Табиғат ресурстарының ұдайы өндірісін тиімді пайдаланудың ерекшелігі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе 3

1 Қоғамның ұдайы өндірісі экономикалық категория ретінде 5
1.1 Қоғамның ұдайы өндірісі түсінігі 5
1.2 Халық шаруашылығында табиғат ресурстарының орналасуы 6

2 Табиғат ресурстарының ұдайы өндірісін тиімді пайдаланудың
ерекшелігі 7
2.1 Қазақстанда орналасқан отын, энергетика ресурстарының көздері 7
2.2 Агралық салада жер, су ресурстарының пайдалану
14
2.3 Минералды, шикізат ресурстарын қолданудың ерекшелігі
15

3 Қазақстанда табиғат ресурстарының ұдайы өндірісін тиімді
пайдаланудың мәселелері мен даму бағыттары 22

Қорытынды 23

Қолданылған әдебиеттер тізімі 35

Кіріспе

Қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру, соның нәтижесінде халықтың
тұрмысын, әл – ауқатын жақсарту өндірістің еңбек, материалдық және табиғи
қорларын тиімді пайдаланумен тікелей байланысты. Қазіргі кезде және
болашақта өндіріс қорларының барлық түрін кешенді, үнемді пайдалану
мәселесін шешкенде ғана экономиканың даму қарқынын арттыруға болады.
Бұл мәселенің шешімі ең алдымен табиғаттың қалыпты жадайын сақтап,
оның ресурстарын тиімды пайдаланумен тығыз байланысты. Өйткені табиғат
өндіріс қорының көзі, әрі өндірісті орналастыру ортасы ретінде өндірістің
барлық саласына қатысты.
Өндірістің даму қарқыны артқан сайын табиғат байлығын пайдалану
мөлшері де өсіп келеді. Соған байланысты әсіресе қалпына келмейтін табиғат
байлығының тиімді қорының азаюы немесе сапасының төмендеуі қоғамның
өндіріске жұмсалатын шығынының артуына кері әсер етуде. Өндірісте
қолданылатын табиғат қоры сапасының төмендеуінен туындайтын өндіріс
тиімділігіне кері әсерді ғылыми – техникалық жетістіктер нәтижесі де жоя
алмай тұр.
Екінші жағынан, өндірістің кері әсеріне табиғи ортаны қорғау ісі де
күрделене түсті.
Сондықтан да табиғат байлығын кешенді, үнемді пайдалану кезек
күттірмей шешімін табуға тиіс мәселеге айналып отыр. Оған табиғаттың және
қоғамның даму заңдылықтары негізінде, олардың үйлесімділігін арттыру арқылы
ғана қол жеткізуге болады.
Табиғатты тиімді пайдалануда экономика ғылымының маңызы зор. Табиғатты
қорғау, тиімді пайдалануды басқару, жоспарлау, оған экономикалық
ынталандыру, табиғат байлығын игеруге, табиғи ортаны қорғауға жұмсалған
шығындардың тиімділігін анықтау, қоғамдық қажеттілікті қамтамасыз етудің
тиімді жақтарын белгілеу, т.с.с. экономика ғылымының тікелей атқаратын
қызметі.
Табиғат байлығын пайдалану, табиғи ортаны қорғау білікті инженер,
экономист мамандар даярлаумен де тікелей байланысты. Өйткені қазіргі
өндіріс басшыларымен ұйымдастырушылары өндіріс қорларын игеру экономикасын
оның ішінде табиғат байлығын пайдалану, табиғи ортаның қорғау мәселесін
терң меңгеруге, қоғамға қажетті өндіріс қорларын ұйымдастыра білуге
қабілетті болуға тиіс.
Курстық жұмыстың мақсаты: Табиғат ресурстарының ұдайы өндірісін тиімді
пайдалануды зерттеу
Зерттеу мақсатына сай міндеттер анықталды:
- Табиғат ресурстарының ұдайы өндірісі экономикалық категория ретінде
зерттеу;
- Табиғат ресурстары өндірістік фактор ретінде қарастыру;
- Халық шаруашылығында табиғат ресурстарының орналасуына талдаужасау;
- Табиғат ресурстарының ұдайы өндірісін тиімді пайдаланудың ерекшелігін
зерттеу;
- Қазақстанда орналасқан отын, энергетика ресурстарының көздеріне
сараптамалық шолу жасау;
- Агралық салада жер, су ресурстарының пайдалану ерекшелігін көрсету;
- Минералды, шикізат ресурстарын қолданудың ерекшелігін зерттеу;
- Қазақстанда табиғат ресурстарының ұдайы өндірісін тиімді пайдаланудың
мәселелері мен даму бағыттарына талдау жасау.
Сонымен табиғат байлығын пайдаланудың, табиғи ортаны қорғаудың
қазіргі жағдайы; ғылыми – техникалық жетістіктер деңгейі, олардың табиғатты
пайдалануға әсері; табиғат байлығын экономикалық бағалау әдістері; табиғат
байлығын пайдалану, табиғи ортаны қорғау тиімділігін анықтау; оған
экономикалық ынталандыру, басқару, ұйымдастыру әдістері қарастырылады.
Сондай – ақ студенттер мен табиғат байлығын пайдаланушы өндіріс
мамандарының табиғат байлығын пайдалану мен табиғи ортаны қорғау
экономикасын үйренуіне көмектеседі

1 Табиғат ресурстарының ұдайы өндірісі экономикалық категория ретінде

1.1 Табиғат ресурстары өндірістік фактор ретінде

Өндіріс – адам қоғамының өмір сүру негізі. Экономика екі іргелі
экономикалық аксиомаға негізделеді: шексіз мұқтаждықтар мен шектеулі
ресурстар. Мұқтаждықтар – бұл адамдардың белгілі бір пайдалылығы
игіліктерді иелену мен пайдалануға деген ынталылығы. Мұқтаждықтарды
қанағаттандыратын құралдар игіліктер болып табылады. Бір игіліктер
шектеусіз мөлшерде болады, ал екіншісі – шектеулі. Соңғылары экономикалық
игіліктер деп аталады.
Өндірістің түпкі мақсаты – тұтыну болып табылады, яғни әр трүлі
мұқтаждықтарды қанағаттандыру үрдісі. Дамуы бойынша мұқтаждықтар сан
жағынан да, сапа жағынан да түрленеді. Олардың осы ерекшелігі өндіріс
дамуының ынталандырушы құралы болып табылады, мұның өзі жаңа
мұқтаждықтардың пайда болуын негіздейді.
Экономикалық игіліктерді өндіру үшін ресурстар, яғни қоғамның
әлеуметтік мүмкіндіктері пайдаланылады. Өндіріс үрдісінде ресурстар
өндіріс факторларына айналады, олар келесі топтарға бөлінеді: жер, еңбек,
капитал, кәсіпкерлік.
Шектеулі ресурстар жағдайында таңдау мәселесі туындайды. Оларды
пайдаланудың ең тиімді тәсілін табу керек, ол үшін мына сұрақтарға жауап
беру қажет: не өндіру керек? Қалай өндіру керек? Не үшін өндіру керек?
Минималды шығыстар арқылы максималды кірістер табу қамтамасыз
етілетін шешім дұрыс болады. Шешім қабылдаудың негізгі критерийі –
рационалдық.
Шаруашылық қызмет үрдісінде барлық субъектілер тауарларды өндіру
және сатумен байланысты белгілі бір шығыстарға тап болады, - шығындар.
Баламалы шығындар немес пайдалан алмаған мүмкіндіктердің шығындары -
бұл қаулыға жету үшін бас тартуға тура келетін нәрсе.
Өндірістік мүмкіндіктердің қисық сызығы - ресурстарды толық
пайдаланудағы баламалы нұсқаларды көрсетеді. Ол әр түрлі тауарлардың
арасынан таңдау қажеттілігін көрсетіп, экономикалық мәселенің мәнін
бейнелейді.Қисық сызықтың ішіндегі әр бір нүкте ресурстардың толық емес
пайдалануын білдіреді. Қисық сызықтан тыс жатқан нүкте мүмкін емес
өндірісті, яғни қолма-қол ресурстардың жоқтығын білдіреді. Қисық сызықтың
бойындағы нүкте бір тауардың екінші бір тауар өндірумен алмастырылғанын
білдіреді. Мұның бәрінде өспелі баламалы шығындар заңы, пайдаланылмаған
мүмкіндіктер, байқалады. Бұл заңның мәні мынада: қандайда бір тауардың
қосымша мөлшерін алу үшін қоғам артылып жатқан басақа бір тауар мөлшерінен
бас тартуы керек, яғни пайдаланылмаған мүмкіндіктердің артуынан.
Экономикалық тиімділік – алынатын нәтижелер мен өндірістік шығындардың
қатынасы.
Экономикалық ұйымдастырылу мәселесі әр бір экономикалық жүйеде әр
түрлі шешіледі. Экономикалық жүйе – бұл алдында тұрған мәселелерді – не,
қалай, кім үшін-шешу үшін қоғамның ұйымдастырылу тәсілі.

1.2 Халық шаруашылығында табиғат ресурстарының орналасуы

Табиғат ресурстары –бұл табиғатта не болса, соның бәрі адамның
тіршілік және шаруашылық әрекеттері үшін пайдаланады. Еліміздің табиғат
байлығы халық қажетін қанағаттандыру,әрі шаруашылықты дамыту үшін қажеттің
бәрін береді.
Табиғатты орынды пайдалану кезінде адам және табиғат шаруашылық
арасындағы тиімді өзара әрекетті ұйымдастыру қажеттігі туындайды. Осыған
орай геожүйедегі табиғи ресурстар мен табиғи-антропогенді процестерді
пайдалана отырып басқару мәселесіне ерекше мән беріледі. Табиғи
ресурстарды орынды пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған, ортаның табиғи
объектілері мен адам үшін қолайлы жағдайды сақтау, алдын ала қойылған
мақсаттарға сәйкес гео және экожүйе жағдайын берілген түрде сақтау немесе
өзгерту іскерлігі деп түсінген жөн. Ондай мақсаттарға мыналар жата алады:
табиғи кешендермен алынған сол не өзге жаңа қасиеттер мен қызмет, оларды
жұмыс жасау тұрақтылығымен қамтамасыз ету, табиғатты қорғау іс-әрекеті,
тапсырған міндеттерді орындау және т.б.
2004-2015 жылдар арналған Қазақстан Республикасының экологиялық
қауіпсіздік тұжырымдамасында көрсетілген Министрлік және оның құрам-
бөліктерінің алдына қойылған міндеттердің біршама орындалғанына көзім
жетті. Табиғатты қорғау бағдарламалары мен экологиялық сипаттағы іс-
шаралар жүргізілуде. Дегенмен төмендегідей жетіспеушіліктер мен
қарастырылмай жатқан жайттарды атап өткім келеді:
Табиғатты игеруге берілетін рұқсатнама бұзылуда;
Мемлекеттік инспекторлар өз құқықтарын жеткілікті түрде қолданбайды;
Бюджеттік құндылықтар игерілмеуде;
Құжаттамалық кезектерді қорғау бұзылуда
Сұранымға байланысты ауытқушылықтар бар.
Жоғарыда көрсетілген кемшіліктерді жою үшін мындай ұсыныстар жасауға
болады:
Қоршаған ортаны қорғау заңына қайшылықтарды жіберген террабасқарма
басшыларын тәртіп жауапкершілігін тартатын шешім қабылдайтын Министрлік
тарапынан тәртіп комиссиясына ұсыныс беру.
Жоспарды іске асыруда жүйелі бақылау орнату.
Бақылау нәтижелері мен террабасқарма әрекеттерінің шынайы үнемі
бақылауда ұстау.
2 Табиғат ресурстарының ұдайы өндірісін тиімді пайдаланудың
ерекшелігі

2.1 Қазақстанда орналасқан отын, энергетика ресурстарының көздері

Қазақстан өндіргіш күштерінің даму қарқыны мен орналасу ерекшеліктері
көбінесе отын-энергетика базасына байланысты. Еліміздің экономикасында бұл
кешен шетелдік және отандық инвестицияны өзіне тартатын приоритеттәк
өнеркәсіп салаларының бірі. Энергиямен қамтамасыз ету деңгейі еліміздің
экономикалық даму негізін құрұға, ғылыми-техникалық прогресті жеделдетуге
және еңбек өнімділігін өндіру – халықтың экономикалық және әлеуметтік дамуы
деңгейін (индикаторы) анықтайтын көрсеткіш.
Отын-энергетикалық кешен – күрделі салаларлық жуйе, оның құрамына отын
өндіру, электр жіне жылу энергиясы, оларды тасымалдау, тарту жіне тұтыну,
яғни көмір, мұнай, газ, шымтезек, жанғыш тақта тас және электроэнергетика
өнеркәсіптері кіреді. Өндірістік инфрақұрылымға минералдық отынды өндіру,
сақтау, тасымалдау және тарату, жоғарғы вольттық электроэнергия линиялары,
жылу беретін магистраль жүйесі, мұнай-газ құбырлары жатады.
Қазақстан отын ресурстары оры бойынша дүние жүзінде сегізінші орынды
алады. Тас және қоңыр көмірдің 450 кен орны бар. Оларда 40 млрд. т. жуық
баланстық қоры шоұырланұан. Ал, егер геологиялық қорын есептесек, бұл
көрсеткіш бәрнеше есе үлғаяды (140 – 160 млрд. т.). Көмір қоры бойынша
Қазақстанның алдында АҚШ, Австралия, Ресей, Қытай, ГФР, Канада,
Ұлыбритания, Үндістан, ОАР елдері тұр. 55% - дан астам көмәр қоры Солтүстік
Қазақстанға, 38% - ға жуық Орталық Қазақстанның үлесіне тиеді. Қоры жағынан
аса ірі кен орындарына Қарағанды, Екібастұз тас көмір, Торғай, Қолжат,
Теңіз-Қоржынкөл және Майкөбе қоңыркөмір бассейндері жатады.
Қарағанды тас көмір бассейні ендік бағытта 120 шақырымға созылып
жатыр; бойлық бойынша орта есеппен – 30 шақырым. Ауданы 3600 ш. ш. Кен жер
астынан қазу және ашық әдіспен (Бөрлі, Кушекі, Шұбаркөл) өндіріледі.
Бассейннің үққ м тереңдікке дейінгі геологиялық жалпы қоры 43,4 млрд. т.
оның ішінде баланстық қоры – 16,5 млрд. т.(тас көмір – 14,3, қоңыр көмір –
2,2). Отынның жануындағы жылулық қасиеті Донбасс (Украина), Кузбасс (Ресей)
көмір кен орындарынан кем емес. Орташа күлділігі 23 – 27% болса да, тас
көміодің калориясы 7-ден 9 мыңға жетеді. Ұшпа заттардыңшығуы 18-ден 36%-ға
дейін. Көмір кокс өндеуге, жылумен қамтамасыз етуге және химия өнеркәсібін
шикізат ретінде пайдаланылады. Геологиялық құрылысы және игеру деңгейіне
байланысты бірнеше аймақтарға бөлінеді (Қарағанды, Долинка, Шахан, Тентек,
Шеруба-Нұра, Шұбаркөл).
Кеңес үкіметі кезеңінде қарағанды көмірінің басты түтынушылары
Қазақстан, Онтүстік және Орталық Орал (Ресей), Батыс Сібір жылу электр
стациялары мен металургиялық өнеркәсіп кәсіпорындарындары болды. Кеңес
Одағының ыдыруына байланысты экономикалық байланыстардың өзгеруі Қарағанды
көмір бассейнінің дамуына қиын әсер етті. Қәзіргі кезенде бессейн ішкі және
коксті көмірді тұтынатын сыртқы рынокқа бағыт салып отыр. Жекешелендіру
процессіне байланысты 1996-шы жылы 16 шахта және кейбір қосымша
кәсіпорындар Испат-Кармет ААҚ (қазір Миттал Стил Теміртау) құрамына
берілді, ал . шахта жабылды.
Екібастұз көмәр бассейні Павлодар облысында орналасқан. Техникалық
–экономикалық жағдайлары көбінесе экономикалық тиімділігіне, қазылатын
көмірдің қабатының қалыңдығына, тығыздығына, 600 м дейін ашық әдіспен
өндіріруіне т.б. байланысты. Көмірдің баланстық қоры – 13 млрд. т, көмір
қабатының жалпы қалындығы 100 м-ден астам. Жану жылылығы 4500 – 5000 ккал,
күлділігі жоғары (31 – 43 %). Ылғалдылығы 6 – 15 % болып келеді. Көмірді
байыту экономикалық тұр.ыда тиімді емес, бірақ ТМД елдерінің ішінде ең
арзан (Канск-Ачинск қоңыр көмір бассейнәнен кейін) энергетикалық көмір
болғандықтан, электр стансаларында (әсіресе жергілікті) пайдаланылады
(Аксу, Екібастұз ГРЭС-тері, Қарағанды жылу электр стансалары т.б.).
Екібастұз көмірін кешенді жолмен пайдалануға болады, оның құрамында басқа
өнеркәсіпке керекті шикізаттар (мысалы, алюминий, магний, құрылыс, химия
өнеркәсітеріне) бар. Бассейнде үш карьер жұмыс жасайды: Багатырь -
потенциалдық қуаты 50 млн. т, Северный - құаты 10 млн. т, Восточный -
құаты 20 млн. т.
Майкөбе қоңыр көмір бассейні Екібастұз тас көмір бассейнінің
оңтүстігінде орналасқан. Аумағы 1400 ш. ш. Кейбір кен орындары толығымен
зерттеліп, пайдалануға берілген. Бассейннің көмірі аз күлділігімен (7 - 25
%), ұшпа заттардың көп шығуымен (45 %-ға дейін), жану жылулының деңгейімен
(4300 – 4600 ккал), көміртегінің төмен құрамымен (78 %-ға дейін)
сипатталады. Көмір қабаттары 56м дейін жетеді, аса терендікте орналаспаған,
сондықтан ашық әдіспен өндіруге болады. Механикалық тыұыздығына байланысты
көмір байытуға жарамды. Жоғарғы сапалы энергетикалық көмірді жылу
энергетикасы және химия өнеркәсібінде пайдалануға болады. Баланстық қоры –
5 млрд. т.
Торғай қоңыр көмір бассейнінің аумағы 50 мың ш. ш., әлі зерттеліп
біткен жоқ, болжамдық қоры – 40 млрд. т. Жан – жақты зерттелген кен
орындары: Құсмұрын, Егінсай, Қызылтай, Приозерск. Бірінші екі кен орынның
үлесіне 80% баланстық қоры жатады. Құсмұрынның көмірі аз күлділігімен,
жоғары жану жылулығымен (калориясымен) сипатталады. Көмір қабатының орта
қалындылығы 65 м – ге жетеді және ашық әдіспен өндіруге болады. Қазіргі
нарықтық экономикалық жағдайға байланысты Торғай бассейнінің кейбір кен
орындары жергілікті жерді отынмен қамтамасыз ету үшін игеріле бастады.
Мысалы, 1995 жылдан бастап Жарқұс (Амангелді ауданы) разрезінде ашық
әдіспен 200 т-дан астам көмір өндірілді. 1996-шы жылдан бастап разрездің
екінші кезеңі игеріле бастады. Торғайдың көмірінің өзіндік құнынан
(көліктік шығынды қосқанда) 10 есе арзанға түседі.
Теңіз-Қоржыкөл көмір бассейні Ақмола облысында орналасқан, әлі
жеткілікті зерттеліп біткен жоқ және өндірістік пайдалануға дайын емес.
Дегенмен, 1996 жылдан бастап Ақмола-Павлодар автомобиль жолының бойында
орналасқан Сарыадыр разрезінде көмір өндіру басталды. Техникалық-
экономикалық көрсеткіштері жағынан бұл бассейнінің көмірі Екібастұз
көмірінен кем түспейді. Бұдан басқа болашағы бар Максимовск, Бөгенбай кен
орындарын атауға болады.
Қолжат көмір бассейні Алматы облысында орналасқан. Оның геологиялық
қоры 21 млрд. т. болады. Сапасы жағынан тас көмірге жақындау. 1995 жылдан
бастап көмір өндіру басталды.
Қазақстанда, жоғарыда айтылып кеткен бассейндерден басқа, Жамбыл
облысында Шу қоңыр көмір бассейні, Алматы облысында Төменгі Іле қоңыр көмір
бассейні, Павлодар облысында Жамантұз, Малайсоры, Қызылту т.б. көмір кен
орындары, Қаражыр (Шығыс Қазақстан облысының Семей аймағы), Шұбаркөл тас
көмір, Қияқты қоңыр көмір кен орындары (Қарағанды облысы) бар. Ақтөбе
облысында Мамыт (Ақтөбе қаласының солтүстігінде), Шұбарқұдық, Бершоғыр
(Мұғалжар тауларында), Айсан, Мартук көмір кеніш орындары Онтүстік
Қазақстанда Таскөмір, Алакөл, Шығыс Қазақстанда Кендірлік көмір және жаңғыш
тақта тас кен орыны (қоңыр көмірдің қоры 1 млрд. т, тас көмірдің 1,5 млрд.
т) ашылған.
Көмірдің көптеген кен орындары Қазақстан өнеркәсіп орталықтары мен
тораптарына жақын орналасқан. Сондықтан оларды игеру экономикалық тұрғыда
тиімді болып келеді. Мысалы, Қаражыр (Семей өңірі) көмір кен орынын игеру
үшін Угольная темір жол тармағы тартылды. Мұнда жылына 2 – 2,5 млн. т.
көмір өндіруге болады.
Республикада басқа қатты отын түріне кендірлік жанғыш тақта тас (қоры
220 млн. т.), Солтүстік Қазақстанда – Чернигов (қоры 30 млн.т.), Батыс
Қазақстанда – Чернозатон кен орындарын, шымтезектің үш кен орыны:
Қайындыкөл, Өлгенкөл, Шақырты (Қостанай облысының солтүстігінде, Тобыл-
Тоғызак өзендерінің аралығында) атап кетуге болады. Жанғыш тақта тас пен
шымтезек қорларының өнеркәсіптік қоры, сапасы, мыңызы әлі де жете
зерттелген жоқ. Бұл бағыттағы жұмыстар еліміздің отын-энергетикалық
өнеркәсібінің құрылымдық және территориялық дамуын жақсартуы сөзсіз.
Мысалы, геологиялық зерттеудін мәліметтеріне қарағанда, Кендірлік жанғыш
тақта тас кенінің қоры 40 – 50 млн. т. мұнайға пара-пар, ал сапасы жағынан
ТМД елдерінде кездесетін кеніштерден анағұрлым жоғары. Смоланың шығу
деңгейі – 16 – 18 %, ұшқыш заттар 22 %-ға дейін жетеді. Құрамында күкірт
аз, жылу каллориясы жоғары және ашық әдіспен өндіруге болады.
Эксперименттік зерттеулерге қарағанда 1 т. шикізаттан 180 – 240 кг-ға дейін
смола және мынандай фракциялар: бензин 19,6 %, дизельдік жанармай – 31,
лигроның – 9,1 , битум және басқада шығымдар – 40,3 % алуға болады екен,
немесе 1 тонна жанғыш тақта тасты технологиялық өндеу арқылы 400 текшеге
дейін жанғыш газ өндіруге болады [33].
Қазақстан Республикасы мұнай мен газдың болжамдық және өнеркәсіптік
қорынан алғашқы он елдің құрамына кіреді. Қазіргі мұнай өндіру
технологиясының шамасына қарай қол жетерлік мұнай қоры 2 млрд. 12 млн. т.
табиғи газдың қоры 1 трлн. 170 млрд. м. шамасында бағаланған, мамандардын
айтуы бойынша, Өзен, Жетібай, Бозащы т.б. кеніш орындарының қоры қазіргі
технологиялық мүмкіндікпен байланысты алғанда 2073 жылға дейін, газ 2167
жылға дейін өндірілуге жетеді деп болжанады.
Қазіргі уақытта республикада геологиялық барланған және барланып
жатқан 14 мұнай-газ бассейні және 203 – тен астам көмір сутегі
шикізаттарының кен орындары бар. Оларды еліміздің барлық территориясынан
кездестіруге болады. Дегенмен, негізгі қорлары Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе,
Батыс Қазақстан облыстары және Каспий теңізі жағалауы мен қайраңында
(шельф) шоғырланған. Елімізде барланған кен орындардың 90 %-ы игерілген
және игеру барысында негізгі кен орындары Орал-Ембі өзендері аралығында,
Маңғыстау және Бозащы түбектерінде, Үстірт қыратында, Арал маңайында және
Сарысу өзені аңғарында орналасқан. Баланстық қоры анықталып пайдалануға
берілген мұнай-газ бассейндері: Орал – Ембі, Маңғыстау, Бозащы,
Қарашығанақ, Ақтөбе, Құмкөл, Амангелді (алғашқы газ өндіру 2003 жылдан
басталды) және Каспий қайраңы (2007 жылда алғашқы мұнай өндіріледі деген
жоба бар). Қоры бойнын ең ірі кен орындары: Теңіз, Қарашығанақ, Жанажол,
Қаламқас, Жетісай, Құмкөл, Өзен. Олардың өндіруге жарамды жиынтық қоры:
мұнай – 1,565 млрд. т, газ конденсаты – 650 млн. т. Жоба бойынша тек қана
Қарашығанақ кен орнынан жылына 12 млн. т. мұнай мен газ конденсаты және 25
млрд. текше метр газ өндіруге болады.
Геологиялық барлаулар және игеруге дайындық жүргізіліп жатқан мұнай –
газ кен оырндарынан: Құрманғазы, Жамбай, Южный, Дархан, Нұрсұлтан, Ұлытау,
Ракушечное море, Абай, Исатай т.б. атауға болады, болжамалық қоры 2 млрд.
т. астамға жетеді. Ірі кен орындарды жекелеп қарасақ, Теңіз өндіруге
жарамды қоры 721, 9 млн. т, Өзен (мұнай-газ) – 231,9, Жаңажол (мұнай – газ
конденсат) – 119, 3, Қаламқас (мұнай – газ) – 92,9 млн. т.
Алғашқы мұнай өндіру өнеркәсібі 1918 жылы Ембі мұнай провинциясында
Мақат және Доссор кен орындары игеруден басталды. Ескі мұнай өндіретін кен
орындарға Құлсары, Мұнайлыны жатқызуға болады. 1995 жылы осы маңайда Матин
кен орны пайдалануға берілді. 1991 жылдан бастап Қазақстанда дүние жүзінде
ең ірі кеніш орындарынын бірі – Кенбай игерілді. Мұнда өндіруге қолайлы
мұнай қоры 75 млн. т. дейін бағаланып отыр.
Атырау облысында аса ірі Теңіз мұнай және газ конденсат кен орнын атау
керек. Оны игеру және басқару үшін Теңіз Шевройл біріккен мұнай - газ
компаниясы құрылды. 1995 жылы 3 млн. т. мұнай өндірілсе, 2001 жылы 15 млн.
тоннаға дейін жетті (елімізде барлық өндірілген мұнай 13 Атыру облысының ¾
), 2006 – 23 млн., 2010 ж. 32 млн. т. мұнай өндіру жобаланып отыр. Өнімді
әрі қарай көбейту мұнайды тасымалдау мен тұтынуға байланысты шектеліп отыр.
Кеңес үкіметі кезеніңде Қазақстан мұнайын негізгі тұтынушы Ресей болды.
Қазіргі уақытта мұнайды құбыр арқылы халықаралық тұтынуға шығару үшін
Қазақстан шет елдермен келісімдер жасап жатыр.
Мұнай, газ – конденста және табиғи газдың шоғырланған қоры Маңғыстау
облысында орналасқан. Мұнда мұнай, газ және уран ресурстарының егізінде 60-
шы жылдары Маңғыстау территориялық өндірістік кешені құрыла бастады. 1996
жылы мұнай өнімін Өзен, Мұнайшы, Бейнеу, Теңге, Тасболат, Атырау облысы
шекарасына жақын жерде Прорва, Боранкөл т.б. кен орындары игерілді.
Бұлардың бәрінде мұнаймен бірге табиғи газ қорлары бар. Ол ХХ ғасырдың 70 –
ші жылдарынан бастап өндіріле бастады. 80 - ші жылдардын басында мұнай
Бозащы түбегінде Өлі Қолтық соры территориясында өндіріле бастады.
Сұйық және газ тәрізді отын ресурстарына Батыс Қазақстан облысы бай.
Мұнда Тепловск, Батыс Тепловск, Қарашығанақ мұнай-газ конденсат кен
орындары ашылды, яғни дүние жүзінде ірі мұнай-газ провинциясына айналды.
1985 жылы Қарашығанақ игерілі бастап, 1991 жылы 4,2 млрд. м. газ, 4,4 млн.
т. мұнай және газ конденсат өндірді. Негізгі тұтынушылары Поволжье және
Онтүстік Оралдағы (Орынбор газ өндеу зауыты) мұнай мен газ өндеу
кәсіпорындары болды. Облыста Бритиш газ (Англия), Аджип (Италия),
Тексако (АҚШ), Лукойл (Ресей) және Казакойл біріккен консорциум
Қарашығанақ интегралдық ұйымы құрылды.
1980 жылдардын басында мұнай және табиғи газ өнімдерін өндіру Ақтөбе
облысында басталды. Мұнда мұнайдың: Кеңқияқ (Подсолевой), Әлібекмола,
Жақсымай, Шұбарқудық және табиғи газдың: Бозасай, Ақкөл (Үстірт қыраты) кен
орындарын зерттеуге, өндіруге және болашақта өндеуге шетел инвесторлары
шақырыла бастады. Мысалы, Кенқияқ пен Әлібекмола кеніштерін игеру үшін
біріккен кәсіпорындар – түрік және американ компаниясы құрылды. Ақтөбе
облысы болашақта аса ірі мұнай – газ провинциясына айналады. Соңғы уақытта
зерттеу және игеру жұмыстарына Қытай ұлттық мұнай компаниясы қатысып жүр.
Қызылорда облысы территориясында 16 – дан астам мұнай және газ кен
орындары ашылды. Болжамдық мұнай қорф – 300 млн. т, табиғи газ – 100 млрд
текше метр. Мұнда Құмкөл мұнай кен орны 1990 жылдан бастап жұмыс істей
бастады, 2000 – 2007 жж. 7 млн. т. астам мұнай өндірілді және құбыр арқылы
өнімін Шымкент мұнай өндеу зауытына тасымалдайды.
Соңғы жылдары табиғи газ Шуө Талас аңғарында табылды, мұнда Амангедлі
газ кен орны тобы геологиялық барлаудан өтіп, оның зерттелген қоры 45 млрд.
текше метр, ал геологиялық қоры 600 млрд. текше метр бағаланып отыр. Мұнда
қазірдің өзінде жылына 1 млрд. текше м. газ өндіруге болады. 2003 жылдан 5
газ қондырғысы іске қосылып, Амангедлі – Талас (200 ш.) газ құбыры іске
қосылды. Сонымен бірге Іле аңғары, Балқаш – Алакөл ойыстарында, Торғай
даласында, Павлодар облысында Зайсан шұңғымасында мұнай – газ қорлары бар
деген геологиялық болжамдар жасалуда.
Болашағы зор мұнай – газ провинциясына Каспий теңізінің Қазақстан
секторындағы қайраң (шельф) зонасы жатады (көлемі 100 мың ш.ш.).
Потенциалдық қорына баға бергенде 3,5 млрд. тонна мұнай, 2 трлн. куб м. газ
бар деп есептейді. Сектор Таязсулы Солтүстік және Теренсулы Оңтүстік деп
екі бөлікке бөлінеді. Қазір Ағаш және Түпқараған деген бөліктерінде
геологиялық барлаулар жүргізіліп жатыр. 1971 – 1991 жж. Ресей және
Әзірбайжан арнайы кәсіпорындары геофизикалық зерттеулер жүргізді. 1993 ж.
Қазақстан Үкіметі бұл шельфті әрі қараә зерттеу және игеру үшін Қазақстан
Каспийшельф дегенмен мемлекеттік компания құрды. Сонымен бірге бұған шетел
мұнай компаниялары да қатыстырулыда. Мұнай өндіруге байланысты экологиялық
және сыртқы ортаны қорғау мәселелерін зерттеу жұмыстары жүргізуліде.
Бұзғылау жұмыстары 1997 ж. басталды, мұнда мұнай өнімін 2010-2015 жж. дейін
70-80 млн. т.жеткізуге болады деген болжам бар (құрлықтық жағалаудағы мұнай
өндіруді есептегенде). Соңғы жылдары Каспий қайраңы мұнай-газ бассейіндегі
болжамдық қоры зерттеліп 7 млрд. т. мұнай, 5 трлн. текше м. газ деп
шамаланып отыр. Соның арқасында Қазақстан дүние жүзінде 5-ші, 6-шы орынға
шығады деген болжам бар (Сауд Аравиясы, Кувейт, Иран, Ирактан кейін).
Бір айта кететін жағдай, Каспий маңында орналасқан 5 мемлекеттің
(Иран, Ресей, Әзірбайжан Қазақстан және Туркменстан) әр кайсысына тиісті
секторлардың шекарасы толығымен анықталмаған жәнне Каспий теңізі құқықтық
статусы туралы 5 жақты келісім-шарт қабылданған жоқ. 1994 ж. бастап бұл
мәселе жайында мемлекетаралық келіссөздер, мәжілістер, халықаралық
конференциялар жүргізіліп жатыр. Ресей мен Қазақстан арасындағы екіжақты
келісім бойынша Каспий теңізінің табаны және оның табиғи ресурсы жағадан
тең арақашықтықтағы орталық сызық бойынша 5 елдің арасында боліну керек.
Каспий теңізі жайында халықаралық келісім және қарым-қатынас, оның табиғат
байлығын тиымді пайдалануға және қоршеған ортаны қорғауға көп себебін
тигізеді.
Қазақстан аймақтары бойынша көмір сутегі қорының А+Б+С категорияты
бойынша көлемі және кешенді өндеу түрінде пайдаланудан алатынэкономикалық
тиімділікті мына кестеден көруге болады (10 - кесте). Қазақстанның
көмірсутегі ресурстарын пайдаланудың стратегиялық бағыты мен болашағы
кешенді өндеу екендігі берілген көрсеткіштерден айқын көрініп тұр.
Көмірсутегі ресурсы пайдаланудың бірінші вариантын есептегенде мынандай
бағалар қолданылады: 1 тонна шикі мұнай – 120 ақш доллар., мың текше метр
газ – 70, 1 тонна газ-конденсаты - 80 доллар. ә-ші вариантқа мұнай мен
газды кешенді өндеу арқылы алатын өнімнің бағасы – 1 тонна мұнайдан – 400
доллар, 1000 текше метр газдан – 480, 1 тонна конденсаттан - 20 доллар.

Кесте 1 – ҚР аймақтары бойынша көмірсутегі ресурстарының қоры және
әртүрлі вариантта пайдаланудың тиімділігі, млн. долл.

Облыстар Қоры І вариант ІІ вариант
шикізат түрінде кешенді өндеу
пайдалану арқылы пайдалану
1 2 3 4
Батыс Қазақстан
Мұнай млн. т. 202,089 24240 80800
Газ млн. текше м. 1430577,000 100170 686,880
Конденсат млн. т. 547,911 43840 120560
1 2 3 4
Ақтөбе
Мұнай млн. т. 226,764 27240 90800
Газ млн. текше м. 196212,000 13720 94080
Конденсат млн. т. 75,149 6000 16500
Атырау
Мұнай млн. т. 910,586 109320 364400
Газ млн. текше м. 490895,000 34370 235680
Конденсат млн. т. 188,013 15040 41360
Маңғыстау
Мұнай млн. т. 370621 44520 148400
Газ млн. текше м. 110372,317 7700 52800
Конденсат млн. т. 42,273 3360 9240
Оңтүстік Қазақстан
Мұнай млн. т. 0,000
Газ млн. текше м. 5722,000 420 2880
Конденсат млн. т. 2,192 160 440
Жамбыл
Мұнай млн. т. 0,000
Газ млн. текше м. 15150,000 1050 7200
Конденсат млн. т. 5,802 480 1320
Қызылорда
Мұнай млн. т. 61,874 7440 24800
Газ млн. текше м. 22121,000 1540 10560
Конденсат млн. т. 8,472 720 1980
Қарағанды
Мұнай млн. т. 68,441 8160 27200
Газ млн. текше м. 7813,000 560 3840
Конденсат млн. т. 2,992 240 660
Қазақстан Республикасы
бойынша барлығы
Мұнай млн. т. 1840,375 220800 736000
Газ млн. текше м. 2278862,317 159530 1093920
Конденсат млн. т. 872,804 69840 192060

Шығыста Алтай, оңтүстікте Тянь-Шань тауларынан басталатын өзендер
бірегей су энергиялық ресурстарымен көзге түседі. Жалпы электр энергия қоры
– 160 млрд. кВтсағат (Іле, Ертіс т.б.). Бірақ өзендердің су режимі және
халықтың орналасу ерекшеліктеріне бейланысты ірі су электр стансалары салу
тишмсіз. Сонымен бірге құрғақшылық климат жылдары өзендер көп суды
жоғалтады (булану және фильтрация).
Қазақстан табиғиө климаттық ерекшелігіне байланысты әр түрлі
сарқылмайтын энергия ресурстарына бай. Бұған әсіресе тау аңғарлары мен ашық
кеңістіктердегі жел энергия ресурстары, күн энергиясы, мұнай жәнегаз кен
орындарындағы артық қысымдар, кейбір кәсіпорындардың қалдықтарын жатқызуға
болады. Олардың қоры республиканың кәзіргі пайдаланып жүрген электр
энергиясының көлемінен он шақты есе артық. Сондықтан бұл энергия қорларын
кешенді пайдалану, тау етегі аймақтарында, ауылдық елді мекендерде
кішігірім электр стансаларын салу елімізді арзан энергия көздерімен
жабдықтауға әсер ететіні және экологиялық мәселелердібіршама шешетіні
сөзсіз. Мысалы, мамандардың айтуынша, республикамызда 3042 млн. кВт
шамасында жел энергиясын, өндіріп пайдалануымызға болады, әсіресе Алматы
облысы, Шелек ауданында Жоңғар қақпасынан және Шелек дәлсізінен соққан
желдің күш қуаты осы жерде электр стасаларын орнатуға толық мумкіндік
береді. Шелек дәлізінде қуаты 100 МВт болатын жел электр стансасының
құрылысы басталды. Мұндай стансаларға керекті құрал-жабдықтарды АҚШ,
Жапония, Германия, Дания, Украина елдері шығарады.

2.2 Агралық салада жер, су ресурстарының пайдалану

Әлемнің көптеген мемлекеттерінде бұрын мадени дақылдар өсіріліп келген
құнарлы жерлер орман, мал жайылымы, т.б. үшін пайдаланып келген. Ал қазіргі
кезде адамның шаруашылық әрекетінің нәтижесіне бұл жерлер түрлі басқа
мақсаттағы жұмыстар (жолдар мен трубопроводтар салу ) жұргізу нәтижесінде
өте ұлкен өзгерістерге ұшырады.
Адамның шаруашылық іс - әрекетінің нәтижесінде өсімдіктері жойылған,
гидрарогиялық режимі мен рельефі өзгерген, топырақ жабыны бұзылып
ластанған жерлер бұзылған жерлер деп аталады. Пайдалы қазбаларды ашық
әдіспен өндіру ауыл шаруашылығында пайдалануға жарамды жерлерге біршама
зиян келтіріді. Бұл жұмыстар кезінде тереңдігі 400 – 500 м болатын
шұңқырлар түзіледі.
Бұзылған жерлерді қайта қалпына келтіру процестері рекультивация деп
аталады. Кәзіргі кезде ғылымдар мен мамандар бұзылған жерлерді қайта
қалпына келтіріп, оларды ауыл және орман шаруашылығына қайтарудың жолдары
іздестіруде .
Жерді рекультивациялаудың 2 негізгі этапы бар: тау – техникалық және
биологиялық . тау – техникалық рекультивациялаудың мақсат – территорияны
жөндеуге дайындау. Ал биологиялық рекультивациялауда топырақ құнарлығын
қалпына келтіруге бағытталған жұмыстар жұзеге асырылады.
Жерді рекультивациялау жұмыстары бойынша Чехословакия мен ГДР
мемлекеттерінде бұзылған жерлерге жүгері егіледі.
Жерді рекультивациялау - өте күрделі мәселе. Ол көп жағыдайда бұзылған
териториялардың нақты экологиялық жағыдайларына байланысты. Республикалық
жұмыстарды жоспарлау үшін грунт топырағының физико – химиялық құрлымын,
гидрологиялық режимнің ерекшеліктерін, рельефтің ерекшеліктерін жақсы білу
қажет.пайдалы қазбаларды ашық әдіспен өндіру. Мал шаруашылығы
комплекстерін, суару орындарын салу, т.б. топырақ жабынының бұзылуына себеп
болатын жұмыстар кезінде рекультивацияланатын жерге жоғары қарашірікті
топырақ қабатын ауыстыру, орналасатыруда барлық тиісті ережелерді қатаң
сақтау қажет.
Гещлогиялық мұнай іздестіру және өндеу жұмыстары кезіңде бұзылған және
мұнаймен, түрлі жуғыш рекультивациялаудың маңызы өте зор. Әдетте, норматив
бойынша, әрбір бұрғылау скважинасына 2,2 га жер бөлінеді. Бірақ практика
жүзінде бұдан әлде қайда көп жер ауыл шаруашылық айналымнан шығып қалады.
Әсіресе, ірі гусеницалы тракторлар колоннасында орнатылған бұрғылау
қондырыларын бір орыннан екінші бір орынға ауыстыру кезіңде жердің үлкен
аймағы біршама зардап шегеді. Сондықтан, мұнай-газ кең орындарын іздестіру
мен эксплуатациялау жұмыстарын бастар алдында ол жерлердің топырағының
беткі құнарлы қабатын алып, сонынан қайтадан құнарлы қабат топырағын салуды
тиісті орындар талап етулері қажет.

2.3 Минералды, шикізат ресурстарын қолданудың ерекшелігі

Қазақстан Республикасы 1994 ж. Жер қойнауыдағы қатты пайдалы
қазбаларды зерттеу және игеру инвестициялық бағдарламасы деген құжат
қабылданды. Мұнда былай делінген: Кеңес үкіметі кезеңінде пайдалы
қазбаларды ашу, барлау және зерттеу стратегиясы (оның ішінде аса ірі
комбинаттар өндей алатын, сапасы төмен шикізаттар) қазіргі экономикалық
реформаның мүлдесіне тиімді болмай шықты. Пайдалануға берілген көптеген кен
орындары рудаларының құрамында металдың аздығы, тасымалдау және өңдеудің
қымбаттылығы нарықтық экономиканың заңдалықтарына сәйкес келмейді. Осыған
байланысты өнеркәсіпті жоғары сападағы шикізатпен (рудалармен) қамтамасыз
ету басты мақсаттардың бірі болып есептеледі.
Кеңес үкіметі кезеңіндегі пайдалы қазбаларды ашу, барлау, зерттеу және
өнеркәсіпке пайдалуға беру салдарынан қазір мынандай мәселелер туындап
отыр:
Қазақстанның негізгі өнеркәсіп салаларының шикізат базасы (әсіресе
түсті металлургия) пайдалы қазбалардың көптеген түрлері жеткілікті
зерттелмеген және пайдалануғадайындалмаған (титан, алтын, марганец, күміс,
платиноиндтар, қалайы , алмаз т.б.);
көптеген кен орындарын барлау халықаралық стандартқа сәйкес емес,
сондықтан шетел фирмаларының көбісі оларды игеруге қатысқысы келмейді;
бұрынғы Одақтың басқару мекемелеоі алтын, қалайы, алмаз, титан,
магний, кобальт, платина т.б. жаңа кен орындарын іздеу, ашу және оларды
өндеудің болашағы жоқ деп есептеді;
Кеңес үкіметі кезеңінде күрделі қаржы уран рудаларын барлауға немесе
әскери өнеркәсіпке керекті стратегиялық шикізаттарды игеруге бөлінді. Жұмыс
жасап жатқан кен орындарына жан жақты кешенді геологиялық зерттеулер аз
жүргізілді.
Қазіргі кезде Қазақстан тау-кен өнеркәсібі республикасының 44,5 %
өнеркәсіп өнімін, 75 % валюталық кірісті береді. Сондықтан еліміздегі
экономикалық жағдайды бірқалыпқа келтіру, реформалық мәселелерді шешу
минералдық-шикізатқа дұрыс экономикалық, экономикалық-географиялық баға
беруге байланысты.
Қазақстан картасына қарасақ, жер қойнауында кездесетін барлық пайдалы
қазбаларды табуға болад. Мұнда Менделеев кестесінің барлық элементтері
кездеседі. Қ.И.Сәтбаев, Н.Г.Кассин, М.П.Русаков, Р.А.Борукаев,
Н.И.Наковник, И.И.Бок сияқты ғалым-геологтардың күшімен көптегенкенорындары
ашылып, өнеркәсіпке пайдалануға берілді. Республикада дүние жүзі хром
рудасының 30 % қоры, 26 – марганец, 10 % темір рудасы шоғырланған. Сонымен
бірге мыс, молибден, қымбат және сирек кездесетін металдар, техникалық
алмаз рудаларынан әлемде белгілі орын алады. 1995 ж. мәліметтер бойынша,
Қазақстанда барланған және өнеркәсіпке қолдануға жарамды пайдалы
қазбалардың 1,5 % қоры ғана пайдаланылады.
Темір рудасы. Кеңес үкіметі кезеңінде барланған темір рудасының қоры
3,3 млрд. т астам (КСРО-ның 15,5 % қоры). Территориялық принцип бойынша
темір руда кен орындары 11 аймаққа бөлінеді: Қостанай, Қарқаралы, Атансор-
Қозған, Атасу-Қаражал, Балқаш маңы, Қарсақпай, Рудалық Алтай, Оңтүстік
Қазақста, Ертіс маңы, Солтүстік Арал маңы, Маңғыстау түбегі. Темір
рудасының негізгі қоры Қостанай аймағында орналасқан. Мұнда Соколов-
Сарыбай, Аят, Лисаковск, Қоржынкөл, Қашар кен орындары бар. Рудадағы
темірдің құрамы 35 – 53 % - ға жетеді және ашық әдіспен өндеуге болады.
Қостанай бассейнінің рудасы көп компоненттен тұрады. Онда фосфордың құрамы
(Қашарда – 0,22 %, Соколов-Сарыбайда - 13, Қоржынкөлде – 0,005, күкірт 2,5
%-ға дейін, ванадий, мыс, қорғасын, никель, кадмий, титан т.б кездеседі.
Яғни руданы кешенді жолмен өндеп, темірден басқа түсті металдар өніруге
болады. Қазіргі уақытта одан кукірт қышқылы, фосфор тыңайтқышы, түсті және
сирек металлдар, глинозем, құрылыс материалдары шығарыла бастады. Темір –
фосфорит рудасы кен орныны Аят жатады. Онда темірдің құрамы 37 %-ға жетеді.
Бүдан басқа кукірт, мыс, титан, ванадий, мышьяк, марганец, никель, хром,
мырыш, кобальт кездеседі. Ал, Лисаковск кен орыны өнімінің құрамында темір
- 44 %, кремний – 17- 37, фосфор – 0,62, кукірт – 0,04, кальций мен магний
тотығы - 1 % болады. өндірілген рудалар байытуды қажет етеді.
Қостанай облысында Тобыл темір жол станциясының оңтүстігінде Сор,
оңтүстік-шығысында Шатыркөл кен орындары ашылған. өнеркәсіптік қоры
біріншісінде 60 млн. т, екіншісінде 78 млн. тоннаға бағаланған, рудадағы
темірдің құрамы 50 %-ға дейін жетеді. Бұдан басқа Алешинск, Бенкалы,
Ломоносов кен орындары бар. Мұның бәрі Торғай темір рудасы бассейнін
құрайды, ол әлі жете зерттелмеген және өнеркәсіптік пайдалануға берілген
жоқ.
Қарағанды металлургия комбинатын (2005 жылға дейін Испат - Кармет
ААҚ, 2005 жылдан бастап Миттал Стил Теміртау) пайдалануға беруге
байланысты Орталық Қазақстанда Атасу – Қаражал бассейні игерілді.
Басты кеніш орындары Батыс Қаражал, Шығыс Қаражал, Үлкен Қтай. Мұнда
руданың құрамында темір – 50-55 %, марганец - 25 %-ға дейін кездеседі.
Темір рудасының қоры – 530, марганец рудасының қоры 350 млн, т, бағаланған.
Оңтүстік Қазақстан облысында Шымкент Қаласында таяу жерде Ірісу кен
орны, Қарағанды облысында Кентөбетоғай, Көкшетау аймағында Атансор,
Қызылорда облысында Арал маңы кен орындарын атап кету керек. Республикадағы
барлық темір рудасының геологиялық қоры 80 млрд. т, ал баланстық қоры 16
млрд.т. бағаланады. Оның 93 % қоры Қостанай облысында орналасқан.
Қазақстан қазір және болашақта да метуллургия өнеркәсібін шикізатпен толық
қамтамасыз етеді және дүние жүзі рыногына оның концентраты мен дайын
өнімдерін шығара алады.
Қара металургияның дамуына сапалы прокатық өнімдерді шығаруға және
машинажасау өнеркәсібін шиказатпен қамтамасыз ету үшін кереткті минералдық
– шикізаттар: марганец, хромит рудалары Қазақстанда көптеп кездеседі.
Барлау жұмыстары жүргізілген Атасу – Қаражал темір-марганец бассейнін
(Батыс Қаражал, Шығыс Қаражал, Үлкен Қтай, Жомарт, Қамыс, Өспен т.б.),
Жезді-Ұлытау кен орындары (Жезді, Жәйрем, Үшқатын, Бестөбе т.б.), Маңғыстау
облысында Шағырхан және Қаратау жоталарында кен орындарын атауға болады.
Елімізде ашылған полиметалдық және темір рудаларының құрамында марганец
кездеседі. Жезді марганец кен орны 1942 ж. бастап жұмыс жасайды. Оның
құрамында кремний және сирек кездесетін металдар бар. Сапасы жағынан
Украинадағы Никополь марганец рудасынан артықшылығымен белгілі, Атасу
аймағындағы марганец рудасында фосфор аз. Феромарганец өнімін шығаруға
Соколов-Сарыбай мен Лисаковск кен байыту комбинаттарының қалдықтарын
пайдалануға болады.
Дүние жузінде Қазақстан хромит рудасының кен орындары мен қоры жағынан
белгілі. Қазір 160-қа жақын хромит кен орындары, оның ішінде 19-ы жан-жақты
зерттеліп, пайдалануға берілді. Хромит жоғары сапалы металдық қорытпалар,
күміс түсті ақ металл алу үшін қоспа түрінде қолданылады және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.