Халық қол өнер негізінде еңбекке тәрбиелеу әдістемесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .3

1. Оқушыларды халық қолөнер негізінде еңбекке тәрбиелеу.
1.1. Оқушыларды халық қолөнері негізінде еңбекке тәрбиелеудің
педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4-7
1.2. Халық қолөнерін еңбек сабақтарында пайдаланудың сипаттамасы ... .7-10

2. Халық қол өнер негізінде еңбекке тәрбиелеу әдістемесі.
2.1.Халық қол өнері арқылы оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің мазмұны мен
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..11-17
2.2. Халық қолөнерін еңбек сабақтарында пайдаланудың жолдары ... ... ..17-24

2.3. Сыныптан тыс жұмыстарда халық қолөнеріне үйретудің
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .25-29

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 30

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31

Кіріспе

Өнер түрлері сан-алуан. Әр өнердің адам санасына, сезіміне, ой-өрісіне
ықпал жасайтын, эстетикалық дамуына, көркемдік талғамның қалыптасуына үлкен
мүмкіндік беретін, өзіндік мәнерлі бейнелік тілі, жасалу құралдары бар.
Қазақ халқының көне дәуірден өшпес мұрасы болып, ұрпақтан-ұрпаққа, әкеден
балаға сабақтасып, өзіндік тарихымен, әдет-ғұрпымен, сәндік-көркемдік
жолымен, көшпенді елімізді бүкіл әлемге өзінің ерекшелігімен таныта білген
– қолөнері. Қолөнердің халықтың әлеуметтік салт-тұрмысында алатын орнының
қаншалықты биік, жоғары екеніне сене алсақ – оның ішінде қолөнерді нақышына
келтіріп, әдемілік, әсемдік дүниенің ауқымын кеңейткен – зергерлік сәндік
бұйымдар.
Жас жеткіншектерге ұлттық өнердің қыры мен сырын игерте отырып, олардың
эстетикалық сезімталдығын, ой – қиялын, көркемдік талғамы мен шығармашылық
қабілетін шыңдау, балалардың өзі өмір сүретін ортасына сұлулық әкелуге
деген құштарлығын, туған халқының көркем – мәдени мұрасына, эстетикалық
дәстүрлеріне деген сүйіспеншілік қатынастарын тәрбиелеуге зор мүмкіндік
туғызады. Ұлт мәдениеті мен өнері және оның жеке тұлғаның рухани дамуына
әсері туралы ой – пікірдің қалыптасуына Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев,
Ш.Уалиханов, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, М.Әуезов,
т.б сынды халқымыздың ойшыл ағартушылары мен өнер қайреткерлерінің қосқан
үлесі мол.
Әр халықтың эстетикалық дүниетанымына, оның көркемдік және материалдық
мәдениетін жасайтын, өзіне тән өнер түрлерімен ерекшеленетіні өмір шындығы.
Қазақ халқының бар данышпандылығын өз бойына жинақтаған сондай өнердің бірі
– дәстүрлі сәндік-қолданбалы өнер. Қазақ халқының сәндік – қолданбалы
өнерінің табиғаты мен даму ерекшелігіне көптеген деректер берген
Х.Арғынбаев, Қ.Ақышев, Т.Басенов, С.Қасиманов, Ә.Марғұлан, М.Мұқанов,
Ө.Жәнібеков, А.Сейдімбек т.б еңбектерінде құнды да қызықты мағлұматтар
қамтылған.
Болмасаң да ұқсап бақ, бір ғалымды көрсеңіз деп Абай атамыз
айтқандай, болашақтағы үлкен өнер адамдары мен ірі өндіріс мамандары
оқушылардың ішінен шықпасына кім кепіл? Ендеше, еңбек пәнінің мұғалімдері
өз жұмыстарын жетілдіруді бірнеше нұсқада қарастырулары қажет. Ол үшін,
біріншіден, іс жүзінде озық тәжірибелері таратылған еңбектер мен көпшілікке
белгілі мамандардың әдістемелік еңбектерін оқып, оларды тиімді қолдануға
қол жеткізу керек. Екіншіден, ұлттық – эстетикалық талаптарды жоғарылату,
қолда бар барлық жабдықтарды жүйелеп, бар мүмкіндікті пайдаланып,
сабақтарды талапқа лайықтап, бағдарламаға сай шығармашылықпен еңбек етуі
тиіс. Осыған орай мұны жүзеге асыру мақсатында біз зерттеу тақырыбымызды
халық қолөнеріне еңбек сабағы арқылы тәрбиелеу деп алуды жөн көрдік.

1. Оқушыларды халық қолөнері негізінде еңбекке тәрбиелеудің педагогикалық
негіздері

1.1. Оқушыларды халық қол өнері негізінде еңбекке тәрбиелеудің
педагогикалық негіздері

Қазақтың ұлттық қол өнерінің мағынасы өте үлкен. Әрі дүние жүзінде
сирек кездесетін белгілі қолөнер деуге болады. Біздің қазақ халқының
қолөнері халқымыз пайда болғаннан бері халықпен бірге дамып келе жатқан
өнер. Халқымыздың өнерін, іскерлігін, өнер шеберлерінің қолынан шыққан
алуан түрлі заттар мен бұйымдарды айтып, бұрынғысы мен бүгінгісін салыстыра
отырып, ұлттық өнерді сүюге, құрметтеуге баулу, бүгінгі шәкірттерді ертеңгі
еңбекқор, жан – жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеу, оқушылардың жүрегіне
жол тауып, олардың бойында еліне, жеріне, ұлттық өнерге деген
сүйіспеншілігін қалыптастыру – міндетіміз деп білеміз.
Білім мен мәдениет саласындағы мемлекеттік заңдар мен ресми құжаттарда
жас ұрпақтың имандылық-эстетикалық тәрбиесіне, олардың бойында туған еліне,
халқына деген азаматтық сүйіспеншілік қасиеттерді тәрбиелеуге басты назар
аударылған.
Жас ұрпақтың рухани-эстетикалық, дүниетанымдық көзқарасының
жарасымды қалыптасуына, көркемдік сезімталдығы мен талғам өрісінің дамуына
әсерлі ықпал ететін эстетикалық тәрбие құралы - өнер.
Жеке тұлғаның эстетикалық дамуына көркемөнердің ықпалды әсері
туралы пайымдаулар, ерте дәуір ойшылдарының (Аристотель, Платон), өнердің
саяси, адамгершілік тәрбиедегі сипатын айқындаған ағартушылардың (Вольтер,
Дидро, Руссо) еңбектеріндегі және кейінгі дәуірлердің философиялық,
эстетикалық тұжырымдарынан бастау алады. Бала тәрбиесіндегі өнердің мәні
мен маңызы Я.А.Коменский, И.Пестолиций, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский т.б
еңбектерінде көрнекі орын алады. Эстетикалық тәрбие теориясының негізі
А.В.Бакушинский, П.П.Блонский, Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, С.Т.Шацкий
еңбектерінде тұжырымдалған.
Қазақстан ойшылдарының көркем өнерге көзқарасына тоқталар болсақ,
ерте кездің өзінде-ақ орта Азия мен Қазақстан ірі-өнер-білім ошақтарының
бірі болған. Ондағы халықтардың тарихи әлеуметтік-экономиқалық даму
сатысынан өтудегі ерекшелігі сан-салалы мәдени мұралары дәлел бола алады.
Сыны кетсе де сыры кетпей сақталып келе жатқан әсем ғимараттар мен
сарайлар, бекіністер, тас мүсіндер өткен ғасырда тағылымы мол шебер
суретшілардің өмір сүргендігін дәлелдейді. Хорезмнен шыққан ұлы ғалым Әбу-
Райхан Әл-Бирунидің жахбаларынан Орта Азия ең ежелгі мемлекеттердің бірі-
хорезм үлкен мәдениет орталығы болған. Хорезм, Хиуа, бұқара, Самарқанд,
Отырар, тараз, Түкістан, Баласағұн қалаларының мәдениеттің дамуы орта Азия
халқының мәдени рухани байлығымен тығыз байланыстылығын айғақтайды.
Тоқырау кезеңінде мәдениеттің тұтастығы көп уақыт бойы тұрпайы
үстіріт түсіндірілді, алуан кезеңдер мен ұрпақтар арасындағы сабақтастық
үзілді. Қазірде біз тарихи санамызда күңгірттене бастаған рухани
игілігімізбен табысу үстіндеміз. Тани алмай кеткен мәдениетімізге, ұлттық
өнерімізге үңіле бастадық. Бұл халық өміріндегі рухани мәдениетті, асыл
салт-дәстүрді бағалау болып табылады. Еліміздің халықтарының ұлттық сана-
сезімінің өсіп жетілуіне байланысты әкелген, қайта-құру жаңа ойлауға даңғыл
жол ашты.
Ашық аспан, туған өлке жайында тұнып тұрған шежіре сырды ашып
керегіңе жаратсаң арман бар ма? Байтақ даламызда шаршырап жатқан ескерткіш
сәулет өнерінің тамаша үлгілері, белгілірі, саналы әрекеттер үлгісі.
Бұл қандай әрекет деп айтуға болады?
Ойланайықшы: өнер. еңбек. әсемдік, сұлулық, іскерлік, шеберлік,
ынта-ықылас т.б.
Осы орайда ұлы-ғұламалар ой-тұжырымдарына тоқталмай өте алмаймыз.
Дүниежүзілік білім мен мәдениетті меңгерген ұлы ойшыл, данышпан
ғалым, өнер зерттеушісі Әл-Фараби есімі дүние жүзінде мәдениет пен ғылымның
тарихынан берік орын алған. Ол: Адамның өсіп жетілуіне байланысты дағды
мен әдетке елеулі көңіл бөлген. Қандай болсын әдіс-тәсіл тәрбиеден асқан
имандылықты, ізетті талап етеді, сонда ғана шәкірттерден имандылықты,
сыпайылықты, әділдікті талап етуге болады. Мұндай қасиеттер ең алдымен
ұстаздың өзінде болуы керек дейді. Жақсы мінез-құлық пен ақыл-ой парасаты
адамның басты қасиеті іс-әрекет үстінде қалыптасады. Ғылым-білімді, әр
алуан қол өнер кәсіптерінің дағдыларын игеруге, үлгілі адамгершілік
қасиеттерінің қалыптасуына қажырлы еңбек, оқыту, тәрбие берумен қатар өзін-
өзі тәрбиелеу, күшті ерік-жігер арқылы жетуге болады деп ғылыми тұжырым
жасайды.
Өнер түрлері сан-алуан. Әр өнердің адам санасына, сезіміне, ой-өрісіне
ықпал жасайтын, эстетикалық дамуына, көркемдік талғамының қалыптасуына
үлкен мүмкіндік беретін, өзіндік мәнерлі бейнелік тілі, жасалу құралдары
бар. Соның ішінде бейнелеу өнері арқылы көркемдік білім мен эстетикалық
тәрбие беру теориясы мен практикасы мәселелерін зерттеген Н.А.Дмитриевна,
Г.Д.Лабунская, Б.М.Неменский, В.П.Юсов т.б ғалымдардың еңбектерін атауға
болады.
Ұлт мәдениеті мен өнері және оның жеке тұлғаның рухани дамуына
әсері туралы ой-пікірлердің қалыптасуына Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев,
Ш.Уалиханов, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, М.Әуезов
т.б сынды халқымыздың ойшыл ағартушылары мен өнер қайраткерлерінің қосқан
үлесі мол.
Жас жеткіншектерге ұлттық өнердің қыры мен сырын игерте отырып,
олардың эстетикалық сезімталдығын, ой-қиялын, көркемдік талғамы мен
шығармашылық қабілетін шыңдау, балалардың өзі өмір сүретін ортасына сұлулық
әкелуге деген құштарлығын, туған халқының көркем-мәдени мұрасына,
эстетикалық дәстүрлеріне деген сүйіспеншілік қатынастарын тәрбиелеуге зор
мүмкіндік туғызды.
Әр халықтың эстетиклық дүниетанымы, оның көркемдік және материялдық
мәдениетін жасайтын, өзіне тән өнер түрлерімен ерекшеленетіні өмір шындығы.
Қазақ халқының бар данышпандығын өз бойына жинақтаған сондай өнердің бірі –
дәстүрлі сәндік-қолданбалы өнер.
Қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерінің табиғаты мен даму
ерекшеліктерінен көптеген деректер берген К.Ақышев, Т.Басенов, М.Мұқанов,
О.Жәнібеков, А.Сейдімбеков т.б. еңбектерінде құнды да қызғылықты
мағлұматтар қамтылған. Халық ауыз әдебиеті мен өнеріндегі әдет-ғұрыптар мен
салт-дәстүрлер үлгілерін тәлім-тәрбиеде қолдану мәселелерін зерттеген
Б.Адамбаев, Х.Досмұханбетов, Ә.Қоңыратаев, С.Қасқабасов, С.Қалиев,
Ә.Табылдиев, Қ.Сейсенбаев, Ы.Оршыбеков, т.б. еңбектерінің мазмұны
эстетикалық тәрбие жүйесін заман талабына сәйкес қайта жаңартуда маңызы
зор.
Қазақ халқының қолөнерін жалпы білім беретін мектептің оқу тәрбие
жүйесінде пайдаланудың педагогикалық мәселелері, республика ғалымдары:
М.Балтабаев, С.Ұзақбаева, Қ.Ералин, Е.Асылханов, К.Әмірғазин,
Б.Әлмұханбетов, Д.Балкенов, К.Болатбаев, Ұ.Ибрагимов, Ә.Қасымов,
О.Сатқанов, Ф.Н.Жұмабекова, Ш.Абдуалиева т.б. Еңбектерінде зерттелген.
Белгілі ғалым Д.Кішібеков Қазақ менталитеті деген еңбегінде қазақ
менталитетінің ерекшеліктерін сипаттайды. Онда мынадай тұжырымдар бар.
Қазақ менталитеті еуропалықтар шеңберіне сыймайды. Қазақ жері қандай кең
болса, оның менталитеті де сондай мол, рухани жағынан өте бай. Оңы
еуропалық қалыпқа салып қарауға болмайды. Оның өркениеті де өлшемдік
түсінігі де басқа, - дей келе, бірқатар халықтардың менталитеті жөнінде
мысал келтірді. Жапондардың шығарған бұйымынан алдымен эстетикалық
әдемілікті, үйлесімдікті, одан соң сапалылығын, ал немістердің шығарған
бұйымынан алдымен тиянақтылықты, ұқыптылықты, сапалылықты, одан соң басқа
қасиеттерін байқаймыз. Яғни жазушылар, суретшілер бір халықтың, ұлттың
немесе солардың уәкілінің бейнесін сол қасиеттер арқылы сомдайды - деп
сипаттайды. Сол сияқты қазақ қолөнерінің де өзінің ұлттық ерекшелігін
сипаттайтын нақыш белгілері бар және ол нақыш белгілер – сол ұлтына тән
ғана белгі .
Халықтың дәстүрлі төл өнері арқылы жеткіншек ұрпаққа эстетикалық
тәрбие беруді қалыптастыратын жолдардың бірі – қазақ қолөнері. Халық
мұрасындағы сәндік-қолданбалы өнер арқылы тәрбие беру жеке тұлғаның
қоршаған орта әсемдігін сезіну, тану, қабылдау қасиеттерін қалыптастыруды
және рухани мәдениетін дамытуды көздейді. Сәндік-қолданбалы өнер - деп,
көркемдік сапаларға ие, өзінің әсемдігімен біздің көзімізді қуантатын
болашаққа пайдалы заттар жасауды айтады. Қолданбалы өнер халық
шаруашылығымен тікелей байланысты. Енді осы қолөнер туындыларына тоқталатын
болсақ, зергерлік өнердің орны ерекше.
Қазіргі кезеңде жас ұрпақты ұлттық өнерге баулу жөніндегі күрделі
міндеттерді орындау мектеп оқушыларының өздеріне де үлкен талаптар қоятыны
табиғи жағдай. Еңбек тәрбиесі – барлық тәрбиенің қайнар көзі. Өйткені бала
алған білімін іс жүзінде қолдана біліп, оны өмірден, өзінің іс-әрекетімен,
күнделікті тіршілік қызыметімен байланыстыра білгенде ғана өзіне де,
қоғамға да пайдасын, жемісін береді. Еңбекке баулудың техналогиялық
талаптарына сәйкес жаңа бағдарламаның ерекшелігі сол, дәстүрлі оқытуға
қарағанда, ол мұғалімдердің ойы мен іс-әрекетінің белсенділігіне еркіндік
беріп, кең мүмкіндіктер туғызады.
Қазіргі еңбек пәні оқушыларға әр саладан жан-жақты білім
беретіндіктен, солардың қай-қайсысында да сабақтың білімдік, тәрбиелік,
дамытушылық мақсатына сай келетін тиімді тәсілдер табуға болады. Себебі
жаңаша дамыта оқытудың артықшылығы бірден байқалады. Қалай болған күнде де
оқушыларды қоғамға да, өзіне де, пайдалы іспен шұғылдануға үйрету – бүгінгі
мектептің, оның ішінде еңбекке баулуға оқытудың бірінші кезектегі міндеті
болуы тиіс. Еңбек сабақтарын өз дәрежесінде өткізу үшін халқымыздың
педагогикасы мен ұлттық өнерін біріктіре оқытуды мұрат ету керек. Сондықтан
еңбек сабағында көбірек көңіл бөлетініміз – дәстүрлі ұлттық қолданбалы өнер
бұйымдарының мағынасын ашып беру. Себебі олардың мән-мағынасын түсінбей
жастар орынды қолдана алмай, оның мағыналық мазмұнын бұзып алады және мәнін
түсінбейді.
Еңбек жеке адамның өркендеуіне, санасы мен қайратының қалыптасуына
әсер етеді. Еңбек адам баласын рухани байытып, оның өмірінің мол қазынасын
жасайды.

1.2. Халық қолөнерін еңбек сабақтарында пайдаланудың сипаттамасы

Мектеп қай халықтың болмасын ұлт ретінде жойылып кетпеуі үшін
қызмет етеді. Өйткені ол сол халықтың төл мәдениеті, тілі мен салт-дәстүрін
сақтап, одан әрі дамытудың алтын көпірі. Ендеше Қазақстан мектептері де
ұлттық асылдарымыз бен қазыналарымызды сақтап, дамытудың кепілі.
Қай заманда да ұлттық өрлеудің, халықтық қалыптасудың ең негізгі,
бірінші шарты – білім. Ал шынайы білім беру - ұлттық сананы қалыптастыру
мен дамытудың басты құралы.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығымен бекітілген Мемлекеттік “Білім
бағдарламасында: балалар мен жастарды тәрбиелеудің ең көкейтесті мәселелері
ретінде, білім мекемелерінде оқушылардың этностық-мәдени ерекшеліктерін
ескере отырып тәрбиелеу, білім берудің тиімді жүйесін жасап, өмірге ендіру
қажеттігі атап көрсетілген. Сондықтан еңбек сабағын қазіргі таңда халық
педагогикасымен ұштастыру өте қажет. Олай дейтініміз, еңбек сабағы арқылы
шәкірттердің бойына ұлтымыздың мәдениетін, өнерін, салт-дәстүрін, әдет-
ғұрпын сіңіруге мол мүмкіндік бар.
Өресі биік өнер атаулының қай саласынан болсын, жер жүзіндегі басқа
да халықтар сияқты қазақ халқы да өзінің көне замандардан бері келе жатқан
тамаша тарихымен және бір ғана өзіне тән қайталанбас ерекшелігімен көзге
түседі. Бұған ұлттық сәндік-қолданбалы өнер дәлел бола алады. Ұсталық пен
зергерлік иелері де түрлі металдардан сан алуан бұйымдар, сәндік әшекейлер
жасаған. Қазақстан жерінде мыс, жез, темір, күміс сияқты металдардан
бұйымдар жасау ісі көне замандардан басталған. Осылайша, ұсталар мен
зергерлердің дәстүрлі өнері біздің заманымызға жетіп отыр. Қазақ ұлттық
өнерін дамыту қазіргі кездегі күн тәртібіндегі бірінші мәселе. Сондықтан,
мектеп оқушыларында бастап ұлттық бұйымдарды жасауға деген талпынысты
қалыптастыру қажет. Ұлттық бұйымдарды жасау барысында, қолөнершілер туралы
мәлімет немесе анықтама беріп, қолөнер сөзінің мазмұнына, ертеден келе
жатқан қазақтың үй жиһаздары мен сәндік әшекейлі бұйымдары, тұрмыстық
бұйымдарына тоқталуға болады. Оларды жасайтын адамдарды халқымыз барынша
құрметтеп “шебер” деп атағандығы, жалпы айналысатын ісіне қарай, барлық
шеберлерді үш негізгі топқа бөлгенін атап өткен жөн :
1. Шеберлер (ағаштан түрлі бұйымдар жасап, киіз үй жабдықтарын, тоқылатын
бұйымдарды дайындайтындар).
2. Ұсталар (ат әбзелдері тағы басқа темірден бұйымдар соғатындар).
3. Зергерлер (алтын, күміс тағы басқа асыл тастарды пайдаланып, әшекей
сәндік бұйымдар жасайтындар).
Ұлттық бұйымдардың жасалу технологиясын бастамас бұрын әр бұйымның
өзіне тән ерекшеліктеріне терең мән беріп, ұғыну қажет.
Сәндік-қолданбалы өнер түрлеріне тоқталмақпыз.
Жалпы мектептерде қолөнерді атқаруда ұрпақтың көркемдік мәдениетін
қалыптастырып, шығармашылық қабілеттерін дамыту, еңбекке тәрбиелеуге,
эстетикалық білім тағылымдарын арттыруға, өнер мен шындықтың әдемілігін
сүйсіне қабылдауға, тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғай білуге,
халқының мәдениетін одан әрі дамытуға, үйренуге мүмкіндік береді.
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-жай салуды, киім-
кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды
күнбе-күндік тіршілігі барысында орында пайдаланса, әсем бұйымдар жасап,
өмірде сән-салтанат та құра білді. Бұдан біз халық шығармашылығының қандай
түрі болса да халық өмірімен, сол халықтың қоғамдық тарихымен, күн көріс
кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз.
Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал
өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар да кіреді. Киіз үйдің
сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, алаша, ши, түрлі
бау-басқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп, көннен және илдеулі теріден қайыс,
таспа тіліп, өрім өріп, қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, адалбақан, асадал, бесік
және т.б. көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз қолдарымен
жасап, түрлі нақыштармен әшекейлейтін болды. Ертеден біздің заманымызға
дейін сақталған мазарлар мен ескерткіштердегі, діни әртүрлі құбылыстардың
қабырғалары мен мұнараларындағы сәнді ою-өрнектер, ағаштан қиюлап, тастан
қашалып жасалған діңгектер-халық қолөнерінің тамаша туындылары.
Саз балшықтарды күйдіріп, ағашты майлап кептіру, шақпаққа қу жасап,
оны тұтанғыш ету, бейіт, қоған, мешіт және т.с.с. салуда қолданылған
балшықты қыл, жүн, шөп- шалам араластырып илеу тәсілдері өте ертеден-ақ
халықтың іздену талабынан, қоғам дамуы процесінен туған айла-тәсілдер.
Батырлық пен саяхатшылыққа қажетті садақ пен жебе, айбалта мен шоқпар,
сойыл мен босмойын, аңшыларға қажетті құстың тұғыры мен томағасы, балдағы
мен аяқ бауы сияқты көптеген жабдықтар да қазақ халқының тұрмыс салтына,
кәсібіне байланысты туындағаны сөзсіз.
Мал шаруашылығына қажетті желі, шылбыр, ноқта, бұршақ, жүген, құпық,
бұғалық, тұсамыс, өре, шідер, кісен, қода, ер-тұмандарын да халық ойлап
тапты. Зергерлік, кестешілік және оюшылық өнерді дамытты. Халық өнерпаздары
құмнан, тастан, саздан құмыра, ыдыс-аяқтар, мүйізден, сүйектен, мал ман аң
терілерінен әшкейленген нақышты мүліктер, домбыра, қобыз, сыбызғы, шаңқобыз
сияқты музыка аспаптарын жасады.
Қазір халық қолөнерінің бай мұраларын жинап, сұрыптай отырып,
заманымызға лайықты сапа, түр беру әдісімен оларды ілгері дамыта беру
керек. Мысалы, жеңіл күпі, қаптал шекпен, саптама етік, түлкі тымақ, жүн
қолғап, бөкебай, орйын орағыш сияқты ұлттық киімдер малшылар қауымы үшін
қазір де қажет.
Еңбекте қазақ қолөнерінің бірнеше салалары бар:
Жүн және оған ұқсатылатын заттар, қой, түйе жүндері, ешкінің түбіті
мен қылы, олардың түрлері мен атаулары. Жылқы қылы мен қоянның, құстың
жүндері, олардан жасалатын заттар. Жүндерді іске әзірлеу: жуу, қайнату,
сабау, түту, шүйкелеу, иіру, басу, бояу және т.б.;
Киіз басу. Мұнда жүн сабау, киіз басу, текемет, сырмақ сияқты
заттарды өрнектеу әдістері;
Кестешілік пен көркем өнер тігіс өнері, олардың түрлері, атаулары,
кестелеу әдістері, өрнек түрлері мен қазақ қол тігісі;
Зергерлік өнер,зергерлер жасайтын сәнді бұйымдардаң түрлері мен
атаулары, зергерлік ісінің өзгешелігі, оған керек жабдықтар мен істеу
әдістері. Ер-тұрман, теңге, моншақ, білезік, сақина, сырға, алқа, шолпы
жасаудағы зергерлер ісінің мәнерлері және т.б. жайлардан деректер;
Сүйек пен мүйізден істелген әдемі заттар- жүк-аяқ, асадал, кебеже,
ожау, піспек, адалбақан т.б.;
Мал мен аңның терілерін ұқсату- и салу, қайыс илеу, көң қатыру, тері
ыстау, көн тілу, өрімшілік, ер-тұрман жасау өнері;
Балғары ұқсату- етікшілік, тігіншілік, етік, кебіс, мәсілердің
түрлері, кіселер, күмісті белдіктер;
Ши орау өнері- шиді әзірлеу, тоқу, өрнектеу.
Осылардың ішінен халық арасына көбірек тарағаны-ою-өрнек өнері. Ою-
өрнек барлық халықтарда да соншалық ескі дәуірден бері келе жатқан халықтық
өнердің бір түрі болып саналады.
Қазақтың ою-өрнектерінің түрлері де, атаулары да көп. Ою-өрнектердің
200-ден астам түрлері бар: ырғақ, сағатбау, түйе табан, жүрекше,
қаз табан, арқар мүйіз, күлте, қырық мүйіз, сыңар мүйіз,
қармақ, қошқар мүйіз, жапырақ, гүл т.б. өрнектердің әдемі аттары
көп.
Қазақтың осы күнгі ою-өрнектерін қарт шеберлер екіге бөліп қарайды.
Біріншісі, қазақ халқының өзіне тән ертеден келе жатқан дайынын сатып алу
мен қолдан өзі жасағандығы үнемділікті есептетіп қана қоймай, оның ата-
анаға қуаныш әкелетінін де айту керек.
Қолданбалы қолөнер- түрлі ұлттың халықтары сияқты қазақ еліне де
тегіс тараған өнер. әр ұлттың өрнегінің өзіне тән ерекшеліктері бар. Қай
мемлекеттің аймағында болмасын, аға ұрпақтың өкілдері өз халқының ою-
өрнегін, өнерін біледі, жастар арасында насихаттай алады.
Сәндік қолданбалы қолөнері тек ою-өрнек қана емес, олар матеметикалық
ойдың, есептің, бұрыштар өлшемдерінің, өң-түс сабақтастығының қосындысы,
жан-жақты шығармашылықпен ойландыратын тәрбие құралы.
Халық өнерін игеру-оқушыны еңбексүйгіштікке, әсемдікке талаптандырып,
халқының тарихын біліп, мәдени мұрасын қадірлеп, дәстүрін жалғастыра білуге
баулиды. Әр сабақтың тәрбиелік мәні болу керек. Ол сабақтың тақырыбына,
мұғалімнің сабақ өткізуді ұйымдастыруы мен өткізу тәжірибесіне де
байланысты. әр сабаққа дайындамас бұрын, сол тақырыпқа байланысты
мәліметтер мен мысалдарды, мақалдарды баспасөз беттерінен қарап, жинақтау
керек.
Әр сабақтың қысқаша жұмыс жоспары, нұсқау жобасы, сызу суреттері,
дәптер мен альбомында орындалады. Сабақ басталмастан бұрын оқушыларға
тақырыптың нақты мақсаты айтылуы тиіс. Ол үшін мұғалім қандай бұйым
жасалатынын, оның не үшін керек екенін, бұл бұйымды жасағанда қалыптасатын
білім мен шеберлік дағдыларын атап көрсетеді.
Сабақ барысында оқушыларды өзіндік ойлау үрдісін қалыптастыруына
жетелеу керек.
Қорыта айтқанда, қазақ халқының қолөнерінде зергерлік металдармен
қатар, сүйекке, мүйізге, алғашқы, былғарығы алтыннан, күмістен әшекей жасау
да кеңінен қолданылған.
Қазақ қолөнерінің барлық түрлі тұрмысқа қажеттіліктің арқасында ел
арасында пайда болып, жалғасын тауып, шеберлер оны жаңаша туындыларға
айналдырып, ғасырдан ғасырға, заманның заңдылықтарын ауыстыра отырып
елімізде дамып келеді. Әр қолөнердің өз тарихы өмірі бар. Мысалы, алты
жақты станокта тоқылатын төсеніш кілемшенің пайда болуы ел арасында
тұрмысқа қажеттіліктен деуге болады. Тоқу техналогиясы аралас (тігіс,
тарау, жіп орау, қырқу) сияқты элементтерден тұрып, төсеніш, кілемше
бұйымын шығарады. Оқушыларға тоқу техналогиясын үйрету қиын емес, тез
игеріп, бұйымды тоқып аяқтауға оқушының төзімділік қабілеті жетеді. Себебі:
бұл “кілемше” деп аталғанмен, тоқу техналогиясы мектеп оқушыларына өте
ыңғайлы әрі қызықты.

2. Халық қол өнері негізінде еңбекке тәрбиелеу әдістемесі

2.1 Халық қолөнері арқылы оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің мазмұны мен
әдістемесі

Халық педагогикасы – оқушыға қажет қасиеттерді қалыптастыру үшін
пайдаланатын педагогикалық мақсаттың, міндеттердің, әдіс-тәсілдердің,
құралдардың, жиынтығы мен өзара байланысы. Халық педагогикасында тәрбие
мәселесі бірінші орынға қойылып келген. Ол заңды да еді. Себебі халық
педагогикасы ғылым мен мәдениеттің жетілмеген кезінде пайда болғандықтан,
тәрбиені еңбек пен өнерге, оның ішінде қолөнерге негіздей жүргізуді
уағыздайды. Демек, халық педагогикасының түйіні – еңбек арқылы қолөнер
дағды, шеберліктерді жас ұрпақ бойына дарытып, адамгершілік рухында тәрбие
беру дегенді білдіреді.
Мектептегі еңбек тәрбиесін тиімді әдіс-тәсілдер арқылы жүргізуге
болады. Өйткені, оқушының барлық пән түрлерінен алған білім қорын,
қабілеттілігін еңбек технологиясы арқылы іске асырады. Еңбек пәнінің бір
ерекшелігі, өзге пәннен айырмашылығы, оқушы үнемі мұғаліммен бірлесіп жұмыс
істеуі керек. Мұғалім, мысалы, сәндік-қолданбалы өнерге байланысты
жұмыстарды оқушыға көрсете отырып, ақырын білдіртпей, байқатпай, өзінің
сөзімен, ісімен баланы тәрбиелейді. Жалпы баланың ақыл-ойын дамытып,
адамгершілікке, іскерлікке баулу, жеке адамның дамып жетілуіне қолөнердің,
сәндік-қолданбалы өнердің әсері зор екені мәлім. Ол оқушыларды халық
мұрасы, дәстүрлі төл өнері төңірегінде тереңірек ойлануға дағдыландырады.
Мұғалім бұл жағдайда – оқу тәрбие жұмысын ұйымдастырушы ғана емес, ғылым,
дүниетаным және эстетикалық мағлұматтардың кәусар бұлағы. Сондықтан
мұғалімнің өзі жүргізетін оқу пәнін терең білуі оның ғылыми-танымдық
сенімділігіне байланысты болады.
Сәндік-қолданбалы өнердің бір туындысы – қазақтың ұлттық
киімдерінің тарихын сабақта инновациялық әдістерді пайдалану арқылы
өткенде, оқушылардың білімін жан-жақты дамытуда, халқымыздың қолөнерінің
жемісі, ұлттық киіміміздің қайталанбас бай мұрасының даму жолын меңгеруді,
қазақтың ұлттық киімінің тарихын зерттеу арқылы оқушының туған еліне, төл
мәдениетіне, қолөнеріне, салт-дәстүріне дұрыс көзқарасын қалыптастыруды,
халқымыздың киім-киісін, өмірі мен тұрмысынан хабар бере отырып, киімді сән-
салтанатымен, оқушылардың талғамын қалыптастыру, рухани жан әлемін ілгері
оздыруға ықпал етуді міндетіміз деп білеміз.
Ұлттық киімдер әшекей бұйымдарының көптігімен көз тартар зергерлік
жұмыстардың әдемілігімен, аң терілерін қолданумен, ыстық пен суықтан
қорғауымен, атқа мінуге ыңғайлылығымен, композициялық шешімінің
қарапайымдылығымен айқындалуы халқымыздың сұлулыққа деген талпынысын
білдірсе керек.
Еңбек сабағында өнім өндірудің жолдары сан алуан. Мәселен, өнімді
өндіру үшін материалдық базасына түрлі жұмыстарды атқаруға болады.
Оқушыларды оқуға саналы түрде тәрбиелеу, танымдық белсенділігін
және эстетикалық мәдениетін дамытудағы міндеттерді, негізінен, бұйымдар
жасау барысында, матамен жұмыс, тоқу кезінде, кілем өнерін жасау, қағазбен
жұмыс жасау, табиғи материалдармен жұмыс жасау негізінде жүзеге асады.
Оқушылар бұл сабақтарда қалдық матадан құрақ құру, жіптерді де
пайдалануларына болады. Сол жұмыс барысында қалдықты да үнемді пайдалануға,
бұйымдарды әдемі, тыңғылықты, қайта оралмайтындай кезінде бітіруге
дағдыландыру керек. Өзінің және жолдасының жұмыстарына талдау жасай білуге
үйрету керек. Үй тұрмысына қажетті бұйымдардың дайынын сатып алу мен оны
қолдан өзі жасағандағы үнемділікті есептеп қана қоймай, оны ата-анаға
қуаныш әкелетінін де айта кету керек.
Халық өнерін игеру оқушыны еңбекке, әсемдікке талаптандырып,
халқының тарихын біліп, мәдени мұрасын қадірлеп, дәстүрін жалғастыра білуге
баулиды. Ол үшін әр сабақтың тәрбиелік мәні болу керек. Ол сабақтың
тақырыбына, мұғалімнің сабақ өткізуді ұйымдастыруы мен өткізу
тәжірибелеріне де байланысты болады. Әр сабаққа дайындалмас бұрын сол
тақырыпқа байланысты мәліметтер мен мысалдарды, мақалдарды баспасөз
беттерінен қарап, жинақтап алу керек. Әр сабақтың қысқаша жұмыс жоспарлары,
нұсқау жобасы, сызу суреттері, дәптер мен альбомдары дайындалу қажет. Сабақ
басталмас бұрын оқушыларға тақырыптың нақты мазмұнын айту қажет. Ол үшін
мұғалім қандай бұйым жасалатынын, оның не үшін керек екенін, ол бұйымды
жасағанда қалыптасатын білім мен білік дағдыларын атап көрсетеді. Сабақ
барысында оқушыларды өзіндік ойлау үрдісін қалыптастыруға жетелеп отыру
керек.
Сәндік-қолданбалы өнер тереңдеп оқытылатын еңбек сабақтарының
негізгі мақсаты – мектеп жасындағы балаларды икемділікке баулумен қатар,
оларды ұлттық қолөнер мұраларымен таныстыру.
Еңбек сабағына қойылатын талап – балаларға түрлі материалдардың
ерекшеліктерін, құрылымын түсіндіру. Оларды қарапайым құралдармен, тиімді
әдістерді қолдана отырып жұмыс істеуге үйрету.
Оқушылар өз беттерімен қарапайым бұйымдар жасауды үйрене алмайды.
Олар тек мұғалінің үйретуімен түрлі әдістерді қолдана отырып, материалдарды
өңдеп, бұйымдар жасайды. Сабақта қолданылатын материалдарға: қағаз, қатырма
қағаз, ермексаз, сазбалшық, ал оларды өңдеуге қолданылатын құралдарға:
қайшы, біз, пышақ тағы сол сияқтылар жатады. Оқушылар сабаққа қолданылатын
түрлі материалдардың жеке-жеке қасиеттерін білмесе, өздеріне тән
ерекшеліктерінен хабарсыз болса, онда сапалы бұйымдар жасай алмауы мүмкін.
Сондықтан материалдар туралы нақтылы мәліметтерді білулері керек.
Мата туралы мынадай мәлімет беруге болады. Мата талшықтан тұрады
табиғи және химиялық талшықтарына байланысты мата екіге бөлінеді.
Табиғи талшықтарға өсімдік(зығыр,мақта, жібек т.б) жатады. Химиалық
талшықтарға әр түрлі шикізаттың қосылуынан (мұнай, табиғи газ, тас көмір
т.б) Маталарды әр түрлі өңдерге бояуға және алуан түрлі бейнелер салуға
болады.Оқушылар материалдардың ерекшелігін осылайша білгеннен соң, бұйымдар
жасауға батыл кірісуіне болады.
Сондай-ақ материалдады өңдеуге қолданылатын негізгі және қосымша
құралдарды да білуі керек.
Негізгі құралдар: қайшы, пышақ, ине, біз болса, қосымша құралдар:
ысқыш, сызғыш, жіп, оймақ т.б.
Сабақта еңбек мәдениетін сақтау қажет. Оқушы жұмыс орнын таза
ұстап, материалдармен құралдарды парта үстіне дұрыс орналастырып, оларды
үнемді әрі тиімді пайдаланып, тазалық гигиеналық талаптар мен қауіпсіздік
ережелерін сақтауы керек.
Қазақ халқының киім тігу, баспана және үй жиһаздарын, батырлық қару-
жарақ құралдарын жасау, жіп иіру, тоқу, киіз басу, кесте тігу және
зергерлік өнері де көне заманнан дамып келген. Аталған бұйымдарды
аталарымыз бен аналарымыз жасап қана қоймай, оларды аса шеберлікпен, түрлі
ою-өрнекті қолданып, әшекейлей де білген. Ою-өрнек жасаумен қатар халық
арасында оларға бояу түстерін қолданудың да өзіндік түрлі мағыналары
болған. Мысалы, ақ түс - әділеттілік, шындық, заңдылық, қара түс – жердің,
берекенің, жасыл түс – көктемнің, жастықтың, қызыл түс – күннің, оттың,
сары түс – даналықтың, білімділіктің, көк түс – ашық аспанның нышанын
білдірген. Сондықтан халық шебері әшекейленген ою-өрнектердің пішінімен
қатар оның боялған түсіне де аса көңіл аударып отырған.
Бұрынғы ұлттық қолөнерді әрі қарай жетілдіріп, дамыту мақсатымен
қазіргі кезде Қазақстанда бір қатар өндіріс орындары жұмыс істейді.
Еліміздегі осындай ұлттық өнеркәсіп орындары, олардың ұлттық
қолөнер бұйымдарын жасаудағы тәжірибелері туралы жас жеткіншектерге
әңгімелеп берудің өзі олардың қызығушылығын арттырады. Мұндай игілікті істі
ХІХ ғасырдың екінші жартысында ұлы ағартушы Ы.Алтынсариннің бастағаны
белгілі. Ол өзі ашқан мектебінде ер балаларды ағаш шеберлігіне, ұсталыққа
үйретіп, ұлттық тұрмыс бұйымдарын жасауға, қыз балаларды - ұлттық киімдер
тігуге, кесте тоқуға баулыған.
Ы.Алтынсарин - ұлтымыздың жас ұрпақтарының білімді, өнерлі, шебер
болуын аңсаған, сөйтіп, осы ұлы мақсаты қазақ жерінде алғаш жүзеге асыру
үшін көп еңбек еткен ғылыми-педагог.
Осы уақытқа дейін қазақтың ұлттық қолданбалы бұйымдары мен ұлттық
киім-кешектерін жасауға толық мән берілмеді. Ұлттық бұйымдарды оқушыларға
жасатқызып байқағанымызда, кейбір балалар тапсырманы орындай алмады, себебі
ондай бұйымдарды олар бұрын көрмеген. Бұйымдарды жасау үшін сол затты әуелі
балалар көз алдына елестетіп, есіне түсіреді.
Оқушылар бұйымдарды сабақта жасайды, ал сабақтар жеке тақырыптар
түрінде белгіленіп, күнтізбелік жоспар бойынша құрылады. Мектептерде еңбек
пәніне оқу бағдарламасы бойынша аптасына 2 сағат болады. Осыны басшылыққа
ала отырып жасалынған алдарыңыздағы әдістемелік оқу құралдарында
өткізілетін еңбек түріне қарай әр сабаққа жеке тоқталып, олардың
тақырыптары, алдына қойған мақсаттары, сол мақсаттарға жету жолдары
көрсетілген. Оқу құралына жеке тақырыптар бойынша жұмыс істейтін ұстаздар
берілген тапсырма аясын кеңейтіп, дамытып алып кетсе нұр үстіне нұр.
Сәндік-қолданбалы өнер туындыларымен таныстыруда арнайы суретті
альбомдар, сызба үлгілер ұсынылып, олардың түрлері ерекшеліктері,
атауларымен таныстыруда төмендегідей көрнекіліктер қолданылды (1, 2, 3, 4,
5, 6 суреттердi қараңыз).
1 сурет
Әйел киімдері

сәукеле шылауыш желетке
желек тон ішік
тақия бешпент шапан
қасаба бүктеніш белдік
біртартар кәзекей етік
орамал белдемше кебіс
күндік жеңсіз мәсі
жаулық қамзол шұлық
шәлі іш көйлек шұлғау
кимешек көйлек кеудеше
бөкебай жеңсе қолғап

2 сурет

Қазақ киімдерінің түрлері

Ерлер киімі

тымақ саптама етік шалма
бөрік жым етік шапан
құлақшын кебіс қолғап
жалбағай шабата кісебелбеу
айырқалпақ сандал белбеу
қалпақ күпі көйлек
жапетер шоқай жейде
тебетей кеудеше күрте
бешпент шекпен дамбал
жақы шәрке шалбар
ішік тұлып мәсі
шұлғау байпақ
шұлық

3 сурет

Қыз-келіншектердің тағымдары мен әсемдік бұйымдары

сәукеле тұмарша қолазы
қарқара түйреуіш тана
жырға жүзік таламоншақ
тақия білезік шашақ
маңдайша сақина кемер белдік
алқа балдақ оқа
ілгек қосқандық айна
қапсырма өңіржиек шаштарақ
сырға үкіаяқ бастарақ
шашбау үкі шолпы
шашқап күміс түймелер шоқ
шаштеңге

4 сурет
Ыдыстар

саба патынас саптыаяқ
сүйретпе дорба ағаш табақ
бұлқыншақ тостаған тегене
мес қасық шара
торсық кесе шылапшын
көнек құманша аяқ
құмыра құман елгезер
шелек шәйнек ожау
күбі бақыр кепсер
піспек тапа сүзгіш
қалақ леген
самаурын
тұрба

5 сурет
Киіз үй құрылысы.

Сүйектері: Киіздері мен
шелдері:
шаңырақ, түндік
күлдіреуіш, туырлық
қаламдық, үзік
кепілдік дөдеге
уық
кереге
құрамы: Арқан баулары:
ерісі, басқұр,
аяққұр, түндік бау
сағанақ, белдеу
балашық , жіп
көгі, құр
желкөз, үзік бау
торкөз, уықбау
азаткөз үшбау
есік желбау
құрамы: таңғыш бау
сықырлауық, маңдайша, тарту
бақалақ, босаға, арқан жел
табалдырық, арқан
бақан, белдеу
қазық арқан
6 сурет
Үй жиһаздары

кілем кебеже төсекағаш
алаша асадал жастық
ағаш жүкжапқыш кір салғыш
текемет жүк-аяқ кесе қап
сырмақ орамал аяқ қап
көрпе сүлгі дастарқан
төсеккөрпе көрпеше айна
шабадан көрпе шам
шымылдық төсеніш бөстек
басжастық тұскиіз қоржын
құсжастық қобдиша
сандық киіз
қолсандық

Сәндік-қолданбалы өнер туындыларымен таныстыруда арнайы суретті
альбомдар, сызба үлгілер ұсынылып, олардың түрлері, ерекшеліктері,
атауларымен таныстыруда төмендегідей көрнекіліктер қолданылды.

№ Төсеніш атаулары Не істеді ? Қалай дайындайды ?
1 Ал... ша Иіреді, тоқиды, бояйды.
2 Т... рме Бояйды, өрнектейді, әшекейлейді.
3 Б...стек Илейді, тұтынады, көркемдейді.
4 К...лем Тоқиды, шалады, өрнектейді, қырқады.
5 Тай...тері Сырады, илейді, тұтынады.
6 Құр...м ки...з Тоқиды, бояйды, оюлайды.
7 С...рмақ Тігеді, сырады, бояйды.
8 . ..екемет Басады, оюлайды, пісіреді.

1. Ондағы көп нүктенің орнына қажетті әріпті қою керек.
2. Екінші бөлігінде төсеніштерді дайындау кезіндегі халық шеберлерінің іс-
әрекетін білдіретін сөздер жазылған.
Қолөнер бұйымдарын жасаудағы әжелеріміз бен апаларымыздың өнері мен
еңбегінің құрметіне төсеніш атауларын жадымызда сақтау мақсатысыз осындай
дидактикалық ойындарды жалпы сабақ үстінде де қолдануға ыңғайлы екендігін
айта кету керек.

2.2. Халық қолөнерін еңбек сабақтарында пайдаланудың жолдары

Оқушыларды жан-жақты, үйлесімді дамуында еңбек тәрбиесi маңызды орын
алады. Еңбек ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.