Депутаттардың Конституциялық мәртебесі
Мазмұны
Кіріспе
1
1. Парламент туралы жалпы ереже
1.1 Парламент туралы түсінік және құрылымы
2
1.2 Парламенттің органы мен өкілеттігі
3
1.3 Парламент жұмысын құқықтық реттеу
5
2. Қазақстан Республикасының парламентінің депутаттарының құқықтық
жағдайы
2.1 Депутаттардың Конституциялық мәртебесі
8
2.2. Депутаттық мәртебені алу
9
2.3 Депутаттық қызметтің нысаны мен міндеттері
11
2.4 Парламент депутаттарының құқығы
14
2.5 ҚР заң жобаны қабылдау сатылары
16
3. Қазақстан Республикасының депутаттық әдептің негізі аспектілері.
3.1 Депутаттық әдептің мәні мен түсінігі
24
3.2 Парламенттік әдептің құрамы мен қызметі
26
3.3 Депутаттық әдептің негізгі ережелері
30
3.4 Парламент депутаттарының жауапкершілігі
31
Қорытынды
33
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
36
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстан республикасының парламентінде сайлау
кампаниясын өткізу сұрағы өзекі болып қоймайды, алайда болашақ халық
таңдаушыларының құқық мәртебесінің мәселесі де өзекті сұрақтарға айналып
отыр. Мәртебе сөзі латын тілінен шыққан және оның аудармасы жағдайы,
жай-күйі, жағдайы дегенді білдіреді. Заң ғылымында мәртебе түсінігі ең
алдымен оны әртүрлі таратушыларымен байланысты өзінің бөлек көрінулерінде,
мысалы, жеке басының конституциялық мәртебесі, азаматтық құқықтық
мәртебесі, Президентік конституциялық мәртебесі, қоғамдық бірлестіктің
мәртебесі, судьялар мәртебесі және т.б.
Осы уақытта отандық ғылыми әдебиете соңғы жылдары негізінен Президентің,
судьялардың, прокурорлардың, құқықтық мәртебелері тралы сұрақтар қаралады,
ал Парламент депутаттарының құқықтық мәртебесі бойынша сұрақтар ғылыми
аналогиялық әзірлемелер мүлдем жоқ.
Тақырыптың өзектілігі демократияны дамыту үшін мықты, тәуелсіз заң
билігінің салалары қажет, оның мүшелері өз қызметтерінің нақты кепілдіктері
болуы тиіс, бұл ең алдымен олардың құқықтық мәртебесімен анықталады.
Парламент депутаттарының құқытық жағдайын қолданыстағы құқықтық
қамтамасыз етуіндегі бар қайшылықтарды қайта құрастыру механизмдерін
ұсынумен тәжірбиелік жұмысының маңыздылығы анықталады.
Зерттеу объектісі- Қазақстан Республикасының Парламентінің
депутаттарының құқытық жағдайы.
Зерттеу заты- Парламент депутаттарының құқықтық проблемалары мен
әлеуметтік құқықтық жағдайының аспектісі.
Жұмыстың мақсаты ҚР Парламенті депутаттарының құқытық жағдайын
реттейтін, ҚР заңын зерттеуден тұрады.
Жұмыстың міндеттері: Парламентдепутаттарының Конситуциялық мәртебесін
зерделеу, депутаттық қызметтің нысаны мен міндеттерін сонымен қатар
парламенттік әдеп сұрақтарын қарастыру.
1. Парламент туралы жалпы ереже
1.1 Парламент туралы түсінік және оның құрылымы
Парламент жалпы алғанда, жалпы сайлау нәтижесінде құрылған және өз
қызметін алқа негізінде жүзеге асыратын, мемлекеттің заң шығарушы және
өкіліді жоғары орган ретінде анықтауға болады.
Парламент термині елдік болып табылады және конситуциялық құқық
ғылымымен заң шығару процесін қамтамасыз ететін, бұқаралық институттарды
белгілеу үшін қолданылады. Сәйкес органның атауы сол немесе басқа
мемлекетте белгілі бір тарихи негіздемелер мен айтулы ұлттық құқықтық,
саяси, мәдени және лингвистикалық дәстүрлерге ие. Парламенттің атауының
түрлері едәуір көп: АҚШ-та Конгресс, Данияда-Фолькетинг, Швецияда-Риксдаг,
Испанияда-Генаралдық Кортестер, Израильде-Кнессет, Польша, Литва және
Латвияда-Сейм, Украинада-Жоғары Рада деп аталады және т.б.
Қазіргі замаңғы өмірде парламенттің құрылымы бір палаталы және екі
палаталы болады. Үш палаталы парламент сирек кездеседі. Осы уақытта
парламенттердің екі палаталысы (бикамералық) анағұрлым бар болады. Екі
палаталылар АҚШ-тың Конгрессі, Францияның Ұлтық Жиналысы, Испанияның
Генаралдық Кортестері, Ұлыбританияның, Италияның, Германияның, Жапонияның
және бірнеше қатар елдердің парламенттері, Ресейді қоса алғанда.
Контитнентік Еуропада көптеген елдердің бір палаталы парламенттері бар
(Болгария, Венгрия, Дания, Швеция, Финдляндия және т.б. )төменгі палаталы
және бір палаталы парламентер Ұлттық Жиналыстар, (Франция, Вьетнам), Ұлтық
кеңес (Австрия, Швецария), депутаттар палатасы (Италия, Бразилия, Чехия),
өкілдер палатасы (Бельгия, АҚШ, Жапония) деп аталады.
Жоғары палаталар Сенат деп аталады, дегенмен сирек басқа атауы бар,
мысалы: Федералдық Кеңес (Австрия), Бундесарт (Германия), Штаттар кеңесі
(Үндістан).
Бір палаталы парламенттер және төменгі палаталар оларды жалпы
тікелей сайлауда сайлану жолымен құрылады. Олардың өкілеттік мерзімі 2
жылдан 7 жылға дейін.
Әр түрлі елдерде жоғары палата алуан түрлі жолмен құрылады. Сонымен
көптеген елдерде жоғары палаталардың өкілетті мерзімі төменгі палатаға
қарағанда көбірек болады. Көптеген елдерде өзіне сайлау мен тағайындау
элементтерін енгізетін, аралас жүйе қолданылады (Бельгия, Ирландия).
1.2. Парламентің органы мен өкілеттігі
Көптеген елдердегі парламентерінде палаталарды ұйымдастырудың жалпы
сипаты бар, дегенмен жетекші рөл басқарушы органның құрамына жатады. Екі
палаталы парламенттерде палаталарды өзінің басқарушы органы құрайды, оған
төраға (скипер), вице-төрағалар, хатшылар немесе алқалық орган кіреді.
Жоғары палата төрағасының орнын ауыстыру әр түрлі жүргізіледі. Бірқатар
елдерде ол палатамен сайланады (Италия, Франция, Жапония). Басқа елдерде
бұл мансап лауазымы бойынша немесе тағайындау бойынша ауыстырылады. АҚШ-
тың сенатының төрағасы болып лауазымы бойынша АҚШ-тың вице-президенті бола
алады, ал Ұлыбританияда лордтар палатасында лорд-канцлер төрағалық етеді.
Ол палатамен сайланбайды, ал премьер-министрдің ұсынысы бойынша королевамен
тағайындалады.
Парламентерде олардың өкілеттігін жүзеге асыруда көмек көрсететін, әр
алуан көмекші органдар құрылады, мысалы комитеттер (комиссиялар). Бұндай
комитеттер палатаның барлық өкілеттік мерзіміне қызмет жасайтын, тұрақты
және әдетте, белгілі міндеттерді орындау үшін (бұл арнайы, тергеу,
ревизиялық және т.б.) уақытша болады. Тұрақты комиссиялар міндетті түрде
бюджет және қаржы, қорғаныс, қауіпсіздік, шет істері бойынша, заң шығару
бойынша, сонымен қатар, мандаттық, процедуралық-регламентік және т.б.түрде
құрылады. Бұндай комиссиялардың негізігі міндеті-заң жобаларын, нақты
мәселелер бойынша шешімдер жобаларын алдын –ала қарау. Уақытша комиссияның
міндеті- салалар бағыттарымен сәйкес заң жобаларын алдын ала қарау.
Парламенттер мен палаталарда басқа да органдар құрылады: есептеу
палатасы, ревизорлар, бақылаушылар, адамдар құқығы бойынша уәкілеттілер,
арнайы парламенттік өкілеттік, ел ағаларының кеңесі және т.б.
Парламенттер өкілеттігі конситуцияда бекітілген. Үш түрлі парламент
былайша ажыратылады: өкілеттігі шексіз, өкілеттігі шектеулі және
консультативтік.
Ағылшын-саксон құқықтық елдердің көпшілігінде өкілеттігі шексіз
парламент бар. Олар кез-келген сұрақ бойынша шешім қабылдай алады, яғни
Конституцияда олардың өкілетігінің нақты тізімі бекітілмеген
(Ұлыбритания).
Өкілеттігі шектеулі парламенттер абсолюттік шектеулілерге бөлінетін,
парламенттің өкілеттгінің нақты түбегейлі тізімі беріледі (Франция,
Мадагаскар, Сенегал және т.б.) және біркелкі шектеулі, орталық биліктің
өкілеттігі федерация субъектілерінің құқықтарымен (федеративтік
мемлекеттерде) немесе басқа аумақтық құрылымдардың құқықтарымен (біртұтас
мемлекеттерде) шектеулі болғанда.
Бір қатар мұсылман елдерде консультативтік парламенттер бар. Кей кезде
олар монархтың мақұлдауымен заңдар қабылдайды. Дегенмен, олар заң деп
аталмайды, себебі барлық басты-басты қатынастар заң затымен байланысты
пайда болған, қасиеті –Құран мен Сунне кітаптарында реттелген.
Парламенттердің өкілеттігі жүргізу заты бойынша бірнеше ірі топтар мен
қызметінің бағыттарына: заң шығару, бюджеттік, қаржылық, бақылаушылық,
соттық, мемлекеттік биліктер органдарының құрылуы бойынша, ішкі саясатқа
бөлінеді.
Көптеген шетелдік елдерде заң шығарушы билік органы ретінде
анықталатын, парламенттер қызметінде заң шығару өкілеттігі негізгі болып
табылады. Осы елдердің конституциясында заң шығарушы билікті парламент пен
елбасы (Президент-Республикаларда, мысалы, Грецияда; король-монархияларда,
мысалы-Бельгияда) жүзеге асырады деп айтылған. Парламенттің негізі заң
шығару функциясы заңдарды қабылдау болып табылады. Ал заңдарға қол қою
және жария ету елбасына жүктеледі.
Парламенттер өкілетігі қаржы саласында жыл сайынға мемлекеттік
бюджетті қабылдаумен байланысты болады: бюджетті атқару туралы үкіметтің
есебін бекіту, салықты орнату. Бір қатар елдерде қаржы өкілеттігіне сонымен
бірге ақша эмиссиясы туралы, ішкі және сыртқы қарыздар туралы, бюджеттен
тыс қорлар туралы және т.б. шешім қабылдау (мысалы, АҚШ, Германия).
Халықаралық қатынастар саласында парламенттер өкілеттігінің басты-
басты болып табылатындары: халықаралық келісім-шарттарды ратификациялау
және күшін жою; соғыс пен бейбітшілік мәселелерін шешуге қатысу; мемлекет
аралық бірлестіктерге қатысу; қарулы күштерді елдің шегінен пайдалану
туралы сұрақтарды шешу.
Мемлекеттік органдардың жасақталуы парламенттің өкілетігінің келесі
жүзеге асырумен байланысты:
парламентпен сайлануы немесе оның республикалық парламенттік
президенті сайлануына қатысуы (Германия, Греция және т.б.);
үкіметті қалыптастыруға қатысуы (Испания, Португалия, Франция);
сот билігін ұйымдастыруға қатысу. ГФР-да Германияның Федералдық
Конситуциялық соты парламенттің екі палатасымен сайланады, яғни Бундестаг
пен Бундесратпен тең мөлшерде. АҚШ-тың Президенті Жоғары сотының судьялары
кеңес және сенаттың келісімі бойынша тағайындалады.
президенттің лауазымына кірісуін растау;
үкіметтің бағдарламасына бағасын беру;
сенімі резолюцияларын мен үкіметтің сөгісін қабылдау;
автономдық облыстардың билік органдарын тарату сұрақтары бойынша
пікірлерін айту.
Атқарушы билікке және мемлекеттің басқа жоғары органдарына қатысты
парламентің бақылау өкілеттігінің айрықша мәнділігі бар. Мұндай өкілеттік
конституциялар қатарында тікелей баяндалған, немесе конситуциялық-құқықтық
нормалар мазмұнынын шығады. Бұндай бақылау нысаны президенттік,
республикалық, дуалистік монархияларда, парламенттік республикалар мен
монархияларда әр түрлі. Дегенмен, парламент әркез халық өкілінің жоғары
органы бола тұра, бақылау функцияларын иеледі. Парламентің бақылауы саяси
(мысалы, үкіметке, министрге сенімсіздік білдіру) және заңды (парламентпен
тергеу комиссияларын құру) сипатта болуы мүмкін.
1.3. Парламент жұмысын құқықтық реттеу
Парламенттің жұмысының және парламенттік процедураларды құқықтық
реттеу Конституциямен, заңмен және парламент регламентерімен және оның
палаталарымен орнатылады. Бұндай процедуралар жалпы деп аталады.
Парламенттер сессиялық тәртіпте жұмыс істейді. Сессия-дегеніміз парламент
пленарлық мәжіліс өткізетін және негізгі шешімдерді қабылдай алатын
уақыт аралығы. Әдетте, жыл сайын екі кезекті сессия (көктемгі және күзгі)
өткізіледі. Сессия аралығында парламенттің және оның палаталарының
пленарлық мәжілісі өткізіледі, сонымен бірге парламенттік комитеттер
отырысы мен парламенттік тыңдау өткізіледі.
Пленарлық отырыс –дегеніміз барлық парламент мүшелері және оның
палаталары шешуші дауыс құқығымен қатыса алатын, шешім қабылдайтын
парламент. Шешім қабылау үшін палата мүшелерінің көпшілік қатысуы тиісті.
Шешім қабылдау үшін дауыс берудің әр түрлі процедуралары қолданылады: ішкі
органдарды құру тәртібі; президенті сайлау бойынша отырысты өткізу тәртібі
мен мерзімі; мемлекеттік органдарды жасақтау бойынша; депутаттық сұрау
салуларды енгізу және қарау процедуралары; күн тәртібі сұрақтары бойынша
сөз сөйлеу уақыты; халықаралық шарттарды ратификациялайды және оның күшін
жою тәртібі; бюджетті талқылау және қабылдау және т.б. [12]
Парламенттің жұмысының уақытының жартысының көбісі заң шығарушылық
процессі алады. Заң шығару процессі- дегеніміз заң шығару бойынша құқықты
субъектілердің қызметінің тәртібін құқықтық нормалармен реттеу. Осындай
субъектілердің басты-бастысы парламент болып табылады, атап айтқанда ол
заңды қабылдайды. Заң шығару процессі бірнеше сатыларға бөлінеді: заң
шығару бастамасының субъектілерімен заң жобаларын енгізу: парламенттік
комиссияда және палаталардың пленарлық отырысында заң жобаларын талқылау;
заңды қабылдау; елбасының заңға қол қоюы мен жариялануы. Заң шығару
бастамасы құқығымен иеленетіндер: мемлекет басшысы; парламент палаталары
және оның тұрақты комиссиялары; әдетте депутаттар тобының бірталай саны,
ал кейбір елдерді 10-12 депутаттар жеткілікті болады; бөлек депутаттар
(Египетте және Поьшада-бір депутат).
Заң жобасын талқылау-дегеніміз заң шығару процесінің ең көлемді
сатысы. Ол палаталарда пленарлық отырыстың жұмысы сияқты жобамен жұмыс
жасауды, жиі заң жобаны оқылымы аталатын, былайша парламенттік
комиссияларда (комиеттерде) оны талқылауды енгізеді.
Осы екі нысандар өзара кезектеседі.
Заңды қабылдау дауыс беру жолымен жүзеге асырылады. Палатаның
мүшелерінің белгіленген қарапайым немесе абсолюті не санатты көпшілік
оған дауыс беретін болса, заң қабылданды деп есептелінеді. Егер парламент
екі палаталы болса, заң шығару процесінің екінші кезеңі екінші палатамен
заңды мақұлдау болып табылады.
Парламентпен заңды қабылдағаннан соң оны мемлекет басшысына
жіберіледі. Егерде мемлекет басшысы онымен келісетін болса,ол өз келісімін
заң мәтініне қол қоюынмен білдіреді. Тек содан кейін ғана заңды жариялау
және орындау туралы өкім шығарылады.
Мемлекет басшысында вето құқығы бар, парламентік репсубликалар мен
монархияларда әдетте қолданылмайды және президенттік және жартылай
президенттік республикаларда белсенді қолданылады.
Заң заңды күшіне ресми жарияланған күннен бастап немесе белгілеген
біраз уақыттан кейін енеді (кей елдерде 1-нен 28 күнге дейін).
Парламенттарлық мемлекеттерде парламентті тарату, сонымен қатар
аралас типтес республикаларда конституциялық механизмның элементерінің
негізгісінің бірі мемлекеттік билікті жүзеге асыру. Парламенті тарату
(парламенттік мерзімнен ерте сайлауды хабарлау) мемлекет басшысы құқықты
және үкіметтің парламенттік жауапкершілік институтқа қайшы болып табылады.
Негізі конситуциямен парламентті мынадай болған жағдайда тарату
көзделеді: үкіметі құру немесе республика президентін сайлау мүмкін
болмағанда; үкіметке парламентпен сенімсіздік білдіргенде; белгілі уақыт
ішінде үкіметке қайталап немесе қайта-қайта сенімсіздік білдіргенде,
үкімет бағдарламасын бекітпегенде, белгіленген уақытта үкіметпен ұсынылған
мемлекеттік бюджетті қабылданбаса.
Парламенті таратудың негізі шектеулерінің мүмкіндігі: әдетте, жоғары
палата таратуға жатпайды; палата төтенше жағдайы оқиғасы немесе соғыс
жағдайы кезінде таратылуы мүмкін емес; президенттің өкілеттігінің соңғы 6
айында (немесе басқа мерзімде) немесе алғашқы 6 айда, парламентің алғашқы
жылында, бір қатар елдерде парламент белгілі кезеңде аса белгілі санынан
бір рет таратылуы мүмкін емес.
Сонымен қатар, парламентпен қабылданған негізі акті заң болып
табылады.
Елмен басқару жүйесі, халық өкілімен негізделген, парламентаризм деп
аталады.
Парламентаризм үшін мемлекеттің жоғары органдар жүйесіне халықпен
сайланған, орган –парламент енгізілген, бірақта парламентаризм айрықша жүйе
сияқты заң шығарушы және еңбекті атқарушы бөлуін білдіреді. Осы бөлінудің
мәні халықпен сайланған депутаттар, заң қабылдауға қатысады, бірақта оның
орындауына емес, яғни заңды өздеріне тән етіп қабылдамайды, ал халық
мүдделеріне орай қабылдайды.
Парламент заң шығарушы және өкілді орган ғана болып қоймай, сонымен
қатар қаржылық фукцияны да орындайды (елдің бюджетін бекіту-оның айрықша
құзыретін ерекшелігі), бақылаулық функциясы, лауазымды тұлғалардың
отставкасын бүге алғанда, және басқа билік органдарын жасақтауға қатысады.
Оның ерекшілігі, сонымен бірге- бұл партиялармен қоғамдық пікірлер
күресінің аренасын көрсететін, мемлекеттік орган.
Мемлекетпен тудырылған және конституция мәтіндінде ерікті мандат
доктринасы бекітілген парламент мүшелерін барлық ұлттың өкілі етеді, тек
олар сайланған, сайлау окургтарында ғана емес, және сайлаушыларға қандай
болмасын депутаттарға міндетті тапсырамалар беруді және мерзімінен ерте
шақыру тыйым салынады.
2. Қазақстан Республикасының парламент депутаттарының
құқықтық жағдайы
2.1. Депутаттардың Конституциялық мәртебесі
Бүгіндері Қазақстан Республикасының Парламентінің депутаттарының
құқықтық өкілеттігі 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының
Конситуциясымен, 1995 жылғы 16 қазандағы №2529 Қазақстан Республикасының
Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы ( 2007 ж. 19.06.
жағдайы бойынша өзгертулер мен толықтырулармен) және басқа да заң
актілерімен белгіленеді. Сонымен қатар, Конституцияда депутаттың құқықтық
және әлеуметтік жағдайының бастапқы деректер анықтамасының басы қаланған.
Депуттат мәртебесінің негізін бекіте, Конситуция осы инситуттың аса маңызды
элементтерін көрсетеді, ол депутаттық мандаттың жалпыұлттық сипаты,
өкілетігінің мерзімі, міндеті мен құқығы, сонымен қатар депутаттық
қызметтің кепілі сияқтылар.
Сол уақытта депутаттың мәртебесі туралы конситуциялық жағдайы
Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы Конситуциялық занда
тым толық дамылғанын көрсетеді, онда әсіресе депутаттың қызметінің
Парламенте, оның палаталарында, басқа органдарда, депутатардың басқа
лауазымды тұлғалармен және сайлаушылармен өзара қарым-қатынасы мәселелері
дами түскен. Сонымен бірге, депутаттық қызметінің процессуалдық сұрақтары
мен депутаттық әдепі Парламент регламентінде және оның палаталарында жан-
жақты ашылғаны табылып отыр.
Жоғары айтылған құқықтық нормативті актілер анализі Праламент
мүшелеріне айрықша құқық берілгенін – және әрекет қабілеттігі тұжырымдайды,
парламентарияда заң шығаруға және заң шығару органының басқа да қызметіне
қатыса алуына құқық беріледі. [8]. Арасында депутаттар мәртебесі
Парламентте, маслихатта халық сайланушысы қызметін қамтып қана қоймайды,
сонымен бірге оның қоғамда, жалпы жай-күйін де қамтиды. Мысалыға,
депуттатық топта, партия фракцияларында, депутаттық мансапта, сонымен қатар
қоғамдық бірлестіктермен өзара қарым-қатынасы депутат жұмысының көптеген
сұрақтары құқықтың нормаларымен реттеледі. Осыған байланысты жарғы мен
ережеде депутат тәжірбиеде және қоғамдық бірлестіктерде пайда болған әдеп-
ғұрыптармен, дәстүрлерді басшылыққа алады.
Осының барлығы депутаттың мәртебесінен кең мағынада әлеуметік-саяси
мәнімен шартасқан, құқықтық және басқа әлеуметтік нормалармен реттелген
және сәйкес кепілдіктермен қамтамасыз етілген депутаттың нақты жағдайын
түсінуге мүмкіндік береді. Депутат мәртебесі ретке келтірілген, депутаттың
құқықтық жағдайы мен мәнін жан-жақты сипаттайтын элементтер жиынтығынан,
атап айтқанда олардың құқығы мен міндеттері мен жауапкершілігінен
қаланады.
ҚР Конституциясының 52-бабы 2-тармағында бізге айтылғандай, Парламент
депутаттары оның жұмысына қатысуға мiндеттi. Парламентте депутаттың жеке
өзi ғана дауыс бередi. Депутаттың Палаталар мен олардың органдарының
отырыстарына дәлелдi себептерсiз үш реттен артық қатыспауы, сол сияқты
дауыс беру құқығын басқа бiреуге беруi депутатқа заңда белгiленген жазалау
шараларын қолдануға әкеп соғады [1].
Парламент депутатының басқа өкiлдi органның депутаты болуға,
оқытушылық, ғылыми және өзге де шығармашылық қызметтен басқа, ақы төленетiн
өзге де жұмыс атқаруға, кәсiпкерлiкпен шұғылдануға, коммерциялық ұйымның
басшы органының немесе байқаушы кеңесiнiң құрамына кiруге құқығы жоқ. Осы
ереженiң бұзылуы депутаттың өкiлеттiгiн тоқтатуға әкеп соғады.
Сонымен Парламент депутатын оның өкiлеттiк мерзiмi iшiнде тұтқынға
алуға, күштеп әкелуге, сот тәртiбiмен белгiленетiн әкiмшiлiк жазалау
шараларын қолдануға, қылмыс үстiнде ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған
реттердi қоспағанда, тиiстi Палатаның келiсiмiнсiз қылмыстық жауапқа
тартуға болмайды.
2.2. Депутаттық мәртебені алу
Талқылауға жататын, басқа мәселе туындайды-бұл депутаттық мәртебені
алу уақыты туралы сұрақ. Осы сұраққа елеу мынаған байланысты болып отыр,
Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы Конституциялық Кеңестің
тәжірбиеде қолдануында прецеденттер бар, депутаттыққа кандидантта жеңіп
шығушы депутаттық мәртебеге иеленбеген тұлға ретінде қылмыстық
жауапкершіліке тартылды.
Осыған байланысты сайлауда жеңіп шыққан тұлға депутат өкіліттігін
алады деген сұрақ туындайды? Парламент және оның депутаттарының мәртебесі
туралы Конституциялық заңның 24-бабы 2-тармағына сәйкес, Парламент
депутатының өкілеттігі оны Республиканың Орталық сайлау комиссиясы
Парламент депутаты ретінде тіркеген сәттен басталады. Дегенмен, осы
жағдаймен жақсы басын ашып алу үшін депутат өкілеттігі нені білдіретін, аса
анығырақ қарастырған жөн [12].
Парламент депутаттары тек өзінің сайлаушыларының емес, Қазақстаның
бүкіл халқының мүдделерін қорғайды, өйткені Парламент-бұл ұжымдық
егемендік білдіруші, мемлекеттің негізін қалаушы. Қазақстан
Республикасының Қазақстан Республикасының Парламенті және оның
депутаттарының мәртебесі туралы Конситуциялық заңының 5 тарауында осы
өкіліттіктер айқын көрсетілген.
Парламенттің бірінші сессиясында оның Палаталарының бірлескен
отырысында депутаттар Қазақстан халқына мынадай ант береді: “Қазақстан
халқына адал қызмет етуге, Қазақстан Республикасының тұтастығы мен
тәуелсіздігін нығайтуға, оның Конституциясы мен заңдарына қатаң бағынуға,
өзіме жүктелген депутаттың мәртебелі міндетін абыроймен атқаруға ант
етемін”. Антты Президент қабылдайды және ант беру Республика Үкіметі,
Конституциялық Кеңесі мүшелерінің, Жоғарғы Соты судьяларының, экс-
Президенттерінің қатысуымен салтанатты жағдайда өткізіледі.
Парламент депутатының басқа өкілді органның депутаты болуға,
оқытушылық, ғылыми немесе өзге де шығармашылық қызметтен басқа, ақы
төленетін өзге де жұмысты атқаруға, кәсіпкерлік қызметпен шұғылдануға,
коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің құрамына
кіруге құқығы жоқ. Осы ереженің бұзылуы Республика Орталық сайлау
комиссиясының ұсынуымен депутаттың өкілеттігін тоқтатуға әкеп соғады.
Депутат Парламент сессиясында және өзi құрамына кiретiн оның
органдарының отырыстарында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешушi дауыс
құқығын пайдаланады.
Парламент депутаты:
1) Парламент пен оның Палаталарының үйлестiрушi және жұмыс органдарын
сайлауға және оларға сайлануға;
2) сессияның күн тәртiбi, талқыланатын мәселелердi қарау тәртiбi мен
олардың мәнi жөнiнде ұсыныстар мен ескертпелер енгiзуге;
3) Парламент Палаталары сайлайтын немесе тағайындайтын не Парламент
Палаталары тағайындауға келiсiм беретiн лауазымды тұлғалардың
кандидатуралары жөнiнде өз пiкiрiн айтуға;
4) Парламент Палаталарының бiрлескен және бөлек отырыстарында қарау
үшiн ұсынылатын мәселелер бойынша Палаталар Бюросына ұсыныстар енгiзуге, ал
оның ұсыныстары қабылданбаған жағдайда оларды Палаталардың пленарлық
отырыстарының қарауына енгiзуге;
5) Парламент пен оның Палаталары органдарының отырыстарында қарау үшiн
мәселелер ұсынуға;
6) Парламент Палаталарына есептi лауазымды тұлғалардың есебiн немесе
хабарламасын Парламент сессиясында тыңдау туралы ұсыныстар енгiзуге;
7) заңда белгiленген тәртiппен депутаттық сұрау салуға;
8) жарыссөздерге қатысуға, баяндамашыларға, сондай-ақ отырысқа
төрағалық етушiге сауалдар беруге;
9) дауысқа салу себептерi бойынша өзiнiң ұсыныстарын негiздеп
сөйлеуге, анықтама беруге;
10) Парламент қабылдайтын заңдардың, қаулылардың, басқа да актiлердiң
жобаларына түзетулер енгiзуге;
11) Парламент депутаттарын азаматтардың қоғамдық маңызы бар
үндеулерiмен таныстыруға;
12) Парламент отырыстарының стенограммалары мен хаттамаларындағы
депутаттардың сөйлеген сөздерiнiң мәтiндерiмен танысуға;
13) осы Конституциялық заңға, Парламент пен оның Палаталарының
регламенттерiне сәйкес басқа да өкiлеттiктердi жүзеге асыруға хақылы.
Әрбір депутаттың басты міндеті заң шығаруға және Парламент пен басқа
қызметі жүзеге асыруға қатысу болып табылады, ал депутаттың қызметінің
негізгі мақсаты Парламентте халықтың мүддесін қорғау және жалпы мемлекеттік
мүдделермен үйлестіруін қамтамасыз ету.
Депуттатар өз міндеттерін орындаудың мүдделерін конситиуция,
қолданыстағы заң мен регламент оларды қажетті құқық пен міндетемелер
береді, оны орындау үшін депутат заңды және моралдық жауапкершілік
жүуктеледі. Депутаттың құқығы мен міндеті басты екі салада айтылады: халық
өкілдігін сайлау органында (Парламенте) және сайлау округінде.
2.3. Депутаттық қызметтің нысаны мен міндеттері.
Парламент жұмысы мен оның органында депутаттық қызметтің нысаны әр
түрлі болуы мүмкін. Депутат өз қызметін жүзеге асыруда пайдаланатын,
ұйымастыру құралдарының кешенін көтереді, өз құқықтары мен міндеттерін іске
асырады, сайлаушылар еркін жүзеге асырады.
Парламентте депутаттық қызметінің нысандары болып табылатындар:
1) Парламент отырысында шешуші дауыс құқығымен қатысу;
2) Парламенттің комитеттері мен комиссияларының жұмысна қатысу;
3) Депутаттар фракцияларымен депутаттық топтар түрінде депутатық
бірлестіктер жұмысына қатысу;
4) Парламенттік тыңдауларға қатысу;
5) Депутаттық сұрау салу жолданымдары;
6) Парламенттің және оның органдарының тапсырмаларын орындау.
Депутаттың басты міндеттері заң шығаруға қатысу болып табылады, демек
депутаттың қыруар құқықтарының арасынан негізгісі шешушi дауыс құқығын атап
айтуға болады. Парламентте қаралатын әр түрлі сұрақтар бойынша дауыс
беруде депутат өз көзқарасын баяндауға немесе ол немесе басқа сұрақтар
туралы өз шешім нұсқаларын ұсынуға хақылы. Парламентте дауыс берудi
депутаттың жеке өзi ғана жүзеге асырады. Сол сияқты дауыс беру құқығын
басқаға беруi депутатқа тыйым салынады.
ҚР Конситуциялық заңының 26-бабында Парламент сессияларына қатысу,
депутаттың өкілеттігі бекітілген, Депутат Парламенттiң және өзi құрамына
сайланған оның органдарының жұмысына қатысуға мiндеттi.
Парламентте дауыс берудi депутаттың жеке өзi ғана жүзеге асырады.
Палатаның Төрағасы, не тиiсiнше депутат мүшесi болып табылатын
органның басшысы регламентпен белгiленген мерзiмде депутатқа сессиялардың,
орган отырыстарының өткiзiлетiн уақыты мен орны туралы, сондай-ақ олардың
қарауына енгiзiлетiн мәселелер туралы депутатқа хабарлайды, оған осы
мәселелер бойынша қажеттi материалдарды бередi [2].
Депутат мәжiлiске келуге мүмкiндiгi болмаған жағдайда бұл туралы
Палатаның Төрағасына не тиiсiнше Парламент органының немесе оның
Палатасының басшысына күнiбұрын хабарлайды.
Депутаттың Палаталар мен олардың органдарының отырыстарына дәлелдi
себептерсiз үш реттен артық қатыспауы, сол сияқты дауыс беру құқығын
басқаға беруi депутатқа осы Конституциялық заңда белгiленген жазалау
шараларын қолдануға әкеп соғады.
Палаталар Бюроларының, олардың тұрақты комитеттерiнiң, Парламент
комиссияларының және оның Палаталарының құрамына кiретiн депутат кез келген
мәселелер мен ұсыныстарды қарауға енгiзуге, мәселелердi қарауға әзiрлеуге,
олар бойынша шешiмдердi талқылап, қабылдауға, сондай-ақ қабылданған
шешiмдердiң жүзеге асырылуын ұйымдастыруға, олардың орындалуын бақылауға
қатысуға хақылы.
Өзi құрамына кiретiн Парламент органының шешiмiмен келiспеген депутат
Парламент сессиясында өз көзқарасын баяндауға немесе ол туралы төрағалық
етушiге жазбаша түрде хабарлауға хақылы.
Палаталар Бюроларының, олардың тиiстi тұрақты комитеттерiнiң, Парламент
комиссияларының және оның Палаталарының құрамына кiрмейтiн депутат аталған
органдардың отырыстарына қатысып, ұсыныстар енгiзе алады, қаралатын
мәселелердi талқылауға және кеңесшi дауыс құқығымен шешiмдердi қабылдауға
қатыса алады. Депутат Палаталар Бюроларының, тұрақты комитетiнiң немесе
комиссиясының шешiмiмен келiспеген жағдайда өз ұсыныстарын заң жобасына,
қаулы жобасына түзетулер ретiнде енгiзе алады. Депутат енгiзген түзетулер
Парламент сессиясында қаралады әрi оларды дауысқа салу өткiзiледi.
Депутат Парламенттің, парламенттік комиттетер мен комиссияларының ашық
және жабық отырыстарында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешушi дауыс
құқығын пайдаланады. Сондай –ақ депутаттың бөлек жеке еркі ұжымдыққа
орналады және Парламентпен қабылданған заң актілерін іске асырылған,
бірыңғай мемлекеттік еркіне айналады.
Конституциялық заң депутатты Парламент және оның органдарының жұмысына
қатсуына міндетін орнатады:
- депутат Парламент пен оның Палаталарының үйлестiрушi және
жұмыс органдарын сайлауға және оларға сайлануға хақылы;
- Параламенттің отырысында есепті, лауазымды тұлғалардың ,
Парламентке есеп беруші тұлғалардың ақпараттарын тыңдау туралы ұсыныстар
енгiзуге;
-заң жобаларына, қаулаларын, Парламентпен қабылданған
басқа актілерге түзетулер енгізуге;
-Параламенттің отырысында есепті, лауазымды тұлғалардың , Парламетке
есеп беруші тұлғалардың ақпараттарын тыңдау туралы ұсыныстар мен енгiзуге;
- Парламент отырыстарының стенограммалары мен хаттамаларындағы
депутаттардың сөйлеген сөздерiнiң мәтiндерiмен танысуға;
-Конституциялық заңға, Парламент пен оның Палаталарының
регламенттерiне сәйкес басқа да өкiлеттiктердi жүзеге асыруға хақылы.
Жоғары айтылғандардан мынадай қортынды шығаруға болады, депутаттық
сайлуларда жеңіп шыққан тұлғаны депутат деп толық айтуға болмайды, ресми
тіркеу уақытына дейін оның ресми тіркелген депутат сияқты депутаттық
өкілеттігі жоқ. Сондай-ақ қолданыстағы заңның анализі көрсеткендей,
сайлауда жеңіп шыққан депутат сайлау нәтижелері жарияланған мерзім
аралығында және ҚР ОСК тіркеуі кезеңіне дейін, депутат ретінде ол өз
мәртебесіне сәйкес құқықтық қорғауға ие емес. Екі арада осы мерзімде оларға
қарсы қоқанлоқы жасалуы мүмкін.
Осы олқылықтың орын толтыру үшін, біздің ойымызша, жоғары айтылған
тұлғаларға депутаттық имунитет туралы ережені тарату қажет. Оны сайлауда
жеңіп шыққан депутат жағынан өзінің правоға қайшылық әрекеттерін
әшкерлеуден қауіптенетін сайлау кампаниялары бойынша бұрыңғы бәсекелес
тараптардан және өкімет құрылымдарынан, оларды әр түрлі қоқанлоқыдан
қорғау үшін жасау қажет.
2.4. Парламент депутаттарының құқығы
Парламент депутаттарының міндеттерімен қатар,олардың құқықтары бар.
ҚР Конституциялық заңының 28-бабында депутаттың лауазымды тұлғалармен
кiдiрiссiз қабылдану құқығы жөнінде айтылған [2].
Депутаттық қызмет мәселелерi бойынша депутат мемлекеттiк органдарға,
қоғамдық бiрлестiктерге, мемлекеттiк ұйымдарға бөгетсiз кiру құқығын,
сондай-ақ олардың басшыларымен және басқа да лауазымды тұлғаларымен
кiдiрiссiз қабылдану құқығын пайдаланады.
Қызметi мемлекеттiк құпияларға байланысты ұйымдарға депутаттың кiрiп-
шығу тәртiбi заңмен белгiленедi.
Парламент депутаттың өз сайлаушыларымен өзара қарым-қатынас жасауы,
оларды Парламент қызметi туралы ұдайы хабардар етiп отыруы, Парламенттiң,
оның Палаталары мен органдарының тапсырмаларын орындауы үшiн әрбiр
депутатқа:
1) көлiкпен жол жүру құжаттарын кезектен тыс алу;
2) сайлау округтерiне iс-сапарларға шығып тұру құқығы берiледi. Бұл
ретте iссапар шығыстары Республика Конституциясы 44-бабының 9-
тармақшасында белгiленген тәртiппен бөлiнетiн қаражаттан өтеледi.
Республика астанасынан тыс жерде тұратын депутаттарға олардың өкiлеттiгi
мерзiмiне тегiн пайдалану шартымен мемлекеттiк тұрғын-үй қорынан және
заңдарда белгiленген нормалар бойынша тұрмысқа жайлы және жиhазбен
жабдықталған тұрғын үй берiледi.
Депутаттарға Қазақстан Республикасының астанасы шегiнде автомобиль
көлiгiмен қызмет көрсету, оларға емдеу-сауықтыру және санаторий-курорттық
қызмет көрсету Республика Президентi белгiлеген тәртiппен жүзеге асырылады.
Парламенттің депутатына оның өкілеттік мерзімі аяқталған соң, сондай-
ақ ол отставкаға кеткен немесе Парламент немесе Парламент Мәжілісі
таратылған жағдайда және ол жұмысқа орналасқан немесе зейнеткерлік жасқа
жеткен кезге дейiн ай сайын орташа айлық жалақысы мөлшерiнде, бipaқ
өкілеттігі тоқтатылған немесе отставкаға кету туралы өтініш
қанағаттандырылған күннен бастап үш айдан аспайтын уақыт жәрдемақы
төленедi.
Депутаттық қызметiн атқаруына бөгет жасау мақсатымен депутатқа немесе
оның жақын туыстарына қандай түрде болмасын ықпал жасау Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес жауаптылыққа әкеп соғады.
Мемлекеттiк органдар мен қоғамдық бiрлестiктердiң, жергiлiктi өзiн-
өзi басқару органдарының, ұйымдардың депутат алдындағы өз мiндеттерiн
орындамаған, оған көрiнеу жалған ақпарат берген, депутаттық қызметтiң
кепiлдiктерiн бұзған лауазымды тұлғалары Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес жауапқа тартылуға тиiс.
Депутаттың хұқына қол сұқпаушылық сияқты түсінік бар.
Депутаттың хұқына қол сұқпаушылық сияқты түсінігіне ҚР Конституциялық
заңының 32-бабында айтылған:
Парламент депутатың оның өкiлеттiк мерзiмi iшiнде тұтқынға алуға,
күштеп әкелуге, сот тәртiбiмен белгiленген әкiмшiлiк жазалау шараларын
қолдануға, қылмыс үстiнде ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған реттерде
өзге, тиiстi Палатаның келiсiмiнсiз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды.
Депутатты қылмыстық жауапқа тартуға, қамауға алуға немесе сот
тәртiбiмен белгiленген әкiмшiлiк жазалау шараларын қолдануға келiсiм алу
үшiн Бас Прокурор Сенатқа не Мәжiлiске ұсыныс енгiзедi, оны Палаталар
тиiстi Палатаның отырысында қарауға әзiрлеу үшiн Орталық сайлау
комиссиясына жiбередi. Ұсыныс депутатқа айып тағудың, оны қамауға алуға
санкция берудiң немесе әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстердi сотқа
жiберудiң алдында енгiзiледi. Бас Прокурордың ұсынысы мен Орталық сайлау
комиссиясының тұжырымы олар келiп түскен күннен бастап екi апта мерзiмнен
кешiктiрiлмей қаралады және Палата тиiстi лауазымды тұлғалар мен
органдардың қосымша ақпарат тапсыруын талап етуге хақылы. Палата дәлелдi
шешiм қабылдап, оны Республиканың Бас Прокурорына және анықтау мен алдын
ала тергеуді жүзеге асыратын Республика мемлекеттiк органының басшысына үш
күн мерзiм iшiнде жiбередi. Депутат өзiне ешкiмнiң тиiспеу құқығы туралы
мәселенi Палата қараған кезде қатысуға хақылы.
Депутатқа қатысты қылмыстық iстi анықтау мен алдын ала тергеуді жүзеге
асыратын Республика мемлекеттiк органының басшысы ғана қозғай алады және ол
iс жүргiзу аяқталысымен қадағалауды жүзеге асыру үшiн Бас Прокурорға
тапсырылуға тиiс.
Орталық сайлау комиссиясы iс бойынша шешiм қабылдаған тиiстi соттан
iстi қарау нәтижелерi туралы ақпаратты сұратып алады және айыптау үкiмi
шығарылған жағдайда тиiстi Палатаға депутаттық мандаттан айыру жөнiнде
ұсыныс енгiзедi.
Депутаттың хұқына қол сұқпаушылық сияқты түсінігінен басқа депутатқа
қолданылуы мүмкiн жазалау шаралары бар.
ҚР Конституциялық заңының 33 –бабына сәйкес, депутат Палаталар мен оның
органдарының отырыстарына дәлелдi себептерсiз үш реттен артық қатыспаған
жағдайда оған қатыспаған күндерi үшiн жалақы төлеуден бас тартылады.
Депутат Палаталар мен оның органдарының отырыстарына дәлелдi себептерсiз
бiр айдан артық қатыспаған жағдайда ол осы Конституциялық заңның 30-бабының
1,3,4,5-тармақтарымен өзiне берiлген барлық материалдық, қаржылық және
әлеуметтiк-тұрмыстық қамтамасыз ету жағдайларынан айырылады. Бұл жөнiндегi
шешiмдi депутат Палата отырысына немесе Палаталардың бiрлескен отырысына
қатыспаған жағдайда тиiстi Палатаның Төрағасы, ал Палата органдарының
отырыстарына қатыспаған жағдайда тиiстi Палатаның Бюросы қабылдайды.
Депутат өзiнiң даусын басқа бiреуге берген жағдайда Палата Бюросының
шешiмiмен оған дауысты басқа бiреуге беруге жол берiлген күн үшiн жалақы
төлеуден, ал дауыс басқа бiреуге қайталап берiлген жағдайда айлық жалақысын
төлеуден бас тартылады.
Парламент пен оның Палаталарының регламенттерiмен белгiленген депутаттық
әдеп ережелерiн бұзған жағдайда тиiстi Палата Төрағасының шешiмiмен
депутатқа мынадай жазалау шаралары қолданылуы мүмкiн:
1) парламенттiк мiнеу
2) көпшiлiк алдында кешiрiм сұрауға мәжбүр ету;
3) Палаталардың бiрлескен немесе бөлек бiр отырысының бойында сөз
бермеу;
4) Палаталардың бiрлескен немесе бөлек үш отырысының бойында сөз бермеу;
5) Палаталардың бiрлескен немесе бөлек бiр отырысының уақытына отырыс
залынан шығарып жiберу;
6) Палаталардың бiрлескен немесе бөлек үш отырысы уақытына отырыс
залынан шығарып жiберу;
7) бiр күндiк еңбекақысынан айыру.
Депутатқа аталған шараларды қолдануға байланысты мәселелердi әзiрлеудi
Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы жүзеге асырады.
Депутаттардың Палаталар мен олардың органдарының отырыстарына келуiн,
сондай-ақ депутаттың өз даусын басқа бiреуге беруiне жол берiлмеуiн
бақылауды Орталық сайлау комиссиясының мүшелерi жүзеге асырады.
2.5. ҚР заң жобаны қабылдау сатылары
ҚР Парламентінің құзіретіне құқықтық нысандардың жүзеге асырылуы оның
актілерді қабылдауы болып табылады, олардың ішінен негізгісі заңдар.
Заң ерекшеліктр қатарымен сипатталады. Заңды тек Парламент палаталары
және Қазақстан халқының еркін білдіреді. Заңда құқықтық нормалар бар,
сондықтан нормативтік актілер деп аталады. Оны орындау үшін міндетті және
барлық еліміздің аумағында қолдананыстағы мемлекеттік органдармен,
жергілікті өзін-өзі басқаратын органдармен, қоғамдық ұйымдармен және
азаматтармен, сондай-ақ жоғары заңды күші бар, Конституциядан басқа
мемлекеттік органдардың кез-келген актілерімен салыстырғанда қайшы
болмайтын заң.
Заңдар Парламент палаталарымен айрықша тәртіпте қабылданады, әрекеттер
жиынтығынан тұратын заң шығару процесінде тікелей парламенттің заң шығару
қызметі жүзеге асады. Қазақстанда заң шығару қызметі бірнеше сатыдан
тұрады. Оларды қысқаша атап өтейік.
Заң шығару процесінің бірінші сатысы- заң шығару бастамасы-заң жобаны
Мәжілістің қарауына көздестіру енгізіледі. Осындай әрекетті жасау құқығы
заң шығару бастамасының құқықғы деп аталады.
Заң шығару процесінің екінші сатысы- Сенатта заң жобаны қарау. Бұл
сатыда заң жобасы ескертулер мен ұсыныстарды енгізу жолымен өзгертілуі
мүмкін, ал ауытқушылық болған жағдайда қайта жөндеуге Мәжіліске беріледі.
Заң шығару процесінің үшінші сатысының басталуы мүмкін егерде заң
жобаны Сенатта қабылдап, мақұлданған болса. Осы жағдайда жоба мемлекет
басшысына қол қоюға ұсынылады. Содан кейін қол қойылған заң жария етіліп,
баспасөз органдарында жарияланады.
Заң шығару органына өңделген жобаны енгізу фактісі ресми заңды
мағынаға ие болады. Осы уақыттан бастап мемлекеттің еркінің алдын-ала
жасақталуы заң шығару процесінің бірінші кезеңі аяқталады және жаңа кезең
басталады- осы еркінің құқық нормаларын бекітілуі.
Заңның бастапқы мәтінін өндеу бойынша құқықтық қатынас осы кезеңде
түпкілікті аяқталады, бірақ жобаны ресми тәртіпте қарау және шешім шығаруға
байланысты жаңа кезең басталады.
Заң жобаны бекіту заң шығару процесінің орталық сатысы болып саналады,
өйткені заң жобасының мәтініндегі ережелерге заңды мағына тағылуы осы
кезеңде басталады.
Заңның ресми өтуінің негізігі сатыларының төртеуін атап көрсетуге
болады: заң шығару органына жобаны талқылауға енгізу, жобаны тікелей
талқылау, заңды қабылдау, оны жария ету (жариялау)
Заң шығару органына заң жобаны ресми түрде енгізу сатысы заң шығару
органына толық дайын болған жобаны табыс етумен аяқталады.
Заң әдебиетінде жобаны ресми түрде қарауға енгізудің екі түріне бөлінген.
Бірінші –кооперативтік енгізу, бұл дегеніміз заң шығару органы
қойылған сұрақты қарауға міндетті болады, өйткені жобаның бастамашысының
еркін білдіруге байланысты.
Екінші –факультативтік енгізу, заң шығару органының басшысының күн
тәртібіне енгізілген жобаны қоюы немесе қараусыз қалдыруы, жөндеуге
қайтарып жіберілуі немесе редакциялауға жіберілуінен байланысты.
Осындай өрбу заң шығару бастамасының құқығын сипатау үшін қажет. Заң
шығару бастамасының құқығы мазмұнына келесі элементтер кіреді: жасауға
мүмкін емес әрекет, оның субъектілерін өкілеттікті жүзеге асырады, осы
әрекеттерді жүзеге асырудың салдары.
Заң шығару бастамасы құқығының бірінші элементі бойынша арнайы екі
көзқарас көрсетіледі.
Солардың біреуіне сәйкес, заң шығару бастамасы құқығы деп биліктің
өкілеті органыңы қарауына жобаны енгізу мүмкін деп түсіну керек. Басқа
көзқарас иелері аса көлемді түрде түсінік береді. Олар бұған дайын жобаға
қабылдау, қолданыстағы заңды бұзу және өзгертуді енгізеді.
Мәні бойынша, заң шығару бастамасының құқығы ҚР Конституциясында аса
көлемді айтылады.
Заң шығару бастамасының құқығының мазмұнының айқындайтын элементі
субъекті құрамы болып табылады. Заң шығару бастамасының құқығын таратушыны
анықтау қиынға соқпайды. Мұндай заң жобаны жоғары өкілдетті органға
енгізу және оны жүзеге асыру құқығы бар кез-келген тұлға, орган, немесе
ұйым болуы мүмкін. ҚР Конситуциясының 61-бабы 1 тармағына сәйкес Заң шығару
бастамасы құқығы Республика Президентіне, Парламент депутаттарына, Үкіметке
тиесілі және тек қана Мәжiлiсте жүзеге асырылады. Заң шығару бастамасының
құқығына қатысты субъект кім екенін анықтау қиынға соғады. Заң шығару
бастамасының жоба енгізілсе және оған заң құжаттамалары қажетті ететін,
құжаттар қоса берілсе, осы жағдайда субъективті құқық және оған
міндеттерін хабарлау сияқты құқық қатынасы пайда болады [1].
Заң шығару бастамасы заң жобаны енгізілген уақыттан бастап басталады.
Осыған заң шығару органдарының енгізілген заң жобаны қабылдау және жуық
арадағы отырыста қарау үшін күн тәртібіне кіргізу, оны қарау және шешім
қабылдау міндеттері сәйкес келеді.
Заң шығару бастамасы заң шығару органдарының ұсынылған жобаны қандай
түрде ұсынылған болса да, қабылдау міндеттерін жорамалдау керектігін ескеру
қажет. Бірақ заң шығару бастамасының құқығын пайдаланған кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1
1. Парламент туралы жалпы ереже
1.1 Парламент туралы түсінік және құрылымы
2
1.2 Парламенттің органы мен өкілеттігі
3
1.3 Парламент жұмысын құқықтық реттеу
5
2. Қазақстан Республикасының парламентінің депутаттарының құқықтық
жағдайы
2.1 Депутаттардың Конституциялық мәртебесі
8
2.2. Депутаттық мәртебені алу
9
2.3 Депутаттық қызметтің нысаны мен міндеттері
11
2.4 Парламент депутаттарының құқығы
14
2.5 ҚР заң жобаны қабылдау сатылары
16
3. Қазақстан Республикасының депутаттық әдептің негізі аспектілері.
3.1 Депутаттық әдептің мәні мен түсінігі
24
3.2 Парламенттік әдептің құрамы мен қызметі
26
3.3 Депутаттық әдептің негізгі ережелері
30
3.4 Парламент депутаттарының жауапкершілігі
31
Қорытынды
33
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
36
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстан республикасының парламентінде сайлау
кампаниясын өткізу сұрағы өзекі болып қоймайды, алайда болашақ халық
таңдаушыларының құқық мәртебесінің мәселесі де өзекті сұрақтарға айналып
отыр. Мәртебе сөзі латын тілінен шыққан және оның аудармасы жағдайы,
жай-күйі, жағдайы дегенді білдіреді. Заң ғылымында мәртебе түсінігі ең
алдымен оны әртүрлі таратушыларымен байланысты өзінің бөлек көрінулерінде,
мысалы, жеке басының конституциялық мәртебесі, азаматтық құқықтық
мәртебесі, Президентік конституциялық мәртебесі, қоғамдық бірлестіктің
мәртебесі, судьялар мәртебесі және т.б.
Осы уақытта отандық ғылыми әдебиете соңғы жылдары негізінен Президентің,
судьялардың, прокурорлардың, құқықтық мәртебелері тралы сұрақтар қаралады,
ал Парламент депутаттарының құқықтық мәртебесі бойынша сұрақтар ғылыми
аналогиялық әзірлемелер мүлдем жоқ.
Тақырыптың өзектілігі демократияны дамыту үшін мықты, тәуелсіз заң
билігінің салалары қажет, оның мүшелері өз қызметтерінің нақты кепілдіктері
болуы тиіс, бұл ең алдымен олардың құқықтық мәртебесімен анықталады.
Парламент депутаттарының құқытық жағдайын қолданыстағы құқықтық
қамтамасыз етуіндегі бар қайшылықтарды қайта құрастыру механизмдерін
ұсынумен тәжірбиелік жұмысының маңыздылығы анықталады.
Зерттеу объектісі- Қазақстан Республикасының Парламентінің
депутаттарының құқытық жағдайы.
Зерттеу заты- Парламент депутаттарының құқықтық проблемалары мен
әлеуметтік құқықтық жағдайының аспектісі.
Жұмыстың мақсаты ҚР Парламенті депутаттарының құқытық жағдайын
реттейтін, ҚР заңын зерттеуден тұрады.
Жұмыстың міндеттері: Парламентдепутаттарының Конситуциялық мәртебесін
зерделеу, депутаттық қызметтің нысаны мен міндеттерін сонымен қатар
парламенттік әдеп сұрақтарын қарастыру.
1. Парламент туралы жалпы ереже
1.1 Парламент туралы түсінік және оның құрылымы
Парламент жалпы алғанда, жалпы сайлау нәтижесінде құрылған және өз
қызметін алқа негізінде жүзеге асыратын, мемлекеттің заң шығарушы және
өкіліді жоғары орган ретінде анықтауға болады.
Парламент термині елдік болып табылады және конситуциялық құқық
ғылымымен заң шығару процесін қамтамасыз ететін, бұқаралық институттарды
белгілеу үшін қолданылады. Сәйкес органның атауы сол немесе басқа
мемлекетте белгілі бір тарихи негіздемелер мен айтулы ұлттық құқықтық,
саяси, мәдени және лингвистикалық дәстүрлерге ие. Парламенттің атауының
түрлері едәуір көп: АҚШ-та Конгресс, Данияда-Фолькетинг, Швецияда-Риксдаг,
Испанияда-Генаралдық Кортестер, Израильде-Кнессет, Польша, Литва және
Латвияда-Сейм, Украинада-Жоғары Рада деп аталады және т.б.
Қазіргі замаңғы өмірде парламенттің құрылымы бір палаталы және екі
палаталы болады. Үш палаталы парламент сирек кездеседі. Осы уақытта
парламенттердің екі палаталысы (бикамералық) анағұрлым бар болады. Екі
палаталылар АҚШ-тың Конгрессі, Францияның Ұлтық Жиналысы, Испанияның
Генаралдық Кортестері, Ұлыбританияның, Италияның, Германияның, Жапонияның
және бірнеше қатар елдердің парламенттері, Ресейді қоса алғанда.
Контитнентік Еуропада көптеген елдердің бір палаталы парламенттері бар
(Болгария, Венгрия, Дания, Швеция, Финдляндия және т.б. )төменгі палаталы
және бір палаталы парламентер Ұлттық Жиналыстар, (Франция, Вьетнам), Ұлтық
кеңес (Австрия, Швецария), депутаттар палатасы (Италия, Бразилия, Чехия),
өкілдер палатасы (Бельгия, АҚШ, Жапония) деп аталады.
Жоғары палаталар Сенат деп аталады, дегенмен сирек басқа атауы бар,
мысалы: Федералдық Кеңес (Австрия), Бундесарт (Германия), Штаттар кеңесі
(Үндістан).
Бір палаталы парламенттер және төменгі палаталар оларды жалпы
тікелей сайлауда сайлану жолымен құрылады. Олардың өкілеттік мерзімі 2
жылдан 7 жылға дейін.
Әр түрлі елдерде жоғары палата алуан түрлі жолмен құрылады. Сонымен
көптеген елдерде жоғары палаталардың өкілетті мерзімі төменгі палатаға
қарағанда көбірек болады. Көптеген елдерде өзіне сайлау мен тағайындау
элементтерін енгізетін, аралас жүйе қолданылады (Бельгия, Ирландия).
1.2. Парламентің органы мен өкілеттігі
Көптеген елдердегі парламентерінде палаталарды ұйымдастырудың жалпы
сипаты бар, дегенмен жетекші рөл басқарушы органның құрамына жатады. Екі
палаталы парламенттерде палаталарды өзінің басқарушы органы құрайды, оған
төраға (скипер), вице-төрағалар, хатшылар немесе алқалық орган кіреді.
Жоғары палата төрағасының орнын ауыстыру әр түрлі жүргізіледі. Бірқатар
елдерде ол палатамен сайланады (Италия, Франция, Жапония). Басқа елдерде
бұл мансап лауазымы бойынша немесе тағайындау бойынша ауыстырылады. АҚШ-
тың сенатының төрағасы болып лауазымы бойынша АҚШ-тың вице-президенті бола
алады, ал Ұлыбританияда лордтар палатасында лорд-канцлер төрағалық етеді.
Ол палатамен сайланбайды, ал премьер-министрдің ұсынысы бойынша королевамен
тағайындалады.
Парламентерде олардың өкілеттігін жүзеге асыруда көмек көрсететін, әр
алуан көмекші органдар құрылады, мысалы комитеттер (комиссиялар). Бұндай
комитеттер палатаның барлық өкілеттік мерзіміне қызмет жасайтын, тұрақты
және әдетте, белгілі міндеттерді орындау үшін (бұл арнайы, тергеу,
ревизиялық және т.б.) уақытша болады. Тұрақты комиссиялар міндетті түрде
бюджет және қаржы, қорғаныс, қауіпсіздік, шет істері бойынша, заң шығару
бойынша, сонымен қатар, мандаттық, процедуралық-регламентік және т.б.түрде
құрылады. Бұндай комиссиялардың негізігі міндеті-заң жобаларын, нақты
мәселелер бойынша шешімдер жобаларын алдын –ала қарау. Уақытша комиссияның
міндеті- салалар бағыттарымен сәйкес заң жобаларын алдын ала қарау.
Парламенттер мен палаталарда басқа да органдар құрылады: есептеу
палатасы, ревизорлар, бақылаушылар, адамдар құқығы бойынша уәкілеттілер,
арнайы парламенттік өкілеттік, ел ағаларының кеңесі және т.б.
Парламенттер өкілеттігі конситуцияда бекітілген. Үш түрлі парламент
былайша ажыратылады: өкілеттігі шексіз, өкілеттігі шектеулі және
консультативтік.
Ағылшын-саксон құқықтық елдердің көпшілігінде өкілеттігі шексіз
парламент бар. Олар кез-келген сұрақ бойынша шешім қабылдай алады, яғни
Конституцияда олардың өкілетігінің нақты тізімі бекітілмеген
(Ұлыбритания).
Өкілеттігі шектеулі парламенттер абсолюттік шектеулілерге бөлінетін,
парламенттің өкілеттгінің нақты түбегейлі тізімі беріледі (Франция,
Мадагаскар, Сенегал және т.б.) және біркелкі шектеулі, орталық биліктің
өкілеттігі федерация субъектілерінің құқықтарымен (федеративтік
мемлекеттерде) немесе басқа аумақтық құрылымдардың құқықтарымен (біртұтас
мемлекеттерде) шектеулі болғанда.
Бір қатар мұсылман елдерде консультативтік парламенттер бар. Кей кезде
олар монархтың мақұлдауымен заңдар қабылдайды. Дегенмен, олар заң деп
аталмайды, себебі барлық басты-басты қатынастар заң затымен байланысты
пайда болған, қасиеті –Құран мен Сунне кітаптарында реттелген.
Парламенттердің өкілеттігі жүргізу заты бойынша бірнеше ірі топтар мен
қызметінің бағыттарына: заң шығару, бюджеттік, қаржылық, бақылаушылық,
соттық, мемлекеттік биліктер органдарының құрылуы бойынша, ішкі саясатқа
бөлінеді.
Көптеген шетелдік елдерде заң шығарушы билік органы ретінде
анықталатын, парламенттер қызметінде заң шығару өкілеттігі негізгі болып
табылады. Осы елдердің конституциясында заң шығарушы билікті парламент пен
елбасы (Президент-Республикаларда, мысалы, Грецияда; король-монархияларда,
мысалы-Бельгияда) жүзеге асырады деп айтылған. Парламенттің негізі заң
шығару функциясы заңдарды қабылдау болып табылады. Ал заңдарға қол қою
және жария ету елбасына жүктеледі.
Парламенттер өкілетігі қаржы саласында жыл сайынға мемлекеттік
бюджетті қабылдаумен байланысты болады: бюджетті атқару туралы үкіметтің
есебін бекіту, салықты орнату. Бір қатар елдерде қаржы өкілеттігіне сонымен
бірге ақша эмиссиясы туралы, ішкі және сыртқы қарыздар туралы, бюджеттен
тыс қорлар туралы және т.б. шешім қабылдау (мысалы, АҚШ, Германия).
Халықаралық қатынастар саласында парламенттер өкілеттігінің басты-
басты болып табылатындары: халықаралық келісім-шарттарды ратификациялау
және күшін жою; соғыс пен бейбітшілік мәселелерін шешуге қатысу; мемлекет
аралық бірлестіктерге қатысу; қарулы күштерді елдің шегінен пайдалану
туралы сұрақтарды шешу.
Мемлекеттік органдардың жасақталуы парламенттің өкілетігінің келесі
жүзеге асырумен байланысты:
парламентпен сайлануы немесе оның республикалық парламенттік
президенті сайлануына қатысуы (Германия, Греция және т.б.);
үкіметті қалыптастыруға қатысуы (Испания, Португалия, Франция);
сот билігін ұйымдастыруға қатысу. ГФР-да Германияның Федералдық
Конситуциялық соты парламенттің екі палатасымен сайланады, яғни Бундестаг
пен Бундесратпен тең мөлшерде. АҚШ-тың Президенті Жоғары сотының судьялары
кеңес және сенаттың келісімі бойынша тағайындалады.
президенттің лауазымына кірісуін растау;
үкіметтің бағдарламасына бағасын беру;
сенімі резолюцияларын мен үкіметтің сөгісін қабылдау;
автономдық облыстардың билік органдарын тарату сұрақтары бойынша
пікірлерін айту.
Атқарушы билікке және мемлекеттің басқа жоғары органдарына қатысты
парламентің бақылау өкілеттігінің айрықша мәнділігі бар. Мұндай өкілеттік
конституциялар қатарында тікелей баяндалған, немесе конситуциялық-құқықтық
нормалар мазмұнынын шығады. Бұндай бақылау нысаны президенттік,
республикалық, дуалистік монархияларда, парламенттік республикалар мен
монархияларда әр түрлі. Дегенмен, парламент әркез халық өкілінің жоғары
органы бола тұра, бақылау функцияларын иеледі. Парламентің бақылауы саяси
(мысалы, үкіметке, министрге сенімсіздік білдіру) және заңды (парламентпен
тергеу комиссияларын құру) сипатта болуы мүмкін.
1.3. Парламент жұмысын құқықтық реттеу
Парламенттің жұмысының және парламенттік процедураларды құқықтық
реттеу Конституциямен, заңмен және парламент регламентерімен және оның
палаталарымен орнатылады. Бұндай процедуралар жалпы деп аталады.
Парламенттер сессиялық тәртіпте жұмыс істейді. Сессия-дегеніміз парламент
пленарлық мәжіліс өткізетін және негізгі шешімдерді қабылдай алатын
уақыт аралығы. Әдетте, жыл сайын екі кезекті сессия (көктемгі және күзгі)
өткізіледі. Сессия аралығында парламенттің және оның палаталарының
пленарлық мәжілісі өткізіледі, сонымен бірге парламенттік комитеттер
отырысы мен парламенттік тыңдау өткізіледі.
Пленарлық отырыс –дегеніміз барлық парламент мүшелері және оның
палаталары шешуші дауыс құқығымен қатыса алатын, шешім қабылдайтын
парламент. Шешім қабылау үшін палата мүшелерінің көпшілік қатысуы тиісті.
Шешім қабылдау үшін дауыс берудің әр түрлі процедуралары қолданылады: ішкі
органдарды құру тәртібі; президенті сайлау бойынша отырысты өткізу тәртібі
мен мерзімі; мемлекеттік органдарды жасақтау бойынша; депутаттық сұрау
салуларды енгізу және қарау процедуралары; күн тәртібі сұрақтары бойынша
сөз сөйлеу уақыты; халықаралық шарттарды ратификациялайды және оның күшін
жою тәртібі; бюджетті талқылау және қабылдау және т.б. [12]
Парламенттің жұмысының уақытының жартысының көбісі заң шығарушылық
процессі алады. Заң шығару процессі- дегеніміз заң шығару бойынша құқықты
субъектілердің қызметінің тәртібін құқықтық нормалармен реттеу. Осындай
субъектілердің басты-бастысы парламент болып табылады, атап айтқанда ол
заңды қабылдайды. Заң шығару процессі бірнеше сатыларға бөлінеді: заң
шығару бастамасының субъектілерімен заң жобаларын енгізу: парламенттік
комиссияда және палаталардың пленарлық отырысында заң жобаларын талқылау;
заңды қабылдау; елбасының заңға қол қоюы мен жариялануы. Заң шығару
бастамасы құқығымен иеленетіндер: мемлекет басшысы; парламент палаталары
және оның тұрақты комиссиялары; әдетте депутаттар тобының бірталай саны,
ал кейбір елдерді 10-12 депутаттар жеткілікті болады; бөлек депутаттар
(Египетте және Поьшада-бір депутат).
Заң жобасын талқылау-дегеніміз заң шығару процесінің ең көлемді
сатысы. Ол палаталарда пленарлық отырыстың жұмысы сияқты жобамен жұмыс
жасауды, жиі заң жобаны оқылымы аталатын, былайша парламенттік
комиссияларда (комиеттерде) оны талқылауды енгізеді.
Осы екі нысандар өзара кезектеседі.
Заңды қабылдау дауыс беру жолымен жүзеге асырылады. Палатаның
мүшелерінің белгіленген қарапайым немесе абсолюті не санатты көпшілік
оған дауыс беретін болса, заң қабылданды деп есептелінеді. Егер парламент
екі палаталы болса, заң шығару процесінің екінші кезеңі екінші палатамен
заңды мақұлдау болып табылады.
Парламентпен заңды қабылдағаннан соң оны мемлекет басшысына
жіберіледі. Егерде мемлекет басшысы онымен келісетін болса,ол өз келісімін
заң мәтініне қол қоюынмен білдіреді. Тек содан кейін ғана заңды жариялау
және орындау туралы өкім шығарылады.
Мемлекет басшысында вето құқығы бар, парламентік репсубликалар мен
монархияларда әдетте қолданылмайды және президенттік және жартылай
президенттік республикаларда белсенді қолданылады.
Заң заңды күшіне ресми жарияланған күннен бастап немесе белгілеген
біраз уақыттан кейін енеді (кей елдерде 1-нен 28 күнге дейін).
Парламенттарлық мемлекеттерде парламентті тарату, сонымен қатар
аралас типтес республикаларда конституциялық механизмның элементерінің
негізгісінің бірі мемлекеттік билікті жүзеге асыру. Парламенті тарату
(парламенттік мерзімнен ерте сайлауды хабарлау) мемлекет басшысы құқықты
және үкіметтің парламенттік жауапкершілік институтқа қайшы болып табылады.
Негізі конситуциямен парламентті мынадай болған жағдайда тарату
көзделеді: үкіметі құру немесе республика президентін сайлау мүмкін
болмағанда; үкіметке парламентпен сенімсіздік білдіргенде; белгілі уақыт
ішінде үкіметке қайталап немесе қайта-қайта сенімсіздік білдіргенде,
үкімет бағдарламасын бекітпегенде, белгіленген уақытта үкіметпен ұсынылған
мемлекеттік бюджетті қабылданбаса.
Парламенті таратудың негізі шектеулерінің мүмкіндігі: әдетте, жоғары
палата таратуға жатпайды; палата төтенше жағдайы оқиғасы немесе соғыс
жағдайы кезінде таратылуы мүмкін емес; президенттің өкілеттігінің соңғы 6
айында (немесе басқа мерзімде) немесе алғашқы 6 айда, парламентің алғашқы
жылында, бір қатар елдерде парламент белгілі кезеңде аса белгілі санынан
бір рет таратылуы мүмкін емес.
Сонымен қатар, парламентпен қабылданған негізі акті заң болып
табылады.
Елмен басқару жүйесі, халық өкілімен негізделген, парламентаризм деп
аталады.
Парламентаризм үшін мемлекеттің жоғары органдар жүйесіне халықпен
сайланған, орган –парламент енгізілген, бірақта парламентаризм айрықша жүйе
сияқты заң шығарушы және еңбекті атқарушы бөлуін білдіреді. Осы бөлінудің
мәні халықпен сайланған депутаттар, заң қабылдауға қатысады, бірақта оның
орындауына емес, яғни заңды өздеріне тән етіп қабылдамайды, ал халық
мүдделеріне орай қабылдайды.
Парламент заң шығарушы және өкілді орган ғана болып қоймай, сонымен
қатар қаржылық фукцияны да орындайды (елдің бюджетін бекіту-оның айрықша
құзыретін ерекшелігі), бақылаулық функциясы, лауазымды тұлғалардың
отставкасын бүге алғанда, және басқа билік органдарын жасақтауға қатысады.
Оның ерекшілігі, сонымен бірге- бұл партиялармен қоғамдық пікірлер
күресінің аренасын көрсететін, мемлекеттік орган.
Мемлекетпен тудырылған және конституция мәтіндінде ерікті мандат
доктринасы бекітілген парламент мүшелерін барлық ұлттың өкілі етеді, тек
олар сайланған, сайлау окургтарында ғана емес, және сайлаушыларға қандай
болмасын депутаттарға міндетті тапсырамалар беруді және мерзімінен ерте
шақыру тыйым салынады.
2. Қазақстан Республикасының парламент депутаттарының
құқықтық жағдайы
2.1. Депутаттардың Конституциялық мәртебесі
Бүгіндері Қазақстан Республикасының Парламентінің депутаттарының
құқықтық өкілеттігі 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының
Конситуциясымен, 1995 жылғы 16 қазандағы №2529 Қазақстан Республикасының
Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы ( 2007 ж. 19.06.
жағдайы бойынша өзгертулер мен толықтырулармен) және басқа да заң
актілерімен белгіленеді. Сонымен қатар, Конституцияда депутаттың құқықтық
және әлеуметтік жағдайының бастапқы деректер анықтамасының басы қаланған.
Депуттат мәртебесінің негізін бекіте, Конситуция осы инситуттың аса маңызды
элементтерін көрсетеді, ол депутаттық мандаттың жалпыұлттық сипаты,
өкілетігінің мерзімі, міндеті мен құқығы, сонымен қатар депутаттық
қызметтің кепілі сияқтылар.
Сол уақытта депутаттың мәртебесі туралы конситуциялық жағдайы
Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы Конситуциялық занда
тым толық дамылғанын көрсетеді, онда әсіресе депутаттың қызметінің
Парламенте, оның палаталарында, басқа органдарда, депутатардың басқа
лауазымды тұлғалармен және сайлаушылармен өзара қарым-қатынасы мәселелері
дами түскен. Сонымен бірге, депутаттық қызметінің процессуалдық сұрақтары
мен депутаттық әдепі Парламент регламентінде және оның палаталарында жан-
жақты ашылғаны табылып отыр.
Жоғары айтылған құқықтық нормативті актілер анализі Праламент
мүшелеріне айрықша құқық берілгенін – және әрекет қабілеттігі тұжырымдайды,
парламентарияда заң шығаруға және заң шығару органының басқа да қызметіне
қатыса алуына құқық беріледі. [8]. Арасында депутаттар мәртебесі
Парламентте, маслихатта халық сайланушысы қызметін қамтып қана қоймайды,
сонымен бірге оның қоғамда, жалпы жай-күйін де қамтиды. Мысалыға,
депуттатық топта, партия фракцияларында, депутаттық мансапта, сонымен қатар
қоғамдық бірлестіктермен өзара қарым-қатынасы депутат жұмысының көптеген
сұрақтары құқықтың нормаларымен реттеледі. Осыған байланысты жарғы мен
ережеде депутат тәжірбиеде және қоғамдық бірлестіктерде пайда болған әдеп-
ғұрыптармен, дәстүрлерді басшылыққа алады.
Осының барлығы депутаттың мәртебесінен кең мағынада әлеуметік-саяси
мәнімен шартасқан, құқықтық және басқа әлеуметтік нормалармен реттелген
және сәйкес кепілдіктермен қамтамасыз етілген депутаттың нақты жағдайын
түсінуге мүмкіндік береді. Депутат мәртебесі ретке келтірілген, депутаттың
құқықтық жағдайы мен мәнін жан-жақты сипаттайтын элементтер жиынтығынан,
атап айтқанда олардың құқығы мен міндеттері мен жауапкершілігінен
қаланады.
ҚР Конституциясының 52-бабы 2-тармағында бізге айтылғандай, Парламент
депутаттары оның жұмысына қатысуға мiндеттi. Парламентте депутаттың жеке
өзi ғана дауыс бередi. Депутаттың Палаталар мен олардың органдарының
отырыстарына дәлелдi себептерсiз үш реттен артық қатыспауы, сол сияқты
дауыс беру құқығын басқа бiреуге беруi депутатқа заңда белгiленген жазалау
шараларын қолдануға әкеп соғады [1].
Парламент депутатының басқа өкiлдi органның депутаты болуға,
оқытушылық, ғылыми және өзге де шығармашылық қызметтен басқа, ақы төленетiн
өзге де жұмыс атқаруға, кәсiпкерлiкпен шұғылдануға, коммерциялық ұйымның
басшы органының немесе байқаушы кеңесiнiң құрамына кiруге құқығы жоқ. Осы
ереженiң бұзылуы депутаттың өкiлеттiгiн тоқтатуға әкеп соғады.
Сонымен Парламент депутатын оның өкiлеттiк мерзiмi iшiнде тұтқынға
алуға, күштеп әкелуге, сот тәртiбiмен белгiленетiн әкiмшiлiк жазалау
шараларын қолдануға, қылмыс үстiнде ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған
реттердi қоспағанда, тиiстi Палатаның келiсiмiнсiз қылмыстық жауапқа
тартуға болмайды.
2.2. Депутаттық мәртебені алу
Талқылауға жататын, басқа мәселе туындайды-бұл депутаттық мәртебені
алу уақыты туралы сұрақ. Осы сұраққа елеу мынаған байланысты болып отыр,
Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы Конституциялық Кеңестің
тәжірбиеде қолдануында прецеденттер бар, депутаттыққа кандидантта жеңіп
шығушы депутаттық мәртебеге иеленбеген тұлға ретінде қылмыстық
жауапкершіліке тартылды.
Осыған байланысты сайлауда жеңіп шыққан тұлға депутат өкіліттігін
алады деген сұрақ туындайды? Парламент және оның депутаттарының мәртебесі
туралы Конституциялық заңның 24-бабы 2-тармағына сәйкес, Парламент
депутатының өкілеттігі оны Республиканың Орталық сайлау комиссиясы
Парламент депутаты ретінде тіркеген сәттен басталады. Дегенмен, осы
жағдаймен жақсы басын ашып алу үшін депутат өкілеттігі нені білдіретін, аса
анығырақ қарастырған жөн [12].
Парламент депутаттары тек өзінің сайлаушыларының емес, Қазақстаның
бүкіл халқының мүдделерін қорғайды, өйткені Парламент-бұл ұжымдық
егемендік білдіруші, мемлекеттің негізін қалаушы. Қазақстан
Республикасының Қазақстан Республикасының Парламенті және оның
депутаттарының мәртебесі туралы Конситуциялық заңының 5 тарауында осы
өкіліттіктер айқын көрсетілген.
Парламенттің бірінші сессиясында оның Палаталарының бірлескен
отырысында депутаттар Қазақстан халқына мынадай ант береді: “Қазақстан
халқына адал қызмет етуге, Қазақстан Республикасының тұтастығы мен
тәуелсіздігін нығайтуға, оның Конституциясы мен заңдарына қатаң бағынуға,
өзіме жүктелген депутаттың мәртебелі міндетін абыроймен атқаруға ант
етемін”. Антты Президент қабылдайды және ант беру Республика Үкіметі,
Конституциялық Кеңесі мүшелерінің, Жоғарғы Соты судьяларының, экс-
Президенттерінің қатысуымен салтанатты жағдайда өткізіледі.
Парламент депутатының басқа өкілді органның депутаты болуға,
оқытушылық, ғылыми немесе өзге де шығармашылық қызметтен басқа, ақы
төленетін өзге де жұмысты атқаруға, кәсіпкерлік қызметпен шұғылдануға,
коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің құрамына
кіруге құқығы жоқ. Осы ереженің бұзылуы Республика Орталық сайлау
комиссиясының ұсынуымен депутаттың өкілеттігін тоқтатуға әкеп соғады.
Депутат Парламент сессиясында және өзi құрамына кiретiн оның
органдарының отырыстарында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешушi дауыс
құқығын пайдаланады.
Парламент депутаты:
1) Парламент пен оның Палаталарының үйлестiрушi және жұмыс органдарын
сайлауға және оларға сайлануға;
2) сессияның күн тәртiбi, талқыланатын мәселелердi қарау тәртiбi мен
олардың мәнi жөнiнде ұсыныстар мен ескертпелер енгiзуге;
3) Парламент Палаталары сайлайтын немесе тағайындайтын не Парламент
Палаталары тағайындауға келiсiм беретiн лауазымды тұлғалардың
кандидатуралары жөнiнде өз пiкiрiн айтуға;
4) Парламент Палаталарының бiрлескен және бөлек отырыстарында қарау
үшiн ұсынылатын мәселелер бойынша Палаталар Бюросына ұсыныстар енгiзуге, ал
оның ұсыныстары қабылданбаған жағдайда оларды Палаталардың пленарлық
отырыстарының қарауына енгiзуге;
5) Парламент пен оның Палаталары органдарының отырыстарында қарау үшiн
мәселелер ұсынуға;
6) Парламент Палаталарына есептi лауазымды тұлғалардың есебiн немесе
хабарламасын Парламент сессиясында тыңдау туралы ұсыныстар енгiзуге;
7) заңда белгiленген тәртiппен депутаттық сұрау салуға;
8) жарыссөздерге қатысуға, баяндамашыларға, сондай-ақ отырысқа
төрағалық етушiге сауалдар беруге;
9) дауысқа салу себептерi бойынша өзiнiң ұсыныстарын негiздеп
сөйлеуге, анықтама беруге;
10) Парламент қабылдайтын заңдардың, қаулылардың, басқа да актiлердiң
жобаларына түзетулер енгiзуге;
11) Парламент депутаттарын азаматтардың қоғамдық маңызы бар
үндеулерiмен таныстыруға;
12) Парламент отырыстарының стенограммалары мен хаттамаларындағы
депутаттардың сөйлеген сөздерiнiң мәтiндерiмен танысуға;
13) осы Конституциялық заңға, Парламент пен оның Палаталарының
регламенттерiне сәйкес басқа да өкiлеттiктердi жүзеге асыруға хақылы.
Әрбір депутаттың басты міндеті заң шығаруға және Парламент пен басқа
қызметі жүзеге асыруға қатысу болып табылады, ал депутаттың қызметінің
негізгі мақсаты Парламентте халықтың мүддесін қорғау және жалпы мемлекеттік
мүдделермен үйлестіруін қамтамасыз ету.
Депуттатар өз міндеттерін орындаудың мүдделерін конситиуция,
қолданыстағы заң мен регламент оларды қажетті құқық пен міндетемелер
береді, оны орындау үшін депутат заңды және моралдық жауапкершілік
жүуктеледі. Депутаттың құқығы мен міндеті басты екі салада айтылады: халық
өкілдігін сайлау органында (Парламенте) және сайлау округінде.
2.3. Депутаттық қызметтің нысаны мен міндеттері.
Парламент жұмысы мен оның органында депутаттық қызметтің нысаны әр
түрлі болуы мүмкін. Депутат өз қызметін жүзеге асыруда пайдаланатын,
ұйымастыру құралдарының кешенін көтереді, өз құқықтары мен міндеттерін іске
асырады, сайлаушылар еркін жүзеге асырады.
Парламентте депутаттық қызметінің нысандары болып табылатындар:
1) Парламент отырысында шешуші дауыс құқығымен қатысу;
2) Парламенттің комитеттері мен комиссияларының жұмысна қатысу;
3) Депутаттар фракцияларымен депутаттық топтар түрінде депутатық
бірлестіктер жұмысына қатысу;
4) Парламенттік тыңдауларға қатысу;
5) Депутаттық сұрау салу жолданымдары;
6) Парламенттің және оның органдарының тапсырмаларын орындау.
Депутаттың басты міндеттері заң шығаруға қатысу болып табылады, демек
депутаттың қыруар құқықтарының арасынан негізгісі шешушi дауыс құқығын атап
айтуға болады. Парламентте қаралатын әр түрлі сұрақтар бойынша дауыс
беруде депутат өз көзқарасын баяндауға немесе ол немесе басқа сұрақтар
туралы өз шешім нұсқаларын ұсынуға хақылы. Парламентте дауыс берудi
депутаттың жеке өзi ғана жүзеге асырады. Сол сияқты дауыс беру құқығын
басқаға беруi депутатқа тыйым салынады.
ҚР Конситуциялық заңының 26-бабында Парламент сессияларына қатысу,
депутаттың өкілеттігі бекітілген, Депутат Парламенттiң және өзi құрамына
сайланған оның органдарының жұмысына қатысуға мiндеттi.
Парламентте дауыс берудi депутаттың жеке өзi ғана жүзеге асырады.
Палатаның Төрағасы, не тиiсiнше депутат мүшесi болып табылатын
органның басшысы регламентпен белгiленген мерзiмде депутатқа сессиялардың,
орган отырыстарының өткiзiлетiн уақыты мен орны туралы, сондай-ақ олардың
қарауына енгiзiлетiн мәселелер туралы депутатқа хабарлайды, оған осы
мәселелер бойынша қажеттi материалдарды бередi [2].
Депутат мәжiлiске келуге мүмкiндiгi болмаған жағдайда бұл туралы
Палатаның Төрағасына не тиiсiнше Парламент органының немесе оның
Палатасының басшысына күнiбұрын хабарлайды.
Депутаттың Палаталар мен олардың органдарының отырыстарына дәлелдi
себептерсiз үш реттен артық қатыспауы, сол сияқты дауыс беру құқығын
басқаға беруi депутатқа осы Конституциялық заңда белгiленген жазалау
шараларын қолдануға әкеп соғады.
Палаталар Бюроларының, олардың тұрақты комитеттерiнiң, Парламент
комиссияларының және оның Палаталарының құрамына кiретiн депутат кез келген
мәселелер мен ұсыныстарды қарауға енгiзуге, мәселелердi қарауға әзiрлеуге,
олар бойынша шешiмдердi талқылап, қабылдауға, сондай-ақ қабылданған
шешiмдердiң жүзеге асырылуын ұйымдастыруға, олардың орындалуын бақылауға
қатысуға хақылы.
Өзi құрамына кiретiн Парламент органының шешiмiмен келiспеген депутат
Парламент сессиясында өз көзқарасын баяндауға немесе ол туралы төрағалық
етушiге жазбаша түрде хабарлауға хақылы.
Палаталар Бюроларының, олардың тиiстi тұрақты комитеттерiнiң, Парламент
комиссияларының және оның Палаталарының құрамына кiрмейтiн депутат аталған
органдардың отырыстарына қатысып, ұсыныстар енгiзе алады, қаралатын
мәселелердi талқылауға және кеңесшi дауыс құқығымен шешiмдердi қабылдауға
қатыса алады. Депутат Палаталар Бюроларының, тұрақты комитетiнiң немесе
комиссиясының шешiмiмен келiспеген жағдайда өз ұсыныстарын заң жобасына,
қаулы жобасына түзетулер ретiнде енгiзе алады. Депутат енгiзген түзетулер
Парламент сессиясында қаралады әрi оларды дауысқа салу өткiзiледi.
Депутат Парламенттің, парламенттік комиттетер мен комиссияларының ашық
және жабық отырыстарында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешушi дауыс
құқығын пайдаланады. Сондай –ақ депутаттың бөлек жеке еркі ұжымдыққа
орналады және Парламентпен қабылданған заң актілерін іске асырылған,
бірыңғай мемлекеттік еркіне айналады.
Конституциялық заң депутатты Парламент және оның органдарының жұмысына
қатсуына міндетін орнатады:
- депутат Парламент пен оның Палаталарының үйлестiрушi және
жұмыс органдарын сайлауға және оларға сайлануға хақылы;
- Параламенттің отырысында есепті, лауазымды тұлғалардың ,
Парламентке есеп беруші тұлғалардың ақпараттарын тыңдау туралы ұсыныстар
енгiзуге;
-заң жобаларына, қаулаларын, Парламентпен қабылданған
басқа актілерге түзетулер енгізуге;
-Параламенттің отырысында есепті, лауазымды тұлғалардың , Парламетке
есеп беруші тұлғалардың ақпараттарын тыңдау туралы ұсыныстар мен енгiзуге;
- Парламент отырыстарының стенограммалары мен хаттамаларындағы
депутаттардың сөйлеген сөздерiнiң мәтiндерiмен танысуға;
-Конституциялық заңға, Парламент пен оның Палаталарының
регламенттерiне сәйкес басқа да өкiлеттiктердi жүзеге асыруға хақылы.
Жоғары айтылғандардан мынадай қортынды шығаруға болады, депутаттық
сайлуларда жеңіп шыққан тұлғаны депутат деп толық айтуға болмайды, ресми
тіркеу уақытына дейін оның ресми тіркелген депутат сияқты депутаттық
өкілеттігі жоқ. Сондай-ақ қолданыстағы заңның анализі көрсеткендей,
сайлауда жеңіп шыққан депутат сайлау нәтижелері жарияланған мерзім
аралығында және ҚР ОСК тіркеуі кезеңіне дейін, депутат ретінде ол өз
мәртебесіне сәйкес құқықтық қорғауға ие емес. Екі арада осы мерзімде оларға
қарсы қоқанлоқы жасалуы мүмкін.
Осы олқылықтың орын толтыру үшін, біздің ойымызша, жоғары айтылған
тұлғаларға депутаттық имунитет туралы ережені тарату қажет. Оны сайлауда
жеңіп шыққан депутат жағынан өзінің правоға қайшылық әрекеттерін
әшкерлеуден қауіптенетін сайлау кампаниялары бойынша бұрыңғы бәсекелес
тараптардан және өкімет құрылымдарынан, оларды әр түрлі қоқанлоқыдан
қорғау үшін жасау қажет.
2.4. Парламент депутаттарының құқығы
Парламент депутаттарының міндеттерімен қатар,олардың құқықтары бар.
ҚР Конституциялық заңының 28-бабында депутаттың лауазымды тұлғалармен
кiдiрiссiз қабылдану құқығы жөнінде айтылған [2].
Депутаттық қызмет мәселелерi бойынша депутат мемлекеттiк органдарға,
қоғамдық бiрлестiктерге, мемлекеттiк ұйымдарға бөгетсiз кiру құқығын,
сондай-ақ олардың басшыларымен және басқа да лауазымды тұлғаларымен
кiдiрiссiз қабылдану құқығын пайдаланады.
Қызметi мемлекеттiк құпияларға байланысты ұйымдарға депутаттың кiрiп-
шығу тәртiбi заңмен белгiленедi.
Парламент депутаттың өз сайлаушыларымен өзара қарым-қатынас жасауы,
оларды Парламент қызметi туралы ұдайы хабардар етiп отыруы, Парламенттiң,
оның Палаталары мен органдарының тапсырмаларын орындауы үшiн әрбiр
депутатқа:
1) көлiкпен жол жүру құжаттарын кезектен тыс алу;
2) сайлау округтерiне iс-сапарларға шығып тұру құқығы берiледi. Бұл
ретте iссапар шығыстары Республика Конституциясы 44-бабының 9-
тармақшасында белгiленген тәртiппен бөлiнетiн қаражаттан өтеледi.
Республика астанасынан тыс жерде тұратын депутаттарға олардың өкiлеттiгi
мерзiмiне тегiн пайдалану шартымен мемлекеттiк тұрғын-үй қорынан және
заңдарда белгiленген нормалар бойынша тұрмысқа жайлы және жиhазбен
жабдықталған тұрғын үй берiледi.
Депутаттарға Қазақстан Республикасының астанасы шегiнде автомобиль
көлiгiмен қызмет көрсету, оларға емдеу-сауықтыру және санаторий-курорттық
қызмет көрсету Республика Президентi белгiлеген тәртiппен жүзеге асырылады.
Парламенттің депутатына оның өкілеттік мерзімі аяқталған соң, сондай-
ақ ол отставкаға кеткен немесе Парламент немесе Парламент Мәжілісі
таратылған жағдайда және ол жұмысқа орналасқан немесе зейнеткерлік жасқа
жеткен кезге дейiн ай сайын орташа айлық жалақысы мөлшерiнде, бipaқ
өкілеттігі тоқтатылған немесе отставкаға кету туралы өтініш
қанағаттандырылған күннен бастап үш айдан аспайтын уақыт жәрдемақы
төленедi.
Депутаттық қызметiн атқаруына бөгет жасау мақсатымен депутатқа немесе
оның жақын туыстарына қандай түрде болмасын ықпал жасау Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес жауаптылыққа әкеп соғады.
Мемлекеттiк органдар мен қоғамдық бiрлестiктердiң, жергiлiктi өзiн-
өзi басқару органдарының, ұйымдардың депутат алдындағы өз мiндеттерiн
орындамаған, оған көрiнеу жалған ақпарат берген, депутаттық қызметтiң
кепiлдiктерiн бұзған лауазымды тұлғалары Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес жауапқа тартылуға тиiс.
Депутаттың хұқына қол сұқпаушылық сияқты түсінік бар.
Депутаттың хұқына қол сұқпаушылық сияқты түсінігіне ҚР Конституциялық
заңының 32-бабында айтылған:
Парламент депутатың оның өкiлеттiк мерзiмi iшiнде тұтқынға алуға,
күштеп әкелуге, сот тәртiбiмен белгiленген әкiмшiлiк жазалау шараларын
қолдануға, қылмыс үстiнде ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған реттерде
өзге, тиiстi Палатаның келiсiмiнсiз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды.
Депутатты қылмыстық жауапқа тартуға, қамауға алуға немесе сот
тәртiбiмен белгiленген әкiмшiлiк жазалау шараларын қолдануға келiсiм алу
үшiн Бас Прокурор Сенатқа не Мәжiлiске ұсыныс енгiзедi, оны Палаталар
тиiстi Палатаның отырысында қарауға әзiрлеу үшiн Орталық сайлау
комиссиясына жiбередi. Ұсыныс депутатқа айып тағудың, оны қамауға алуға
санкция берудiң немесе әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстердi сотқа
жiберудiң алдында енгiзiледi. Бас Прокурордың ұсынысы мен Орталық сайлау
комиссиясының тұжырымы олар келiп түскен күннен бастап екi апта мерзiмнен
кешiктiрiлмей қаралады және Палата тиiстi лауазымды тұлғалар мен
органдардың қосымша ақпарат тапсыруын талап етуге хақылы. Палата дәлелдi
шешiм қабылдап, оны Республиканың Бас Прокурорына және анықтау мен алдын
ала тергеуді жүзеге асыратын Республика мемлекеттiк органының басшысына үш
күн мерзiм iшiнде жiбередi. Депутат өзiне ешкiмнiң тиiспеу құқығы туралы
мәселенi Палата қараған кезде қатысуға хақылы.
Депутатқа қатысты қылмыстық iстi анықтау мен алдын ала тергеуді жүзеге
асыратын Республика мемлекеттiк органының басшысы ғана қозғай алады және ол
iс жүргiзу аяқталысымен қадағалауды жүзеге асыру үшiн Бас Прокурорға
тапсырылуға тиiс.
Орталық сайлау комиссиясы iс бойынша шешiм қабылдаған тиiстi соттан
iстi қарау нәтижелерi туралы ақпаратты сұратып алады және айыптау үкiмi
шығарылған жағдайда тиiстi Палатаға депутаттық мандаттан айыру жөнiнде
ұсыныс енгiзедi.
Депутаттың хұқына қол сұқпаушылық сияқты түсінігінен басқа депутатқа
қолданылуы мүмкiн жазалау шаралары бар.
ҚР Конституциялық заңының 33 –бабына сәйкес, депутат Палаталар мен оның
органдарының отырыстарына дәлелдi себептерсiз үш реттен артық қатыспаған
жағдайда оған қатыспаған күндерi үшiн жалақы төлеуден бас тартылады.
Депутат Палаталар мен оның органдарының отырыстарына дәлелдi себептерсiз
бiр айдан артық қатыспаған жағдайда ол осы Конституциялық заңның 30-бабының
1,3,4,5-тармақтарымен өзiне берiлген барлық материалдық, қаржылық және
әлеуметтiк-тұрмыстық қамтамасыз ету жағдайларынан айырылады. Бұл жөнiндегi
шешiмдi депутат Палата отырысына немесе Палаталардың бiрлескен отырысына
қатыспаған жағдайда тиiстi Палатаның Төрағасы, ал Палата органдарының
отырыстарына қатыспаған жағдайда тиiстi Палатаның Бюросы қабылдайды.
Депутат өзiнiң даусын басқа бiреуге берген жағдайда Палата Бюросының
шешiмiмен оған дауысты басқа бiреуге беруге жол берiлген күн үшiн жалақы
төлеуден, ал дауыс басқа бiреуге қайталап берiлген жағдайда айлық жалақысын
төлеуден бас тартылады.
Парламент пен оның Палаталарының регламенттерiмен белгiленген депутаттық
әдеп ережелерiн бұзған жағдайда тиiстi Палата Төрағасының шешiмiмен
депутатқа мынадай жазалау шаралары қолданылуы мүмкiн:
1) парламенттiк мiнеу
2) көпшiлiк алдында кешiрiм сұрауға мәжбүр ету;
3) Палаталардың бiрлескен немесе бөлек бiр отырысының бойында сөз
бермеу;
4) Палаталардың бiрлескен немесе бөлек үш отырысының бойында сөз бермеу;
5) Палаталардың бiрлескен немесе бөлек бiр отырысының уақытына отырыс
залынан шығарып жiберу;
6) Палаталардың бiрлескен немесе бөлек үш отырысы уақытына отырыс
залынан шығарып жiберу;
7) бiр күндiк еңбекақысынан айыру.
Депутатқа аталған шараларды қолдануға байланысты мәселелердi әзiрлеудi
Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы жүзеге асырады.
Депутаттардың Палаталар мен олардың органдарының отырыстарына келуiн,
сондай-ақ депутаттың өз даусын басқа бiреуге беруiне жол берiлмеуiн
бақылауды Орталық сайлау комиссиясының мүшелерi жүзеге асырады.
2.5. ҚР заң жобаны қабылдау сатылары
ҚР Парламентінің құзіретіне құқықтық нысандардың жүзеге асырылуы оның
актілерді қабылдауы болып табылады, олардың ішінен негізгісі заңдар.
Заң ерекшеліктр қатарымен сипатталады. Заңды тек Парламент палаталары
және Қазақстан халқының еркін білдіреді. Заңда құқықтық нормалар бар,
сондықтан нормативтік актілер деп аталады. Оны орындау үшін міндетті және
барлық еліміздің аумағында қолдананыстағы мемлекеттік органдармен,
жергілікті өзін-өзі басқаратын органдармен, қоғамдық ұйымдармен және
азаматтармен, сондай-ақ жоғары заңды күші бар, Конституциядан басқа
мемлекеттік органдардың кез-келген актілерімен салыстырғанда қайшы
болмайтын заң.
Заңдар Парламент палаталарымен айрықша тәртіпте қабылданады, әрекеттер
жиынтығынан тұратын заң шығару процесінде тікелей парламенттің заң шығару
қызметі жүзеге асады. Қазақстанда заң шығару қызметі бірнеше сатыдан
тұрады. Оларды қысқаша атап өтейік.
Заң шығару процесінің бірінші сатысы- заң шығару бастамасы-заң жобаны
Мәжілістің қарауына көздестіру енгізіледі. Осындай әрекетті жасау құқығы
заң шығару бастамасының құқықғы деп аталады.
Заң шығару процесінің екінші сатысы- Сенатта заң жобаны қарау. Бұл
сатыда заң жобасы ескертулер мен ұсыныстарды енгізу жолымен өзгертілуі
мүмкін, ал ауытқушылық болған жағдайда қайта жөндеуге Мәжіліске беріледі.
Заң шығару процесінің үшінші сатысының басталуы мүмкін егерде заң
жобаны Сенатта қабылдап, мақұлданған болса. Осы жағдайда жоба мемлекет
басшысына қол қоюға ұсынылады. Содан кейін қол қойылған заң жария етіліп,
баспасөз органдарында жарияланады.
Заң шығару органына өңделген жобаны енгізу фактісі ресми заңды
мағынаға ие болады. Осы уақыттан бастап мемлекеттің еркінің алдын-ала
жасақталуы заң шығару процесінің бірінші кезеңі аяқталады және жаңа кезең
басталады- осы еркінің құқық нормаларын бекітілуі.
Заңның бастапқы мәтінін өндеу бойынша құқықтық қатынас осы кезеңде
түпкілікті аяқталады, бірақ жобаны ресми тәртіпте қарау және шешім шығаруға
байланысты жаңа кезең басталады.
Заң жобаны бекіту заң шығару процесінің орталық сатысы болып саналады,
өйткені заң жобасының мәтініндегі ережелерге заңды мағына тағылуы осы
кезеңде басталады.
Заңның ресми өтуінің негізігі сатыларының төртеуін атап көрсетуге
болады: заң шығару органына жобаны талқылауға енгізу, жобаны тікелей
талқылау, заңды қабылдау, оны жария ету (жариялау)
Заң шығару органына заң жобаны ресми түрде енгізу сатысы заң шығару
органына толық дайын болған жобаны табыс етумен аяқталады.
Заң әдебиетінде жобаны ресми түрде қарауға енгізудің екі түріне бөлінген.
Бірінші –кооперативтік енгізу, бұл дегеніміз заң шығару органы
қойылған сұрақты қарауға міндетті болады, өйткені жобаның бастамашысының
еркін білдіруге байланысты.
Екінші –факультативтік енгізу, заң шығару органының басшысының күн
тәртібіне енгізілген жобаны қоюы немесе қараусыз қалдыруы, жөндеуге
қайтарып жіберілуі немесе редакциялауға жіберілуінен байланысты.
Осындай өрбу заң шығару бастамасының құқығын сипатау үшін қажет. Заң
шығару бастамасының құқығы мазмұнына келесі элементтер кіреді: жасауға
мүмкін емес әрекет, оның субъектілерін өкілеттікті жүзеге асырады, осы
әрекеттерді жүзеге асырудың салдары.
Заң шығару бастамасы құқығының бірінші элементі бойынша арнайы екі
көзқарас көрсетіледі.
Солардың біреуіне сәйкес, заң шығару бастамасы құқығы деп биліктің
өкілеті органыңы қарауына жобаны енгізу мүмкін деп түсіну керек. Басқа
көзқарас иелері аса көлемді түрде түсінік береді. Олар бұған дайын жобаға
қабылдау, қолданыстағы заңды бұзу және өзгертуді енгізеді.
Мәні бойынша, заң шығару бастамасының құқығы ҚР Конституциясында аса
көлемді айтылады.
Заң шығару бастамасының құқығының мазмұнының айқындайтын элементі
субъекті құрамы болып табылады. Заң шығару бастамасының құқығын таратушыны
анықтау қиынға соқпайды. Мұндай заң жобаны жоғары өкілдетті органға
енгізу және оны жүзеге асыру құқығы бар кез-келген тұлға, орган, немесе
ұйым болуы мүмкін. ҚР Конситуциясының 61-бабы 1 тармағына сәйкес Заң шығару
бастамасы құқығы Республика Президентіне, Парламент депутаттарына, Үкіметке
тиесілі және тек қана Мәжiлiсте жүзеге асырылады. Заң шығару бастамасының
құқығына қатысты субъект кім екенін анықтау қиынға соғады. Заң шығару
бастамасының жоба енгізілсе және оған заң құжаттамалары қажетті ететін,
құжаттар қоса берілсе, осы жағдайда субъективті құқық және оған
міндеттерін хабарлау сияқты құқық қатынасы пайда болады [1].
Заң шығару бастамасы заң жобаны енгізілген уақыттан бастап басталады.
Осыған заң шығару органдарының енгізілген заң жобаны қабылдау және жуық
арадағы отырыста қарау үшін күн тәртібіне кіргізу, оны қарау және шешім
қабылдау міндеттері сәйкес келеді.
Заң шығару бастамасы заң шығару органдарының ұсынылған жобаны қандай
түрде ұсынылған болса да, қабылдау міндеттерін жорамалдау керектігін ескеру
қажет. Бірақ заң шығару бастамасының құқығын пайдаланған кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz