ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛ ТАРИХЫНДА СӨЗ ЖАСАУ ҮДЕРІСІ
М А З М Ұ Н Ы
І. КІРІСПЕ 3-4
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІ ТАРИХЫНЫҢ
ЗЕРТТЕЛУІ
1. Қазақ әдеби тілі тарихының зерттелуі 5-10
2. ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛ ТАРИХЫНДА СӨЗ ЖАСАУ ҮДЕРІСІ
2.1. ХІХ ғасырдың І жартысында қазақ әдеби тіліндегі сөзжасамдық амал-
тәсілдердің көрінісі 11-31
2.2. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында қазақ әдеби тіліндегі сөзжасамдық амал-
тәсілдердің көрінісі 32-39
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ 40-41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 42-43
К І Р І С П Е
Тілдің тууы, дамуы соның ішінде әдеби тіл де, сол тілде сөйлейтін және
соның иесі болып табылатын халықпен, оның тарихымен тығыз байланысты. Қазақ
халқы тарих сахнасына келе қоймаған кезде, әлі халық болып қалыптаспаған
кезде оның әдеби тілі туралы пікір айту, әдеби тілі болды деу шындыққа
жанаспас еді. Бірақ халық бір күнде немесе бір жылда қалыптаса қоймайды,
жоқ жерден пайда болмайды. Қазақ әдеби тілінің тарихы да өзінің бүгінгі
биігіне, қазіргі өресіне бірер күнде жетекен жоқ. Талай асу, қиялардан,
талай бел-белестерден өтті.
Қоғамның даму барысында тілде кейбір сөздер мағынасы жағынан дамып,
жаңа мағынаның тууына жағдай жасап отырса, кейбір сөздердің мағынасы
тарылады, кейбір сөздер мүлдем қолданудан шығып қалады, сөйтіп алуан түрлі
үдерістер болып жатады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақ әдеби тілінің тарихындағы сөз
мағынасының өзгеруі біз күнделікті қолданып келе жатқан тілге әсері өте
зор. Жаңа сөздердің пайда болуы, сөз мағынасының тарылуы, кеңеюі өте
күрделі құбылыс. Жаңа сөздердің пайда болуы, сөз мағынасын түрлі-түрлі амал-
тәсілдер арқылы ауыстырып қолданып, молайта түсу – тілдің лексикасын сан
жағынан емес, сапа жағынан байытып, дамытудың өнімді жолдарының бірі. Жаңа
сөздер қосымшалар арқылы, бірігу арқылы, тіркесу арқылы, кірігу арқылы,
қосарлану арқылы жасалады. Бұл құбылыстар қазақ тіліндегі сөз мағынасының
дамуына, қазақ тілінің баюына үлкен әсерін тигізді.
Осы тұрғыда келгенде, ХІХ ғасырдағы қазақ әдеби тілі тарихының сөз
жасау үдерісі деп аталатын еңбегіміздің өзектілігі, біріншіден, аталған
дәуірдегі қазақ әдеби тілінің сөзжасам жүйесінде сөз жасаушы амал-
тәсілдердің (синтетикалық, аналитикалық, лексика-семантикалық) бәрі дерлік
кездесетіндігін байқадық. Екіншіден, сөз жасаушы жұрнақтардың сол кезеңде
актив қолданылып, олардың бүгінгі әдеби тіл нормасына сай дыбыстық
нұсқаларының болғандығын көрдік. Үшіншіден, ғылыми еңбектерде
көрсетілгендей сөзжасам амал-тәсілдері арқылы тек абстракт ұғым атаулары
ғана жасалмайтындығына көз жеткізілді.
Жұмыстың зерттеу нысаны: ХІХ ғасырдағы қазақ әдеби тілі тарихының сөз
жасау үдерісі, жаңа сөз жасауда сөзжасамдық тәсілдердің қолданысы.
Жұмыстың зерттелу деңгейі: Аталған тақырыпта көптеген ғалымдар
зерттеу жүргізген: В.В.Виноградов, Р.А.Будагов, А.И.Горшков,
А.А.Пашковский, О.Д.Мешков, Н.М.Шанский, қазақ ғалымдарының ішінен
І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев, Р.Сыздықова, Н.Оралбаева, А.Т.Қайдаров, К.Аханов,
А.Ысқақов және тағы да басқа ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазақ тілі лексикасындағы
бірсыпыра сөздердің, негізінен, ХІХ ғасырда жаңа сөздердің пайда болу
тәсілдерінің қолданылу аясының кеңейгенін, сөз мағыналарының кеңею жолдарын
көрсету болса, екіншіден, лексикамыздағы бірсыпыра сөздердің мағыналарының
тарылып, тілімізден шығып қалуын, тіліміздің даму барысында басқа тілдерден
сөздердің енуінің себептері мен жолдарын көрсету.
Зерттеудің аталған мақсаттарына жету үшін мынадай міндеттер көзделді:
- ХІХ ғасырда сөз жасауда қолданылатын сөзжасамдық тәсілдерді қарастыру;
- Сөзжасамдық тәсілдерді (синтетикалық, аналитикалық, лексика-
семантикалық) қарастырғанда тілдік материал ретінде сол кезең
өкілдерінің поэзиялық шығармаларын қарастыру;
- Статистикалық талдау арқылы аталған кезеңде жаңа сөздердің санын
анықтау;
- Алдыңғы кезеңдермен салыстырғанда сөзжасамдық тәсілдердің қолданылу
аясын көрсету.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспе бөлім, негізгі бөлім, қорытынды
бөлім және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Ал негізгі бөлім екі
тараудан тұрады. Бірінші тарау – Қазақ әдеби тілі тарихының зерттелуі,
екінші тарау – ХІХ ғасырдағы қазақ әдеби тіл тарихында сөз жасау үдерісі
деп аталады. Бұл тарау өз ішінен екі тараушаға бөлінеді: біріншісі – ХІХ
ғасырдың І жартысында қазақ әдеби тіліндегі сөзжасамдық амал-тәсілдердің
көрінісі, екіншісі – ХІХ ғасырдың ІІ жартысында қазақ әдеби тіліндегі
сөзжасамдық амал-тәсілдердің көрінісі.
1. ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІ ТАРИХЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1. Қазақ әдеби тілі тарихының зерттелуі
Әдеби тілдің тарихына қатысты негізгі мәселелердің басын ашу үшін әдеби
тілдің өзін дұрыс анықтап алу қажет. Әдеби тіл деп нені түсінеміз? Қазақ
әдеби тілінің тарихы қай кезден, неден басталады? Әр кезеңдегі әдеби тілдің
тілдік көрсеткішіне қандай әдебиет нұсқалары жатқызылуы тиіс және олардың
мазмұны мен сипаты қандай болмақ деген сұрақтардың жауабы әдеби тілдің
анықтамасымен тікелей байланысты. Соған орай, әдеби тіл деген ұғымды
әртүрлі түсінудің салдарынан кейбір зерттеулерде оған қатысты мәселелер әр
қилы баяндалып жүр.
Әдеби тілдің анықтамасын беруде екі түрлі пікір қалыптасқан. Бірқатар
ғалымдар әдеби тіл дегеніміз жалпыхалықтық тілдің өңделіп, сұрыпталған түрі
деп таныса, енді бірсыпырасы жалпы хатқа түскен дүниелердің тілін әдеби деп
табады. Сондықтан орыс әдеби тілінің тарихын сөз еткен бірқатар мамандардың
пікіріне тоқталатын болсақ, мәселен, Р.А.Будагов: Әдеби тіл дегеніміз –
жалпыхалықтық тілдің хатқа түскен, белгілі бір дәрежеде өңделген ерекше
түрі,-десе [1,24], ғалым А.И.Горшков: Әдетте жазусыз әдеби тіл болуы
мүмкін емес,- деп қорытады [2,18]. Ал В.Л.Левин: Әдеби тілдің тарихы –
жазба ескерткіштердің тарихы,- десе [3, 213], Ф.П.Филин: Жазу – әдеби
тілдің ең маңызды және қайткенде де болуға тиісті белгісі,- дейді [4, 12].
Бірақ бұл көрсетілген тұжырымдар орыс тіл білімінде даусыз, талассыз
қолданылған бірден-бір пікір екен деуге болмайды. Ғалым В.В.Виноградов
әдеби тіл ұғымын нақтылы анықтауда, мәнін ашып, оның өзіндік негізгі
белгілерін көрсетуде әлі де болса тұжырымды, айқын, үзілді-кесілді бір
пікірдің болмай жүргенін көрсетеді [5, 98].
Қазақ тіл білімінде де әдеби тіл деген ұғымға тиянақты бір анықтама
берілмей, екі түрлі пікір қалыптасқаны байқалады. Ғалымдардың бірінші тобы
әдеби тілді жазба тіл деп таниды. Мәселен, М.Балақаев: Әдеби тіл – жазба
тіл. Жазба әдебиет арқылы тіл байлықтары, оның құрылысы сымбатты қалыпқа
түсіп, екшеленеді. Жазуы болмаған халықтың тілі әдеби тіл дәрежесіне
көтеріле алмайды,- деп жазады [6, 10].
Дәл осындай тұжырымды Ғ.Мұсабаев та айтады: Әдеби тіл ең әуелі-ақ
жазуға сүйенеді. Жазу стилінсіз әдеби тіл болмақ емес,- дейді [7, 160]
Ал С.Аманжолов қазақтың әдеби тілін ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан
басталады деп, мұны ұлы ағартушы демократтар Абай мен Ыбырайдың есімдерімен
байланыстырады [8, 9-10].
Бірақ бұған қарама-қайшы мазмұнда тілдің жазба түрінің әдеби тілге
бірден-бір негізгі критерий бола алмайтындығы, әдеби тіл жалпы халықтық
тілдің бай ауыз әдебиеті негізінде қалыптасқан тіл делінетін пікір де жоқ
емес. Ол пікірді ұстанушылар мынадай тұжырымдарға келеді: мәселен, әдеби
тіл жайын арнайы сөз еткен М.Әуезов: Қазақтың әдеби тілін Абайдан
басталады дейтін тілшілерге дау айтамыз. Абайдың алдындағы қазақ халқының
көп ғасырдан келе жатқан мол эпостарындағы, ұзынды-қысқалы салттық,
тарихтық жырларындағы, шебер, көркем өлең үлгілеріндегі тілдерді ұмытуға
бола ма? Бұхар, Махамбеттерде қазақ әдеби тілінің үлгі-өрнектері жоқ деуге
бола ма?- дейді [9, 60-61]. Абайдың алдында өткен Шортанбай, Базар, Бұхар
жыраулар жазба әдебиет өкілдері, Абайдың ірі ақын болуына себепкер – осы
бай әдебиет,- дейді С.Мұқанов [10, 78].
Ғалым Р.Сыздықова Қазақ әдеби тілінің тарихы атты еңбегінде әдеби
тілге мынадай анықтама береді: Әдеби тіл дегеніміз – өңделіп сұрыпталған,
белгілі бір жүйелі нормаға түскен жалпы халықтық тілдің ең жоғарғы
формасы. Осы тұста ғалымның әдеби тілдің басты белгілерін айқындауына
назар аударсақ: Әдеби тілдің ең басты белгісі – оның өңделген,
сұрыпталған, нормаланған тіл болуы, бұл – бір. Қызметі жағынан сол халықтың
өмірінде ұйымдастырушы, қоғам мүшелерінің басын қосушы сипаты, яғни жалпыға
ортақ қасиеті болуға тиіс. Бұл – екінші шарт. Әр нәрсенің, әр құбылыстың
заты салыстыру арқылы, өзге нәрселердің, өзге құбылыстардың қарама-
қарсысына қою арқылы таныла түседі. Әдеби тілді тану үшін оның қарама-
қарсысына қойылатын басты құбылыс – ауызекі сөйлеу тілі. Бұл – тілді әдеби
деп тануға қажет үшінші шарт. Әдеби тіл – қоғамның қолдану практикасында
сыннан өткен, нормаларын қоғам санасы дұрыс деп қабылдаған тіл және ол
нормалар барша үлгілерге ортақ болуы шарт. Бұл – төртінші сипаты [11, 14].
Бұлар – әдеби тілге тән нақты сапалық белгілер. Бұларсыз әдеби тілдің
сипатын, мәнін ашуға мүлде болмайды.
Тілдің әдебилігінің бірден-бір көрсеткіші – халықтың белгілі кезеңдегі
қоғамдық рухани мәдениет өндрісінің құралы бола алуы, халықтың рухани
байлығын, сөз өнерін жеткізудің, мәдени талап-тілектің қоғамдық көрінісі,
мәдениет туындыларының құралы мен оны іске асырудың амалы бола алуы. Міне
осындай міндетті атқаратын тіл ғана әдеби тіл болмақ.
Басқа да қоғамдық құбылыстар сияқты әрбір әдеби тілдің туу тарихы,
қалыптасып, даму кезеңдері болады. Қазіргі таңда әдеби тілдің қалыптасуының
негізгі үш жолы көрсетіліп жүр. Олар төмендегідей:
1. Әдеби тіл белгілі халықтың бір ғана тобы сөйлейтін бір ғана
диалектісінің негізінде қалыптасады. Басқаша айтқанда, белгілі бір халық
бірнеше диалектіде сөйлейтін болса, диалектілердің біреуі бірте-бірте сол
халыққа түгел ортақ бола бастайды да, кейін сол диалект әдеби тілге
айналады. Мысалы, татар тілі өз ішінде бірнеше говордан тұратын негізгі үш
диалектіге бөлінеді. Олар: 1) орта (Қазан) диалектісі, 2) батыс (мишар)
диалектісі, 3) шығыс (сібір) диалектісі. Татар ұлттық әдеби тілінің
қалыптасу процесінде оған негіз болған орта (Қазан) диалектісі көрінеді.
2. Әдеби тіл кейде сол халықтың ана тілі емес, бөтен халықтың тілі
болуы да ықтимал. Әдеби тілдің бұлай қалыптасуы көбіне сол халықтың басынан
кешірген саяси, экономикалық жағдайларымен тығыз байланысты. Бөтен тілдің
әдеби тіл болуы сол халықтың тәуелсіздігінің жоқтығымен, басқа бір елге
бағынышты болуымен байланысты болып келеді. Мысалы, VIII ғасырдан бастап
түркі жерін арабтар жаулап ала бастады. Өздері жаулап алған жерлерге ислам
дінін күштеп енгізіп, халықтың тіліне әсер етті. Бұл кездерде Орта Азия мен
Қазақстан территориясын мекендеген түркі халықтарының ресми тілі, әдеби
тілі араб, парсы тілдері болды.
3. Көп жағдайда әдеби тіл сол халықтың барлық не бірнеше диалектісінің
негізінде немесе жалпы халықтық тілдің негізінде, сол сияқты сөйлеу тілі
мен бай ауыз әдебиетінің дәстүрінде қалыптасады.
Әдеби тілдің қалыптасуының бұл үш жолы көптеген ғалымдар еңбегінде тек
қазақ тілі ғана емес, басқа да толып жатқан тілдер материалдарының
негізінде толық дәлелденген.
Ал қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихына келетін болсақ, қазақ тіл
білімінің көрнекті өкілдері Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев,
М.Балақаев, Р.Сыздықова және басқалары өз еңбектерінде қазақ әдеби тілінің
тарихи бастауы, қалыптасу жолдары мен кезеңдері жөнінде пікірлерін
білдірген.
Дәуірлеу мәселесіне келгенде, әдеби тілдің қалыптасу кезеңдерін
Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншәлиев, М.Жолдасбеков, М.Мағауин 5-ке бөліп көрсетеді:
1. Көне дәуір (Ү-ХІҮғ.ғ.) – рулық қауымдық дәуір. Бұл кезеңдегі
шығармалар көптеген түркі халықтарына ортақ мұралар
2. Хандық дәуірдегі әдебиет (ХҮ-ХҮІІІғ.ғ.) – қазақтың төл әдебиетінің
басталу шағы, алғашқы дәуірі
3. ХІХ ғасыр әдебиеті
4. ХХ ғасыр басындағы бұқарашыл әдебиет
5. Социалистік дәуір әдебиеті
Ал Н.Сауранбаев 3-ке бөледі:
1. ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы әдебиет
2. ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан – ХХ ғасырдың 20 жылдарына дейінгі
әдебиет
3. Кеңестік дәуір
М.Балақаев қазақ әдеби тілінің қалыптасу кезеңдерін 6 кезеңге бөліп
қарастырады:
1. ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ. әдеби тіл
2. ХІХ ғасырдың І жартысындағы әдеби тіл
3. ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы әдеби тіл
4. ХХ ғасыр басындағы әдеби тіл
5. 1920-1930 жылдардағы әдеби тіл
6. 1940 жылдардан кейінгі әдеби тіл [12, 32-38].
Міне осы талдаулардың нәтижесінде қазақ әдеби тілінің тарихын
кезеңдерге бөлу мәселесіне байланысты ғалым Р.Сыздықова мынадай
классификация ұсынады:
І кезең – XV – XVII ғасыр;
ІІ кезең – XVIII ғасырдан XIX ғасырдың II жартысына дейін;
III кезең –XIX ғасырдың II жартысынан Қазан революциясына дейін;
ІV кезең – Кеңестік дәуір.
Бұл жөнінде ғалым Р.Сыздықова: Дау туғызатын мәселенің бірі –
қазақтың төл ауызша әдеби тілінің тарихын не себепті XV ғасырдан бастаймыз
деген сауал,-дейді. Негізінен бұл кезең – қазақ хандығын құраған ру-
тайпалардың өз алдына дербес халық болып топтала бастаған, қазақ деген
этнонимнің тарих сахнасынан орын ала бастаған тұсы. Дербес қазақ хандығы
құрылған XV-XVI ғасырда нағыз тума қазақ әдебиеті ауызша поэзия түрінде
қалаптасты. Соған орай оның төл әдеби тілі де поэзия тілі түрінде жасалды.
Міне осы мәселелер қазақ әдеби тілінің тарихын нақ XV ғасырдан
бастауына себеп болды [11, 22].
Сөйтіп, жоғарыда айтылған пікірлерді жинақтай келгенде, әдеби
тіліміздің басталу тарихы, кезеңдері туралы төрт түрлі көзқарасты бөліп
көрсетуге болады:
1) Әдеби тіл тарихы көне дәуірден басталады. Орхон-Енисей деп жүрген
көне түркі жазба нұсқалары қазақ халқына немесе қазақ халқын құраған кейбір
ру-тайпаларға тікелей қатысы бар (Ғ.Мұсабаев, Б.Кенжебаев, т.б.), сондықтан
жазба әдебиетімізбен бірге қазақ әдеби тіл тарихын Ү ғасырдан бастау керек.
2) ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейін, Абай дәуіріне дейін қазақтың
өзіндік жазба әдеби тілі болған жоқ, сондай-ақ, белгілі нормаға түскен
жүйелі әдеби тілі де болған жоқ. Қазақ әдеби тілінің қалыптасуы Абай,
Ыбырай шығармашылығымен тығыз байланысты (С.Аманжолов, І.Кеңесбаев,
Н.Сауранбаев, т.б.). Демек, әдеби тіліміздің тарихы ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан басталады.
3) Әдеби тілдің тарихы жазба әдебиетіміздің пайда болуымен байланысты
ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысынан басталады (М.Балақаев, Е.Жанпейісов,
т.б.).
4) Қазақ әдеби тілі қазақ халқының жеке ел болып, хандық құрған
кезінен, ХҮ-ХҮІ ғасырдан басталады (А.Ысқақов, Р.Сыздықова, С.Исаев, т.б.).
Жазба әдебиет үлгілері онша сақталмаса да, бұл кезеңдерде жазба әдебиет
үлгісіне жақын авторы белгілі әдеби тілде жырланған поэзия болған. Әрине,
ол поэзия кейінгі ұрпаққа ауызша жетіп отырған. Қайткен күнде де қазақ
халқының жеке ел болып, мемлекет құраған шағында мәдениет өндірісінің
құралы болып, рухани, әдеби мұраларын туғызған ерекше әдеби тілі болған.
Әр ақын – өз елінің жыршысы да жаршысы. Осы кезеңдердегі ақындардың
тілінен сол кездердегі сөздердің қолданылу ерекшелігін де байқаймыз. Міне,
осы кезеңдердегі әдеби тілді танытатын өзіндік үлгілері болған. ХҮ-ХҮІІ
ғасырлардағы әдеби тілді танытатын үлгілерге Асан қайғы, Қазтуған, Шалкиіз,
Доспамбет, Жиембет, Марғасқалардың шығармалары. Ал XVIII ғасырдағы әдеби
тілді танытатын үлгілерге Ақтамберді, Тәтіғара, Үмбетей, Бұхар, т.б.
ақындардың шығармалары.
ХІХ ғасырдың өн бойындағы қазақ әдеби тілінің, қоғамның тілді
пайдалану әрекетінің даму барысын екі кезеңге, екі топқа бөліп қарастырған
жөн сияқты. Бірі – осы ғасырдың басынан 60-70 жылдарына дейінгі, екіншісі –
соңғы үш-төрт онжылдықтар ішіндегі кезеңдер. Бұлайша бөліп зерттеудің өз
себептері бар [11, 198].
ХІХ ғасырдың І жартысы – қазақ қауымы үшін ерекше кезең еді.
Қазақстанның біраз жері бұл кезде Ресей патшалығының қол астына қарайтын,
соған сәйкес елдің саяси, мәдени, экономикалық өмірінде елеулі өзгерістер
болды. Сауда-саттық күшейді, айырбас сауданың орнына ақша айналымы өрістей
түсті. Сонымен қатар бұл кезеңде оқу-ағарту ісі біршама етек ала бастады.
Жаңа мектептер мен медреселер ашылып, мұсылманша оқумен бірге отаршылдық
аппаратқа кадрлар дайындалады. Қазақтың бұқара халқы екі жақты езгіге
түсті. Осының салдарынан үстем тапқа деген халық наразылығы күшейіп,
көтерілістер бола бастады.
Міне, осындай саяси, әлеуметтік, экономикалық хал-жағдайлар мен
өзгеріс-жаңалықтар тілге, оның қызмет ету қалпына әсерін тигізбей, із
қалдырмай кетпеді. Бұл кезеңнің әдеби тілін танытатын тілдік материалдар
Махамбет Өтемісұлы (1804-1846), Шөже Қаржаубайұлы (1808-1895), Дулат
Бабатайұлы (1802-1871), Шортанбай Қанайұлы (1818-1891), Шернияз Жарылғасұлы
(1817-1881), Алмажан Азаматқызы (1823), Сүйінбай Аронұлы (1823-1896),
Жанұзақ, Жанақ, Байтоқ, Орынбай, т.б. ақындардың шығармалары болып
табылады. Әрине бұл сияқты ақындардың бағыттары біркелкі болған жоқ. Бірақ
соған қарамастан әдеби тіл тарихында олардың алатын өз орындары бар,
аталған сөз шеберлерінің барлығы көркем әдебиеттің бір ғана саласында –
поэзияда қызмет етті.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан былай қарай қазақ әдеби тілі дамуының жаңа
дәуірі басталды. Ол – қазақ әдеби тілінің жаңа сатыға көтеріліп, ұлттық
сипат алу дәуірі еді. Яғни ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы әдеби тіл, бір
жағынан, бұдан бұрын да дамып келе жатқан әдеби тілдің заңды жалғасы болса,
екінші жағынан, бұл кезеңде оның әрі қарай дамуында үлкен өзгеріс, күрт
бетбұрыс болғандығын байқаймыз. Оның өзіндік ерекшеліктері бар еді. Бұл
кезеңде Қазақстанның Ресейге қосылу үдерісінің толық аяқталуына байланысты
қазақ қауымының қоғамдық, саяси-әлеуметтік, экономикалық, мәдени өміріне де
алуан түрлі жаңалықтар, толып жатқан өзгерістер ене бастады. Мектептер
салына бастады. Бұл мектептер аздығына және отаршылдық саясатты көздегеніне
қарамастан, қазақ арасына оқу-білімнің таралуына септігін тигізді.
Ең үлкен оқиға – қазақ көркем әдебиетінің жаңа кезеңі басталды. Төл
жазба әдебиет туды. Араб, парсы, шағатай, орыс тілдерінен аударылып ауызша
да, жазбаша түрде де тараған аударма әдебиет өмірге келді. Қысқасы,
қазақтың әр алуан жанрдағы, әртүрлі мазмұндағы жазба әдебиеті жанданып,
түрлері көбейе түсті.
Сөйтіп, талдап отырған дәуірде тіл қолданысын танытатын мынадай
әдебиет нұсқалары болды:
1. Халықтың ауыз әдебиеті шығармалары. Олар: Айман-Шолпан, Бекет
батыр, Мақпал-Сегіз, т.б.;
2. Қазақтың байырғы поэтикалық дәстүрін әрі қарай жалғастырған
ақындардың өлең жырлары. Ол ақындар: Сүйінбай, Майкөт, Бақтыбай,
Шөже, Майлықожа, Біржан, Ақан, Жаяу Мұса, Жамбыл, т.б.;
3. Қазақтың ұлттық әдеби тілінің жаңа кезеңін бастаушы Абай мен Ыбырай
шығармалары;
4. Қазақ тіліндегі тұңғыш баспасөз болып саналатын жергілікті
әкімшілік органдары – Түркістан уәлаятының газеті, Дала
уәлаятының газеті, Торғай газеті атты газеттер;
5. Патша үкіметінің әкімшілік органдары мен жергілікті әкімдердің
қазақ тілінде жазысқан ресми-кеңсе қағаздары (бұйрықтары,
шағымдары. т.б.);
6. Шығыстың классикалық әдебиетінің қазақша еркін аудармалары, яғни
шығыс сюжеттерін қайталап қазақша жырлаған туындылар: Шахнаме,
Ләйлі-Мәжнүн, Жүсіп-Зылиха, Фархад-Шырын, т.б.;
7. Ислам дінін уағыздайтын таза діни тақырыпта кітаби тілде жазылған
қиссалар: Салсал, Зарқұм, Жұмжұма, т.б.;
8. Бұл дәуірде пайда болған қазақ тілінің алғашқы грамматикалары мен
хрестоматиялары, оқулықтар және екі тілді сөздіктер:
Н.И.Ильминский. материалы к изучению киргизского наречия. Казань,
1861; А.Е. Алекторов. К мудрости ступенька. Азбука для учеников
начальных русско-киргизских школ. М., 1891, және Киргизская
хрестоматия. Оренбург, 1898; Ы.Алтынсарин Жазуға үйрететін
кінеге. Қазан, 1892,1894, т.б.;
9. Көпшілікке арналған медицина, ветеринария, т.б. қатысты
тақырыптарға жазылған кітапшалар: Трахома деген – жаман көз ауру.
Қазан, 1898; Егіншінің қызмет аты жайында. Орынбар, 1899, т.б;
10. Миссионерлік бағытта жазылған христиан дінінің канондарын қазақ
тілінде түсіндіріп уағыздайтын кітаптар: Евангелие, Қазан,1899;
Езги Иосиф, Қазан,1892, т.б. [11, 214-215].
Міне осы шығармалар ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ әдебиетін
танытатын үлгілер болып есептеледі.
Әрине, аздаған ақындардың поэзиялық шығармаларында сол кездегі қазақ
тілінің сөздік құрамы толық қамтыла бермейді. Бірақ осы бар материалдар
негізінде қазақ әдеби тілінің сол кезеңдердегі ерекшеліктерін аңғарып
отыруға әбден болады.
2. ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ СӨЗ ЖАСАУ ҮДЕРІСІ
2.1. ХІХ ғасырдың І жартысында қазақ әдеби тіліндегі сөзжасамдық амал-
тәсілдердің көрінісі
Тілдің сөздік қорын үздіксіз байытып, толықтырып отыру негізінен
тілдің ішкі мүмкіндіктерімен, заңдылықтарымен байланысты. Басқа тілдерден
сөз қабылдау арқылы да тілдің сөздік қоры байып отыратыны көпшілікке таныс.
Бұл құбылыс - қай тілге де жат емес және ертеден келе жатқан белгілі
жағдай. Алайда сөз байлығының толығу арнасы тілдің сөзжасам жүйесі, оның
ішінде сөзжасам тәсілдерімен тікелей байланысты. Тілде жаңа сөздердің
жасалу жолы, тәсілдері аз емес. Бірақ олардың жалпылық жақтарын ескеріп,
жинақтап үш түрлі тәсілді көрсету қазақ тіл білімінде дәстүрге айналған.
Олар:
1. Синтетикалық (морфологиялық) тәсіл.
2. Аналитикалық (синтаксистік) тәсіл.
3. Лексика-семантикалық тәсіл.
Тілдің сөзжасам жүйесінде қызмет атқаратын осы үш тәсілдің бәрі де -
ертеден келе жатқан тәсілдер. Оларды үшке бөліп көрсеткенмен, әрқайсысының
іштей өзіндік ерекшеліктерімен қоса ортақ белгілері де бар. Осы
ерекшеліктерге қарамастан, олардың басын осы ортақ белгілері қосады. Ал
сөзжасамдық үш тәсіл сөз жасауға қатысатын тұлғалар жағынан да, мағынаға
негіз болатын тұлғалар арқылы да, тіпті жаңа туылымның білдіретін көлемі
жағынан да, жасалған жеке сөздің тұлғасы жағынан да үлкен-үлкен
айырмашылықтары бар. Міне, сол айырмашылықтары сөзжасамда үш түрлі тәсілдің
танылуына негіз болған.
Сөзжасамның синтетикалық тәсілі бұл атауынан басқа да бірнеше түрде
айтыла береді. Солардың ішінен балама есепті жиі қолданылатыны –
морфологиялық тәсіл. Сөйтіп, сөз жасау, байланысу т.б. амалдарда морфология
мен синтетика сөздері синоним болып жұмсалады. Бұл тәсіл одан әрі суффиксті
тәсіл деп те аталады.
Синтетика синтез дегеннен жасалған. Синтез қосу делінгендіктен саны
екі немесе одан да артық бүтіндер болуы шарт. Олай болса, тілдік екі
единица немесе одан да көп единицалар қосылып, бас-ты, бас-тық, бас-та-ма,
бас-та-у-ыш, т.т. сияқты сөздер пайда болады. Олардың әрқайсысының өзіне
тән дербес лексика-грамматикалық мағыналары болады.
Синтетикалық тәсіл арқылы жаңа сөз жасалады. Жаңа сөз жасауда ең түпкі
мағыналы бөлшек түбір болады. Бұған: бас, көз, қол, тіл, кел тәрізді
негізінен бір буынды, екі буынды немесе одан да көп буындылар да мысал бола
алады. Қазақ тілі негізгі сөздік қорына енетін мыңдаған сөздер сөзжасамның
барлық амалдарына, сондай-ақ синтетикалық түріне де ұйтқы болады. Синтез
амалының негізі, ұйтқысы осылар тәрізді дербес мәнді сөздерден тұрады да,
оларға аффикстер қосылады. Бір түбірге сан жағынан жалаң, сондай-ақ екі,
үш, одан да көп жұрнақ қосыла алады. Соңғы жұрнақтар өздерінен бұрынғы
жұрнақтардың ыңғайына сәйкестеніп қосылады. Мысалы, оқу етістігінен оқу-шы,
оқу-шы-лар болып зат есімдер; бас зат есімінен баста, басқар болып етістік
жасалады. Соған сәйкес одан әрі т.т. синтетикалық сөзжасаммен өрбіп жалғаса
береді. Синтетикалық сөзжасамдық тәсілдегі екінші тұлға – сөзжасамдық
жұрнақ. Жаңа сөз жасаушы жұрнақтың атқаратын қызметі – туынды лексикалық
мағына жасау.
Негізінен синтетикалық тәсіл арқылы сөзжасам жүйесі белгілі бір сөз
таптарын жасау тұрғысынан қаралып келгендігі белгілі. Бұл ретте профессор
Н.Оралбаева: Тілдегі сөз тудырушы жұрнақтардың өзіндік бір ерекшелігі –
олар әр сөз табына телулі болады. Әр сөз табының өз жұрнақтары бар. Зат
есім жұрнақтары, сын есім жұрнақтары, етістік жұрнақтары, үстеу жұрнақтары
т.б.,-деп көрсеткен [13, 18].
Мұнда ұғым атауының, лексеманың яғни сөздің жасалу жағы, жасалған жаңа
сөз, жаңа ұғым атауының сөздік қорға, сөз байлығына қатысы деген мәселелер
мүлде сөз болмаған.
Ал тіл ғылымында синтетика арғы тегі қосу, жапсыру, жалғау, біріктіру
деген мәндегі синтез сөзінен жасалған, жаңа мағыналы сөз, лексикалық бірлік
жасап, тілдің сөздік құрамын, байлығын арттырып, сөзжасамның қатарын
көбейтеді деген анықтама бар.
Осы тұрғыдан келгенде, сөз таптарын жасаушы деп емес, сөз жасаушы,
ұғым атауларын жасаушы деп қарастырған жөн.
Себебі тілдің әр тарауының зерттеу нысанына лайықты, сол тараудың
мақсат-міндетін негіздейтіндей терминдердің жүйеленгені жөн.
Қазақ тілінде сөз жасауға қатысатын негізгі тұлғаларға түбір сөз және
қосымша жатады. Түбірсіз ешбір сөз жасалмайды, сондықтан ол – сөзжасамдағы
негізгі тұлға болып саналады. Бірақ өте сирек жағдайда туынды түбір
құрамында тілде жеке қолданылмайтын негіз сөздер де кездеседі. Мұндайда
негіз сөздің лексикалық мағынасы анық байқалмайды. Бірақ бұл тілдің қазіргі
кезеңіне, дәуіріне, сатысына байланысты. Мысалы, оян, оят, жұбан, жұбат,
шалқасынан, шалқалай, момын, момақан сияқты туынды түбірлерге негіз болып
тұрған оя, жұба, мом, шалқа деген сөздердің қазір лексикалық мағыналары
жоқ. Лексикалық мағынасы болмаса, одан туынды түбір жасалмас еді.
А.Т.Қайдаров монографиясындағы сөздікте мұндай өлі түбірлердің 1352-сі
берілген [14, 185-311].
Сөзжасам жүйесіндегі жұрнақтардың ішінде сөзге үстеме мағына беріп,
сөзді мағына жағынан түрлендіретін жұрнақтар бар. Мысалы, үйшік, кітапша,
сарғыш, т.б. мұндай жұрнақтар ғылымда талас туғызып жүргені рас, өйткені
мұнда сөз мағынасы мүлдем өзгеріп кетпейді. Бірақ осындағы үй мен үйшік,
кітап пен кітапша, сары мен сарғыш деген сөздердің әрқайсысы тілде өзінше
лексикалық тұлға ретінде қолданылады, дербес қызмет атқарады. Олардың
әрқайсысы тілдегі дайын тұрған қалпында сөйлемге енеді. Сондықтан оларды да
сөздік қордағы дайын лексикалық тұлғалар ретінде қараған жөн. Басқа
тілдердің тәжірибесінде ол осы тұрғыда қаралып жүргенін де ескеру қажет.
Мысалы, орыс тілінде оларды сөзжасам жүйесіне жатқызған [15, 200-218].
Синтетикалық тәсіл өте ертеден келе жатқан тәсіл деп жоғарыда айттық.
Көне жазба ескерткіштер тілінде жаңа сөз тудырудың синтетикалық тәсілі
болды, бірақ әр сөз табының сөз тудырушы жұрнақтары санаулы ғана еді. Ал
қазір синтетикалық тәсіл сөзжасамда үлкен қызмет атқарады. Тіл сөз тудырушы
жұрнаққа өте бай, яғни сөз жасаудың жүйесі жұрнақтар арқылы толыққан. Ал
сөзжасамдық жұрнақтардың тілге қосылғанын көне жазба ескерткіштер тілі мен
қазіргі тілді салыстыру арқылы көру жеңіл. Бірақ осы екі арада талай
ғасырлар өткенін еске алсақ, мұндай дамудың өте баяулығын байқауға болады.
Н.Оралбаева: Соңғы 40-50 жылдың ішінде қазақ тілінің сөз тудыру жүйесіне
қосылған жұрнақтар – өте мардымсыз. Жаңа жұрнақ арқылы сөз жасаушы
тұлғалардың соңғы кезеңдерде көбеюіне -хана қосымшасын келтіруге болады.
Ал ол арқылы талай сөздер жасалды: емхана, баспахана, перзентхана,
ктапхана, жатақхана, наубайхана, т.б [13, 10].
Сөзжасамдық жұрнақтардың тілдегі қызметі әр дәуірде түрліше дәрежеде
болуы – жиі кездесетін құбылыс.
Қазақ әдеби тілінің даму барысын ғалымдар XV-XVII ғасырдан бастағанын
жоғарыда айттық. Зерттеу барысында, ғалым Р.Сыздықова көрсеткендей, сөз
жасаушы жұрнақтардың санаулы екендігі байқалады. Олар: -лық, -лы, -сыз,
-дай. -Лық жұрнағы бұл кезде тек дерексіз зат есім жасайды.
Мысалы, Жиембетте:
-Менің ерлігімді сұрасаң,
Жолбарыс пенен аюдай.
Өрлігімді сұрасаң,
Жылқыдағы асау тайыңдай.
Ал -лы, -сыз, -дай жұрнақтарының беретін мағыналары қазіргі
кездегідей. Бір ерекшелігі бұл күнде жанаса байланысатын қатысты сын
есімдер осы талдап отырған үлгілер тілінде -лы қосымшасымен келеді.
Мысалы, Қазтуғанда:
-Бұдырайған екі шекелі,
Мұздай үлкен көбелі.
Қары ұнымы сұлтандайын жүрісті,
Адырнасы шайы жібек оққа кірісті.
Қалған жұрнақтардан -шы (қызметші, жарақшы), -шық (сазаншық,
ботташық), -сын (сүйесін, демесін) қосымшалары бір-екі реттен ғана
көрінеді. Демек, бұлар әлі жүйелі түрде келетін актив жұрнақтар емес.
Жаңа әлеуметтік таптардың пайда болуына, оқу-ағарту ісінің алға
басуына, сауда-саттықтың дамуына байланысты жаңа ұғым атаулары пайда
болады, осы жаңа сөздер жоғарыда атап өткен сөзжасамдық тәсілдер арқылы
жасалды. Осы ерекшеліктердің барлығы қазақ тілінің сөздік қорының көбеюіне
әсерін тигізді.
ХІХ ғасырдың І жартысындағы қазақтың төл әдеби тілінде жаңа сөз
тудырудың ең өнімді тәсілі – жұрнақ жалғаушылық (аффиксация). Одан қалды,
сөз мағынасын ауыстыру (жаңғырту) амалы едәуір орын алды. Өткен дәуірлермен
салыстырғанда жұрнақ жалғау арқылы сөз жасауда жұрнақтардың көбейе түскені
және кейбір жұрнақтардың беретін мағыналарының түрлене және тұрақтала
түскендігі байқалады.
Бұл кезеңде сөзжасамдық жұрнақтар арқылы жасалған негізгі ұғымдарға:
1. Заттық ұғым атауы.
2. Сындық ұғым атауы жатады.
1) Бұл кезеңде жасалған заттық ұғым атауларын конкретті (деректі) зат
ұғым атаулары және абстрактылы зат ұғым атаулары.
Бұл кезеңдегі ең актив қолданылған жұрнақ –лық жұрнағы. Оның басты
қызметі – дерексіз зат есім тудыру. Әрі аталған ғасырдағы заттық ұғым
атауын жасайтын жұрнақтардың мағыналық құрамы да, дыбыстық нұсқалары да
байқалады. Мысалы, -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік жұрнақтары. Біз
талдап отырған кезең үлгілерінде –лық аффиксімен келген сөздердің дені
тілде бұрыннан бар сөздер: жалғыздық, жақсылық, жамандық, хандық, ұрлық,
кәрілік, жастық, кедейлік, жарлылық, т.т.
Бұл жұрнақтың қолданылуына қатысты екі жағдайға назар аударуға
болады: бірі онымен келген дерексіз есімдердің сан жағынан едәуір көбірек
қолданылғандығы.
Мысалы, Махамбетте:
- Ау, қызғыш құс, қызғыш құс!
Қанатың қатты мойның бос.
Исатайдан айрылып,
Жалғыздықпен болдым дос.
Немесе,
- Айтып-айтпай немене,
Құсалықпен өтті ғой
Махамбеттің көп күні.
Бір қызығы – бұған дейін тек қана тірлік тұлғасында келген сөз енді
тіршілік түрінде де кездесе бастайды.
Мысалы, Дулатта:
- Тіршілік пен өлімнің
Ұзақ дауы шешілген...
Күнәм жойқын, тәубем аз,
Тіршіліктен не таптым.
Сірә, –шылық аффиксінің қазақ тілінде жандана бастаған тұсы ХІХ
ғасыр деуге болады [11, 209].
Махамбетте ашаршылық сөзі аштық деген сөздің орнына қолданылған.
Мысалы:
- Ашаршылық, шөл көрмей,
Өзегі талып ет жемей,
Ер төсектен безінбей,
Ұлы түске ұрынбай.
Дегенмен осы күнгі –шылық аффиксімен жұмсалатын біраз сөздер әлі де
-лық жұрнағымен келеді: тарлық (таршылық емес), тірлік варианты әлі де
тіршіліктен гөрі жиі қолданылған.
Мысалы, Шортанбайда:
- Зираттың желі соққанда,
Ораза – намаз панаң-ды.
Тірлікте есіңе ал
Өлгенде жанға пайданы..
Екіншісі, -лық жұрнағының вариантымен келген деректі зат есімдер де
жоқ емес.
Мысалы, Дулатта:
- Ләпсі – төбет қабаған
Жемтік көрсе тұра ма
Ырылдап танау жиырмай?
Алмажанда:
- Төрежан сынды сәбиді
Есігіне құл қылып,
Қызметіне салуға,
Алмажан сынды бейбақты
Кішілікке алуға
Басымды сүйтіп шарлаған.
Кішілік - әйелі, жұбайы мағынасындағы сөз, түбірі кіші – көне түркі
тілдерінде әйел деген мағынаны білдірген. Мұнда жалғыздық, құсалық
сөздері – дерексіз ұғым атауын білдірсе, кішілік, жемтік сөздері – нақтылы
зат атауын білдіреді.
-Шы жұрнағымен келген сөздер де көбейе түскен. Бұлардың көбірек
кездесуі әдебиеттің тақырыбына байланысты. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті
әлеумет тіршілігін, қоғам мүшелерін көбірек сөз етеді, ал –шы жұрнағы
қоғамдағы адамдарды әлеуметтік орнына, кәсібіне, мінез-құлық қасиетіне
қарай атайтын сөздерді жасайтыны мәлім.
Мысалы, Дулатта:
- Шашудай болып шашылып,
Меруерттей асыл сөз деген.
Жыршылардың шәйірі
Асыл сөзді езбеген.
Немесе,
- Өсекші – тәңрі дұшпаны,
Күнәмді қалай ақтадым?
Аз нәрсеге ант ішіп,
Аруақты аттадым.
-Гер қосымшасы да заттық ұғым атауын жасау мақсатында қолданылады.
Мысалы, Дулатта:
- Енді қазақ ел болмас,
Күні өтіп, айы асқан.
Дәрігері дарын болса да,
Ауруға ем қонбас.
Немесе,
- Адал сопы мен емес,
Пірдің сөзін тұтынған.
Саудагер сарттай қайтты өмір,
Құмар ойнап ұтылған.
-Н жұрнағы қимыл ұғым атауынан заттық ұғым атауын жасайды.
Мысалы, Дулатта:
- Төреліктің белгісі,
Елін жауға бере ме?
Еліне қорған болмаса,
Ел төрені көре ме?
-Гі қосымшасы да заттық ұғым атауын тудырған.
Мысалы, Махамбетте:
- Тебінгі терге шірімей,
Терлігі майдай ерімей,
Алты малта ас болмай.
2) Сындық ұғым атауын тудыруда парсы тілінің -қор жұрнағы, қазақ
тілінің –шыл, -гіш жұрнақтары активтене түскен.
Мысалы, Дулатта:
- Парақор баспақ биіңді,
Ел бүлдіргіш бегіңді,
Әперіп сөзбен кегіңді –
Улы тілмен улаттым.
Немесе,
- Қайран қазақ қайтейін,
Мынау азған заманда
Қарасы – антқор, ханы – арам,
Құсы – күйшіл, ат – шабан.
Махамбетте:
- Жез қарғыдан айрылып,
Қорашыл төбет болған күн.
Актив қолданылған жұрнақтардың қатарынан бұрынғыдай –сыз (фонетикалық
варианттарымен) жұрнағы табылады.
Мысалы, Дулатта:
- Бірақ, жалған, қайтейін,
Мезгілсіз келіп дүниеге
Аптапқа түскен басың бар.
Шерниязда:
- Біз - зиянсыз қарғамыз
Былтырғы өткен жаз күні
Біз Әлімге барғанбыз.
Сонымен қатар бұл кезеңде актив қолданылған жұрнақтардың қатарына –лы,
-лі қосымшалары енеді.
Мысалы,Махамбетте:
- Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай,
Еңку-еңку жер шалмай.
Дулатта:
- Айбарлы ақ ордада
Әшекейлі дөдеге
Шаншулы найза, ілулі
Алтын сапты селебе.
Шерниязда:
- Бидайықтан сұлу құс болмас,
Бағуы сыйлы болмаса,
Ең игісі түк те алмас.
Сын есім тудыруда -гі жұрнағының да қызметі байқалады.
Мысалы, Дулатта:
- Қазіргі қазақ ұлығы,
Жаман иттен несі кем.
Жемтік көрсе, қан көрсе,
Айрылар мүлде есінен.
Сындық ұғым жасауда актив қолданылған жұрнақтар қатарына –ған
(вариынттарымен), қосымшасы да жатады.
Мысалы, Дулатта:
- Сорғалаған нөсердей
Жырын тыңда Дулаттың.
Шерниязда:
- Арғы атаң ту ұстаған Арыстанбек,
Туған жоқ ол да сендей данышпан боп.
Тақсыр-ау, сізді қалай жамандаймын,
Мен түгіл, құдай жаман жаратқан жоқ.
Қосымшалар мағыналық жағынан дамуы да өте ертеден басталған. Мысалы,
-ғы, -қы қосымшасы ең көне жазба ескерткіш – орхон жазбаларында да әрі
заттық, әрі сындық мағына берген. Ал –ығ, -іг жұрнақтары көне жазба
ескерткіштердің өзінде көп мағыналы қосымша болған. Мысалы, учуқ дегенде
жанды заттың атын жасаған, яғни ол құс деген сөз. Сондай-ақ, бітіг дегенде
жазу, жазба деген ұғым беріп те заттық ұғым туғызып тұр.
Бұдан шығатын қорытынды орхон жазбалары кезеңінде де қосымшалардың
семантикалық жағынан даму процесі болған. Бұл процесс тілдің даму тарихында
үздіксіз дамып отырған, сондықтан оны тіл дамуына тән негізгі
заңдылықтардың бірі ретінде қараған жөн. Осы заңдылықтың нәтижесінде тілде
көп мағыналы қосымшалардың саны көбейген. Қазіргі тіліміз көп мағыналы
жұрнақтарға өте бай. Мысалы: -дық -дік, -тық-тік, -лық-лік қосымшалары
екі сөз табына жатады. Олар - зат есім және сын есім. Осы жұрнақтың екі сөз
табына қатысты болуы оның сөзге заттық мағына беріп, зат есімдер жасауына
және заттың сындық белгісін білдіріп, сын есім сөздер жасауына тікелей
байланысты. Рас, -лық қосымшасының мұндай дәрежеге жетуі көне дәуірге
қатысты. Ал ол қазір екі қосымша болғанымен, төркіні бір екені – ғылымда
дәлелденген мәселе. Бірақ бұл қосымшаның мағынасы мұнымен бітпейді. Зат
есімнің өзінде ғана ол – бірнеше мағына беретінкөп мағыналы қосымша.
Мысалы: ауыздық, мұрындық сияқты сөздерде –дық жұрнағы үй малына
қолданылатын құралдың атын, орындық, қазандық дегендерде үй заттарының атын
жасаған. Қымыздық, өсімдік дегендерде өсімдіктерге қатысты атаулар,
егіндік, шабындық – шаруашылыққа қатысты атаулар жасалған. Мұның бәрі
синтетикалық тәсілдің күрделеніп отырғанын көрсетеді.
Қазақ тілінде кездесетін келесі сөзжасамдық тәсілдің бірі –
аналитикалық тәсіл.
Аналитикалық тәсіл деп екі не одан да көп сөзден бір лексикалық
мағыналы сөздің жасалуын айтамыз.
Аналитикалық тәсіл – сөзжасамның өте көне тәсілі, ол әртүрлі
тілдердің сөзжасамынан орын алады. Оған дәлел ретінде И.С.Гуревичтің қытай
тіліндегі күрделі етістіктер туралы сөзін келтірсек: ... синонимдік
етістік морфемалардың тіркестері еш нәрсемен бөлінбейді, сондықтан оларды
бір сөз деп санаймыз [16, 197].
Рас, аналитикалық тәсіл дүние жүзіндегі тілдерге кең тарағанымен,
барлық тілде бірдей орын алмайды. Ол қытай, жапон тілдерінде негізгі
тәсілге жатады. Сондықтан ол тілдердің лексикасында күрделі сөздер өте көп.
Ол жөнінде А.А.Пашковский былай дейді: Күрделі сөздер түрлі тілдердің
лексикалық жүйесінен түрліше орын алады. Кейбір тілдерде сөздерді біріктіру
қосымша тәсіл болып, оның нәтижесі елеусіз болады. Келесі бір тілде ол өте
кең тараған, негізгі тақырыпқа жатады. Соңғы топтағы тілдерге жапон тілі
жатады. Лексикадан алатын сөздердің тіліне қарап, оны күрделі сөздің тілі
деуге болады,-дейді [17, 35].
О.Д. Мешков ағылшын тіліндегі біріккен сөздер туралы былай деп
жазады: Сөздерді біріктіру – маңызды тәсілдердің бірі, ол арқылы және
басқа да тәсілдер арқылы тіл өзінің сөздік құрамын толықтырады [18, 172].
Неміс тілінде де аналитикалық тәсіл – сөзжасамда кең қолданылатын
өте өнімді тәсіл болып есептеледі [19, 64].
Орыс тілінде де бұл аталған тәсілдің сөзжасам жүйесінен белгілі орын
алатыны бізге таныс. Н. М. Шанскийдің сөзін келтірсек: Екі я одан да көп
сөздердің бір сөзге бірігуі арқылы біртұтас сөз жасалуын сөздерді біріктіру
деп санаймыз,-дейді [20, 10].
Ал түркі тіл ғылымында ғалым Ғ.Айдаров жазба ескерткіштердің
лексикалық қоры ретінде мына сөздерді көрсетеді. Мысалы: беңгү таш – мәңгі
тас (жазулы тас), Беш балық – Бесбалық (қала аты), Баз қаған (кісі аты, хан
аты), Көк түрік (халық аты) [21, 22].
Келтірілген мысалдарда күрделі сөздердің көне замандарда қолданылғаны
байқалады және де олар географиялық атауларда, яғни өзен, көл, жер, қала
және кісі аттарында жиі кездескенін көрсетеді. Бұдан аналитикалық тәсіл
арқылы сөз жасаудың өзі түркі тілдерінде жер-су, кісі аттарынан басталған
ба деген ой қалыптасады. Әрине ол әлі де анықтауды қажет ететін мәселе.
Қазіргі түркі тілдерінде де бұл тәсіл кең қолданылады. Сөзжасамда
фундаментальді еңбек қалдырған Э.В.Севортян түркі тілдерінде сөзжасам тек
жұрнақ арқылы ғана жасалып қоймайды, басқа тәсілдер де кең қолданылады
деген. Оны өз сөзімен келтірсек: Түркі тілдерінің сөзжасам тәсілдері мен
жолдары түрлі-түрлі. Олардың ішінде негізгісі – қосымша арқылы жасалу.
Бірақ ол жалғыз тәсіл емес. Қосымшамен қатар қашаннан бері басқа тәсілдер
де белгіленді, олар жинақталып, сөзжасамның аналитикалық тәсілін құрайды,-
дейді [21, 128].
Жоғарыда келтірілген үзіндіде Э.В.Севортян аналитикалық сөзжасамның
өзі іштей түрлі тәсілдерден тұратынын айтты. Бұдан біз аналитикалық
тәсілдің іштей аумағы кең және тармағы мол құбылыс екенін аңғарамыз.
Сөйтіп, түркі тілдеріндегі негізгі тәсілдердің біріне жататын аналитикалық
тәсілдің ішкі ерекшеліктері мол екені сөзсіз.
Ал қазақ тіл білімінде аналитикалық тәсіл жайында тың пікір білдірген
– профессор Н.Оралбаева. Ғалым бұл туралы мынадай пікір айтады: Қанша
ғасыр өтсе де, тілде аналитикалық тәсіл арқылы сөз жасау үзбей жалғасып
келе жатуымен байланысты қазақ тілінің сөздік байлығы толығуда, ал қазір
қолданыс аясын кеңітіп, сөздік қордың барлық саласынан орын алады [14,
360].
Осымен байланысты тілші А. Салқынбай: Аналитика-семантикалық
сөзжасамда тілде бар фактілерді парадигмалық және синтагмалық жүйе
негізінде біріктіру, қосарлану, тіркестіру арқылы жаңа туынды мағына
жасауға болады,- деген түйін жасайды [21, 256].
Сонымен, сөз тудырудың аналитикалық тәсілі сөздерді біріктіру,
қосарлау, тіркестіру жолдары арқылы іске асады. Содан барып жаңа мағыналы
сөз, жаңа ұғымның атауы туып, тілдің сөздік құрамы дамып, оның қатары
өрістеп баии түседі. Бұл тілдік құбылыстың басты ерекшелігі. Екіншіден, осы
жолдар арқылы жасалған жаңа туындылар морфологиялық құрамы жағынан
(грамматикалық сипаты) күрделі сөздер тобына жатады.
Қазақ тіліндегі аналитикалық тәсіл жиі қолданылатын, өнімді тәсіл
болумен бірге, оның іштей бірнеше түрі бар:
1. Біріккен;
2. Қосарланған;
3. Тіркескен;
4. Қысқарған.
1. Кемінде толық мағыналы екі сөздің бірігуінен жасалып, жаңа
лексикалық мағынаны білдіріп, жаңа ұғым атауы болатын туынды сөздің түрін
біріккен сөз дейміз.
Компоненттерінің дыбыстық құрамына қарап, бұл тәсіл екіге бөлінеді.
Тұлғалық ерекшелігін сақтап біріккендер тұтаса біріккен, тұлғалық
ерекшелігін сақтамай, дыбыстық өзгеріске түсіп біріккендер кіріге біріккен
сөздер деп аталады. Енді осы екі түрін мысал арқылы дәлелдейтін болсақ:
Жақсытұз, Ғалымжан, Құрманбай, Егіндікөл деген сөздер тұлғалық ерекшелігін
сақтап, тұтаса біріккен сөзге жатады, ал бүгін (бұл күн), білезік (білек
жүзік), әкел (алып кел), апар (алып бар) деген сөздер кіріге біріккен
сөздерге жатады. Алғашында екі түбірдің бірігуінен жасалып, тілдің даму
барысында сыңарлары дыбыстық және мағыналық өзгерістерге ұшырап, соның
нәтижесінде ол сыңарлырдың бір-біріне әбден кірігіп сіңісуінен жасалған
сөздер бір екпінге бағынады да, құрамындағы дауысты дыбыстар сингормонизм
заңы бойынша не біркелкі жуан, не біркелкі жіңішке болып, барлық жағынан
жалаң сөздерге тән қасиеттерге ие болады. Мәселенің осы жағын ескере
келіп, И.В.Арнольд ағылшын тіліндегі осылар тәріздес сөздерді негізі
сіңіскен сөздердің қатарына жатқызады [22, 118].
Осыған байланысты К.Аханов: Этимологиялық анализ жасамайынша,
сіңіскен түбірлердің морфемаларға мүшеленбейтіні сияқты, сіңіскен негіздер
де (опрощенные оновы) құрастырушы морфемаларға (алғашқы түбірлерге)
ажыратылмайды. Демек, биыл, бүгін, апар, әкел және т.б. осылар тәріздес
құрамы ажыратылмайтын, морфемаға мүшеленбейтін сөздерді тарихи тұрғыдан
(шығу тегі, жасалу тұрғысынан) алғанда ғана шартты түрде күрделі сөз деп
атауға болады. Ал қазіргі тілде бұлардың жалаң сөздерден пәлендей
айырмашылығы жоқ. Сондықтан да олар сіңіскен негіздердің (немесе сіңіскен
түбірлердің) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. КІРІСПЕ 3-4
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІ ТАРИХЫНЫҢ
ЗЕРТТЕЛУІ
1. Қазақ әдеби тілі тарихының зерттелуі 5-10
2. ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛ ТАРИХЫНДА СӨЗ ЖАСАУ ҮДЕРІСІ
2.1. ХІХ ғасырдың І жартысында қазақ әдеби тіліндегі сөзжасамдық амал-
тәсілдердің көрінісі 11-31
2.2. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында қазақ әдеби тіліндегі сөзжасамдық амал-
тәсілдердің көрінісі 32-39
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ 40-41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 42-43
К І Р І С П Е
Тілдің тууы, дамуы соның ішінде әдеби тіл де, сол тілде сөйлейтін және
соның иесі болып табылатын халықпен, оның тарихымен тығыз байланысты. Қазақ
халқы тарих сахнасына келе қоймаған кезде, әлі халық болып қалыптаспаған
кезде оның әдеби тілі туралы пікір айту, әдеби тілі болды деу шындыққа
жанаспас еді. Бірақ халық бір күнде немесе бір жылда қалыптаса қоймайды,
жоқ жерден пайда болмайды. Қазақ әдеби тілінің тарихы да өзінің бүгінгі
биігіне, қазіргі өресіне бірер күнде жетекен жоқ. Талай асу, қиялардан,
талай бел-белестерден өтті.
Қоғамның даму барысында тілде кейбір сөздер мағынасы жағынан дамып,
жаңа мағынаның тууына жағдай жасап отырса, кейбір сөздердің мағынасы
тарылады, кейбір сөздер мүлдем қолданудан шығып қалады, сөйтіп алуан түрлі
үдерістер болып жатады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақ әдеби тілінің тарихындағы сөз
мағынасының өзгеруі біз күнделікті қолданып келе жатқан тілге әсері өте
зор. Жаңа сөздердің пайда болуы, сөз мағынасының тарылуы, кеңеюі өте
күрделі құбылыс. Жаңа сөздердің пайда болуы, сөз мағынасын түрлі-түрлі амал-
тәсілдер арқылы ауыстырып қолданып, молайта түсу – тілдің лексикасын сан
жағынан емес, сапа жағынан байытып, дамытудың өнімді жолдарының бірі. Жаңа
сөздер қосымшалар арқылы, бірігу арқылы, тіркесу арқылы, кірігу арқылы,
қосарлану арқылы жасалады. Бұл құбылыстар қазақ тіліндегі сөз мағынасының
дамуына, қазақ тілінің баюына үлкен әсерін тигізді.
Осы тұрғыда келгенде, ХІХ ғасырдағы қазақ әдеби тілі тарихының сөз
жасау үдерісі деп аталатын еңбегіміздің өзектілігі, біріншіден, аталған
дәуірдегі қазақ әдеби тілінің сөзжасам жүйесінде сөз жасаушы амал-
тәсілдердің (синтетикалық, аналитикалық, лексика-семантикалық) бәрі дерлік
кездесетіндігін байқадық. Екіншіден, сөз жасаушы жұрнақтардың сол кезеңде
актив қолданылып, олардың бүгінгі әдеби тіл нормасына сай дыбыстық
нұсқаларының болғандығын көрдік. Үшіншіден, ғылыми еңбектерде
көрсетілгендей сөзжасам амал-тәсілдері арқылы тек абстракт ұғым атаулары
ғана жасалмайтындығына көз жеткізілді.
Жұмыстың зерттеу нысаны: ХІХ ғасырдағы қазақ әдеби тілі тарихының сөз
жасау үдерісі, жаңа сөз жасауда сөзжасамдық тәсілдердің қолданысы.
Жұмыстың зерттелу деңгейі: Аталған тақырыпта көптеген ғалымдар
зерттеу жүргізген: В.В.Виноградов, Р.А.Будагов, А.И.Горшков,
А.А.Пашковский, О.Д.Мешков, Н.М.Шанский, қазақ ғалымдарының ішінен
І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев, Р.Сыздықова, Н.Оралбаева, А.Т.Қайдаров, К.Аханов,
А.Ысқақов және тағы да басқа ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазақ тілі лексикасындағы
бірсыпыра сөздердің, негізінен, ХІХ ғасырда жаңа сөздердің пайда болу
тәсілдерінің қолданылу аясының кеңейгенін, сөз мағыналарының кеңею жолдарын
көрсету болса, екіншіден, лексикамыздағы бірсыпыра сөздердің мағыналарының
тарылып, тілімізден шығып қалуын, тіліміздің даму барысында басқа тілдерден
сөздердің енуінің себептері мен жолдарын көрсету.
Зерттеудің аталған мақсаттарына жету үшін мынадай міндеттер көзделді:
- ХІХ ғасырда сөз жасауда қолданылатын сөзжасамдық тәсілдерді қарастыру;
- Сөзжасамдық тәсілдерді (синтетикалық, аналитикалық, лексика-
семантикалық) қарастырғанда тілдік материал ретінде сол кезең
өкілдерінің поэзиялық шығармаларын қарастыру;
- Статистикалық талдау арқылы аталған кезеңде жаңа сөздердің санын
анықтау;
- Алдыңғы кезеңдермен салыстырғанда сөзжасамдық тәсілдердің қолданылу
аясын көрсету.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспе бөлім, негізгі бөлім, қорытынды
бөлім және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Ал негізгі бөлім екі
тараудан тұрады. Бірінші тарау – Қазақ әдеби тілі тарихының зерттелуі,
екінші тарау – ХІХ ғасырдағы қазақ әдеби тіл тарихында сөз жасау үдерісі
деп аталады. Бұл тарау өз ішінен екі тараушаға бөлінеді: біріншісі – ХІХ
ғасырдың І жартысында қазақ әдеби тіліндегі сөзжасамдық амал-тәсілдердің
көрінісі, екіншісі – ХІХ ғасырдың ІІ жартысында қазақ әдеби тіліндегі
сөзжасамдық амал-тәсілдердің көрінісі.
1. ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІ ТАРИХЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1. Қазақ әдеби тілі тарихының зерттелуі
Әдеби тілдің тарихына қатысты негізгі мәселелердің басын ашу үшін әдеби
тілдің өзін дұрыс анықтап алу қажет. Әдеби тіл деп нені түсінеміз? Қазақ
әдеби тілінің тарихы қай кезден, неден басталады? Әр кезеңдегі әдеби тілдің
тілдік көрсеткішіне қандай әдебиет нұсқалары жатқызылуы тиіс және олардың
мазмұны мен сипаты қандай болмақ деген сұрақтардың жауабы әдеби тілдің
анықтамасымен тікелей байланысты. Соған орай, әдеби тіл деген ұғымды
әртүрлі түсінудің салдарынан кейбір зерттеулерде оған қатысты мәселелер әр
қилы баяндалып жүр.
Әдеби тілдің анықтамасын беруде екі түрлі пікір қалыптасқан. Бірқатар
ғалымдар әдеби тіл дегеніміз жалпыхалықтық тілдің өңделіп, сұрыпталған түрі
деп таныса, енді бірсыпырасы жалпы хатқа түскен дүниелердің тілін әдеби деп
табады. Сондықтан орыс әдеби тілінің тарихын сөз еткен бірқатар мамандардың
пікіріне тоқталатын болсақ, мәселен, Р.А.Будагов: Әдеби тіл дегеніміз –
жалпыхалықтық тілдің хатқа түскен, белгілі бір дәрежеде өңделген ерекше
түрі,-десе [1,24], ғалым А.И.Горшков: Әдетте жазусыз әдеби тіл болуы
мүмкін емес,- деп қорытады [2,18]. Ал В.Л.Левин: Әдеби тілдің тарихы –
жазба ескерткіштердің тарихы,- десе [3, 213], Ф.П.Филин: Жазу – әдеби
тілдің ең маңызды және қайткенде де болуға тиісті белгісі,- дейді [4, 12].
Бірақ бұл көрсетілген тұжырымдар орыс тіл білімінде даусыз, талассыз
қолданылған бірден-бір пікір екен деуге болмайды. Ғалым В.В.Виноградов
әдеби тіл ұғымын нақтылы анықтауда, мәнін ашып, оның өзіндік негізгі
белгілерін көрсетуде әлі де болса тұжырымды, айқын, үзілді-кесілді бір
пікірдің болмай жүргенін көрсетеді [5, 98].
Қазақ тіл білімінде де әдеби тіл деген ұғымға тиянақты бір анықтама
берілмей, екі түрлі пікір қалыптасқаны байқалады. Ғалымдардың бірінші тобы
әдеби тілді жазба тіл деп таниды. Мәселен, М.Балақаев: Әдеби тіл – жазба
тіл. Жазба әдебиет арқылы тіл байлықтары, оның құрылысы сымбатты қалыпқа
түсіп, екшеленеді. Жазуы болмаған халықтың тілі әдеби тіл дәрежесіне
көтеріле алмайды,- деп жазады [6, 10].
Дәл осындай тұжырымды Ғ.Мұсабаев та айтады: Әдеби тіл ең әуелі-ақ
жазуға сүйенеді. Жазу стилінсіз әдеби тіл болмақ емес,- дейді [7, 160]
Ал С.Аманжолов қазақтың әдеби тілін ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан
басталады деп, мұны ұлы ағартушы демократтар Абай мен Ыбырайдың есімдерімен
байланыстырады [8, 9-10].
Бірақ бұған қарама-қайшы мазмұнда тілдің жазба түрінің әдеби тілге
бірден-бір негізгі критерий бола алмайтындығы, әдеби тіл жалпы халықтық
тілдің бай ауыз әдебиеті негізінде қалыптасқан тіл делінетін пікір де жоқ
емес. Ол пікірді ұстанушылар мынадай тұжырымдарға келеді: мәселен, әдеби
тіл жайын арнайы сөз еткен М.Әуезов: Қазақтың әдеби тілін Абайдан
басталады дейтін тілшілерге дау айтамыз. Абайдың алдындағы қазақ халқының
көп ғасырдан келе жатқан мол эпостарындағы, ұзынды-қысқалы салттық,
тарихтық жырларындағы, шебер, көркем өлең үлгілеріндегі тілдерді ұмытуға
бола ма? Бұхар, Махамбеттерде қазақ әдеби тілінің үлгі-өрнектері жоқ деуге
бола ма?- дейді [9, 60-61]. Абайдың алдында өткен Шортанбай, Базар, Бұхар
жыраулар жазба әдебиет өкілдері, Абайдың ірі ақын болуына себепкер – осы
бай әдебиет,- дейді С.Мұқанов [10, 78].
Ғалым Р.Сыздықова Қазақ әдеби тілінің тарихы атты еңбегінде әдеби
тілге мынадай анықтама береді: Әдеби тіл дегеніміз – өңделіп сұрыпталған,
белгілі бір жүйелі нормаға түскен жалпы халықтық тілдің ең жоғарғы
формасы. Осы тұста ғалымның әдеби тілдің басты белгілерін айқындауына
назар аударсақ: Әдеби тілдің ең басты белгісі – оның өңделген,
сұрыпталған, нормаланған тіл болуы, бұл – бір. Қызметі жағынан сол халықтың
өмірінде ұйымдастырушы, қоғам мүшелерінің басын қосушы сипаты, яғни жалпыға
ортақ қасиеті болуға тиіс. Бұл – екінші шарт. Әр нәрсенің, әр құбылыстың
заты салыстыру арқылы, өзге нәрселердің, өзге құбылыстардың қарама-
қарсысына қою арқылы таныла түседі. Әдеби тілді тану үшін оның қарама-
қарсысына қойылатын басты құбылыс – ауызекі сөйлеу тілі. Бұл – тілді әдеби
деп тануға қажет үшінші шарт. Әдеби тіл – қоғамның қолдану практикасында
сыннан өткен, нормаларын қоғам санасы дұрыс деп қабылдаған тіл және ол
нормалар барша үлгілерге ортақ болуы шарт. Бұл – төртінші сипаты [11, 14].
Бұлар – әдеби тілге тән нақты сапалық белгілер. Бұларсыз әдеби тілдің
сипатын, мәнін ашуға мүлде болмайды.
Тілдің әдебилігінің бірден-бір көрсеткіші – халықтың белгілі кезеңдегі
қоғамдық рухани мәдениет өндрісінің құралы бола алуы, халықтың рухани
байлығын, сөз өнерін жеткізудің, мәдени талап-тілектің қоғамдық көрінісі,
мәдениет туындыларының құралы мен оны іске асырудың амалы бола алуы. Міне
осындай міндетті атқаратын тіл ғана әдеби тіл болмақ.
Басқа да қоғамдық құбылыстар сияқты әрбір әдеби тілдің туу тарихы,
қалыптасып, даму кезеңдері болады. Қазіргі таңда әдеби тілдің қалыптасуының
негізгі үш жолы көрсетіліп жүр. Олар төмендегідей:
1. Әдеби тіл белгілі халықтың бір ғана тобы сөйлейтін бір ғана
диалектісінің негізінде қалыптасады. Басқаша айтқанда, белгілі бір халық
бірнеше диалектіде сөйлейтін болса, диалектілердің біреуі бірте-бірте сол
халыққа түгел ортақ бола бастайды да, кейін сол диалект әдеби тілге
айналады. Мысалы, татар тілі өз ішінде бірнеше говордан тұратын негізгі үш
диалектіге бөлінеді. Олар: 1) орта (Қазан) диалектісі, 2) батыс (мишар)
диалектісі, 3) шығыс (сібір) диалектісі. Татар ұлттық әдеби тілінің
қалыптасу процесінде оған негіз болған орта (Қазан) диалектісі көрінеді.
2. Әдеби тіл кейде сол халықтың ана тілі емес, бөтен халықтың тілі
болуы да ықтимал. Әдеби тілдің бұлай қалыптасуы көбіне сол халықтың басынан
кешірген саяси, экономикалық жағдайларымен тығыз байланысты. Бөтен тілдің
әдеби тіл болуы сол халықтың тәуелсіздігінің жоқтығымен, басқа бір елге
бағынышты болуымен байланысты болып келеді. Мысалы, VIII ғасырдан бастап
түркі жерін арабтар жаулап ала бастады. Өздері жаулап алған жерлерге ислам
дінін күштеп енгізіп, халықтың тіліне әсер етті. Бұл кездерде Орта Азия мен
Қазақстан территориясын мекендеген түркі халықтарының ресми тілі, әдеби
тілі араб, парсы тілдері болды.
3. Көп жағдайда әдеби тіл сол халықтың барлық не бірнеше диалектісінің
негізінде немесе жалпы халықтық тілдің негізінде, сол сияқты сөйлеу тілі
мен бай ауыз әдебиетінің дәстүрінде қалыптасады.
Әдеби тілдің қалыптасуының бұл үш жолы көптеген ғалымдар еңбегінде тек
қазақ тілі ғана емес, басқа да толып жатқан тілдер материалдарының
негізінде толық дәлелденген.
Ал қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихына келетін болсақ, қазақ тіл
білімінің көрнекті өкілдері Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев,
М.Балақаев, Р.Сыздықова және басқалары өз еңбектерінде қазақ әдеби тілінің
тарихи бастауы, қалыптасу жолдары мен кезеңдері жөнінде пікірлерін
білдірген.
Дәуірлеу мәселесіне келгенде, әдеби тілдің қалыптасу кезеңдерін
Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншәлиев, М.Жолдасбеков, М.Мағауин 5-ке бөліп көрсетеді:
1. Көне дәуір (Ү-ХІҮғ.ғ.) – рулық қауымдық дәуір. Бұл кезеңдегі
шығармалар көптеген түркі халықтарына ортақ мұралар
2. Хандық дәуірдегі әдебиет (ХҮ-ХҮІІІғ.ғ.) – қазақтың төл әдебиетінің
басталу шағы, алғашқы дәуірі
3. ХІХ ғасыр әдебиеті
4. ХХ ғасыр басындағы бұқарашыл әдебиет
5. Социалистік дәуір әдебиеті
Ал Н.Сауранбаев 3-ке бөледі:
1. ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы әдебиет
2. ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан – ХХ ғасырдың 20 жылдарына дейінгі
әдебиет
3. Кеңестік дәуір
М.Балақаев қазақ әдеби тілінің қалыптасу кезеңдерін 6 кезеңге бөліп
қарастырады:
1. ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ. әдеби тіл
2. ХІХ ғасырдың І жартысындағы әдеби тіл
3. ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы әдеби тіл
4. ХХ ғасыр басындағы әдеби тіл
5. 1920-1930 жылдардағы әдеби тіл
6. 1940 жылдардан кейінгі әдеби тіл [12, 32-38].
Міне осы талдаулардың нәтижесінде қазақ әдеби тілінің тарихын
кезеңдерге бөлу мәселесіне байланысты ғалым Р.Сыздықова мынадай
классификация ұсынады:
І кезең – XV – XVII ғасыр;
ІІ кезең – XVIII ғасырдан XIX ғасырдың II жартысына дейін;
III кезең –XIX ғасырдың II жартысынан Қазан революциясына дейін;
ІV кезең – Кеңестік дәуір.
Бұл жөнінде ғалым Р.Сыздықова: Дау туғызатын мәселенің бірі –
қазақтың төл ауызша әдеби тілінің тарихын не себепті XV ғасырдан бастаймыз
деген сауал,-дейді. Негізінен бұл кезең – қазақ хандығын құраған ру-
тайпалардың өз алдына дербес халық болып топтала бастаған, қазақ деген
этнонимнің тарих сахнасынан орын ала бастаған тұсы. Дербес қазақ хандығы
құрылған XV-XVI ғасырда нағыз тума қазақ әдебиеті ауызша поэзия түрінде
қалаптасты. Соған орай оның төл әдеби тілі де поэзия тілі түрінде жасалды.
Міне осы мәселелер қазақ әдеби тілінің тарихын нақ XV ғасырдан
бастауына себеп болды [11, 22].
Сөйтіп, жоғарыда айтылған пікірлерді жинақтай келгенде, әдеби
тіліміздің басталу тарихы, кезеңдері туралы төрт түрлі көзқарасты бөліп
көрсетуге болады:
1) Әдеби тіл тарихы көне дәуірден басталады. Орхон-Енисей деп жүрген
көне түркі жазба нұсқалары қазақ халқына немесе қазақ халқын құраған кейбір
ру-тайпаларға тікелей қатысы бар (Ғ.Мұсабаев, Б.Кенжебаев, т.б.), сондықтан
жазба әдебиетімізбен бірге қазақ әдеби тіл тарихын Ү ғасырдан бастау керек.
2) ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейін, Абай дәуіріне дейін қазақтың
өзіндік жазба әдеби тілі болған жоқ, сондай-ақ, белгілі нормаға түскен
жүйелі әдеби тілі де болған жоқ. Қазақ әдеби тілінің қалыптасуы Абай,
Ыбырай шығармашылығымен тығыз байланысты (С.Аманжолов, І.Кеңесбаев,
Н.Сауранбаев, т.б.). Демек, әдеби тіліміздің тарихы ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан басталады.
3) Әдеби тілдің тарихы жазба әдебиетіміздің пайда болуымен байланысты
ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысынан басталады (М.Балақаев, Е.Жанпейісов,
т.б.).
4) Қазақ әдеби тілі қазақ халқының жеке ел болып, хандық құрған
кезінен, ХҮ-ХҮІ ғасырдан басталады (А.Ысқақов, Р.Сыздықова, С.Исаев, т.б.).
Жазба әдебиет үлгілері онша сақталмаса да, бұл кезеңдерде жазба әдебиет
үлгісіне жақын авторы белгілі әдеби тілде жырланған поэзия болған. Әрине,
ол поэзия кейінгі ұрпаққа ауызша жетіп отырған. Қайткен күнде де қазақ
халқының жеке ел болып, мемлекет құраған шағында мәдениет өндірісінің
құралы болып, рухани, әдеби мұраларын туғызған ерекше әдеби тілі болған.
Әр ақын – өз елінің жыршысы да жаршысы. Осы кезеңдердегі ақындардың
тілінен сол кездердегі сөздердің қолданылу ерекшелігін де байқаймыз. Міне,
осы кезеңдердегі әдеби тілді танытатын өзіндік үлгілері болған. ХҮ-ХҮІІ
ғасырлардағы әдеби тілді танытатын үлгілерге Асан қайғы, Қазтуған, Шалкиіз,
Доспамбет, Жиембет, Марғасқалардың шығармалары. Ал XVIII ғасырдағы әдеби
тілді танытатын үлгілерге Ақтамберді, Тәтіғара, Үмбетей, Бұхар, т.б.
ақындардың шығармалары.
ХІХ ғасырдың өн бойындағы қазақ әдеби тілінің, қоғамның тілді
пайдалану әрекетінің даму барысын екі кезеңге, екі топқа бөліп қарастырған
жөн сияқты. Бірі – осы ғасырдың басынан 60-70 жылдарына дейінгі, екіншісі –
соңғы үш-төрт онжылдықтар ішіндегі кезеңдер. Бұлайша бөліп зерттеудің өз
себептері бар [11, 198].
ХІХ ғасырдың І жартысы – қазақ қауымы үшін ерекше кезең еді.
Қазақстанның біраз жері бұл кезде Ресей патшалығының қол астына қарайтын,
соған сәйкес елдің саяси, мәдени, экономикалық өмірінде елеулі өзгерістер
болды. Сауда-саттық күшейді, айырбас сауданың орнына ақша айналымы өрістей
түсті. Сонымен қатар бұл кезеңде оқу-ағарту ісі біршама етек ала бастады.
Жаңа мектептер мен медреселер ашылып, мұсылманша оқумен бірге отаршылдық
аппаратқа кадрлар дайындалады. Қазақтың бұқара халқы екі жақты езгіге
түсті. Осының салдарынан үстем тапқа деген халық наразылығы күшейіп,
көтерілістер бола бастады.
Міне, осындай саяси, әлеуметтік, экономикалық хал-жағдайлар мен
өзгеріс-жаңалықтар тілге, оның қызмет ету қалпына әсерін тигізбей, із
қалдырмай кетпеді. Бұл кезеңнің әдеби тілін танытатын тілдік материалдар
Махамбет Өтемісұлы (1804-1846), Шөже Қаржаубайұлы (1808-1895), Дулат
Бабатайұлы (1802-1871), Шортанбай Қанайұлы (1818-1891), Шернияз Жарылғасұлы
(1817-1881), Алмажан Азаматқызы (1823), Сүйінбай Аронұлы (1823-1896),
Жанұзақ, Жанақ, Байтоқ, Орынбай, т.б. ақындардың шығармалары болып
табылады. Әрине бұл сияқты ақындардың бағыттары біркелкі болған жоқ. Бірақ
соған қарамастан әдеби тіл тарихында олардың алатын өз орындары бар,
аталған сөз шеберлерінің барлығы көркем әдебиеттің бір ғана саласында –
поэзияда қызмет етті.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан былай қарай қазақ әдеби тілі дамуының жаңа
дәуірі басталды. Ол – қазақ әдеби тілінің жаңа сатыға көтеріліп, ұлттық
сипат алу дәуірі еді. Яғни ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы әдеби тіл, бір
жағынан, бұдан бұрын да дамып келе жатқан әдеби тілдің заңды жалғасы болса,
екінші жағынан, бұл кезеңде оның әрі қарай дамуында үлкен өзгеріс, күрт
бетбұрыс болғандығын байқаймыз. Оның өзіндік ерекшеліктері бар еді. Бұл
кезеңде Қазақстанның Ресейге қосылу үдерісінің толық аяқталуына байланысты
қазақ қауымының қоғамдық, саяси-әлеуметтік, экономикалық, мәдени өміріне де
алуан түрлі жаңалықтар, толып жатқан өзгерістер ене бастады. Мектептер
салына бастады. Бұл мектептер аздығына және отаршылдық саясатты көздегеніне
қарамастан, қазақ арасына оқу-білімнің таралуына септігін тигізді.
Ең үлкен оқиға – қазақ көркем әдебиетінің жаңа кезеңі басталды. Төл
жазба әдебиет туды. Араб, парсы, шағатай, орыс тілдерінен аударылып ауызша
да, жазбаша түрде де тараған аударма әдебиет өмірге келді. Қысқасы,
қазақтың әр алуан жанрдағы, әртүрлі мазмұндағы жазба әдебиеті жанданып,
түрлері көбейе түсті.
Сөйтіп, талдап отырған дәуірде тіл қолданысын танытатын мынадай
әдебиет нұсқалары болды:
1. Халықтың ауыз әдебиеті шығармалары. Олар: Айман-Шолпан, Бекет
батыр, Мақпал-Сегіз, т.б.;
2. Қазақтың байырғы поэтикалық дәстүрін әрі қарай жалғастырған
ақындардың өлең жырлары. Ол ақындар: Сүйінбай, Майкөт, Бақтыбай,
Шөже, Майлықожа, Біржан, Ақан, Жаяу Мұса, Жамбыл, т.б.;
3. Қазақтың ұлттық әдеби тілінің жаңа кезеңін бастаушы Абай мен Ыбырай
шығармалары;
4. Қазақ тіліндегі тұңғыш баспасөз болып саналатын жергілікті
әкімшілік органдары – Түркістан уәлаятының газеті, Дала
уәлаятының газеті, Торғай газеті атты газеттер;
5. Патша үкіметінің әкімшілік органдары мен жергілікті әкімдердің
қазақ тілінде жазысқан ресми-кеңсе қағаздары (бұйрықтары,
шағымдары. т.б.);
6. Шығыстың классикалық әдебиетінің қазақша еркін аудармалары, яғни
шығыс сюжеттерін қайталап қазақша жырлаған туындылар: Шахнаме,
Ләйлі-Мәжнүн, Жүсіп-Зылиха, Фархад-Шырын, т.б.;
7. Ислам дінін уағыздайтын таза діни тақырыпта кітаби тілде жазылған
қиссалар: Салсал, Зарқұм, Жұмжұма, т.б.;
8. Бұл дәуірде пайда болған қазақ тілінің алғашқы грамматикалары мен
хрестоматиялары, оқулықтар және екі тілді сөздіктер:
Н.И.Ильминский. материалы к изучению киргизского наречия. Казань,
1861; А.Е. Алекторов. К мудрости ступенька. Азбука для учеников
начальных русско-киргизских школ. М., 1891, және Киргизская
хрестоматия. Оренбург, 1898; Ы.Алтынсарин Жазуға үйрететін
кінеге. Қазан, 1892,1894, т.б.;
9. Көпшілікке арналған медицина, ветеринария, т.б. қатысты
тақырыптарға жазылған кітапшалар: Трахома деген – жаман көз ауру.
Қазан, 1898; Егіншінің қызмет аты жайында. Орынбар, 1899, т.б;
10. Миссионерлік бағытта жазылған христиан дінінің канондарын қазақ
тілінде түсіндіріп уағыздайтын кітаптар: Евангелие, Қазан,1899;
Езги Иосиф, Қазан,1892, т.б. [11, 214-215].
Міне осы шығармалар ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ әдебиетін
танытатын үлгілер болып есептеледі.
Әрине, аздаған ақындардың поэзиялық шығармаларында сол кездегі қазақ
тілінің сөздік құрамы толық қамтыла бермейді. Бірақ осы бар материалдар
негізінде қазақ әдеби тілінің сол кезеңдердегі ерекшеліктерін аңғарып
отыруға әбден болады.
2. ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ СӨЗ ЖАСАУ ҮДЕРІСІ
2.1. ХІХ ғасырдың І жартысында қазақ әдеби тіліндегі сөзжасамдық амал-
тәсілдердің көрінісі
Тілдің сөздік қорын үздіксіз байытып, толықтырып отыру негізінен
тілдің ішкі мүмкіндіктерімен, заңдылықтарымен байланысты. Басқа тілдерден
сөз қабылдау арқылы да тілдің сөздік қоры байып отыратыны көпшілікке таныс.
Бұл құбылыс - қай тілге де жат емес және ертеден келе жатқан белгілі
жағдай. Алайда сөз байлығының толығу арнасы тілдің сөзжасам жүйесі, оның
ішінде сөзжасам тәсілдерімен тікелей байланысты. Тілде жаңа сөздердің
жасалу жолы, тәсілдері аз емес. Бірақ олардың жалпылық жақтарын ескеріп,
жинақтап үш түрлі тәсілді көрсету қазақ тіл білімінде дәстүрге айналған.
Олар:
1. Синтетикалық (морфологиялық) тәсіл.
2. Аналитикалық (синтаксистік) тәсіл.
3. Лексика-семантикалық тәсіл.
Тілдің сөзжасам жүйесінде қызмет атқаратын осы үш тәсілдің бәрі де -
ертеден келе жатқан тәсілдер. Оларды үшке бөліп көрсеткенмен, әрқайсысының
іштей өзіндік ерекшеліктерімен қоса ортақ белгілері де бар. Осы
ерекшеліктерге қарамастан, олардың басын осы ортақ белгілері қосады. Ал
сөзжасамдық үш тәсіл сөз жасауға қатысатын тұлғалар жағынан да, мағынаға
негіз болатын тұлғалар арқылы да, тіпті жаңа туылымның білдіретін көлемі
жағынан да, жасалған жеке сөздің тұлғасы жағынан да үлкен-үлкен
айырмашылықтары бар. Міне, сол айырмашылықтары сөзжасамда үш түрлі тәсілдің
танылуына негіз болған.
Сөзжасамның синтетикалық тәсілі бұл атауынан басқа да бірнеше түрде
айтыла береді. Солардың ішінен балама есепті жиі қолданылатыны –
морфологиялық тәсіл. Сөйтіп, сөз жасау, байланысу т.б. амалдарда морфология
мен синтетика сөздері синоним болып жұмсалады. Бұл тәсіл одан әрі суффиксті
тәсіл деп те аталады.
Синтетика синтез дегеннен жасалған. Синтез қосу делінгендіктен саны
екі немесе одан да артық бүтіндер болуы шарт. Олай болса, тілдік екі
единица немесе одан да көп единицалар қосылып, бас-ты, бас-тық, бас-та-ма,
бас-та-у-ыш, т.т. сияқты сөздер пайда болады. Олардың әрқайсысының өзіне
тән дербес лексика-грамматикалық мағыналары болады.
Синтетикалық тәсіл арқылы жаңа сөз жасалады. Жаңа сөз жасауда ең түпкі
мағыналы бөлшек түбір болады. Бұған: бас, көз, қол, тіл, кел тәрізді
негізінен бір буынды, екі буынды немесе одан да көп буындылар да мысал бола
алады. Қазақ тілі негізгі сөздік қорына енетін мыңдаған сөздер сөзжасамның
барлық амалдарына, сондай-ақ синтетикалық түріне де ұйтқы болады. Синтез
амалының негізі, ұйтқысы осылар тәрізді дербес мәнді сөздерден тұрады да,
оларға аффикстер қосылады. Бір түбірге сан жағынан жалаң, сондай-ақ екі,
үш, одан да көп жұрнақ қосыла алады. Соңғы жұрнақтар өздерінен бұрынғы
жұрнақтардың ыңғайына сәйкестеніп қосылады. Мысалы, оқу етістігінен оқу-шы,
оқу-шы-лар болып зат есімдер; бас зат есімінен баста, басқар болып етістік
жасалады. Соған сәйкес одан әрі т.т. синтетикалық сөзжасаммен өрбіп жалғаса
береді. Синтетикалық сөзжасамдық тәсілдегі екінші тұлға – сөзжасамдық
жұрнақ. Жаңа сөз жасаушы жұрнақтың атқаратын қызметі – туынды лексикалық
мағына жасау.
Негізінен синтетикалық тәсіл арқылы сөзжасам жүйесі белгілі бір сөз
таптарын жасау тұрғысынан қаралып келгендігі белгілі. Бұл ретте профессор
Н.Оралбаева: Тілдегі сөз тудырушы жұрнақтардың өзіндік бір ерекшелігі –
олар әр сөз табына телулі болады. Әр сөз табының өз жұрнақтары бар. Зат
есім жұрнақтары, сын есім жұрнақтары, етістік жұрнақтары, үстеу жұрнақтары
т.б.,-деп көрсеткен [13, 18].
Мұнда ұғым атауының, лексеманың яғни сөздің жасалу жағы, жасалған жаңа
сөз, жаңа ұғым атауының сөздік қорға, сөз байлығына қатысы деген мәселелер
мүлде сөз болмаған.
Ал тіл ғылымында синтетика арғы тегі қосу, жапсыру, жалғау, біріктіру
деген мәндегі синтез сөзінен жасалған, жаңа мағыналы сөз, лексикалық бірлік
жасап, тілдің сөздік құрамын, байлығын арттырып, сөзжасамның қатарын
көбейтеді деген анықтама бар.
Осы тұрғыдан келгенде, сөз таптарын жасаушы деп емес, сөз жасаушы,
ұғым атауларын жасаушы деп қарастырған жөн.
Себебі тілдің әр тарауының зерттеу нысанына лайықты, сол тараудың
мақсат-міндетін негіздейтіндей терминдердің жүйеленгені жөн.
Қазақ тілінде сөз жасауға қатысатын негізгі тұлғаларға түбір сөз және
қосымша жатады. Түбірсіз ешбір сөз жасалмайды, сондықтан ол – сөзжасамдағы
негізгі тұлға болып саналады. Бірақ өте сирек жағдайда туынды түбір
құрамында тілде жеке қолданылмайтын негіз сөздер де кездеседі. Мұндайда
негіз сөздің лексикалық мағынасы анық байқалмайды. Бірақ бұл тілдің қазіргі
кезеңіне, дәуіріне, сатысына байланысты. Мысалы, оян, оят, жұбан, жұбат,
шалқасынан, шалқалай, момын, момақан сияқты туынды түбірлерге негіз болып
тұрған оя, жұба, мом, шалқа деген сөздердің қазір лексикалық мағыналары
жоқ. Лексикалық мағынасы болмаса, одан туынды түбір жасалмас еді.
А.Т.Қайдаров монографиясындағы сөздікте мұндай өлі түбірлердің 1352-сі
берілген [14, 185-311].
Сөзжасам жүйесіндегі жұрнақтардың ішінде сөзге үстеме мағына беріп,
сөзді мағына жағынан түрлендіретін жұрнақтар бар. Мысалы, үйшік, кітапша,
сарғыш, т.б. мұндай жұрнақтар ғылымда талас туғызып жүргені рас, өйткені
мұнда сөз мағынасы мүлдем өзгеріп кетпейді. Бірақ осындағы үй мен үйшік,
кітап пен кітапша, сары мен сарғыш деген сөздердің әрқайсысы тілде өзінше
лексикалық тұлға ретінде қолданылады, дербес қызмет атқарады. Олардың
әрқайсысы тілдегі дайын тұрған қалпында сөйлемге енеді. Сондықтан оларды да
сөздік қордағы дайын лексикалық тұлғалар ретінде қараған жөн. Басқа
тілдердің тәжірибесінде ол осы тұрғыда қаралып жүргенін де ескеру қажет.
Мысалы, орыс тілінде оларды сөзжасам жүйесіне жатқызған [15, 200-218].
Синтетикалық тәсіл өте ертеден келе жатқан тәсіл деп жоғарыда айттық.
Көне жазба ескерткіштер тілінде жаңа сөз тудырудың синтетикалық тәсілі
болды, бірақ әр сөз табының сөз тудырушы жұрнақтары санаулы ғана еді. Ал
қазір синтетикалық тәсіл сөзжасамда үлкен қызмет атқарады. Тіл сөз тудырушы
жұрнаққа өте бай, яғни сөз жасаудың жүйесі жұрнақтар арқылы толыққан. Ал
сөзжасамдық жұрнақтардың тілге қосылғанын көне жазба ескерткіштер тілі мен
қазіргі тілді салыстыру арқылы көру жеңіл. Бірақ осы екі арада талай
ғасырлар өткенін еске алсақ, мұндай дамудың өте баяулығын байқауға болады.
Н.Оралбаева: Соңғы 40-50 жылдың ішінде қазақ тілінің сөз тудыру жүйесіне
қосылған жұрнақтар – өте мардымсыз. Жаңа жұрнақ арқылы сөз жасаушы
тұлғалардың соңғы кезеңдерде көбеюіне -хана қосымшасын келтіруге болады.
Ал ол арқылы талай сөздер жасалды: емхана, баспахана, перзентхана,
ктапхана, жатақхана, наубайхана, т.б [13, 10].
Сөзжасамдық жұрнақтардың тілдегі қызметі әр дәуірде түрліше дәрежеде
болуы – жиі кездесетін құбылыс.
Қазақ әдеби тілінің даму барысын ғалымдар XV-XVII ғасырдан бастағанын
жоғарыда айттық. Зерттеу барысында, ғалым Р.Сыздықова көрсеткендей, сөз
жасаушы жұрнақтардың санаулы екендігі байқалады. Олар: -лық, -лы, -сыз,
-дай. -Лық жұрнағы бұл кезде тек дерексіз зат есім жасайды.
Мысалы, Жиембетте:
-Менің ерлігімді сұрасаң,
Жолбарыс пенен аюдай.
Өрлігімді сұрасаң,
Жылқыдағы асау тайыңдай.
Ал -лы, -сыз, -дай жұрнақтарының беретін мағыналары қазіргі
кездегідей. Бір ерекшелігі бұл күнде жанаса байланысатын қатысты сын
есімдер осы талдап отырған үлгілер тілінде -лы қосымшасымен келеді.
Мысалы, Қазтуғанда:
-Бұдырайған екі шекелі,
Мұздай үлкен көбелі.
Қары ұнымы сұлтандайын жүрісті,
Адырнасы шайы жібек оққа кірісті.
Қалған жұрнақтардан -шы (қызметші, жарақшы), -шық (сазаншық,
ботташық), -сын (сүйесін, демесін) қосымшалары бір-екі реттен ғана
көрінеді. Демек, бұлар әлі жүйелі түрде келетін актив жұрнақтар емес.
Жаңа әлеуметтік таптардың пайда болуына, оқу-ағарту ісінің алға
басуына, сауда-саттықтың дамуына байланысты жаңа ұғым атаулары пайда
болады, осы жаңа сөздер жоғарыда атап өткен сөзжасамдық тәсілдер арқылы
жасалды. Осы ерекшеліктердің барлығы қазақ тілінің сөздік қорының көбеюіне
әсерін тигізді.
ХІХ ғасырдың І жартысындағы қазақтың төл әдеби тілінде жаңа сөз
тудырудың ең өнімді тәсілі – жұрнақ жалғаушылық (аффиксация). Одан қалды,
сөз мағынасын ауыстыру (жаңғырту) амалы едәуір орын алды. Өткен дәуірлермен
салыстырғанда жұрнақ жалғау арқылы сөз жасауда жұрнақтардың көбейе түскені
және кейбір жұрнақтардың беретін мағыналарының түрлене және тұрақтала
түскендігі байқалады.
Бұл кезеңде сөзжасамдық жұрнақтар арқылы жасалған негізгі ұғымдарға:
1. Заттық ұғым атауы.
2. Сындық ұғым атауы жатады.
1) Бұл кезеңде жасалған заттық ұғым атауларын конкретті (деректі) зат
ұғым атаулары және абстрактылы зат ұғым атаулары.
Бұл кезеңдегі ең актив қолданылған жұрнақ –лық жұрнағы. Оның басты
қызметі – дерексіз зат есім тудыру. Әрі аталған ғасырдағы заттық ұғым
атауын жасайтын жұрнақтардың мағыналық құрамы да, дыбыстық нұсқалары да
байқалады. Мысалы, -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік жұрнақтары. Біз
талдап отырған кезең үлгілерінде –лық аффиксімен келген сөздердің дені
тілде бұрыннан бар сөздер: жалғыздық, жақсылық, жамандық, хандық, ұрлық,
кәрілік, жастық, кедейлік, жарлылық, т.т.
Бұл жұрнақтың қолданылуына қатысты екі жағдайға назар аударуға
болады: бірі онымен келген дерексіз есімдердің сан жағынан едәуір көбірек
қолданылғандығы.
Мысалы, Махамбетте:
- Ау, қызғыш құс, қызғыш құс!
Қанатың қатты мойның бос.
Исатайдан айрылып,
Жалғыздықпен болдым дос.
Немесе,
- Айтып-айтпай немене,
Құсалықпен өтті ғой
Махамбеттің көп күні.
Бір қызығы – бұған дейін тек қана тірлік тұлғасында келген сөз енді
тіршілік түрінде де кездесе бастайды.
Мысалы, Дулатта:
- Тіршілік пен өлімнің
Ұзақ дауы шешілген...
Күнәм жойқын, тәубем аз,
Тіршіліктен не таптым.
Сірә, –шылық аффиксінің қазақ тілінде жандана бастаған тұсы ХІХ
ғасыр деуге болады [11, 209].
Махамбетте ашаршылық сөзі аштық деген сөздің орнына қолданылған.
Мысалы:
- Ашаршылық, шөл көрмей,
Өзегі талып ет жемей,
Ер төсектен безінбей,
Ұлы түске ұрынбай.
Дегенмен осы күнгі –шылық аффиксімен жұмсалатын біраз сөздер әлі де
-лық жұрнағымен келеді: тарлық (таршылық емес), тірлік варианты әлі де
тіршіліктен гөрі жиі қолданылған.
Мысалы, Шортанбайда:
- Зираттың желі соққанда,
Ораза – намаз панаң-ды.
Тірлікте есіңе ал
Өлгенде жанға пайданы..
Екіншісі, -лық жұрнағының вариантымен келген деректі зат есімдер де
жоқ емес.
Мысалы, Дулатта:
- Ләпсі – төбет қабаған
Жемтік көрсе тұра ма
Ырылдап танау жиырмай?
Алмажанда:
- Төрежан сынды сәбиді
Есігіне құл қылып,
Қызметіне салуға,
Алмажан сынды бейбақты
Кішілікке алуға
Басымды сүйтіп шарлаған.
Кішілік - әйелі, жұбайы мағынасындағы сөз, түбірі кіші – көне түркі
тілдерінде әйел деген мағынаны білдірген. Мұнда жалғыздық, құсалық
сөздері – дерексіз ұғым атауын білдірсе, кішілік, жемтік сөздері – нақтылы
зат атауын білдіреді.
-Шы жұрнағымен келген сөздер де көбейе түскен. Бұлардың көбірек
кездесуі әдебиеттің тақырыбына байланысты. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті
әлеумет тіршілігін, қоғам мүшелерін көбірек сөз етеді, ал –шы жұрнағы
қоғамдағы адамдарды әлеуметтік орнына, кәсібіне, мінез-құлық қасиетіне
қарай атайтын сөздерді жасайтыны мәлім.
Мысалы, Дулатта:
- Шашудай болып шашылып,
Меруерттей асыл сөз деген.
Жыршылардың шәйірі
Асыл сөзді езбеген.
Немесе,
- Өсекші – тәңрі дұшпаны,
Күнәмді қалай ақтадым?
Аз нәрсеге ант ішіп,
Аруақты аттадым.
-Гер қосымшасы да заттық ұғым атауын жасау мақсатында қолданылады.
Мысалы, Дулатта:
- Енді қазақ ел болмас,
Күні өтіп, айы асқан.
Дәрігері дарын болса да,
Ауруға ем қонбас.
Немесе,
- Адал сопы мен емес,
Пірдің сөзін тұтынған.
Саудагер сарттай қайтты өмір,
Құмар ойнап ұтылған.
-Н жұрнағы қимыл ұғым атауынан заттық ұғым атауын жасайды.
Мысалы, Дулатта:
- Төреліктің белгісі,
Елін жауға бере ме?
Еліне қорған болмаса,
Ел төрені көре ме?
-Гі қосымшасы да заттық ұғым атауын тудырған.
Мысалы, Махамбетте:
- Тебінгі терге шірімей,
Терлігі майдай ерімей,
Алты малта ас болмай.
2) Сындық ұғым атауын тудыруда парсы тілінің -қор жұрнағы, қазақ
тілінің –шыл, -гіш жұрнақтары активтене түскен.
Мысалы, Дулатта:
- Парақор баспақ биіңді,
Ел бүлдіргіш бегіңді,
Әперіп сөзбен кегіңді –
Улы тілмен улаттым.
Немесе,
- Қайран қазақ қайтейін,
Мынау азған заманда
Қарасы – антқор, ханы – арам,
Құсы – күйшіл, ат – шабан.
Махамбетте:
- Жез қарғыдан айрылып,
Қорашыл төбет болған күн.
Актив қолданылған жұрнақтардың қатарынан бұрынғыдай –сыз (фонетикалық
варианттарымен) жұрнағы табылады.
Мысалы, Дулатта:
- Бірақ, жалған, қайтейін,
Мезгілсіз келіп дүниеге
Аптапқа түскен басың бар.
Шерниязда:
- Біз - зиянсыз қарғамыз
Былтырғы өткен жаз күні
Біз Әлімге барғанбыз.
Сонымен қатар бұл кезеңде актив қолданылған жұрнақтардың қатарына –лы,
-лі қосымшалары енеді.
Мысалы,Махамбетте:
- Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай,
Еңку-еңку жер шалмай.
Дулатта:
- Айбарлы ақ ордада
Әшекейлі дөдеге
Шаншулы найза, ілулі
Алтын сапты селебе.
Шерниязда:
- Бидайықтан сұлу құс болмас,
Бағуы сыйлы болмаса,
Ең игісі түк те алмас.
Сын есім тудыруда -гі жұрнағының да қызметі байқалады.
Мысалы, Дулатта:
- Қазіргі қазақ ұлығы,
Жаман иттен несі кем.
Жемтік көрсе, қан көрсе,
Айрылар мүлде есінен.
Сындық ұғым жасауда актив қолданылған жұрнақтар қатарына –ған
(вариынттарымен), қосымшасы да жатады.
Мысалы, Дулатта:
- Сорғалаған нөсердей
Жырын тыңда Дулаттың.
Шерниязда:
- Арғы атаң ту ұстаған Арыстанбек,
Туған жоқ ол да сендей данышпан боп.
Тақсыр-ау, сізді қалай жамандаймын,
Мен түгіл, құдай жаман жаратқан жоқ.
Қосымшалар мағыналық жағынан дамуы да өте ертеден басталған. Мысалы,
-ғы, -қы қосымшасы ең көне жазба ескерткіш – орхон жазбаларында да әрі
заттық, әрі сындық мағына берген. Ал –ығ, -іг жұрнақтары көне жазба
ескерткіштердің өзінде көп мағыналы қосымша болған. Мысалы, учуқ дегенде
жанды заттың атын жасаған, яғни ол құс деген сөз. Сондай-ақ, бітіг дегенде
жазу, жазба деген ұғым беріп те заттық ұғым туғызып тұр.
Бұдан шығатын қорытынды орхон жазбалары кезеңінде де қосымшалардың
семантикалық жағынан даму процесі болған. Бұл процесс тілдің даму тарихында
үздіксіз дамып отырған, сондықтан оны тіл дамуына тән негізгі
заңдылықтардың бірі ретінде қараған жөн. Осы заңдылықтың нәтижесінде тілде
көп мағыналы қосымшалардың саны көбейген. Қазіргі тіліміз көп мағыналы
жұрнақтарға өте бай. Мысалы: -дық -дік, -тық-тік, -лық-лік қосымшалары
екі сөз табына жатады. Олар - зат есім және сын есім. Осы жұрнақтың екі сөз
табына қатысты болуы оның сөзге заттық мағына беріп, зат есімдер жасауына
және заттың сындық белгісін білдіріп, сын есім сөздер жасауына тікелей
байланысты. Рас, -лық қосымшасының мұндай дәрежеге жетуі көне дәуірге
қатысты. Ал ол қазір екі қосымша болғанымен, төркіні бір екені – ғылымда
дәлелденген мәселе. Бірақ бұл қосымшаның мағынасы мұнымен бітпейді. Зат
есімнің өзінде ғана ол – бірнеше мағына беретінкөп мағыналы қосымша.
Мысалы: ауыздық, мұрындық сияқты сөздерде –дық жұрнағы үй малына
қолданылатын құралдың атын, орындық, қазандық дегендерде үй заттарының атын
жасаған. Қымыздық, өсімдік дегендерде өсімдіктерге қатысты атаулар,
егіндік, шабындық – шаруашылыққа қатысты атаулар жасалған. Мұның бәрі
синтетикалық тәсілдің күрделеніп отырғанын көрсетеді.
Қазақ тілінде кездесетін келесі сөзжасамдық тәсілдің бірі –
аналитикалық тәсіл.
Аналитикалық тәсіл деп екі не одан да көп сөзден бір лексикалық
мағыналы сөздің жасалуын айтамыз.
Аналитикалық тәсіл – сөзжасамның өте көне тәсілі, ол әртүрлі
тілдердің сөзжасамынан орын алады. Оған дәлел ретінде И.С.Гуревичтің қытай
тіліндегі күрделі етістіктер туралы сөзін келтірсек: ... синонимдік
етістік морфемалардың тіркестері еш нәрсемен бөлінбейді, сондықтан оларды
бір сөз деп санаймыз [16, 197].
Рас, аналитикалық тәсіл дүние жүзіндегі тілдерге кең тарағанымен,
барлық тілде бірдей орын алмайды. Ол қытай, жапон тілдерінде негізгі
тәсілге жатады. Сондықтан ол тілдердің лексикасында күрделі сөздер өте көп.
Ол жөнінде А.А.Пашковский былай дейді: Күрделі сөздер түрлі тілдердің
лексикалық жүйесінен түрліше орын алады. Кейбір тілдерде сөздерді біріктіру
қосымша тәсіл болып, оның нәтижесі елеусіз болады. Келесі бір тілде ол өте
кең тараған, негізгі тақырыпқа жатады. Соңғы топтағы тілдерге жапон тілі
жатады. Лексикадан алатын сөздердің тіліне қарап, оны күрделі сөздің тілі
деуге болады,-дейді [17, 35].
О.Д. Мешков ағылшын тіліндегі біріккен сөздер туралы былай деп
жазады: Сөздерді біріктіру – маңызды тәсілдердің бірі, ол арқылы және
басқа да тәсілдер арқылы тіл өзінің сөздік құрамын толықтырады [18, 172].
Неміс тілінде де аналитикалық тәсіл – сөзжасамда кең қолданылатын
өте өнімді тәсіл болып есептеледі [19, 64].
Орыс тілінде де бұл аталған тәсілдің сөзжасам жүйесінен белгілі орын
алатыны бізге таныс. Н. М. Шанскийдің сөзін келтірсек: Екі я одан да көп
сөздердің бір сөзге бірігуі арқылы біртұтас сөз жасалуын сөздерді біріктіру
деп санаймыз,-дейді [20, 10].
Ал түркі тіл ғылымында ғалым Ғ.Айдаров жазба ескерткіштердің
лексикалық қоры ретінде мына сөздерді көрсетеді. Мысалы: беңгү таш – мәңгі
тас (жазулы тас), Беш балық – Бесбалық (қала аты), Баз қаған (кісі аты, хан
аты), Көк түрік (халық аты) [21, 22].
Келтірілген мысалдарда күрделі сөздердің көне замандарда қолданылғаны
байқалады және де олар географиялық атауларда, яғни өзен, көл, жер, қала
және кісі аттарында жиі кездескенін көрсетеді. Бұдан аналитикалық тәсіл
арқылы сөз жасаудың өзі түркі тілдерінде жер-су, кісі аттарынан басталған
ба деген ой қалыптасады. Әрине ол әлі де анықтауды қажет ететін мәселе.
Қазіргі түркі тілдерінде де бұл тәсіл кең қолданылады. Сөзжасамда
фундаментальді еңбек қалдырған Э.В.Севортян түркі тілдерінде сөзжасам тек
жұрнақ арқылы ғана жасалып қоймайды, басқа тәсілдер де кең қолданылады
деген. Оны өз сөзімен келтірсек: Түркі тілдерінің сөзжасам тәсілдері мен
жолдары түрлі-түрлі. Олардың ішінде негізгісі – қосымша арқылы жасалу.
Бірақ ол жалғыз тәсіл емес. Қосымшамен қатар қашаннан бері басқа тәсілдер
де белгіленді, олар жинақталып, сөзжасамның аналитикалық тәсілін құрайды,-
дейді [21, 128].
Жоғарыда келтірілген үзіндіде Э.В.Севортян аналитикалық сөзжасамның
өзі іштей түрлі тәсілдерден тұратынын айтты. Бұдан біз аналитикалық
тәсілдің іштей аумағы кең және тармағы мол құбылыс екенін аңғарамыз.
Сөйтіп, түркі тілдеріндегі негізгі тәсілдердің біріне жататын аналитикалық
тәсілдің ішкі ерекшеліктері мол екені сөзсіз.
Ал қазақ тіл білімінде аналитикалық тәсіл жайында тың пікір білдірген
– профессор Н.Оралбаева. Ғалым бұл туралы мынадай пікір айтады: Қанша
ғасыр өтсе де, тілде аналитикалық тәсіл арқылы сөз жасау үзбей жалғасып
келе жатуымен байланысты қазақ тілінің сөздік байлығы толығуда, ал қазір
қолданыс аясын кеңітіп, сөздік қордың барлық саласынан орын алады [14,
360].
Осымен байланысты тілші А. Салқынбай: Аналитика-семантикалық
сөзжасамда тілде бар фактілерді парадигмалық және синтагмалық жүйе
негізінде біріктіру, қосарлану, тіркестіру арқылы жаңа туынды мағына
жасауға болады,- деген түйін жасайды [21, 256].
Сонымен, сөз тудырудың аналитикалық тәсілі сөздерді біріктіру,
қосарлау, тіркестіру жолдары арқылы іске асады. Содан барып жаңа мағыналы
сөз, жаңа ұғымның атауы туып, тілдің сөздік құрамы дамып, оның қатары
өрістеп баии түседі. Бұл тілдік құбылыстың басты ерекшелігі. Екіншіден, осы
жолдар арқылы жасалған жаңа туындылар морфологиялық құрамы жағынан
(грамматикалық сипаты) күрделі сөздер тобына жатады.
Қазақ тіліндегі аналитикалық тәсіл жиі қолданылатын, өнімді тәсіл
болумен бірге, оның іштей бірнеше түрі бар:
1. Біріккен;
2. Қосарланған;
3. Тіркескен;
4. Қысқарған.
1. Кемінде толық мағыналы екі сөздің бірігуінен жасалып, жаңа
лексикалық мағынаны білдіріп, жаңа ұғым атауы болатын туынды сөздің түрін
біріккен сөз дейміз.
Компоненттерінің дыбыстық құрамына қарап, бұл тәсіл екіге бөлінеді.
Тұлғалық ерекшелігін сақтап біріккендер тұтаса біріккен, тұлғалық
ерекшелігін сақтамай, дыбыстық өзгеріске түсіп біріккендер кіріге біріккен
сөздер деп аталады. Енді осы екі түрін мысал арқылы дәлелдейтін болсақ:
Жақсытұз, Ғалымжан, Құрманбай, Егіндікөл деген сөздер тұлғалық ерекшелігін
сақтап, тұтаса біріккен сөзге жатады, ал бүгін (бұл күн), білезік (білек
жүзік), әкел (алып кел), апар (алып бар) деген сөздер кіріге біріккен
сөздерге жатады. Алғашында екі түбірдің бірігуінен жасалып, тілдің даму
барысында сыңарлары дыбыстық және мағыналық өзгерістерге ұшырап, соның
нәтижесінде ол сыңарлырдың бір-біріне әбден кірігіп сіңісуінен жасалған
сөздер бір екпінге бағынады да, құрамындағы дауысты дыбыстар сингормонизм
заңы бойынша не біркелкі жуан, не біркелкі жіңішке болып, барлық жағынан
жалаң сөздерге тән қасиеттерге ие болады. Мәселенің осы жағын ескере
келіп, И.В.Арнольд ағылшын тіліндегі осылар тәріздес сөздерді негізі
сіңіскен сөздердің қатарына жатқызады [22, 118].
Осыған байланысты К.Аханов: Этимологиялық анализ жасамайынша,
сіңіскен түбірлердің морфемаларға мүшеленбейтіні сияқты, сіңіскен негіздер
де (опрощенные оновы) құрастырушы морфемаларға (алғашқы түбірлерге)
ажыратылмайды. Демек, биыл, бүгін, апар, әкел және т.б. осылар тәріздес
құрамы ажыратылмайтын, морфемаға мүшеленбейтін сөздерді тарихи тұрғыдан
(шығу тегі, жасалу тұрғысынан) алғанда ғана шартты түрде күрделі сөз деп
атауға болады. Ал қазіргі тілде бұлардың жалаң сөздерден пәлендей
айырмашылығы жоқ. Сондықтан да олар сіңіскен негіздердің (немесе сіңіскен
түбірлердің) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz