шығарма (тақпақ, ертегі, есептер, очерктер, трактаттар).
• көркемөнер шығармалары (бейнелеу өнері, сызба, кескіндеме, ән, саз,
би, кесте тігу, суретке түсіру, композиция, көрме);
• техникалық шығарма (бұйым, үлгі, макет, сызба, фигура, компьютерлік
бағдарлама).
• көрермендерге арналған шығармалар(концерт, қойылым, жарыс, шағын
көрініс);
• педагогикалық шығармалар (мұғалімнің орнына сабақ беру, сөзжұмбақ
жасау, ойын, викторина).
• методологиялық шығарма (тақырыптың жоспарын жасау, оқушыларға
арналған тесті сұрақтарын құрастыру, өзін-өзі талдап жазған күнделік
жүргізу.
Шығармашылық жұмыстарды бағалағанда оның жаңалығына, қисындылығына,
безендірілуіне, оқушының сұрақтарға дәйекті жауап беруіне, көрермендерді
және әділ қазылар алқасын қызықтыра білуіне назар аударылады.
Жоғары деңгей 8-10 ұпай алғандар. 1 -орын алған балалардың да
шығармашылық деңгейі жоғары деп бағалауға болады, 4-7 ұпай алғандардық
шығармашылық деңгейлері орташа. 1 -3 ұпай алғандардық шығармашылық
деңгейлері төмен. Себебі оның жұмысы үлгі бойынша орындалып, аздап
жетілдірілген. Жаңалығы аз. Осындай бағалар шығармашылық апталық кезінде
беріледі. Шығармашылық жұмыстар бойынша шығармашылық апталық өткізуге
болады. Озып шыққандар моральдық және материалдық жағынан ынталандырылады.
Жоғары сыныптарда ғылыми апталықтар өтеді.
Түсінік деңгейін (сапасын) тексеру үшін ауызша сүрау әдісі, жазбаша
тексеру жұмыстары жүргізіліп баға қойылады.
Бағдарламалық материалдық 70% -ын меңгерген оқушы (түсініп, есте
сақтаған), 30% қатесін өз бетімен түзете алады. 70% -дан төменгі білім
сапасы оқушы білімінің берік еместігін көрсетеді. Сондықтан оқу материалын
нашар меңгерген оқушымен қосымша жұмыс жүргізу керек.
Оқыту технологиясы:
• Оқушыныңбілімділік, білік, дағдыларын диагностикалық құралдар
арқылы анықтау.
• Оқыту процесінің тиімділігін (пайдалылығын) объективтік әдістер
арқылы тексеру.
• Оқу материалының 70% -ын оқушыға меңгерту.
Оқыту қандай болу керек. Негізгі талап — оқыту процесі арқылы оқушыға
білімді меңгерту [5].
Оқыту технологиясы — оқу бағдарламаларында карастырылған алға қойған
мақсатқа жетудің тиімділігін камтамасыз ететін оқытудың әдіс, құрал және
түрлерінің жүйесі арқылы оқыту мазмұнын жүзеге асыру жолы. Сөйтіп, оқыту
технологиясында мазмұн, әдіс және құралдардың өзара байланысы мен
себептілігі жатыр, ал қажетті мазмұнды, тиімді әдістер мен күралдарды
бағдарлама мен койылган педагогикалық міндетке сәйкес іріктей білу
мүғалімнің педагогикалық шеберлігіне байланысты. Барлық берілген
анықтамалардан біз технология — tесһnе — өнер, шеберлік және lооог —
ғылым, заң, бір сөзбен айтканда технология дегеніміз - шеберлік (өнер)
туралы ғылым екенін көреміз [6].
Оқу барысында оқыту технологияларын қолдану жөнінде сөз болғанда
әркімде әртүрлі пікір туады. Соның нәтижесінде отырғандар оптимистер және
пессимистер болып екіге бөлінеді. Оптимистер үшін технология касиеті бар
машина тәріздес, оны іске косса болды, дәстүрлі педагогикаға тән бүкіл
кемшілік жойылып сала береді. Көзді ашып-жұмғанша болашақта бүкіл әлемді
таң қалдыратындай, соншалықты терең де кең көлемде білім алады. Сонымен
катар олардың ойынша, бұл машина көп адамға бір мезгілде осынша білім
беретін болғандықтан, өте арзанға түсіп, білім беруге жүмсалатын қаржыны
азайтуға мүмкіндік береді.
Пессимистер үшін технологияны оқыту барысында қолдану басқаша машина
түрінде елестейді, ол — зиянды рухтың пайда болуына әкеліп соғады.
Өздігінен басқарылатын машина баскалардың өзбетінше ойлау қабілеттерін
жойып, пайымдауына, қиялдауына, білігіне кері әсер етеді. Соның нәтижесінде
баланың акылойы, бағалау қабілеті, жеке тұлга ретіндегі дамуы тежеліп,
мұғалім мен баланың жеке үзак уақыт тұракты жұмыс істеуінің кажеттігін
тудырады. Мұндай машиналар түбінде мұғалімді жұмыссыз қалдыруы да мүмкін.
Біздің пікірімізше, бұл екі көзқарастың өкілдері де технологияны оқу
барысында қолдануды өте тар көлемде түсінеді. Шындығында, бұл үғымның кең
мағынасы білім беру жүйесі мен окыту үрдісінде әртүрлі ең тиімді әдістерді,
материалдарды, құрал-жабдықтарды қамтуға мүмкіндік береді.
Казіргі заманғы оқыту технологиялары педагогикалық, және психологиялық
ілімдер негізінде жасалған дамытушы, жеке бағдарлы, максатты технология
болып табылады.
Оқу үрдісін технологияландыру баска ақыл-ой талабына ғана негізделген
рационалистикалық немесе технократтық деп аталатын дидактикалық
парадигмамен әдіснамалык байланыста.
Педагог-рационалистерін негізгі міндеті — оқу материалын меңгерудің
неғүрлым тиімді тәсілін іздестіру. Нақ осы модель төңірегінде окытудын
техникалык кұралдарын колданудың мүмкін жолдары пайда болып, ол кейіннен
оқыту технологиясы үстанымдарына ұласты.
Үстіміздегі ғасырдың 60-шы жылдарында бағдарламалап оқыту бірте-бірте
тәжірибеге ене бастады. Оның мәні:
1. Оқушылардың жауап берудегі кыска, логикалық жауаптарының жүйелілігі.
2. Әрбір жауап беру қадамы нәтижені хабарлаумен түйінделеді.
Бағдарламалап оқыту негізіне 60-шы жылдары АҚШ-та кен тараған бихервиоризм
психологиялық ілімі жатады. Бихевиоризмнің негізін салушы америка психологы
Д. Уотсон [7]. Ол жануарлардың мінез-құлқын зерттеу нәтижелері мен
әдістерін адамға қолданып, адамның өзі байқай алмайтын психологиялық
процестерді зерттеуді ұсынды.
Бихевиористер тірі организмге әсер ету мен оның кері жауабының
арасындағы қатынасты зерттеуді психологияның негізгі міндеті деп есептейді.
Технократтық педагогика мен дидактика білім беруді пайдалы мінез-құлық
қалыптастыру, болашақ өмірге кажетті біліктерді жинактау деп қарастырады.
Маманның білімі мен білігі барлық талаптарды канағаттандыратындай
оқыту технологиясы педагог пен оқушының өзара әсерінің тиімділігіне
бейімделген психологиялық-педагогикалық жағдайды жүзеге асыруға
бағытталған.
Педагогикалык психология окушының оқу-танымдық кызметінің құрылымы мен
мазмұнынан көрінеді. Сонысымен де ол әдістемеден ерекшеленеді. М. Чошанов
оқыту технологиясы мен әдістемелік жүйенің негізгі айырмашылыктары
әрбір белгінің байқалу дәрежесімен анықталады дей келіп, педагогикалық
технологияның негізгі белгілерін айқындап береді. Біздің мақаламыздың
максатына кірмегендіктен, біз ол белгілерге тоқталмаймыз.
1.2 Методикалық жұмысты ұйымдастыру мәселесі.
Қазіргі кезеңдегі ғылым мен техниканы жедел даму жағдайында
мектеп мұғалімінің алдында аса жауапты міндеттер тұр. Ғылымның дамуы,
техниканың жаңаруы оқушылардың сана-сезіміне өзінің әсерін тигізіп,
мектептегі оқытудың жаңаруы қажет екенін емірдің өзі көрсетіп отыр.
Мектептегі басты тұлға — мұғалім, ал оқу процесінің негізгі формасы —
сабақ. Демек, мектеп мұғалімі әр сабақтың тиімді әрі қолайлы әдіс-
тәсілдерін таба білуі тиіс. Әр сабақтың білімдік, тәрбиелік мәнін ғылыми
тұрғыдан жете түсініп, методикалық жағынан дұрыс ұйымдастыра білуге
міндетті. Бастауыш оқытудың төрт жылдық жүйеде болуы, онда жұмыс істейтін
мұғалімдерден педагогикалық, психологиялық ғылымды жете меңгеруін,
методикалық, әдебиеттерді үнемі пайдалануды, зерттеушілік қызметке ие
болады. Өйткені адам әсемдікті ұғынумен бірге бірте-бірте өзінің рухани
бейнесін де қайта жасайды. Оның санасы мен сезімі тереңдеп, байи түседі,
жүрегі қайырымды бола бастайды. Сондықтан ондай адамға өмір де жарқын,
қызғылықты, бақытты болады.
Аға ұрпақтан орта буынға, одан жас өспірім балаларға сабақтаса
жалғасып келе жатқан эстетикалық тәрбиенің мәртебелі мерейлі мақсаты да осы
бақытқа жетелеу, жеткізу-деніспен жұмыс істеуді талап етеді. Бастауыш
мектеп тек кұрылысы жағынан өзгерген жок, ондағы оқыту мен тәрбиелеу
жұмысына да жаңаша көзқарас қажет. Сабақ берудің методикасын игеру,
баланың жас ерекшелігіне сай икемдеу, лайықтау үшін мұғалім көп
ізденуі, жаңаша, өмір талабына сай жұмыс істеуі керек. Жаңаша қалай
жұмыс істеуге болады?, Оқу-тәрбие жұмысының сапасын, тиімділігін
арттыруды неден бастау керек? деген сұрақтар қазіргі мұғалімді терең
толғандырады. Осы сұрақтар төңірегінде мұғалімге методикалық жағынан
кемек керек-ақ.
Әр мектептің өзінің алған тақырыбы, сол тақырыпқа байланысты
жүргізілетін методикасы бар. Қандай методикамен жұмыс істесе де, оқу-тәрбие
жұмысын жақсарту, терең білім беру, коллектив алдына қойған міндетті
орындау мақсатын көздеуі тиіс.
Ең алдымен мұғалім оқытудын заңдылықтарын білуге міндетті. Ал ол
заңдылықтар педагогика — психология теориясында өзара байланысты түрде
топтастырылған. Осы заңдылықтардан дидактикалык принциптер туындайды.
Мұғалім сабақта бұл принциптерді бұлжытпай орындайды.
Демек, сабақтың ғылыммен байланысы, көрнектілігі, түсініктілігі,
өмірмен күнделікті тәжірибемен байланысы болады. Ал мұғалім осы
принциптерді сабақта әрі тиімді, әрі қажетіне қарай қолдануы тиіс. Мәселен,
өтіп отырған тақырыптың мазмұны ғылыми тұрғыдан оқушылар түсінігіне сәйкес
келе ме? Тақырып мазмұны тым ғылыми тұрғыда түсіндірілсе, оқушылар ұқпай
қалуы мүмкін, ал тым жеңіл болса, баланың ой-өрісі дамымай, шектеліп
қалады. Сол сияқты көрнекілікке тым әуестеніп кетсе, баланың ойлау қабілеті
нашарлайды. Міне, осындай жағдайларды ескеріп ди-дактикалық принциптерді
орындай отырып, тақырып мазмұнын игерту-дің ең қолайлы әдістері қолданылуы
тиіс.
Қазіргі сабаққа қойылатын методикалық талаптар осы күнге дейінгі
методиканың ең озығына сүйенеді, бірақ емір талабына сәйкес мектеп, мұғалім
алдындағы міндеттер ескеріледі.
Ең алдымен сабақты дұрыс жоспарлау қажет. Әр сабақтың бір-біріне
байланысы, сабақтастығы, сабақтың түрін анықтау, сабақ тақырыбының жалпы
тақырыппен үйлесімділігі, т. б. Екіншіден, сынып коллективін, ондағы әр
оқушының жеке ерекшелігін білмеу, ескермеу сабақ өткізуде едәуір
қиыншылықтарға соқтырады. Қатар сынптарда бірқалыпты сабақ өткізу жиі
кездеседі, жеке сынып оқушыларының ерекшелігі ескерілмей, бірдей жоспармен
сабақ өтіп, бірдей талап қойылады. Әр оқушының, әр сыныптың жеке
мүмкіндігін ескеру, сынып коллективінің қалыптасу жайы, олардың тәлім-
тәрбиесі мен ой-өрісінің жетілуі, олардың қызығушылық қабілеті, бір нәрсеге
әуестігі, икемділігі, оқушылардың алған біліміндегі олқылықтарды болдырмау
— қазіргі сабаққа қойылатын негізгі талаптар.
Үшіншіден, сабақтың мақсатын айқындап жоспарлау, мұғалімнің, окушының
міндетін нақты білуі. Демек, білімдік мәселелерді ойланып, комплексті түрде
шешу (білім дағдыларының қалыптасуы, өз бетшен жұмыс істеуге бағыт алуы)
тәрбие негіздерінің қалыптасуы, психологиялық дамуы, сабақтың ең негізгі
мақсатын ажырата білу.
Төртіншіден, сабақ мазмұнының негізгі түйінен бөліп ала білу, қажетсіз
хабарламаларға бой ұрмау, оқулық материалдарына қосымшаларды үйіп-төкпеу.
Оқушы назарын сабақ мазмұнына сай ғылыми түсініктерге аудару дүниетанымын
арттыру, сабақ мазмұнының өмірмен баланысы, оқушының өмір сүрген ортасымен,
күнделікті өмірмен ұштасуы, сабақ өткізудің әдіс-тәсілдерін дұрыс таңдап,
нақтылап өткізу.
Мұғалім әр сабаққа жан-жақты дайындалып, әдіс-тәсілдерді орынды таңдай
білсе, көп ізденіп, оқушылардың жетілу, өсу дәрежесін үнемі зерттеп отырса,
мектепішілік бақылау мұғалім жұмысындағы жетістікті көре біліп
әріптестерінің арасында таратып отырса, ал кемшілікті дер кезінде анықтап,
оған бағыт сілтеп, методикалық жәрдем көрсетіліп отырса, мектептегі оқу-
тәрбие жұмысы нәтижелі болатыны сөзсіз.
Мұғалімнің мамандығын жетілдіруде, жас мұғалімге көмектесуде, озық
тәжірибені таратып, пайдалануда методикалық бірлестіктердің жұмысы мазмұны
болуы шарт. Бұл бірлестіктердің қарайтын мәселелері жетілдірілген
бағдарлама мазмұнын жүзеге асыру мақсатын көздейді.
Атақты педагог В. Коменский Мектепті жетілдіру тек қана мұға-лімнің
мамандығын жетілдіру арқылы жүзеге асады. Мұғалім қандай болса, мектебі дәл
сондай болады деген болатын.
Демек, мектептегі оқу-тәрбие жұмысының дұрыс жолға қойылуы мұғалімге
байланысты. Мектептегі педагогикалық кадрлармен жұмыс жүйелі, бір салаға
түскен жағдайда нәтижесі де өз дәрежесінде болмақ. Тірек мектептері, озық
тәжірибе мектебі, жас мамандар мектебінің нақтылы мақсаты, жоспары, оның
нәтижесі болуы керек. Мұғалімдердің білімін жетілдірудің қалыптасқан жүйесі
төмендегідей негізгі принциптерге сүйенеді:
— саяси-идеялық және мамандық жетілдіру жұмысының бірлігі;
— мамандықты жетілдіруді үзбей, үздіксіз жүргізу;
— ғылым жетістіктері мен озық тәжірибеге сүйену;
— мамандық жетілдіруде оқушының жеке ерекшелігін үнемі ескеріп отыру;
— өз білімін арттыру, мектеп басшыларымен бірлікте жұмыс істеу-
Мамандықты жетілдіру тек осы айтылғандармен шектелмейді. Ата-аналар
лекторийі, ғылыми-практикалық конференцияға, көрмелерге, педагогикалық
оқуларға қатысу, радио-теледидардан хабарлама жасау, тәжірибе алмасу,
экскурсия, т. б. қажетті жұмыстарға үнемі қатысу арқылы да білімін
жетілдіріп отырады.
Мұғалімдердің мамандығын жетілдіруде методикалық жұмыстар негізгі сала
болып табылады. Бұл жөнінен мұғалімдерге басшылық жасап, бағыт беретін
методикалық бірлестіктер, аудандық методикалық кабинеттің және облыстық
мұғалімдер білімін жетілдіру инситуттарының методистері болмақ. Әсіресе
қазақ мектептерінің, оның ішінде шағын комплектілі мектеп мұғалімдері
методикалық көмекке өте зәру. Оның үстіне қазақ тілінде жа-зылған
методикалық әдебиеттер де, тапшы. Барының өзі мұғалім қолына тие бермеді.
Облыс, аудан көлемінде, жекелеген методикалық бірлестіктерде тәп-тәуір
жұмыстар да жоқ емес. Ал сол жұмыстар өз мектебінен, ауданнан шықпай
қалады.
Дегенмен, методикалық жұмысты жақсартуда әлі де болса кездесетін
кемшіліктер бар. Олардың негізгілері:
— мұғалімнің жұмысына жасалатын педагогикалық талдаудың өз дәрежесінде
болмауы, жан-жақты бағаламау, негізсіз қорытындылау;
— мұғалімдер коллективінің мүмкіндігін ескермеу, шамадан тыс ету,
жеңіл-желпі қарау.
— жүйесіз, байланыссыз жұмыс істеу ешқандай қорытынды шығармау, нәтижесін
бағаламау;
— мұғалімдерге шектен тыс қосымша жүктемелер беру;
— методикалық аппараттың жүйелі жұмыс істемеуі, бірыңғай талаптың болмауы;
Методикалық жұмысты жоспарлаған мектеп, аудан, облыс өз мүмкін-
діктерін ескергені жөн. Коллектив қандай тақырыпты қалайды, ол та-қырыптың
өміршеңдігі, тақырып мазмұнын ашуда заман талабына сай қолайлы әдістерді
қолдану жолдары жоспарланады. Методикалық жұмыс нақты талаптарды орындауды
көздейді. Бұл, біріншіден, мұғалімнің жұмысын жан-жакты талдауды талап
етеді. Екішпіден, оның педагогикалык шеберлігін шыңдауға басшылық етеді.
Аудандық, облыстық методикалық кабинеттер мектептегі методикалық
бірлестіктердің жұмысын ұйымдастырып, бағыт беріп отырады. Методикалық
бірлестік — мектептің барлық педагог қызметкерлерінің өз мамандығын
жетілдіретін, шеберлігін арттыратын, озық тәжірибемен ғылым жетістіктерін
өз жұмысына шығармашылықпен енгізетін бірде-бір орын.
Мектеп директоры немесе орынбасарлары жеке пән немесе бастауыш
сынып мұғалімдерінің бірлестіктерінің жұмысын бақылаушы ғана емес,
белсене қатысушының бірі болуы тиіс.
Методикалық бірлестіктерге мұғалімдерді топтастыру үшін төмендегілер
ескерілуге тиіс.
1. Ең алдымен бірлестіктегі мұғалімдердің саны анықталады. Осыған сәйкес
жұмыстың түрі белгіленеді. Өйткені бірлестіктің негізгі мақсаты
мұғалімге шұғыл кемек көрсету, практикалық сабақтарын өткізу.
Практикум өткізу үшін қатысушылардың саны шектеулі болуы шарт. Сондықтан
бірлестіктегі педагогтердің саны 5-тен 20-ға дейін болғаны дұрыс.
2. Методикалық бірлестіктердің-қолайлы түрін ұйымдастыру. Әдетте бір пәнге
арналған бірлестіктердің ұтымды екені тәжірибеде дәлелденіп жүр. Ал шағын
елді ауыл мектептерінде оған мүмкіндік бола бермейді. Сондықтан әр пәннің
басы қосылған методикалық бірлестіктер ұйымдастыру мүмкіндіктері пайда
болады. Бұл бірлестіктердің өзіндік тиімді жақтары да бар. Соңғы кезде көп
сөз болып жүрген пәнаралық байланысты жүзеге асыруға болады.
3. Методикалық бірлестікті қай деңгейде ұйымдастырған дұрыс? Мектепте ме,
мектепаралық па, аудан көлемінде ме? Ол жергілікті жерде анықталатын
мәселе. Қай түрі ұйымдастырылса да, мұғалім немесе мектеп басшысы біреуінің
ғана мүшесі болады.
Бастауыш сынып мұғалімдері жеке бірлестікке немесе әр сынып мұ-
ғалімдеріне арналған мектепаралық методикалық бірлестіктерге (1-сынып, 2-
сынып; 3-сынып, 4-сынып) ұйымдасады. Бұл жағдайда жоғарыда айтқандай,
мектептердің арақашықтығы ескеріледі [8].
Методикалық жұмыстың маңызды саласының бірі — жоспар. Оның мазмұны
мұғалімдердің көкейтесті мәселелерін қамтып, педогогика-ның озық тәсіліне,
ғылым жетістіктеріне негізделе жасалуы тиіс. Жинақтап айтқанда, мынадай
мақсаттарды қамтиды:
— педагогикалық коллектив алдындағы міндеттің айқын болуы, ңақты
мәселелерге арналып, орындалуы;
— жоспарланған жұмыстардың алдыңғы және соңғы жоспарланатын шаралармен
өзара байланысы;
— жоспарланған жұмыс мазмұнының жүйелілігі, оның орындалуы, жоспарланған
жұмысқа жауапкершілікпен қарау, қағаз бетінде қалып қоймауы;
— тапсырма беруде мұғалімнің дайындырын, деңгейін, мүмкіндігін ескеру;
— жұмысқа педагогикалық талдау жасау, жұмысты одан әрі жалғастыру
мақсатында тапсырманың орындалуын қадағалап отыру.
Методикалық бірлестіктің жұмысы барлық мүшелерінің қатысуымен тұтас
оқу жылына жоспарланады. Әрбір отырыстың тақырыбы, ағымдағы жұмыстар,
бірлестік мүшелерінің нақты міндеттері, т. б. көрсетіледі. Бірлестік
жұмысын жоспарлаудан бұрын мына мәселелерді анықтап алған жөн.
1. Методикалық бірлестік мүшелері туралы мәлімет (аты-жөні білімі,
педагогикалық стажы, мамандығы, қай мектепте, қай сыныпта жұмыс істейтіні,
методикалық жағынан шеберлігі, қандай проблемамен айналысатыны, т. б.).
2. Педагогикалық коллективтің, методикалық бірлестіктің психоло-гиялық-
педагогикалық, методика-лық проблемасы. Жеке мұғалімдер тақырыбының осы
ортақ проблемамен байланысы.
3. Білім жетілдіру туралы мәлімет, озық тәжірибе мектебіндегі жұмысқа
қатысы, семинар, педоқуларға т. б. қатысуы.
Методикалық бірлестік төмендегідей негізгі міндеттерді атқарады және
жоспарлайды.
1. Өткен оқу жылындағы жұмысты қорытындылау, жаңа оқу жылындағы міндеттер.
Методикалық бірлестік қандай мәселе бойынша жұмыс істеді, олары практика
жүзінде қалай іске асты. Қаралған мәселелердің бір-бірімен байланысы,
болашақтағы жұмыспен сабақтастығы. Кездескен қиыншылықтар, оларды жоюдың
жолдары.
2. Мамандықты жетілдіру. Қайта даярлаудан өткен педагогикалық кадрлардың
нақты есебі; тірек мектебіндегі семинарларға, практикумдарға қатысуы, курс
жұмыстарының қорытындысы бойынша есеп беру; өзіндік жұмысты орындау; ғылыми-
теориялық, методикалық тақырыптарға баяндама жасауы, психологиялық-
педагогикалық және методикалық әдебиеттерді оқуы; ашық сабақтарды, сыныптан
тыс жұмыстарды талдауы, методикалық кеңес, көмек беру мақсатында
әріптестерінің сабағына қатысуы, методикалык апталық дайындау [9].
3. Оқушылардың білім дағдыларын тексеру, ҚР білім беру министрлігінің
инструкциялық-методикалық нұсқау, бұйрықтарын оку, бағдарламаның түсі-нік
хаттарын оқу, бақылау жұмыстарының қорытындысын алып отыру, мектеп
құжаттарын тексеру.
4. Озық тәжірибені тарату. Қімнен нені үйренуге болады? Одақ, республика,
аудан, мектеп көлемінде көрінген танымал озық тәжірибе жайында таныстыру,
таратуға лайықты деп ұсынылған озық тәжірибені анықтау, қай түрде тарату
қажеттігін шешу (альбом, стенд, мақала, буклет т. б.); конференция,
педоқуға баяндама әзірлеу, оған мынадай талаптар қою; жаңа немесе
жетілдірілген бағдарлама бойынша іс-тәжірибе, пәнаралық байланыс арқылы
ғылым негіздерін үйрету, сабақта окушы жауабының түрлері мен формалары.
5. Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру. Факультативтік сабақтар,
олимпиада; ертеңгіліктер, кештер, оқырмандар конференциясы, диспуттар,
үйірме жұмыстар, газет шығару, көрме ұйымдастыру т. б. жұмыстардың
тақырыптарын көрсету.
6. Оқу кабинеттерінің материалдық базасын нығайту. Оқушылардың,
мұғалімдердің күшімен жасалатын жылжымалы стенділер, кабинеттегі
көрнекіліктерді толықтыруға, жаңартуға арналран материалдар, аудивизуалдық
құралдар; кабинеттегі методикалық, ғылыми-көпшілік әдебиеттерді толықтыру.
Ендігі жерде бірлестікті өткізу мерзімі, мәселелері нақты,
анық болуы шарт.
Бірлестік отырысында мынадай мәселелер қаралады.
1. Педколлективтің зерттеп жүрген проблемасы бойынша теориялық сипаттағы
шағын баяндама (педагогика, психология, сабақ өткізудін методикасы).
Бағдарлама мазмұны бойынша аса қажетті немесе қиын тақырыпты методикалық
жағынан талдау (практикум).
3. Ашық сабақ, сыныптан тыс жұмысты талдау, қорытыны пікір айту (отырысқа
дейінгі сабақтар бойынша).
4. Жаңадан басылып шыққан методикалық құралдармен таныстыру
Өздік білімін жетілдіруге бағыт беру
Аталған мәселелер бір-бірімен тығыз байланыста жоспарланады,
әңгімеленеді, бір-бірінің мазмұнын толықтырады.
Методикалық жұмыстың ең негізгі міндеті — мамандықты жетілдіру. Мамандықты
шыңдауды тұжырымдап үш бағытта жүргізу ұсынылады.
О л ар:
— жас мамандарды педагог ретінде қалыптастыру (теориялық білімді
практикамен ұштастыру, дидактикалық принциптерді, педагогика, психология,
методиканы игеру); ,
— шеберлікті жетілдіру (қазіргі кездегі ғылым жаңалықтарымен практиканы,
дидактиканы, психология, методиканы бірлікте меңгеру);
— педагогикалық шеберліктің шыңына жету (озық тәжірибені табу, оны тарату,
жаңашылдар тәжірибесін өз мүмкіндігіне қарай пайдалану, т. б.).
1.3 Оқыту әдістерінің жалпы сипаттамалары
Мұғалім оқытудың нәтижесін арттыруда оқыту әдістеріне қатысты амал-
тәсілдерімен қатар оның. құралдарын да пайдаланады.
Оқу құралдарына оқу кітаптары, көрнекі және техникалық құралдар
жатады.
1. Оқу кітаптары - оқулықтар, оқу-әдістемелік кітаптар, анықтамалар,
сөздіктер, есептер жинағы т.б.
2. Көрнекі құралдар - кестелер, сызбалар, чертеждар, суреттер,
фотосуреттер, альбомдар, тарихи, экономикалық-географиялық карталар т.б.
3. Техникалық құралдар - үнтаспа, телеарна, бейнетаспа, компьютер т.б.
Оқыту әдістері педагогика саласында талас тудыратын күрделі
мәселелердің бірі болып табылады. Соған орай бүгінгі танда оқыту
әдістерінің анықтамасы және оларды топтастыру мәселесінде ортақ пікір
қалыптаспаған.
Бұл мәселені зерттеуші авторлар (С. И. Архангельский, С. И. Зиновьев,
Н. В. Кузьмина, Т. А. Ильина, Н. Д. Никандоров т.б.) оқыту әдістеріне
түрліше анық-тама беріп, оларды әр түрлі негізде топтастыруды үсынады [10].
Ғылыми педагогикалық әдебиеттерде топтастырудың жиырмадан астам түрі бар
екен.
1. Оқушылардың таным белсенділігіне қарай (М. Н. Скаткин, И. Я.
Лернер):
- түсіндірмелі хабарлау әдісі;
- репродуктивтік әдіс;
- проблемалық баяндау әдісі;
- эвристикалық әдіс.
2. Оқытудың мақсаттары мен қүралдарына қарай (М. А. Данилов, Б. П.
Есипов,Т. А. Ильина):
- жаңа білім беру әдісі;
- біліктер мен дағдыларды қалыптастыру әдісі;
- Техникалық құралдармен жұмыс істеу әдісі;
- Өзіндік жүмыс істеу әдісі;
- білімді тексеру әдісі;
- проблемалық, программаланған оқыту әдісі.
3. Тұтас педагогикалық әрекеттің тәсілдсріне қарай (Ю. К. Бабанский):
- оқу-танымдық әрекеттерді ұйымдастыру;
- оқуға ынталандыру;
- оқытудағы бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері.
4. Әдістің логикалық және психологиялық сипатына қарай (Р. Г. Лемберг):
- ауызша баяндау әдісі;
- есеп шығару әдісі;
- өнер құралдарын пайдалану әдісі.
5. Мұғалім мен оқушылардың жасайтын әрекетінің ерекшеліктеріне қарай (В.
Оконь):
- жаңа білімді игеру әдісі;
- өзіндік білім әдісі;
- проблемалық әдіс;
- практикалық әдіс;
- керкем әдебиет пен өнер қүралдарын пайдалану әдісі. Солардың ішінде ең
көп тараганы — білім берудің көздеріне сәйкес (И. Т. Огородников,С. И.
Перовский, Е. Я. Голант):
- сөздік немесе ауызша баяндау әдісі;
- корнекілік әдіст.ер; -тожірибелік әдістер.
әдістің ерекшелігі: егер мүғалім оқу материалын ауызша баяндаса, онда білім
алу көзі мүғалімнің сөзі болып табылады немесе мүғалім оқушыларға білім
беруде көрнекіліктерді қолданса, онда білім алу көзі көрнекіліктер болып
есептелінеді т. с. с. [11].
Білімді меңгерту қандай жолдармен немесе тәсілдермен іске асса да,
оқыту әдістерін тандау негізінен, білім берудің мазмұны сияқты, оқытудың
жалпы мақсаттары және міндетгеріне сәйкес анықталады.
Оқу процесінде білім берудің көздеріне қарай қолданылатын әдістер:
Сөздік әдістер: түсіндіру, әңгіме, әңгімелесу, лекция, кітаппен жүмыс.
Көрнекі әдістер: иллюстрация және демонстрация.
Тәжірибелік әдістер: лабораториялық, практикалык, графикалық, әр түрлі
жаттығу жұмыстары.
Оқыту процесінде ең көп тараған дәстүрлі әдіс - сөздік немесе
оқытушының ауызша баяндау әдісі. Бұл әдіс оқыту процесіңце басқа әдістерге
қарағанда жетекші роль атқарады.
Бұл әдісті қолданғанда оқытушы оқушыларға білім берумен қатар олардың таным
белсенділігін арттыруға (зейін, қабылдау, ойлау т.б. процестеріне)
байланысты да әрекет жасайды.
Оқытушы оқу материалын ауызша баяндауы көп жағдайда түрлі көрнекі және
техникалық құралдарды пайдаланумен ұштастырылады.
Ауызша баяндаудың тағы бір ерекшелігі, оқытушының түсіндіруі мен
оқушылардың үғыну процесінің қатар жүруінде. Түсіндіру барысында әңгіме,
әңгімелесу, ауызша-жазба және лабораториялық жұмыстарын қажетіне сай қатар
қолдану керек.
Түсіндіру - оқу материалын оқытушының логикалық тұрғыдан дәйекті де
сындарлы баяндауы. Оның себебі, түрлі зандылықтар мен ережелерді түсіндіру
белгілі дәрежеде логикалық жүйелілікті қажет етеді.
Түсіндіру әдісінің мақсаты: заттардың елеулі белгілерін ашып көрсету,
фактілер мен құбылыстарды талқылау. Сондықтан мұғалімнің оқу материалын
түсіндіруінде әрқашанда пайымдау, қорыту, дәлелдеу көп болады.
Түсіндіру әдісінің ең маңызды мәселелері — оқушылардың алдына жаңа
мәселені айқын, ашық етіп қойып, оқу материалын түсінікті баяндап шығу.
Түсіңдіру әдісінің табысты болуы оқытушының нақтылы деректерді қаншама
сәтті қолдана білгендігіне де байланысты.
Түсіндіру әрқашанда заттар мен фактілердің, құбылыстардың мәнін ашу,
қағидаларды түсіндіру, осылардың негізіндс оқушыларға жаңа білімді
баяндауда оны терең және түсінікті ұғынуларына мүмкіндік туғызады. Бірақ ол
оқушылардың жас ерекшеліктеріне, сынып және пән ерекшеліктеріне қарай
өзгеріп отырады.
Әңгіме — мұғалімнің сабақ барысында оқушылармен араласуының неғұрлым
қолайлы тәсілі болып табылады. Сөйтіп, оқушыларға жаңа білімді түсіндірудің
неғұрлым қарапайым және түсінікті түрі.
Әңгіме барысында мұғалім құбылыстарды бірізділікпен көркем суреттей отыра,
өз сөзін әртүрлі көркем шығармалар (картина, фотосурет) мен көрнекі
құралдарды қолдану арқылы жалғастырып отырады. Оқытуды бұлай үйымдастыру
оқушылардың фактілер мен құбылыстарды жақсы түсініп, ұғынуына көмектеседі
[12].
Бұл әдісті қолдану барысында оқытушы мен окушылар арасында диалог
пайда болады. Әңгіме оқытудың түрлі міндеттерін орындауға бағытталады: жаңа
білімді хабарлау, оны бекіту мақсатында қолданылатын әңгіме; өткен
материалды жаңамен байланыстыру, өткенді қайталау, оны тексеру және бағалау
үшін қолданылатын әңгіме.
Әңгімелесу - оқытушы мен оқушылар арасында жаңа білімдерді хабарлау,
пысықтау, қорытындылауды дұрыс ұйымдастырылған сұрақ-жауап тәсілінде
қолданылады. Сондықтан әңгімелесу оқытудың аса күрделі әдісі болып
есептелінеді. Бұл әдісті нәтижелі пайдалану мұғалімдер тарапынан өте мұқият
дайындықты талап етеді.
Әңгімелесу барысында мұғалім оқушылардың жеке басының қабілетін,
зейінін (т. б. психикалық процестерін), таным ерекшеліктерін танып біледі,
баяндалып отырған немесе өтілген оқу материалын олардың қалай ұғынғанын
анықтайды.
Әңгімелесуде баяндау, талдау, қорытынды жасау тәсілдері қолданылады.
Бұл әдіс, сонымен қатар, сүрақ-жауап тәсілі арқылы да іске асады. Ол үшін
мүғалімнің сүрақтары дәл, жинақы, оқушының ойын оятуға, дамытуға
бағытталған болуы тиіс.
Оқулықпен және кітаппен жұмыс істеу әдісі — оқушылардың өздігінен жаңа
білімдерді қабылдау, топта алған білімдерін бекіту, біліктілік пен дағды
қалыптасгыруда тиімді әдіс болып табылады.
Кітап - білімнің сарқылмас қайнар бұлағы. Ол білім мазмұнын кеңірек
ашып, оқушылардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz