ЖЕТКІЗІЛІМІ ШАРТЫНЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ОРЫНДАЛУЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1 САТЫП АЛУ-САТУ ШАРТЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Сату-сатып алу шартының жалпы сипаттамасы
5
1.2 Сатып алу-сату шартының түрлері және элементтер
11
2 Тауар жеткізілімі шартының мазмұны мен орындалуы
2.1 Тауар жеткізілімі шарты
19
2.2 Келісімшарт жасасу шарты тәртібі
29
2.3 Айырбас шарты
32
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 36
КІРІСПЕ
1996 жылдың 1 шілдесінде Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің Ерекше бөлімі қабылданып, күшіне енді. Бұл өз мәнінде Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі нарықты қайта құру жылдарында қалыптасқан
азаматтық заң шығарудың ірі біріктіру (немесе жүйеленуі )болып
табылады,сонымен бірге онда бұдан бұрын Қазақстан Республикасының азаматтық
зандарыңда болмаған көптеген нормалар пайда болды.
Жаңа Азаматтық кодексті қоғамдық қатынастардың аса тиімді
реттеушісі ретінде бағалау қажет. Оның нормаларының мазмұны барынша айқын
болып табылады. Оған уақыт сынынан өткен көптеген заңдардың және заңға
тәуелді нормативтік актілердің ержелері енген.Бұны оңды құбылыс ретінде
бағалауға болады, дегенмен азаматтық кодексті тым толықтықта айыптайтын
көзқарастар да кездеседі. Себебі,онда сатып алу-сату мүлік жалдау және тағы
басқа да шарттар көптеген түр-түрлерімен қарастырылған. Мысалы, тауарларды
бөлшектеп сатып алу-сату шарты жеке көрсетілген,онда тұтынушылар құқығың
бекітуге артышылықтар берілген. Кәсіпкерлік шарттың ерекше сипаттар тауар
жеткізілімі шартына арналған нормаларды көрініс тапқан.Кез-келген қәзіргі
заманғы мемлекет жағдайы үшін сатып алу-сату шартының энергиямен жабдықтау
сияқты түрі манызды мәнді иемденеді,бұл да азаматтық кодексте және соған
сәйкес қабылданған заңға тәуелді нормативтік актілерде ескерелген.
Жекешелендірілген,мемлекеттік,соным ен бірге жаңадан пайда болған
жеке кәсіпорындар нарығының пайда болуына кәсіпорындарды сатуды құқықтық
реттеу сәйкес келді.Бұрын әрқашан реалдыболып келетін сыйға тарту шартына
қәзір өзгеше сипаттар берілген,енді бұл шарт консенсуалды да болуы
мүмкін.Сыйға тартуға тиым салу анық бекітілген. [2]
Және оның бірнеше саласының заң жүзінде қалай жүзеге асырып сонымен
қалай жұмыс жүргізүге болатындығың ашып көрсеткен,менде сол тарауды қарап
осы курстық жұмысты сол бойынша жаздым.
1 САТЫП АЛУ-САТУ ШАРТЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Сату-сатып алу шартының жалпы сипаттамасы
Сатып алу – сату шарты мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін
шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық құқықтық нормалар оның бірнеше
түрін реттейді, олардың әрқайсысының ерекшелігі, оларды қолдану саласына
байланысты болады. Әрбір шарт арнайы субьект құрамымен, оны жасасу
тәртібімен ерекшеленеді. Сатып алу – сату шартында сатып алушы жағына
мүлікті меншікке беру, немесе толық шаруашылық жүргізуіне, оралымды
басқаруына беретін болып қарастырылады. ҚР Азаматтық кодексінің 406-бабына
сәйкес : Сатып алу шарты бойынша (мүлікті сатушы (тауарды) екінші тараптың
(сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе жедел басқаруына
беруге міндеттенеді, ал сатып алушы бұл мүлікті (тауарды) қабылдауға және
ол үшін белгілі бір ақша сомасын (бағасын) төлеуге міндетті.
Сатып алу – сату шарты мүлікті беру бойынша барлық қатынастарды
қамтиды. Сатып алу – сату консенсуалды шарт болып табылады. Ол екі жақтың
барлық елеулі жағдайлар бойынша келісімге келген сәттен бастап аяқталған
(шарт) жасалған болып табылады. Шарттың жасалуы мен орындалуының бір
уақытпен сәйкес келуі бұл ережені өзгертпейді.
Сатып алу – сату шарты – ақылы шарт. Тауарды беру оның сату бағасын
талап етеді. Бірқатар жағдайларда оның сатып алу бағасы тауардың
экономикалық тепе-теңдігі болып келмейді, бірақ шартта кіріптарлықпен
жасалған мәміле көрініс таппауы керек. Сол сияқты бағаны қалыптастыру
жөніндегі міндетті нормалар да бұзылмауы керек. Сатып алу – сату
шарттарының элементтері болып субьект, обьект және мазмұн болып табылады.
Шарттар элементінде :
- оның тараптары;
- нысаны;
- бағасы өтеулі шарттар мерзімі;
- нысаны мен мазмұны яғни екі жақтың құқықтары мен міндеттері жатады.
Сатып алу – сату қатынасын 3 мәнде белгілеуге болады.
- сатып алу – сатудың экономикалық қатынасы.
- адамдардың ой елегінен өткен және құқық нормаларымен бекітілген
субьективтік идеологиялық қатынас.
Сатып алу – сату шарты бұл азаматтық құқықтық нормалардың жиынтығы.
Шарт жағдайы, нысаны тұлғалардың белгілі бір әрекетінің азаматтық –
құқықтық шартқа айналдыруға, олардың құқықтары мен міндеттерін бекітуге
мүмкіндік беретін заң техникасының тәсілдері болып келеді. Сатып алу – сату
шартының нысаны оның бағасына, субьектілеріне және заңдық, шарттық
талаптарға сәйкес анықталады. Жүз айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомаға,
кәсіпкерлік қызметті қалыптастыру барысында жасалатын мәмілелер жазбаша
нысанда жасалуы қажет. Қозғалмайтын мүлікті сату бойынша шарттар сияқты
мемлекеттік тіркеуге жатады және мемлекеттік тіркеуден өткен кезеңінен
бастап жасалған болып есептеледі.
Сатып алу – сату шартының субьектілері ретінде азаматтық құқықтық
субьектілері, яғни жеке тұлға, заңды тұлға, әкімшілік аумақтық
бірлестіктер, мемлекет әрекет ете алады. Арнайы құқықтық қабілеттікті
иемденетін заңды тұлғалар сатып алу – сату бойынша қатынасқа тек арнайы
(жарғылық) құқықтық қабілеттілік шеңберінде қатыса алады. Егер мемлекеттік
келісім шартқа отыруына тоқталсақ; заңды түрде мемлекеттің құқық
қабілеттілігі шектелмеген, бірақ олармен жасалатын шарттардың мазмұны
мемлекет атқаратын экономикалық және басқа да функциялармен (қызметтермен)
анықталады. Жеке тұлғалардың сатып алу – сату шарттарын жасасу
мүмкіншілігіне олардың құқық - әрекет қабілеттіктерінің көлемі әсер етеді.
Мысалы, әрекет қабілеттілігі шектелген тұлғалар тек тұрмыстық
мәмілелерді жасай алады, ал басқа мәмілелерді жасауға олар өзінің
қамқоршысының келісімі болғанда ғана құқылы.
Негізінен: құқықтық қатынас субьектілері болып жеке басымен және
мүлкімен оқшауланған құқықтарға ие болатын және міндеттерді көтеретін
тұлғалар табылады.
Құқықтық қатынастың обьектісін материалды (заттық) заңды, идеологиялық
қылып болу толық мөлшерде азаматтық құқықтық шарттар үшін де жарамды болып
табылады. Сатып алу – сату шарты өзінің ерекше нысанасына (затына) заңды
және идеологиялық обьектілерін иемденеді. Кез келген зат тектік немесе жеке
сипаттары арқылы анықталған, жылжитын және жылжымайтын тауар болуы мүмкін.
Тектік заттарға келсек, олар қалған тауарлық массадан жекелену қажет екенін
айта аламыз, сөйтіп олар жеке сипаттар арқылы анықталатын заттарға
теңестіріледі және осындай түрінде сатып алу – сату шартының нысанасы бола
алады. Шарт заты (нысанасы)туралы келісім сатып алу – сату шартының бір
ғана елеулі жағдайы болып табылады. Егер шарт тауардың атауын және санын
айқындауға мүмкіндік берсе,нысанаға қатысты жағдай келісілген деп
есептеледі. Сатып алу – сату шартының бағасы дегеніміз оны алуға сатып
алушының немесе онымен көрсетілген үшінші тұлғаның құқығы бар, қарсылай
ақша түріндегі қанағаттандыру. Тармақатар, баға белгілеу, ставкалар және
т.б.заңдық актілерде қарастырылған жағдайларға уәкілді мемлекеттік
органдармен орнатылады. Нысан (құқықтық қатынас) өзінің мазмұнына
тараптардың құқықтары мен міндеттерінен, ал мазмұн (реттелетін қатынас) өз
қатысушыларының әрекеттерінен, олардың қызметтерінен қалыптасатын өз
мазмұнын иеленеді [1].
Шарт мазмұнында сатушының міндеттері айқындалады. Сатушы сатып алушыға
шартпен белгіленген тауарды беруге міндетті. Мұнда негізгі талаптар болып
мыналар саналады: тауардың атауы, сапасы, саны (көлемі). Осы үш талапты да
сатып алу – сату шарттары бойынша міндетті деп тануға болады.
Тауардың саны: Сатып алушыға берілуге тиіс тауар саны шартта тиісті
өлшем бірліктеріне сәйкес немесе ақшалай түрде анықталар, яғни шартта санды
анықтау үшін қажет алғашқы өлшемнің бағасы бекітілуге тиіс.
Тауардың сапасы: Сатушы сатып алушыға сапасы шарттқа сәйкес келетін
тауар беруге міндетті. Егер сатылатын тауардың сапасына заң актілерінде
белгіленген тәртіпке сәйкес, міндетті талаптар көзделсе, кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыратын сатушы сатып алушыға осы міндетті талаптарға
сәйкес келетін тауар беруге міндетті. Тауардың сапасына қойылатын міндетті
талаптар ҚР Сертификациялау туралы заңымен және ҚР стандарттау туралы
заңымен және заңға тәуелді нормативтік актілермен анықталады. Сатушы
тауарды жарамдылық мерзімдері шегінде пайдалануға мүмкін болатындай қылып
беруі керек. Жарамдылық мерзімдері заңдармен, мемлекеттік стандарттармен
міндетті талаптармен немесе өзге міндетті тәртіптермен, өндірушінің өзімен
орнатылады. Жарамдылық мерзімі деген ұғым тағамдарға, дәрілік заттарға т.б.
қолданылады. Тауардың сапасына кепілдік, егер шартта өзгеше көзделмесе,
оның барлық құрамдас бөліктерінде де қолданылады. Тауардың түр-түрі
дегеніміз (ассортимент) бір түрлі тауардың жиынтығының ішіндегі белгілеріне
және бір түрлі тауарлардың үлгісіне, сортына, түсіне, электр қуатының
тиісті өлшемдеріне (вольт) байланысты бөлінуі. Сатушы сатып алушыға шартта
көзделген немесе заттың функционалдық тағайындалуымен анықталатын барлық
құрама бөліктерімен беруге тиіс. Тауарды ыдысқа салып немесе буын түйіп
беруге міндетті [2].
Шартта сатушының құқығыда айқындалады. Ол сатып алу бағасын төлеуді
талап ету. Сатып алушының міндеті – тауарды қабылдап алу, ақысын төлеу
болып табылады. Тауар тасымалдануға тиісті болса, сатып алушы жүкті тиеп
жіберу үшін қажетті мәліметтерді хабарлауға міндетті. Сатып алушы шартты
бұзып затты қабылдамаса, сатушы оның затты қабылдауын талап етуге, болмаса
шартты орындаудан бас тартуына болады. Сатып алу – сату шартының міндеті
мынадай әрекеттер жасалса орындалды деп саналады.
1) Шартпен сатушының тауарды жеткізу міндетін қарастырса, тауар сатып
алушыға немесе ол көрсеткен тұлғаға табыс етілген соң;
2) Егер тауар көрсетілген тұлғаға сол жерде сатып алушының қарамағына
берілгесін.
Сатып алушыға артықшылық (жеңілдік) беретін тәуекелдің ауысуы туралы
шарт жағдайлары болуы мүмкін. Сатылатын тауарлар нотариат куәландыруды
немесе мемлекеттік тіркеуді талап ететін шарттарды рәсімдеуді талап етсе,
тауарға меншік құқығы пайда болуы шартты. Осымен бірге сатып алушыға
тәуекелге ауысады.
Тауар сату жөніндегі кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын сатушы
бөлшектеп сатып алу - сату шарты бойынша сатып алушыға кәсіпкерлік қызметке
байланысты емес, әдетте жеке өзіне, отбасында, үйінде немесе өзгеше
пайдалануға арналған тауарларды беруге міндеттенеді. Біздің көзқарасымыз
бойынша, бөлшектеп сату – алу шартында басты болып келетін нәрсе заттың
әдетті пайдалануы емес, бастысы сатып алушының тауарды көрсетілген мақсатта
алу ниеті және сатушының бұл жайында хабардар болуы. Бөлшектеп сатып алу –
сату шарты құқықтық реттелуінің ерекшеліктері бар. Бұл шартқа Азаматтық
Кодекстен басқа Қазақ ССР-нің 1991ж. 5 маусымындағы Тұтынушылардың құқығын
қорғау туралы заңы қолданылады.
Әдетте сатып алу – сату шарттарының нысаны ауызша болып келеді, осымен
қатар бұл шарттарды жазбаша нысанда жасау мүмкіншілігі де жоққа шығармайды.
Жазбаша нысан тараптардың құқықтары мен міндеттері болашақ уақытқа арналса
орынды болып келеді.
Егер заң актілерінде немесе бөлшектеп сатып алу – сату шартында, соның
ішінде сатып алушы қосылатын формулалардың немесе өзге де стандарттық
нысандарының талаптарында өзгеше белгіленбесе, сатушы сатып алушыға касса
немесе тауар чегін немесе тауарға ақы төленгенін растайтын өзге де құжатты
берген кезден бастап бөлшектеп сатып алу – сату шарты тиісті нысанда
жасалған болып есептеледі. Аталған құжаттардың сатып алушыда болмауы оны
шарттың жасалғандығын және жағдайларын растау үшін куәлік айғақтарға сүйену
мүмкіндігінен айырмайды.
Шарт бойынша, сатушы болып тек қана кәсіпкер тауарларды сататын ұйым
немесе азамат келе алады. Жалпы тәртіп бойынша бөлшек сауда лицензиясыз
жүзеге асырылады. Бөлшек сауданы лицензиялау бөлек заң актілерімен
қарастырылады. Бөлшектеп сатып алу – сату шартының нысанасы айналымнан
алынып тасталмаған кез келген заттар болуы мүмкін.
Тауар жеткізілімі шарты бойынша кәсіпкер болып табылатын сатушы сатып
алушыға өзі өндіретін немесе сатып алатын тауарларды кәсіпкерлік қызметке
немесе жеке өзіне, отбасына, үй ішіне және сол сияқты өзге де пайдалануға
байланысты емес өзге мақсаттарға пайдалану үшін келісілген мерзімде немесе
мерзімдерде беруге міндеттенеді. Тауар жеткізілімі шартының елеулі
айырмашылықтарының бірі одан туындайтын құқықтық қатынастар ұзаққа
созылатын болып келеді. Осыған байланысты ұзақ мерзімдер бойы шарт
тараптары өнімді тиеп жіберіп, алып тұрады, тауар жеткізілімін жүзеге асыру
үшін қажетті көптеген ұйымдық құқықтық шаралар қолданады.
Тауар жеткізілімі шартының жасау тәртібі өзгешелігі болып табылады.
Шарттың жобасын алған тарап 20 күннің ішінде оны қарап, шарттың бір
данасын екінші тарапқа береді. Тараптар арасында шарттың жекелеген
жағдайлары бойынша келіспеушіліктер пайда болған жағдайда шарт жасауды
ұсынған және тараптан осы жағдайлар бойынша келісу туралы ұсыныс алған
тарап осы ұсынысты алған күннен бастап отыз күн ішінде, егер өзге мерзім
тараптармен келісілмеген болса, шарттың тиісті талаптарын келісу жөнінде
шаралар қолдануға не басқа тарапты оны жасаудан бас тарту туралы жазбаша
түрде хабарландыруға тиіс [3].
Тауар жеткізілімі шартының нысаны – жазбаша. Шартты жасау, өзгерту,
бұзу немесе оның мерзімін ұзарту тараптары қол қойған келісім немесе хаттар
т.б. арқылы жасалады. Тауар жеткізілімі шарты әрбір мерзімге жасалады: ай,
тоқсан және басқа да ұзақ мерзімге. Шарттың жағдайларының бәрін оның
жүргізу кезеңдерінде келісіп алуға болады. Кейбір жағдайларды, ұзақ
мерзіміді шарттарда олар күнтізбелік жылға немесе одан да ұзақ, бірақ
шарттар жасалған жалпы мерзімнен аз мерзімге келісіледі. Шартта келісу
тәртібі болмаған жағдайда шарт тиісінше бір жылға немесе шарт талаптары
келісілген ұзақ мерзімге жасалған болып табылады.
Тауар жеткізілімі шартының тараптары болып кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын субьектілер келеді. Сатушы тауар беруші жағында тауар жеткізілімі
шартында ұйымдық – құқықтық нысанына қарамастан әрбір коммерциялық заңды
тұлғалар және заңды тұлға құрмаған, жеке мен ұжымдық кәсіпкерлер қатысады.
Сатып алушы болып тауарды өзіне пайдалануға байланысты емес мақсатта алатын
кез келегн субьектілер табылады. Мемлекет тауар жеткізілімі қатынастарында
сатып алушы ретінде ғана қатыса алады.
Келісімшарт жасасу шарты бойынша ауыл шаруашылық өнімін өндіруші өзі
өсірген ауыл шаруашылық өнімін ұқсату немесе сату үшін осындай өнімді сатып
алуды жүзеге асыратын дайындаушы – тұлғаға оны қабылдауға және ол үшін
төлеуге міндеттенеді. Келісімшарт жасасу шарты, тауар жеткізілімі шартындай
сипатталады, яғни ауыл шаруашылық өнімін дайындаушыға кәсіпкерлік
қызметінің жүзеге асырылуы негізінде беріледі, сондықтан келісімшарт жасасу
шарты өзінің сипаттамаларымен тауар жеткізілім шартына жақын. Келісім –
шарт жасасу шартының тараптары ретінде, сатушы және өнім дайындаушы болып,
көбінесе кәсіпкерлер әрекет етеді. Кейбір жағдайларда келісімшарт жасасу
қатынастарында өкілетті органдар арқылы мемлекет те қатыса алады.
Келісімшарт шарт жасасу шартының пәні болып ауыл шаруашылық
өндірісінің әртүрлі өнімі келе алады. Оның ішінде өсімдіктерді бастаудың,
балық шаруашылығы т.б. кіреді. Келісімшарт шарт жасасу шартының пәні болып
табылатын өнім одан әрі қайта өңдеу немесе сату үшін алынады.
Сонымен қатар ол мемлекеттік қор үшін арналуы да мүмкін. Келісімшарт
орындалу мерзімі оларды қолдану салаларына байланысты болады. Олардың
тәртібі тауар жеткізілімі шартымен бірдей болып келеді.
Энергиямен жабдықтау шарты көрсетілген ерекшеліктерді иемденетін
заттарды өткізуді реттейтін шарт. Энергия тұтынылатын және тектік
сипаттармен анықталатын болып табылады. Заттардың жіктеудің осы негіздері
оның сипаттамасын анықтайтын болып келеді. Энергиямен жабдықтау шарты
бойынша энергиямен жабдықтаушы ұйым абонентте жалғанған желі арқылы энергия
беруге міндеттенеді, ал абонент алынған энергия үшін ақы төлеуге, сондай-ақ
оны тұтынудың шартта көзделген режимін сақтауға, өзінің қарауындағы
энергетика желілерін пайдалану қауіпсіздігін және энергияны тұтынуға
байланысты пайдаланылатын аспаптар мен жабдықтардың ақаусыздығын қамтамасыз
етуге міндеттенеді. Энергиямен жабдықтау шарты консенсуалды, екі жақты,
өтемді болып табылады. Энергиямен жабдықтау шартының нысаны, тұтынушыларды
энергиямен жабдықтау шарты негізінде ғана қалыптасады. Бұл шарттың нысаны
мәміле нысанына қатысты жалпы ережелерге бағынады. Кәсіпкерлік қызмет
субьектілері арасындаығы энергиямен жабдықтау шарты жай жазбаша нысанда
бекітілуі мүмкін.
Энергиямен жабдықтау шартының тараптары жеке және заңды тұлғалар болуы
мүмкін. Аталған саладағы құқықтың реттеу ерекшелігі оның субьективтік
қатарына, әсіресе электр энергиясын сатушы тарапынан әсер етеді. Сатушыны
анықтауға байланысты заң нормалары электр энергиясын пайдалану ережелеріне
сәйкес кейбір қарама-қайшылықты иемденеді.
Шартта сатушының құқығы мен міндеттері айқындалады. Сатушы абонентке
энергия беруге міндетті. Бұл міндет жеткізілетін энергияның саны, сапасы,
сонымен бірге оны тарату тәртібі бойынша сұраныс арқылы нақтыланады.
Жеткізілетін энергия саны электр энергиясын тұрмыстық тұтыну үшін
тапсырмаған жағдайда мәнді болады, мұндай жағдайда ол тікелей шартпен
анықталады.
Тұтынушының құқығы мен міндеттері: Энергиямен жабдықтау шарты
абонентке тек құқықтар болуымен сипатталып қоймайды, оған заңнама бойынша
немесе шартпен бірқатар міндеттер де жүктеледі.
Кәсіпорынды сатып алу – сату шартының түрі болып табылады. Оның
мазмұнының ерекшелігі кәсіпорынның мүліктік кешен ретіндегі ерекшеліктегі
байланыс болып келеді. Кәсіпорын түсінігі ҚР-ның заңнамасында екі
мағынада қолданылады. 1-ден, кәсіпорындар бұл мемлекет меншігі негізінде
құрылған заңды тұлғалар. 2-ден, кәсіпорын кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру
үшін пайдаланылатын мүліктік кешен, оның режимі ҚР АК 119-бабымен және өзге
де заңнама нормаларымен анықталады. Кәсіпорынды сату шарты бойынша сатушы
тұтас алғанда кәсіпорынды мүліктік кешен ретінде сатып алушының меншігіне
беруге міндеттенеді, бұған сатушы басқа тұлғаларға беруге құқығы болмайтын
құқықтар мен міндеттер қосылмайды.
Кәсіпорынды сатып алу – сату шартының тараптары болып, сатушы және
сатып алушы болып келеді, оларға азаматтық – құықтық қатынастардың кез
келген субьектілері жеке және заңды тұлға жатады. Кәсіпорын кәсіпкерлік
мақсаттарда пайдаланатын мүліктік кешен болатындығы осы құқықтық қатынастар
қатысушыларының құрамына белгілі әсерін тигізу керек. Бұрын заңнамада
кәсіпорынды сатып алушылар бір немесе өзге субьектілерге қатысты тікелей
шектеу қойылмаған еді. Қазір бірқатар жағдайларда ҚР-ның Президентінің
Жекешелендіру туралы Жарлығының 2-бабы 4-тармағының әсерін еске алу
қажет. Тараптар шарт арқылы міндеттерін орындау және құқықтарын жүзеге
асыру үшін кез келген мерзімдерін бекітуі мүмкін.
Кәсіпорынды сату шарты жазбаша түрде жасалуы тиіс. Кәсіпорынды сату
шарты мемлекеттік тіркелуге тиіс, тіркелген кезінен бастап жасалған болып
есептеледі. Мемлекеттік тіркеудің талабын орындамау кәсіпорынды сату
шартының жарамсыздығына әкеп соғады.
Кәсіпорынды сату шарты, сатушы кәсіпорынның құрамына кіретін мүліктің
барлығын әрбір жеке заттарға немесе мүліктік обьектілерге заңмен немесе
шартпен қойылатын талаптарын сақтап беруге міндетті.
Азаматтық құқықтық қатынастар субьектісіне жүктелген міндеттерді
бұзғаны үшін және бұзушылықпен келтірілген уәкілетті тұлғаның мүліктік
шығындарын өтеуге байланысты қолданылатын заңмен немесе шартпен
қарастырылған мүліктік өтеу немесе мүліктік ауыртпалық жауапкершілік болып
анықталады. Шығындарды өтеуге және айып төлеуге жататын жауапкершіліктің
санкцияларын бөліп шығарады. Олардың қатарына кепілпұлды ұстап қалу сияқты
шара және т.б. жатады. Жауапкершілік шараларын шарттық міндеттемені
бұзушыға әсер етудің ұйымдастыру шараларынан немесе басқаша жедел
шаралардан айыру қажет. Олар құқықты бұзушы және бұзушылықтан жәбір шеккен
тұлғаның араларында құқықтық байланыстарды өзгертуге немесе тоқтатуға
бағытталған. Міндеттеменің орындалу жағдайы мен тәртібінің өзгеруі мұнда
кіруі мүмкін. Жедел шаралар шарт бойынша құқықтарды қорғаудың басқа
шаралары ішінде кішкентай үлес алады, бірақ бұл олардың маңыздылығын
азайтпайды. Сатушының негізгі міндеті сатып алушыға тауарды беру. Белгілі
бір затты жеке беруге байланысты міндеттеменің орындалмағаны үшін
жауапкершілік ҚР АК 416-бабында көрсетілген, ол өз кезегінде ҚР АК 355-
бабына сілтеме жасайды. Сатушының белгілі затты жеке беруіне мәжбүр
еткеннен басқа көрсетілген баптың 2-тармағына сәйкес, сатып алушы тиісті
шығындарды өндіріп алады. Тектік заттарды беруіне байланысты
міндеттемелердің орындалмауының нәтижесінде сатып алушы зиян шеккен
жағдайда, ол ҚР АК 350-бабына сәйкес оларды өндіре алады. Жауапкершіліктің
арнайы шараларын қолдану, сатып алушыны азаматтық құқықтық жауапкершіліктің
орынын толтыру механизмін толық көлемде қолдану және сатушыдан қалған
шығындарды өндіріп алу құқығынан айырмайды.
Сатып алу – сату шартының жәбірленуші тарабы мүліктік жауаптылықты
қолданумен қатар келтірілген моральдық зиянды өтетіп алуға да құзіретті.
1.2 Сатып алу-сату шартының түрлері және элементтері
Сатып алу-сату шарты бұл-мүлікті арқылы беруді қамтасыз ететін
шарттардың бір түрі.Әрекет етуші азаматтық-құқықтық нормалар оның бірнеше
түрін реттейді, олардың әрқайсысының ерекшелігі олар колданылатын
салалардың ерекшелігіне байланысты.Қәзіргі кезде оның түрлі қолданыс
табатынын айта кеткен жөң.Жеке кәсіпкерлер,жеке және мемлекеттік
кәсіпкерлер арсындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар, олармен
мемлекеттің мұқтажы үшін тауар сатып алу да қамтамсыз етіледі.Әрбір шарт
арнайы субъект құрамымен, оны жасасу тәртібімен және өзге қырлармен
ерекшелінеді.Тауар жеткізілімі шартында жіне сатып алу-сату шартының өзге
де түрлерінде, егер біз оларды сатып алу-сату шартының жалпы ережелерімен
салыстыратын болсақ еркшкліктер байқалады.Дегенмен, ол өзінің алуан
түрлілігіне қарамастан, азаматтық-құқықтық шарттардың ең тұрақты түрлерінің
бірі болып табылады.бұл шарттың жалпы ережелері ұзақ даму жолынан өткен
және олардың тек өмірге сәйкес келетіндері ғана сұрыпталған.
Сатып алу-сату шартына сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру
щартқа сияқты көзқарас дәстүрлі болып табылады.ҚР АК 270 бабының 3-ші
тармағына сәйкес зат үшінші тұлға меншігіне берілү мүмкіншілігіне жоққа
шығарылмайды.
Қазақстан Республикасының аумағындағы ҚСР Одағының және
республикалардың Азаматтық зандары негіздерінің 1991 жылы күшіне
енгізілуіне байланысты аталған шарт мүлікті сатып алушы тарабының
меншігіне, толық шаруашылық жүргзуіне, оралымынды басқаруына беретің болып
қарастырылды. [4]
Мұндай шешімді елі тұрғыда қарастыруға болады.
Біріншіден, мемлекеттік кәсіпорың, мекеме қатысуымен сатып алу-сату
шартын онда мемлекет аталған субъектілердің мүлікті оның меншігіне алуға
келісімімен берген шарт ретінде бағалауға болады осымен бірге мемлекет
аталған субъектілерде тиісті заттық құқықтар пайда болуына қарсы емес деп
табу мүмкін. Екіншіден, аталған заттық құқықтар мемлекеттік меншікке
негізделетін заңды тұлғалар меншік иелері ретінде мүлікті сатып ала алуы
үшін көлемі бойнша жеткілікті екенін болжауға болады.Осы көзқарасты
қолдасақ, онда осындай мүмкіншіліктер меншік иесінен ьасқа өзге де заттық
құқықтар иелерінде, мысалы, мүлікті сенімгерлікпен басқарушылар да бола
алатынын айта аламыз.
Осы екі көзқарастар сырттай тек теориялық тұрғыда болып келгеніне
қарамастан оларды одан әрі негіздеу мемлекеттік және оның құрған заңды
тұлғаларының қарым-қатынастарының тәжірибелік мәселелерін шешуге
мүмкіншілік бере алады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 406-бабына сәйкес:
”Сатып алу шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды) екінші
тараптан (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жнргізүіне немесе жедел
басқаруына беруге міндеттенеді, ал сатып алушы бұл мүлікті (тауарды)
қабылдауға және ол үшін белгілі бір ақша сомасын төлеуге міндетті”.Мұндай
анықтама қатысушылардың қатарын толық қамтуға мүмкіндік береді.Оған
азаматтар және занды тұлғалардан басқа мемлекет және субъект ретінде
әкімшілік аумақтық бірлестіктер қатыса алады.
Мемлекеттік кәсіпорын, қазыналық кәсіпорын, мемлекеттік мекеме
сатып алушы болған уақытта мүлік тиісінше олардың шаруашылық жүргізуіне,
жедел басқаруына өтеді.Сонымен қатар, меншік құқығы сатып алушы
республикалық немесе ломмуналдық кәсіпорын болып келгеніне байланысты
мемлекетте немесе әкімшілік аумақтық бірлестікте пайда болды. Бұл
мемлекеттік меншік нысанына негізделген занды тұлғалар тек шартты бөлініп
шығарылады деген пікірге әкелуі мүмкін.Бірақ бұл занды тұлға құру мүлікті
бірнеше мақсатта оқшаулау үшін манызды.Кейде осы жекеменщікке негізделген
заңды тұлғаларға да қатысты Мысалы, егер сатып алущы жеке мекеме болып
табылса, онда сатып алынған мүлікке жедел басқару құқығы пайда болатыны
анық.
Атап өтілгендей, сатып алу-сату шарты мүлікті беру бойынша барлық
қатынастарды қамтиды. Ертеректе бөлек болған тауар жеткізілімі,
келісімшарт, энергиямен жабдықтау шарттары қазір сатып алу-сату шартының
түр түрлері болып бағаланады.Бұдан басқа ,бөлшектеп сатып алу-сату шарты ,
кәсіпорынды сату шарты қарастырылған. Біздің заңнамада Ресей Федерациясының
Азаматтық кодексінің екінші бөлімінде бекітілген қозғалмайтын мүлікті сатып
алу-сату туралы жалпы нормалар жоқ. Біздің ойымызша, болашақта тауар
айналымының кенеюіне байлйнысты біздің азаматтық заңнамада да айтылғандай
нормалар қажет боладыАл, негізінен қандай да болсын сатып алу-сату шартына
ерекше бөлімде 25-тарауда мазмұңданған жалпы нормалар тарайды.
Сатып алу-сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын
заттарды беретін шарт ретінде бағалау(себебі тек жеке сипаттарымен
анықталатын заттар ғана меншік құқығының немесе заттық құқықтық нысанасы
бола алады) мүлікті құқықтарды сату ерекшелігін ескеруді талап етеді. [11]
Бағалы қағаздарды және валюталық құндылықтарды сатып алу-сатуда,
егер заңнама оларды сатып алу-сату үшін арнайы ержелер қарастырмаса, жалпы
ержелер қолданылады. Сонымен бірге бөлшектеп сатып алу-сатуға, тауар
жеткізіліміне, энергиямен жабдықтауарнайы нормалар қолданылады. Дегенмен
біз жалпы ережелер мәнін төмендетпеуіміз керек, өйткені осылардың көмегімен
көптеген даулы жағдайлар шешіледі.
Шарттын өзің сипаттауға көшейік. Сатып алу-сату консенсуалды шарт
болып табылады. Ол, екі жақ барлық елеулі жағдайлар бойынша келісімге
келген сәттен бастап аяқталған (сатып алу-сату шарты жасалған)болып
табылады. Шарттын жасалуы мен орындалуының бір уақытпен сәйкес
келуі(жасалған сәтінде орындалатын шарттын болуы) бұл ережені өзгертпейді.
Сатып алу-сату шарты ақылы шарт. Тауарларды беру оның сату бағасын
алуды талап етеді. Бірқатар жағдайларда сатып алу бағасы тауардың
экономикалық тепе-теңі болып келмейді, бірақ шартта кіріптарлықпен жасалған
мәміле көрініс таппауы керек, сол сияқты бағаны қалыптастыру жөніңдегі
міндетті нормалар да бұзылмауы керек. Оның ақылы мінезін(тепе-тең айырбас
ретіндегі)ескру кәмелетке толмаған немесе әрекетке қабілетсіз тұлғалардың
құқықтарын қорғау негізінде болуы тиіс. Сонымен бірге, бұл мемлекеттік
мүліктік мүдделерді неше түрлі аляқтықтардын қорғау үшін қажет.
Кейде сатып алу-сату шарттарын жасағанда ақылылық ережесін ауытқу
да болуы мүмкін(сондықтан тек жартылай ақылылық туралы айтуға болатын
шығар). Аталған мәмілелер өзінің заңдық табиғаты бойынша шартты мәмілелер
бола алады. Мыслы, егер сауда кәсіпорыны мыныңшы сатып алушыға ірі жеңілдік
жасаймын деп жарияласа(мәміле осы жөңіндегі шартпен жасалса).
Бір біріне қарсы бағытталған екі тараптың субъективтік құқықтары
мен міңдеттері сатып алу-сату шартын өзара шарт ретінде сипаттауға
мүмкіндік береді. әңгіме шарттың мәнің құратын құқықтары мен міңдеттері
туралы болады. Құқықтар мен міңдеттердің көмекші мөлшері екі жақтықтан
ауытқу болуы да мүмкін.
Сатып алу-сату мүлік иесінің(басқа құқық иеленушінің) өзгеруіне
әлеледі. Көрсетілген белгілер, сонымен қатар бұл шарттың ерекше мазмұны
аталған шарттың мүлік жалдау, мердігерлік, сыйға тарту және басқа да
шарттардан елеулі түрде ерекшеленетіні туралы корытынды жасауға мүмкіншілік
дереді. Дегенмен , сатып алу-сату шарты туралы нормалар жалпы мәңді де
иемденеді. Мысалы, олар мердігерлік қатынастарды реттеуде де есепке алынуы
қажет. Өзматермалдарымен жұмысты орындайтын мердігер оның сатушы рөлінде
болады. Басқа да азаматтық құқықтық қатынастар шенберінде сатып алу-сату
туралы нормаларды есепке алу қажет жағдайлар болуы мүмкін.
Басқа да құқықтық қатынастарда сияқты, сатып алу-сату шартының
элементтері болып біздің көзқарасымыз бойынша да субъект , объект және
мазмұн болып табылады. Шарттар элементінде оның тараптары, нысанасы,
бағасы өтеулі шарттар да, мерзімі, нысанасы мен мазмұны, яғни екі жақтың
құқықтары мен міндеттері жатады деген И.B.Елисеев және басқа да
авторлардың пікіріне өзіміздің келіспеушілігімізді білдіреміз. Мұндай
көзқарас азаматтық құқықтың неғұрлым тұрақты теориялық ережесіне теріс
ықпал етеді , түсініктін шынайы мәнін жоғалтуға әкеледі. [7]
Сатып алу-сату қатынасын 3 мәнде белгілеуге болады.
Біріншіден, бұл-сатып алу-сату экономикалық қатынасы.
Екіншіден, бұл-адамдардын ой елегінен өткен және құқық
нормаларымен бекітілген субъективтік идеологиялық қатынас. Ең сонында ,
сатып алу-сату шарты бұл- азаматтық құқықтық нормалардың жиынтығы. Құқықтық
реттеуден тәуелсіз тұрмыс етіп айырбастық материалдық қатынас ретінде
аталған құқықтық реттеудің арқасында (көмегңмен) құқықтық нысанға ие
болады. Ол нысан-құқықтық қатынас нысаны.
Шарт жағдайы, нысаны тулғалардан белгілі бір әрекетін азаматтық
құқықтық шартқа айналдыруға, олардың құқықтары мен міндеттерін бекітуге
мүмкіндік беретін заң техникасының тәсілдері болып келеді.
Сатып алу-сату шартының нысаны оның бағасына , субъектілеріне және
заңдық, шарттық талаптарға сәйкес анықталады. Оған Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 152-бабында бекітілген мәміле нысаны
туралы жалпы ережелер қолданымды болып келеді.
Жүз айлық есептік көрсеткіш жоғары сомаға, сонымен бірге
кәсіпкерлік кызметті қалыптастыру барысында жасалатын мәмілелер, жасалған
кезде орындалатындарын қоспағанда жазбаша нысан да жасалуы қажет. Қазақстан
Республикасы Президентінің “Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен
жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы” заң күші бар Жарлығына
сәйкес, жылжымайтын сатып алу-сату шарттары мемлекеттік тіркеуге жатады.
Азаматтық кодекстің 494- бабы кәсіпорынның сатып алу-сату шартының бір
құжаты құру жолымен, екі жақтың қол қоюымен жазбаша түрде жасалуын,
оған:инвентаризация актісін, бухгалтерлік балансты, кәсіпорынның құны мен
құрамы туралы тәуелсіз аудитор қорытындысының міндетті тіркелуін
қарастырады. Олар басқа да қозғалмайтын мүлікті сату бойынша, шарттар
сияқты мемлекеттік тіркеуге жатады және мемлекеттік тіркеу жатады және
мемлекеттік тіркеу кезенінен жасалған деп есептеледі.
Сатып алу-сату шартының субъектілері ретінде азаматтық құқық
субъектілері, яғни жеке тұлға, заңды тұлға, әкімшілік аумақтық
бірлестіктер, мемлекет әрекет ете алады. Сатып алу-сатудың қандай шарты
жасалатынына қарап кәсіпкерлік немесе кәсіпкерлік емес, бөлшек сатып алу-
сату шарты немесе мемлекеттік кәсіпорындард мүлкін жекешелендіру, олардың
қатысушылар құрамы да өзгереді. Басқа да жағдайларда қатысушылар құрамының
ерекшелігі сатып алу-сату шартарының жекелеген түрлері бойынша төменде
қарстырылатын болады. Мұнда тек барынша маңызды жағдайларды атап өтеміз.
Арнайы құқықтық қабілетті иемденетін заңды тұлғалар сатып алу-сату бойынша
қатынасқа тек арайы құқықтық қабілеттілік щенберінде қатыса алады, яғни бұл
жерде әңгіме қандай да бір оның жалпы щенбері туралы жүрмейді, құқықтық
қабілеттілік көлемі бар жекелеген құқықтық қатынаста нақтылануы қажет.
Жеке тұлғалардың сатып алу-сату шарттарын жасасу мүмкіншілігіне
олардың құқық-әрекет қабілеттіктерінің көлемі әсер етеді. Егер жүйелі
жүзеге асырылатын сауда-саттық қызметі туралы айтатын болсақ, онда жеке
тұлға тек жеке кәсіпкер мәртебесіне иемденген соң ғаңа оны жүргізүге
алатының ескерту керек немесе бұл қызмет коммерциялық заңды тұлғамен
жүргізілүне мүмкін. Негізінен : “Құқықтық қатынас субъектілері болып, жеке
басымен және мүлкімен оқшауланған, құқықтарға ие болатын және міндеттерді
көтеретін тұлғалар табылады” Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы
басқа мемлекеттердің азаматтық құқығы сияқты құқықтық қатынастарда жеке
тұлғалар қаумдастықтарының қатысуын да қарастырады, дегенмен бұл
келтірілген аңықтаманың дұрыстығына әсерін тигізбейді.
Сатып алу-сату шартының нысанасы (нысанасы).
Құқықтық қатынастың объектісің материалды заңды, идеологиялық қылып
бөлу толық мөдшерде азаматтық-құқықтық шарттар үшін де жарамды болып
табылады. [9]
Сатып алу-сату шарты өзінің еркше нысанасына, заңды және
идеологиялық объектілеріне иемденеді.
Қазіргі жағдайда олардың әрқайсысының мәні бірдей. Дегенмен,
қазіргі өндірістің өсуі, тауарлардың алуан түрлілігі және оларды пайдалану
мақсаттарының кенуюі, сатып алынатың тауардың сатып алу-сату затына
талаптардың жоғарылауна әкеледі, әсіресе егер тауар кейбір ерекше
мақсаттарға арналса. Келісімшарт нормаларында олардың барынша аңық
бекітілмеуі жаңылысуға немесе сатып алу-сату затындағы қателікке әкелуі
мүмкін. Бөлшектеп сатып алу-сату щарттары жасалса, заң шығарушы сатылатын
өнімнің сапасы, қаіпсіздігі бойынша талаптарды бекіте отырып, тұтынушы
жағдайын барынша күшейтуге әрекет етеді.
Заттар сатып алу-сату шарты нысанасының барынша кең тараған түрі
болып келеді. Кез-келген зат тектік немесе жеке сипаттар арқылы аңықталған,
жылжитын және жылжымайтын тауар болуы мүмкін.
Тектік заттарға келсек, олар қалған тауарлық мссадан жекеленуі қажет
екенің айта аламыз, сөйтіп олар жеке сипаттар арқылы анықталатын заттарға
тенестітіледі және осындай түрінде сатып алу-сату щартының нысанасы бола
алады. Егер әңгіме жекеленбеген тектік тауарды сату жөніңде болса, онда
сатып алу-сату шартының нысанасы болып зат емес, мүліктік құқық келеді.
Осындай жағдай сатып алу-сату шартының нысанасы болашақ заттар болып
келгенде де орын алады.
Тауар әлі өңдірілмеген немесе тауар табиғатта мүлдем жоқ. Батыс
Еуропа елдерінің сауда құқығы жүйесіндегі бұған қатысты үш түрлі көзқарас
бар: біріншіден, кез-келген жағдайда сатушы шартта көрсетілген нысананы
табыс етуді қамтамасыз етуге міндетті (ол табиғатта бар болғанмен
теңестіріледі) , егер шарттың орындалмауы дүлей күштер салдарынан болғаның
дәлелдей алмаса, ол шартта бұзушы болып саналады; екінші көзқарс бойынша,
егер тауар сатушының әрекетіне байланыссыз себептер бойынша өз қалыптасуына
иемденбесе, шарт “нысананың болмауы” салдарынаң тоқтатылады, ең соныңда,
егер сатып алушы өзіне белгілі себептермен тауардың қалай болса да
жеткізілгеніне үміттенетін болса, онда шарт нысанасы тауар емес “сатып
алушының үміті” болып есептеледі.
Жоғарыдағы мысалдар нысана ерекшеленуінің негізгі мәнін көрсету
үшін келтіріліп отыр: шарт нысанасының сипаттамалары ең алдымен, шарт
орындалмауының тәуеклі үлесуіне, екі жақтың құқықтары мен міндеттеріне әсер
етеді. Нысана ерекшелігі сонымен бірге сатып алу-сатуды жүзеге асыру
тәртібіне де әсер етеді, мысалы, шетелдік сатып алу-сату Қазақстан
Республикасының “Валюталық реттеу туралы”Заныңа және оның орындалуы үшін
қабылданған заңға тәуелді нормативтік актілерге сәйкес жүргізілетін болады.
Бағалы қағаздар айналымы Қазақстан Республикасының “Бағалы
қағаздар рыногы туралы”; “Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар мен
мәмілелерді тіркеу туралы” Заңдармен, сонымен бірге, заңға тәуелді
нормативтік актілермен реттеледі. Азаматтық айналымда шекткелген заттарды
сатып алу-сату жекелеген заң актілері бекіткен ережелерді сақтаумен
жүргізіледі, мысалы, Қазақстан Республикасының “Қарудың жекелеген
түрлерінің айналымы үшін мемлекеттік бақылау туралы” Занымен ж.б.
Күшінде болып келетін ҚР Азаматтық кодексі 406 бабының 4-ші
тармағында мүліктік құқықтар сатып алу-сату шартының нысанасы болып келуіне
қатысты жалпы мәңдегі норма бекітілген. Мүліктік құқықтарды беруге қатысты
мәмілелер кең таралуды иемденеді, оларға тауар биржаларында жасалған,
жекелеп алғанда оларға биржалық тауарлар жеткізілімі шартына немесе
биржалық тауарлар қатынасындағыміндеттер мен құқықтарды болашақта өткізу,
құқықтарды сату шарттары жатады .
Шарт заты туралы келісім сатып алу-сату шартының бір ғана елеулі
жағдайы болып табылады. [4]
Егер шарт тауарлардың атауын және саның айқындауға мүмкіндік
берсе, нысанаға қатысты жағдай келісілген деп есептеледі. Сатып алу-сату
шартының бағасы дегеніміз, оны алуға сатып алушының немесе онымен
корсетілген үшінші тұлғаның құқығы бар, қарсылай ақша түріндегі
қанағаттандыру. Ол Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 383-
бабының 1-ші тармағында бекітілген шарт бойынша бағаны қалыптастыру
бостандығына негізделеді. Тарифтер, баға белгілеу, ставкалар және т.б.
заңдық актілерде қарастырылған жағдайларда уәкілді мемлекеттік органлармен
орнатылады. Орталықтандырылмаған тәртіпте орнатылған баға белгілеу,
тарифтерден кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің өздері қойған бағаны,
тарифтерін ажырату қажет.
Монополистік қызмет субъектілерімен өткізілетінтауарларға баға
орталықтандырылған тәртіптен қойылады. Мысалы : Қазақстан республикасының
аумағында табиғи монополияны реттеу бойынша Қазақстан Республикасы Агенттік
төрағасының 1999 жылдың 25тамызында бекітілген “Мемлекеттік
кәсіпорындармен монопольді қалыптасатын қызметтерге бағаны реттеу Ережесі ”
сонымен бірге, 1998 жылдың 14 тамызында қабылданған Қазақстан
Республикасының бәсекені қорғау және табиғи монополия субъектілерінің
қызметтері мен жұмыстарына баға енгізу, бекіту, қарастыру, ұсыну тәртібі
туралы нұсқау қолданылады. Қазақстан Республикасы Президентінің
“Мемлекеттік кәсіпорыдар туралы” заң күші бар Жарлығының 40 бабының 1-ші
тармағы қазыналық кәсіпорырдар иен өткізілетін тауар бағалары өкілетті
органмен қойылаеының қарастырады.
Жарлықтын аталған бабының екіңші бөлігі 1999 жылдың 4 қазанында
“Қазақстан Респубдикасы Президентінің “Мемлекеттік кәсіпорын туралы” заң
күші бар Жарлығына толықтырулар енгізу туралы”Қазақстан Республикасы
занының редакциясында қазыналық кәсіпорындар мен монополиялық өндірілетін
тауарларға бағаны мемлекеттік реттеуді қарастырады.
Басым көпшілік жағдайларда баға шартпен қарастырылады. Егер
щарттың бағасы өзіңде нақты келісілмесе және оның жағдайлармен аңықталмаса,
онда бұл шарттың жарамдылығына әсер етпейді. Мұндай жағдайларда тауар
бағасы бойынша әдетте қолданылатын талаптар есепке аллынады, басқаша
айтқанда, негіз ретінде тауардың нарықтық құны алынады. Баға тауар
салмағына байланысты қойылса, егер шартта басқаша қарастырылса, ол таза
салмақ бойынша анықталады
Бұл сатып алушы үшін қолайлы ереже, әсіресе ыдыстың салмағы үлкен
немесе тауар қымбат болса және салмақтың кішігірім өзгеруі тауардың елеулі
қымбаттауына әкелсе.
Егер шарт тауар бағасы оны негіздейтін көрсеткішке байланысты
өзгертілуіне жататының қарастырса, бірақ бағаны қайта қарау тәсілі
анықталмаса баға шарты жасасу кезеніңдегі және тауарды беру бойынша
міндетті орындау уақытындағы көрсеткіштердің өзара қатысуымен анықталады.
Яғни тауарды оны өткізу кезенінде өз құны көтерілуі немесе тқмендеуне қарай
шарт бойынша онын бағасы тиісті дәрежеле көтерілуі немесе төмендеуі
қажет.Біздің көзқарасымыз бойынша, осы, Азаматтық кодекстің 438-бабының 3-
тармағында бекітілген ережелерде анықсыздық бар. Тауар бағасы шартты
жасасқан кездегі көрсеткіштердің және шарт бойынша ұсынылатын тауарларды
сақтандыру, тиеу, буып-түю, сатып алу, өндірү кезінде қалыптасатын олардың
өзіңдік құны қатысуының негізінде анықталуы керек. Осымен бірге Азаматтық
кодексте сатушының мерзімді өткізіп алуынан сатып алушының мүдделерін
қорғауға арналған норма да жетік емес деп табуға болады. Ол тек тауар құнын
тқмендетуді қарастыруы қажет , бірақ 438-баптың 3-ші тармағымен мәселе
былайша шешілмеген. Сатып алу бағасын төлеудің мерзімін сатып алушы өткізіп
алса, онда ол үшін баға тек көтерілу бағытында өзгеруі қажет. өкінішке орай
бұл да Азаматтық кодексте көрініс таппаған. Құқықтық қатынастар мазмұның
қарайық. Ол екі мәнде түсіндірілетін айтқан жөн. Біріншіден, құқықтық
ұатынастар мазмұны бұл – құқықтық реттелетін қоғамдық қатынас. Сонымен
бірге мазмұн деп екі жақтың құқықтары мен міндеттерін қарастырады.
Дегенмен, сатып алу-сату шарттарында экономикалық мазмұнмен
жанама байланысты иемденетін қатысушылардың айырықша заңды жүріс-тұрысы
барлығын мойындамасқа болмайда. Бұлардың қатарына оферта мен акцепті,
келіспеушілікті реттеуді, жедел шаралары қолдануды және басқа да
әрекеттерді жатқызуға болады.
Шарт мазмұнына қатысты жалпы көзқарастар осындай.
Осыдан әрі, біз оны сатып алушы мен сатушының құқықтары мен
міндеттері лүйінде жекелеп талдауға көшеміз.
2 Тауар жеткізілімі шартының мазмұны мен орындалуы
2.1 Тауар жеткізілімі шарты
Тауар жеткізілімі шартының ұғымы және элементтері Тауар жеткізілімі
шарты бойынша кәсіпкер болып табылатын сатушы (тауар беруші) сатып алушыға
өзі өндіретін немесе сатып алатын тауарларды кәсіпкерлік қызметке немесе
жеке өзіне, отбасына, үй ішіне жөне сол сияқты өзге де пайдалануға
байланысты емес өзге мақсаттарға пайдалану үшін келісілген мерзімде немесе
мерзімдерде беруге міндеттенеді.
Тауар жеткізілімі шартының бөлшектеп сатып алу-сату шарттарынан және
қарапайым саттық (тұрмыстық) сатып алу-сату шарттарынан түбегейлі
айырмашылығы бар. Тауар жеткізілімі шарты тауарлы-материалдық құндылықтарды
экономиканың кез-келген салаларында үлестіруге (қайта үлестіруге)
мүмкіншілік береді. Бұрын бұл шартқа жасанды түрде әкімшілік жоспарлау
мінез берілетін. Жеке заңнамалық шешімдер оны сатып алу-сату шартының бөлек
түрі ретінде қарастыруға әкелді. Осының нәтижесінде тауар жеткізілімі шарты
әкімшілік - жоспарлы болып танылмайды.
Алайда, оның функциялары сол күйінде қалады. Өндірістің жекелеген
салаларын орталықтандыру күшеюіне байланысты оның басқа сатып алу-сату
шарттарынан айырмашылығы өсе түседі.
Тауар жеткізілімі шарты нарық субъектілеріне өндірілген, импортталған,
экспортталған өнімдерді кез-келген бағытта тарату мүмкіндігіне ие қылады.
Оның көмегі арқылы өндіріс құралдары, өндіріске, қажет басқа тауар алынады,
тауарлардың жекелеген топтары өндірушіден бөлшектеп сатушыларға дейін
жүйеленген нарық инфраструктурасына ауысады.
Тауар жеткізілімі шартының елеулі айырмашылықтарының бірі одан
туындайтын құқықтық қатынастар ұзаққа созылатын болып келеді. Осыған
байланысты ұзақ мерзімдер бойы шарт тараптары өнімді тиеп жіберіп, алып
тұрады, тауар жеткізілімін жүзеге асыру үшін қажетті көптеген ұйымдық
құқықтық шараларды қолданады.
Тауар жеткізілімі шартын құқықтық реттеудің қайнар көздеріне тікелей
Азаматтық кодекс нормалары жатады. Олармен қатар маусымындағы № 536-
қаулысы, Қазақстан Республикасының министрлер кабинетінің 1993 жылғы 8
шілдедегі № 481-түзету және қосымша енгізген қаулысы жұмыс істейді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің тасымалдау туралы
нормалары тасымал қатынасының барлығында қолданылады. Ал, егер тауар
мемлекет қажеті үшін тасымалданса Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 16
мамырындағы 'Мемлекеттік сатып алу туралы" Заңы мен оны орындауға арналған
заңдастырылған нормативті актілері бар.
Тауар жеткізілімі шартының жасау тәртібі өзгешелігі болып табылады.
Шарттың жобасын алған таран 20 күннің ішінде оны қарап, шарттың бір данасын
екінші тарапқа береді. Тараптар арасында шарттың жекелеген жағдайлары
бойынша келіспеушіліктер пайда болған жағдайда шарт жасауды ұсынған және
басқа тараптан осы жағдайлар бойынша келісу туралы ұсыныс (келіспеушіліктер
хаттамасын) алған тарап осы ұсынысты алған күннен бастап отыз күн ішінде,
егер өзге мерзім тараптармен келісілмеген болса, шарттың тиісті талаптарын
келісу жөнінде шаралар қолдануға не басқа тарапты оны жасаудан бас тарту
туралы жазбаша түрде хабарландыруға тиіс.
Сонымен, акцентантпен қойылған ұсыныстарға жауап беру мерзімі көбею
жағынан қарастырылады. Өнім тапсыру туралы ереже бойынша ол 10 күнді
құрайды). Алғашқы оферентті шарт жасауға еріксіз көндіруге жол берілмейді
өнім тапсыру туралы ереже бойынша сатушының (өндірушінің) шарт жасаудан
басын тартқан немесе келіспеген жағдайларға байланысты сұрақтарды және
келіспеушіліктерді шешу үшін сот тәртібі қарастырылған еді. Заңнамадағы осы
шешім де азаматтық құқықтағы шарттың еркіндігі қағидатының күшеюіне
мүмкіншілік береді деп айта аламыз.
Тауар жеткізілімі шартының нысаны - жазбаша. Шартты жасау, озгерту,
бұзу немесе оның мерзімін ұзарту тараптары қол қойған келісім немесе
хаттар, факстар, телеграмм ал ар, теле-тайп программалар, радиограммалар
арқылы жасалады.
Тауар жеткізілімі шартында шарттың заты мен берілетін тауарлардың
санын анықтайтын жағдайларынан басқа, жеткізілетін тауарлардың
номенклатурасын (түр-түрін) бағасын анықтайтын, жеткізілетін өнімнің
сапасының жағдайлары да бекітілуі керек. Егер шартта осындай жағдайлар
көзделмесе, екі тараптың біреуінің талабы бойынша шарт жасалмаған деп
есептелінуі мүмкін. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
4
1 САТЫП АЛУ-САТУ ШАРТЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Сату-сатып алу шартының жалпы сипаттамасы
5
1.2 Сатып алу-сату шартының түрлері және элементтер
11
2 Тауар жеткізілімі шартының мазмұны мен орындалуы
2.1 Тауар жеткізілімі шарты
19
2.2 Келісімшарт жасасу шарты тәртібі
29
2.3 Айырбас шарты
32
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 36
КІРІСПЕ
1996 жылдың 1 шілдесінде Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің Ерекше бөлімі қабылданып, күшіне енді. Бұл өз мәнінде Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі нарықты қайта құру жылдарында қалыптасқан
азаматтық заң шығарудың ірі біріктіру (немесе жүйеленуі )болып
табылады,сонымен бірге онда бұдан бұрын Қазақстан Республикасының азаматтық
зандарыңда болмаған көптеген нормалар пайда болды.
Жаңа Азаматтық кодексті қоғамдық қатынастардың аса тиімді
реттеушісі ретінде бағалау қажет. Оның нормаларының мазмұны барынша айқын
болып табылады. Оған уақыт сынынан өткен көптеген заңдардың және заңға
тәуелді нормативтік актілердің ержелері енген.Бұны оңды құбылыс ретінде
бағалауға болады, дегенмен азаматтық кодексті тым толықтықта айыптайтын
көзқарастар да кездеседі. Себебі,онда сатып алу-сату мүлік жалдау және тағы
басқа да шарттар көптеген түр-түрлерімен қарастырылған. Мысалы, тауарларды
бөлшектеп сатып алу-сату шарты жеке көрсетілген,онда тұтынушылар құқығың
бекітуге артышылықтар берілген. Кәсіпкерлік шарттың ерекше сипаттар тауар
жеткізілімі шартына арналған нормаларды көрініс тапқан.Кез-келген қәзіргі
заманғы мемлекет жағдайы үшін сатып алу-сату шартының энергиямен жабдықтау
сияқты түрі манызды мәнді иемденеді,бұл да азаматтық кодексте және соған
сәйкес қабылданған заңға тәуелді нормативтік актілерде ескерелген.
Жекешелендірілген,мемлекеттік,соным ен бірге жаңадан пайда болған
жеке кәсіпорындар нарығының пайда болуына кәсіпорындарды сатуды құқықтық
реттеу сәйкес келді.Бұрын әрқашан реалдыболып келетін сыйға тарту шартына
қәзір өзгеше сипаттар берілген,енді бұл шарт консенсуалды да болуы
мүмкін.Сыйға тартуға тиым салу анық бекітілген. [2]
Және оның бірнеше саласының заң жүзінде қалай жүзеге асырып сонымен
қалай жұмыс жүргізүге болатындығың ашып көрсеткен,менде сол тарауды қарап
осы курстық жұмысты сол бойынша жаздым.
1 САТЫП АЛУ-САТУ ШАРТЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Сату-сатып алу шартының жалпы сипаттамасы
Сатып алу – сату шарты мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін
шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық құқықтық нормалар оның бірнеше
түрін реттейді, олардың әрқайсысының ерекшелігі, оларды қолдану саласына
байланысты болады. Әрбір шарт арнайы субьект құрамымен, оны жасасу
тәртібімен ерекшеленеді. Сатып алу – сату шартында сатып алушы жағына
мүлікті меншікке беру, немесе толық шаруашылық жүргізуіне, оралымды
басқаруына беретін болып қарастырылады. ҚР Азаматтық кодексінің 406-бабына
сәйкес : Сатып алу шарты бойынша (мүлікті сатушы (тауарды) екінші тараптың
(сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе жедел басқаруына
беруге міндеттенеді, ал сатып алушы бұл мүлікті (тауарды) қабылдауға және
ол үшін белгілі бір ақша сомасын (бағасын) төлеуге міндетті.
Сатып алу – сату шарты мүлікті беру бойынша барлық қатынастарды
қамтиды. Сатып алу – сату консенсуалды шарт болып табылады. Ол екі жақтың
барлық елеулі жағдайлар бойынша келісімге келген сәттен бастап аяқталған
(шарт) жасалған болып табылады. Шарттың жасалуы мен орындалуының бір
уақытпен сәйкес келуі бұл ережені өзгертпейді.
Сатып алу – сату шарты – ақылы шарт. Тауарды беру оның сату бағасын
талап етеді. Бірқатар жағдайларда оның сатып алу бағасы тауардың
экономикалық тепе-теңдігі болып келмейді, бірақ шартта кіріптарлықпен
жасалған мәміле көрініс таппауы керек. Сол сияқты бағаны қалыптастыру
жөніндегі міндетті нормалар да бұзылмауы керек. Сатып алу – сату
шарттарының элементтері болып субьект, обьект және мазмұн болып табылады.
Шарттар элементінде :
- оның тараптары;
- нысаны;
- бағасы өтеулі шарттар мерзімі;
- нысаны мен мазмұны яғни екі жақтың құқықтары мен міндеттері жатады.
Сатып алу – сату қатынасын 3 мәнде белгілеуге болады.
- сатып алу – сатудың экономикалық қатынасы.
- адамдардың ой елегінен өткен және құқық нормаларымен бекітілген
субьективтік идеологиялық қатынас.
Сатып алу – сату шарты бұл азаматтық құқықтық нормалардың жиынтығы.
Шарт жағдайы, нысаны тұлғалардың белгілі бір әрекетінің азаматтық –
құқықтық шартқа айналдыруға, олардың құқықтары мен міндеттерін бекітуге
мүмкіндік беретін заң техникасының тәсілдері болып келеді. Сатып алу – сату
шартының нысаны оның бағасына, субьектілеріне және заңдық, шарттық
талаптарға сәйкес анықталады. Жүз айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомаға,
кәсіпкерлік қызметті қалыптастыру барысында жасалатын мәмілелер жазбаша
нысанда жасалуы қажет. Қозғалмайтын мүлікті сату бойынша шарттар сияқты
мемлекеттік тіркеуге жатады және мемлекеттік тіркеуден өткен кезеңінен
бастап жасалған болып есептеледі.
Сатып алу – сату шартының субьектілері ретінде азаматтық құқықтық
субьектілері, яғни жеке тұлға, заңды тұлға, әкімшілік аумақтық
бірлестіктер, мемлекет әрекет ете алады. Арнайы құқықтық қабілеттікті
иемденетін заңды тұлғалар сатып алу – сату бойынша қатынасқа тек арнайы
(жарғылық) құқықтық қабілеттілік шеңберінде қатыса алады. Егер мемлекеттік
келісім шартқа отыруына тоқталсақ; заңды түрде мемлекеттің құқық
қабілеттілігі шектелмеген, бірақ олармен жасалатын шарттардың мазмұны
мемлекет атқаратын экономикалық және басқа да функциялармен (қызметтермен)
анықталады. Жеке тұлғалардың сатып алу – сату шарттарын жасасу
мүмкіншілігіне олардың құқық - әрекет қабілеттіктерінің көлемі әсер етеді.
Мысалы, әрекет қабілеттілігі шектелген тұлғалар тек тұрмыстық
мәмілелерді жасай алады, ал басқа мәмілелерді жасауға олар өзінің
қамқоршысының келісімі болғанда ғана құқылы.
Негізінен: құқықтық қатынас субьектілері болып жеке басымен және
мүлкімен оқшауланған құқықтарға ие болатын және міндеттерді көтеретін
тұлғалар табылады.
Құқықтық қатынастың обьектісін материалды (заттық) заңды, идеологиялық
қылып болу толық мөлшерде азаматтық құқықтық шарттар үшін де жарамды болып
табылады. Сатып алу – сату шарты өзінің ерекше нысанасына (затына) заңды
және идеологиялық обьектілерін иемденеді. Кез келген зат тектік немесе жеке
сипаттары арқылы анықталған, жылжитын және жылжымайтын тауар болуы мүмкін.
Тектік заттарға келсек, олар қалған тауарлық массадан жекелену қажет екенін
айта аламыз, сөйтіп олар жеке сипаттар арқылы анықталатын заттарға
теңестіріледі және осындай түрінде сатып алу – сату шартының нысанасы бола
алады. Шарт заты (нысанасы)туралы келісім сатып алу – сату шартының бір
ғана елеулі жағдайы болып табылады. Егер шарт тауардың атауын және санын
айқындауға мүмкіндік берсе,нысанаға қатысты жағдай келісілген деп
есептеледі. Сатып алу – сату шартының бағасы дегеніміз оны алуға сатып
алушының немесе онымен көрсетілген үшінші тұлғаның құқығы бар, қарсылай
ақша түріндегі қанағаттандыру. Тармақатар, баға белгілеу, ставкалар және
т.б.заңдық актілерде қарастырылған жағдайларға уәкілді мемлекеттік
органдармен орнатылады. Нысан (құқықтық қатынас) өзінің мазмұнына
тараптардың құқықтары мен міндеттерінен, ал мазмұн (реттелетін қатынас) өз
қатысушыларының әрекеттерінен, олардың қызметтерінен қалыптасатын өз
мазмұнын иеленеді [1].
Шарт мазмұнында сатушының міндеттері айқындалады. Сатушы сатып алушыға
шартпен белгіленген тауарды беруге міндетті. Мұнда негізгі талаптар болып
мыналар саналады: тауардың атауы, сапасы, саны (көлемі). Осы үш талапты да
сатып алу – сату шарттары бойынша міндетті деп тануға болады.
Тауардың саны: Сатып алушыға берілуге тиіс тауар саны шартта тиісті
өлшем бірліктеріне сәйкес немесе ақшалай түрде анықталар, яғни шартта санды
анықтау үшін қажет алғашқы өлшемнің бағасы бекітілуге тиіс.
Тауардың сапасы: Сатушы сатып алушыға сапасы шарттқа сәйкес келетін
тауар беруге міндетті. Егер сатылатын тауардың сапасына заң актілерінде
белгіленген тәртіпке сәйкес, міндетті талаптар көзделсе, кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыратын сатушы сатып алушыға осы міндетті талаптарға
сәйкес келетін тауар беруге міндетті. Тауардың сапасына қойылатын міндетті
талаптар ҚР Сертификациялау туралы заңымен және ҚР стандарттау туралы
заңымен және заңға тәуелді нормативтік актілермен анықталады. Сатушы
тауарды жарамдылық мерзімдері шегінде пайдалануға мүмкін болатындай қылып
беруі керек. Жарамдылық мерзімдері заңдармен, мемлекеттік стандарттармен
міндетті талаптармен немесе өзге міндетті тәртіптермен, өндірушінің өзімен
орнатылады. Жарамдылық мерзімі деген ұғым тағамдарға, дәрілік заттарға т.б.
қолданылады. Тауардың сапасына кепілдік, егер шартта өзгеше көзделмесе,
оның барлық құрамдас бөліктерінде де қолданылады. Тауардың түр-түрі
дегеніміз (ассортимент) бір түрлі тауардың жиынтығының ішіндегі белгілеріне
және бір түрлі тауарлардың үлгісіне, сортына, түсіне, электр қуатының
тиісті өлшемдеріне (вольт) байланысты бөлінуі. Сатушы сатып алушыға шартта
көзделген немесе заттың функционалдық тағайындалуымен анықталатын барлық
құрама бөліктерімен беруге тиіс. Тауарды ыдысқа салып немесе буын түйіп
беруге міндетті [2].
Шартта сатушының құқығыда айқындалады. Ол сатып алу бағасын төлеуді
талап ету. Сатып алушының міндеті – тауарды қабылдап алу, ақысын төлеу
болып табылады. Тауар тасымалдануға тиісті болса, сатып алушы жүкті тиеп
жіберу үшін қажетті мәліметтерді хабарлауға міндетті. Сатып алушы шартты
бұзып затты қабылдамаса, сатушы оның затты қабылдауын талап етуге, болмаса
шартты орындаудан бас тартуына болады. Сатып алу – сату шартының міндеті
мынадай әрекеттер жасалса орындалды деп саналады.
1) Шартпен сатушының тауарды жеткізу міндетін қарастырса, тауар сатып
алушыға немесе ол көрсеткен тұлғаға табыс етілген соң;
2) Егер тауар көрсетілген тұлғаға сол жерде сатып алушының қарамағына
берілгесін.
Сатып алушыға артықшылық (жеңілдік) беретін тәуекелдің ауысуы туралы
шарт жағдайлары болуы мүмкін. Сатылатын тауарлар нотариат куәландыруды
немесе мемлекеттік тіркеуді талап ететін шарттарды рәсімдеуді талап етсе,
тауарға меншік құқығы пайда болуы шартты. Осымен бірге сатып алушыға
тәуекелге ауысады.
Тауар сату жөніндегі кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын сатушы
бөлшектеп сатып алу - сату шарты бойынша сатып алушыға кәсіпкерлік қызметке
байланысты емес, әдетте жеке өзіне, отбасында, үйінде немесе өзгеше
пайдалануға арналған тауарларды беруге міндеттенеді. Біздің көзқарасымыз
бойынша, бөлшектеп сату – алу шартында басты болып келетін нәрсе заттың
әдетті пайдалануы емес, бастысы сатып алушының тауарды көрсетілген мақсатта
алу ниеті және сатушының бұл жайында хабардар болуы. Бөлшектеп сатып алу –
сату шарты құқықтық реттелуінің ерекшеліктері бар. Бұл шартқа Азаматтық
Кодекстен басқа Қазақ ССР-нің 1991ж. 5 маусымындағы Тұтынушылардың құқығын
қорғау туралы заңы қолданылады.
Әдетте сатып алу – сату шарттарының нысаны ауызша болып келеді, осымен
қатар бұл шарттарды жазбаша нысанда жасау мүмкіншілігі де жоққа шығармайды.
Жазбаша нысан тараптардың құқықтары мен міндеттері болашақ уақытқа арналса
орынды болып келеді.
Егер заң актілерінде немесе бөлшектеп сатып алу – сату шартында, соның
ішінде сатып алушы қосылатын формулалардың немесе өзге де стандарттық
нысандарының талаптарында өзгеше белгіленбесе, сатушы сатып алушыға касса
немесе тауар чегін немесе тауарға ақы төленгенін растайтын өзге де құжатты
берген кезден бастап бөлшектеп сатып алу – сату шарты тиісті нысанда
жасалған болып есептеледі. Аталған құжаттардың сатып алушыда болмауы оны
шарттың жасалғандығын және жағдайларын растау үшін куәлік айғақтарға сүйену
мүмкіндігінен айырмайды.
Шарт бойынша, сатушы болып тек қана кәсіпкер тауарларды сататын ұйым
немесе азамат келе алады. Жалпы тәртіп бойынша бөлшек сауда лицензиясыз
жүзеге асырылады. Бөлшек сауданы лицензиялау бөлек заң актілерімен
қарастырылады. Бөлшектеп сатып алу – сату шартының нысанасы айналымнан
алынып тасталмаған кез келген заттар болуы мүмкін.
Тауар жеткізілімі шарты бойынша кәсіпкер болып табылатын сатушы сатып
алушыға өзі өндіретін немесе сатып алатын тауарларды кәсіпкерлік қызметке
немесе жеке өзіне, отбасына, үй ішіне және сол сияқты өзге де пайдалануға
байланысты емес өзге мақсаттарға пайдалану үшін келісілген мерзімде немесе
мерзімдерде беруге міндеттенеді. Тауар жеткізілімі шартының елеулі
айырмашылықтарының бірі одан туындайтын құқықтық қатынастар ұзаққа
созылатын болып келеді. Осыған байланысты ұзақ мерзімдер бойы шарт
тараптары өнімді тиеп жіберіп, алып тұрады, тауар жеткізілімін жүзеге асыру
үшін қажетті көптеген ұйымдық құқықтық шаралар қолданады.
Тауар жеткізілімі шартының жасау тәртібі өзгешелігі болып табылады.
Шарттың жобасын алған тарап 20 күннің ішінде оны қарап, шарттың бір
данасын екінші тарапқа береді. Тараптар арасында шарттың жекелеген
жағдайлары бойынша келіспеушіліктер пайда болған жағдайда шарт жасауды
ұсынған және тараптан осы жағдайлар бойынша келісу туралы ұсыныс алған
тарап осы ұсынысты алған күннен бастап отыз күн ішінде, егер өзге мерзім
тараптармен келісілмеген болса, шарттың тиісті талаптарын келісу жөнінде
шаралар қолдануға не басқа тарапты оны жасаудан бас тарту туралы жазбаша
түрде хабарландыруға тиіс [3].
Тауар жеткізілімі шартының нысаны – жазбаша. Шартты жасау, өзгерту,
бұзу немесе оның мерзімін ұзарту тараптары қол қойған келісім немесе хаттар
т.б. арқылы жасалады. Тауар жеткізілімі шарты әрбір мерзімге жасалады: ай,
тоқсан және басқа да ұзақ мерзімге. Шарттың жағдайларының бәрін оның
жүргізу кезеңдерінде келісіп алуға болады. Кейбір жағдайларды, ұзақ
мерзіміді шарттарда олар күнтізбелік жылға немесе одан да ұзақ, бірақ
шарттар жасалған жалпы мерзімнен аз мерзімге келісіледі. Шартта келісу
тәртібі болмаған жағдайда шарт тиісінше бір жылға немесе шарт талаптары
келісілген ұзақ мерзімге жасалған болып табылады.
Тауар жеткізілімі шартының тараптары болып кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын субьектілер келеді. Сатушы тауар беруші жағында тауар жеткізілімі
шартында ұйымдық – құқықтық нысанына қарамастан әрбір коммерциялық заңды
тұлғалар және заңды тұлға құрмаған, жеке мен ұжымдық кәсіпкерлер қатысады.
Сатып алушы болып тауарды өзіне пайдалануға байланысты емес мақсатта алатын
кез келегн субьектілер табылады. Мемлекет тауар жеткізілімі қатынастарында
сатып алушы ретінде ғана қатыса алады.
Келісімшарт жасасу шарты бойынша ауыл шаруашылық өнімін өндіруші өзі
өсірген ауыл шаруашылық өнімін ұқсату немесе сату үшін осындай өнімді сатып
алуды жүзеге асыратын дайындаушы – тұлғаға оны қабылдауға және ол үшін
төлеуге міндеттенеді. Келісімшарт жасасу шарты, тауар жеткізілімі шартындай
сипатталады, яғни ауыл шаруашылық өнімін дайындаушыға кәсіпкерлік
қызметінің жүзеге асырылуы негізінде беріледі, сондықтан келісімшарт жасасу
шарты өзінің сипаттамаларымен тауар жеткізілім шартына жақын. Келісім –
шарт жасасу шартының тараптары ретінде, сатушы және өнім дайындаушы болып,
көбінесе кәсіпкерлер әрекет етеді. Кейбір жағдайларда келісімшарт жасасу
қатынастарында өкілетті органдар арқылы мемлекет те қатыса алады.
Келісімшарт шарт жасасу шартының пәні болып ауыл шаруашылық
өндірісінің әртүрлі өнімі келе алады. Оның ішінде өсімдіктерді бастаудың,
балық шаруашылығы т.б. кіреді. Келісімшарт шарт жасасу шартының пәні болып
табылатын өнім одан әрі қайта өңдеу немесе сату үшін алынады.
Сонымен қатар ол мемлекеттік қор үшін арналуы да мүмкін. Келісімшарт
орындалу мерзімі оларды қолдану салаларына байланысты болады. Олардың
тәртібі тауар жеткізілімі шартымен бірдей болып келеді.
Энергиямен жабдықтау шарты көрсетілген ерекшеліктерді иемденетін
заттарды өткізуді реттейтін шарт. Энергия тұтынылатын және тектік
сипаттармен анықталатын болып табылады. Заттардың жіктеудің осы негіздері
оның сипаттамасын анықтайтын болып келеді. Энергиямен жабдықтау шарты
бойынша энергиямен жабдықтаушы ұйым абонентте жалғанған желі арқылы энергия
беруге міндеттенеді, ал абонент алынған энергия үшін ақы төлеуге, сондай-ақ
оны тұтынудың шартта көзделген режимін сақтауға, өзінің қарауындағы
энергетика желілерін пайдалану қауіпсіздігін және энергияны тұтынуға
байланысты пайдаланылатын аспаптар мен жабдықтардың ақаусыздығын қамтамасыз
етуге міндеттенеді. Энергиямен жабдықтау шарты консенсуалды, екі жақты,
өтемді болып табылады. Энергиямен жабдықтау шартының нысаны, тұтынушыларды
энергиямен жабдықтау шарты негізінде ғана қалыптасады. Бұл шарттың нысаны
мәміле нысанына қатысты жалпы ережелерге бағынады. Кәсіпкерлік қызмет
субьектілері арасындаығы энергиямен жабдықтау шарты жай жазбаша нысанда
бекітілуі мүмкін.
Энергиямен жабдықтау шартының тараптары жеке және заңды тұлғалар болуы
мүмкін. Аталған саладағы құқықтың реттеу ерекшелігі оның субьективтік
қатарына, әсіресе электр энергиясын сатушы тарапынан әсер етеді. Сатушыны
анықтауға байланысты заң нормалары электр энергиясын пайдалану ережелеріне
сәйкес кейбір қарама-қайшылықты иемденеді.
Шартта сатушының құқығы мен міндеттері айқындалады. Сатушы абонентке
энергия беруге міндетті. Бұл міндет жеткізілетін энергияның саны, сапасы,
сонымен бірге оны тарату тәртібі бойынша сұраныс арқылы нақтыланады.
Жеткізілетін энергия саны электр энергиясын тұрмыстық тұтыну үшін
тапсырмаған жағдайда мәнді болады, мұндай жағдайда ол тікелей шартпен
анықталады.
Тұтынушының құқығы мен міндеттері: Энергиямен жабдықтау шарты
абонентке тек құқықтар болуымен сипатталып қоймайды, оған заңнама бойынша
немесе шартпен бірқатар міндеттер де жүктеледі.
Кәсіпорынды сатып алу – сату шартының түрі болып табылады. Оның
мазмұнының ерекшелігі кәсіпорынның мүліктік кешен ретіндегі ерекшеліктегі
байланыс болып келеді. Кәсіпорын түсінігі ҚР-ның заңнамасында екі
мағынада қолданылады. 1-ден, кәсіпорындар бұл мемлекет меншігі негізінде
құрылған заңды тұлғалар. 2-ден, кәсіпорын кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру
үшін пайдаланылатын мүліктік кешен, оның режимі ҚР АК 119-бабымен және өзге
де заңнама нормаларымен анықталады. Кәсіпорынды сату шарты бойынша сатушы
тұтас алғанда кәсіпорынды мүліктік кешен ретінде сатып алушының меншігіне
беруге міндеттенеді, бұған сатушы басқа тұлғаларға беруге құқығы болмайтын
құқықтар мен міндеттер қосылмайды.
Кәсіпорынды сатып алу – сату шартының тараптары болып, сатушы және
сатып алушы болып келеді, оларға азаматтық – құықтық қатынастардың кез
келген субьектілері жеке және заңды тұлға жатады. Кәсіпорын кәсіпкерлік
мақсаттарда пайдаланатын мүліктік кешен болатындығы осы құқықтық қатынастар
қатысушыларының құрамына белгілі әсерін тигізу керек. Бұрын заңнамада
кәсіпорынды сатып алушылар бір немесе өзге субьектілерге қатысты тікелей
шектеу қойылмаған еді. Қазір бірқатар жағдайларда ҚР-ның Президентінің
Жекешелендіру туралы Жарлығының 2-бабы 4-тармағының әсерін еске алу
қажет. Тараптар шарт арқылы міндеттерін орындау және құқықтарын жүзеге
асыру үшін кез келген мерзімдерін бекітуі мүмкін.
Кәсіпорынды сату шарты жазбаша түрде жасалуы тиіс. Кәсіпорынды сату
шарты мемлекеттік тіркелуге тиіс, тіркелген кезінен бастап жасалған болып
есептеледі. Мемлекеттік тіркеудің талабын орындамау кәсіпорынды сату
шартының жарамсыздығына әкеп соғады.
Кәсіпорынды сату шарты, сатушы кәсіпорынның құрамына кіретін мүліктің
барлығын әрбір жеке заттарға немесе мүліктік обьектілерге заңмен немесе
шартпен қойылатын талаптарын сақтап беруге міндетті.
Азаматтық құқықтық қатынастар субьектісіне жүктелген міндеттерді
бұзғаны үшін және бұзушылықпен келтірілген уәкілетті тұлғаның мүліктік
шығындарын өтеуге байланысты қолданылатын заңмен немесе шартпен
қарастырылған мүліктік өтеу немесе мүліктік ауыртпалық жауапкершілік болып
анықталады. Шығындарды өтеуге және айып төлеуге жататын жауапкершіліктің
санкцияларын бөліп шығарады. Олардың қатарына кепілпұлды ұстап қалу сияқты
шара және т.б. жатады. Жауапкершілік шараларын шарттық міндеттемені
бұзушыға әсер етудің ұйымдастыру шараларынан немесе басқаша жедел
шаралардан айыру қажет. Олар құқықты бұзушы және бұзушылықтан жәбір шеккен
тұлғаның араларында құқықтық байланыстарды өзгертуге немесе тоқтатуға
бағытталған. Міндеттеменің орындалу жағдайы мен тәртібінің өзгеруі мұнда
кіруі мүмкін. Жедел шаралар шарт бойынша құқықтарды қорғаудың басқа
шаралары ішінде кішкентай үлес алады, бірақ бұл олардың маңыздылығын
азайтпайды. Сатушының негізгі міндеті сатып алушыға тауарды беру. Белгілі
бір затты жеке беруге байланысты міндеттеменің орындалмағаны үшін
жауапкершілік ҚР АК 416-бабында көрсетілген, ол өз кезегінде ҚР АК 355-
бабына сілтеме жасайды. Сатушының белгілі затты жеке беруіне мәжбүр
еткеннен басқа көрсетілген баптың 2-тармағына сәйкес, сатып алушы тиісті
шығындарды өндіріп алады. Тектік заттарды беруіне байланысты
міндеттемелердің орындалмауының нәтижесінде сатып алушы зиян шеккен
жағдайда, ол ҚР АК 350-бабына сәйкес оларды өндіре алады. Жауапкершіліктің
арнайы шараларын қолдану, сатып алушыны азаматтық құқықтық жауапкершіліктің
орынын толтыру механизмін толық көлемде қолдану және сатушыдан қалған
шығындарды өндіріп алу құқығынан айырмайды.
Сатып алу – сату шартының жәбірленуші тарабы мүліктік жауаптылықты
қолданумен қатар келтірілген моральдық зиянды өтетіп алуға да құзіретті.
1.2 Сатып алу-сату шартының түрлері және элементтері
Сатып алу-сату шарты бұл-мүлікті арқылы беруді қамтасыз ететін
шарттардың бір түрі.Әрекет етуші азаматтық-құқықтық нормалар оның бірнеше
түрін реттейді, олардың әрқайсысының ерекшелігі олар колданылатын
салалардың ерекшелігіне байланысты.Қәзіргі кезде оның түрлі қолданыс
табатынын айта кеткен жөң.Жеке кәсіпкерлер,жеке және мемлекеттік
кәсіпкерлер арсындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар, олармен
мемлекеттің мұқтажы үшін тауар сатып алу да қамтамсыз етіледі.Әрбір шарт
арнайы субъект құрамымен, оны жасасу тәртібімен және өзге қырлармен
ерекшелінеді.Тауар жеткізілімі шартында жіне сатып алу-сату шартының өзге
де түрлерінде, егер біз оларды сатып алу-сату шартының жалпы ережелерімен
салыстыратын болсақ еркшкліктер байқалады.Дегенмен, ол өзінің алуан
түрлілігіне қарамастан, азаматтық-құқықтық шарттардың ең тұрақты түрлерінің
бірі болып табылады.бұл шарттың жалпы ережелері ұзақ даму жолынан өткен
және олардың тек өмірге сәйкес келетіндері ғана сұрыпталған.
Сатып алу-сату шартына сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру
щартқа сияқты көзқарас дәстүрлі болып табылады.ҚР АК 270 бабының 3-ші
тармағына сәйкес зат үшінші тұлға меншігіне берілү мүмкіншілігіне жоққа
шығарылмайды.
Қазақстан Республикасының аумағындағы ҚСР Одағының және
республикалардың Азаматтық зандары негіздерінің 1991 жылы күшіне
енгізілуіне байланысты аталған шарт мүлікті сатып алушы тарабының
меншігіне, толық шаруашылық жүргзуіне, оралымынды басқаруына беретің болып
қарастырылды. [4]
Мұндай шешімді елі тұрғыда қарастыруға болады.
Біріншіден, мемлекеттік кәсіпорың, мекеме қатысуымен сатып алу-сату
шартын онда мемлекет аталған субъектілердің мүлікті оның меншігіне алуға
келісімімен берген шарт ретінде бағалауға болады осымен бірге мемлекет
аталған субъектілерде тиісті заттық құқықтар пайда болуына қарсы емес деп
табу мүмкін. Екіншіден, аталған заттық құқықтар мемлекеттік меншікке
негізделетін заңды тұлғалар меншік иелері ретінде мүлікті сатып ала алуы
үшін көлемі бойнша жеткілікті екенін болжауға болады.Осы көзқарасты
қолдасақ, онда осындай мүмкіншіліктер меншік иесінен ьасқа өзге де заттық
құқықтар иелерінде, мысалы, мүлікті сенімгерлікпен басқарушылар да бола
алатынын айта аламыз.
Осы екі көзқарастар сырттай тек теориялық тұрғыда болып келгеніне
қарамастан оларды одан әрі негіздеу мемлекеттік және оның құрған заңды
тұлғаларының қарым-қатынастарының тәжірибелік мәселелерін шешуге
мүмкіншілік бере алады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 406-бабына сәйкес:
”Сатып алу шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды) екінші
тараптан (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жнргізүіне немесе жедел
басқаруына беруге міндеттенеді, ал сатып алушы бұл мүлікті (тауарды)
қабылдауға және ол үшін белгілі бір ақша сомасын төлеуге міндетті”.Мұндай
анықтама қатысушылардың қатарын толық қамтуға мүмкіндік береді.Оған
азаматтар және занды тұлғалардан басқа мемлекет және субъект ретінде
әкімшілік аумақтық бірлестіктер қатыса алады.
Мемлекеттік кәсіпорын, қазыналық кәсіпорын, мемлекеттік мекеме
сатып алушы болған уақытта мүлік тиісінше олардың шаруашылық жүргізуіне,
жедел басқаруына өтеді.Сонымен қатар, меншік құқығы сатып алушы
республикалық немесе ломмуналдық кәсіпорын болып келгеніне байланысты
мемлекетте немесе әкімшілік аумақтық бірлестікте пайда болды. Бұл
мемлекеттік меншік нысанына негізделген занды тұлғалар тек шартты бөлініп
шығарылады деген пікірге әкелуі мүмкін.Бірақ бұл занды тұлға құру мүлікті
бірнеше мақсатта оқшаулау үшін манызды.Кейде осы жекеменщікке негізделген
заңды тұлғаларға да қатысты Мысалы, егер сатып алущы жеке мекеме болып
табылса, онда сатып алынған мүлікке жедел басқару құқығы пайда болатыны
анық.
Атап өтілгендей, сатып алу-сату шарты мүлікті беру бойынша барлық
қатынастарды қамтиды. Ертеректе бөлек болған тауар жеткізілімі,
келісімшарт, энергиямен жабдықтау шарттары қазір сатып алу-сату шартының
түр түрлері болып бағаланады.Бұдан басқа ,бөлшектеп сатып алу-сату шарты ,
кәсіпорынды сату шарты қарастырылған. Біздің заңнамада Ресей Федерациясының
Азаматтық кодексінің екінші бөлімінде бекітілген қозғалмайтын мүлікті сатып
алу-сату туралы жалпы нормалар жоқ. Біздің ойымызша, болашақта тауар
айналымының кенеюіне байлйнысты біздің азаматтық заңнамада да айтылғандай
нормалар қажет боладыАл, негізінен қандай да болсын сатып алу-сату шартына
ерекше бөлімде 25-тарауда мазмұңданған жалпы нормалар тарайды.
Сатып алу-сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын
заттарды беретін шарт ретінде бағалау(себебі тек жеке сипаттарымен
анықталатын заттар ғана меншік құқығының немесе заттық құқықтық нысанасы
бола алады) мүлікті құқықтарды сату ерекшелігін ескеруді талап етеді. [11]
Бағалы қағаздарды және валюталық құндылықтарды сатып алу-сатуда,
егер заңнама оларды сатып алу-сату үшін арнайы ержелер қарастырмаса, жалпы
ержелер қолданылады. Сонымен бірге бөлшектеп сатып алу-сатуға, тауар
жеткізіліміне, энергиямен жабдықтауарнайы нормалар қолданылады. Дегенмен
біз жалпы ережелер мәнін төмендетпеуіміз керек, өйткені осылардың көмегімен
көптеген даулы жағдайлар шешіледі.
Шарттын өзің сипаттауға көшейік. Сатып алу-сату консенсуалды шарт
болып табылады. Ол, екі жақ барлық елеулі жағдайлар бойынша келісімге
келген сәттен бастап аяқталған (сатып алу-сату шарты жасалған)болып
табылады. Шарттын жасалуы мен орындалуының бір уақытпен сәйкес
келуі(жасалған сәтінде орындалатын шарттын болуы) бұл ережені өзгертпейді.
Сатып алу-сату шарты ақылы шарт. Тауарларды беру оның сату бағасын
алуды талап етеді. Бірқатар жағдайларда сатып алу бағасы тауардың
экономикалық тепе-теңі болып келмейді, бірақ шартта кіріптарлықпен жасалған
мәміле көрініс таппауы керек, сол сияқты бағаны қалыптастыру жөніңдегі
міндетті нормалар да бұзылмауы керек. Оның ақылы мінезін(тепе-тең айырбас
ретіндегі)ескру кәмелетке толмаған немесе әрекетке қабілетсіз тұлғалардың
құқықтарын қорғау негізінде болуы тиіс. Сонымен бірге, бұл мемлекеттік
мүліктік мүдделерді неше түрлі аляқтықтардын қорғау үшін қажет.
Кейде сатып алу-сату шарттарын жасағанда ақылылық ережесін ауытқу
да болуы мүмкін(сондықтан тек жартылай ақылылық туралы айтуға болатын
шығар). Аталған мәмілелер өзінің заңдық табиғаты бойынша шартты мәмілелер
бола алады. Мыслы, егер сауда кәсіпорыны мыныңшы сатып алушыға ірі жеңілдік
жасаймын деп жарияласа(мәміле осы жөңіндегі шартпен жасалса).
Бір біріне қарсы бағытталған екі тараптың субъективтік құқықтары
мен міңдеттері сатып алу-сату шартын өзара шарт ретінде сипаттауға
мүмкіндік береді. әңгіме шарттың мәнің құратын құқықтары мен міңдеттері
туралы болады. Құқықтар мен міңдеттердің көмекші мөлшері екі жақтықтан
ауытқу болуы да мүмкін.
Сатып алу-сату мүлік иесінің(басқа құқық иеленушінің) өзгеруіне
әлеледі. Көрсетілген белгілер, сонымен қатар бұл шарттың ерекше мазмұны
аталған шарттың мүлік жалдау, мердігерлік, сыйға тарту және басқа да
шарттардан елеулі түрде ерекшеленетіні туралы корытынды жасауға мүмкіншілік
дереді. Дегенмен , сатып алу-сату шарты туралы нормалар жалпы мәңді де
иемденеді. Мысалы, олар мердігерлік қатынастарды реттеуде де есепке алынуы
қажет. Өзматермалдарымен жұмысты орындайтын мердігер оның сатушы рөлінде
болады. Басқа да азаматтық құқықтық қатынастар шенберінде сатып алу-сату
туралы нормаларды есепке алу қажет жағдайлар болуы мүмкін.
Басқа да құқықтық қатынастарда сияқты, сатып алу-сату шартының
элементтері болып біздің көзқарасымыз бойынша да субъект , объект және
мазмұн болып табылады. Шарттар элементінде оның тараптары, нысанасы,
бағасы өтеулі шарттар да, мерзімі, нысанасы мен мазмұны, яғни екі жақтың
құқықтары мен міндеттері жатады деген И.B.Елисеев және басқа да
авторлардың пікіріне өзіміздің келіспеушілігімізді білдіреміз. Мұндай
көзқарас азаматтық құқықтың неғұрлым тұрақты теориялық ережесіне теріс
ықпал етеді , түсініктін шынайы мәнін жоғалтуға әкеледі. [7]
Сатып алу-сату қатынасын 3 мәнде белгілеуге болады.
Біріншіден, бұл-сатып алу-сату экономикалық қатынасы.
Екіншіден, бұл-адамдардын ой елегінен өткен және құқық
нормаларымен бекітілген субъективтік идеологиялық қатынас. Ең сонында ,
сатып алу-сату шарты бұл- азаматтық құқықтық нормалардың жиынтығы. Құқықтық
реттеуден тәуелсіз тұрмыс етіп айырбастық материалдық қатынас ретінде
аталған құқықтық реттеудің арқасында (көмегңмен) құқықтық нысанға ие
болады. Ол нысан-құқықтық қатынас нысаны.
Шарт жағдайы, нысаны тулғалардан белгілі бір әрекетін азаматтық
құқықтық шартқа айналдыруға, олардың құқықтары мен міндеттерін бекітуге
мүмкіндік беретін заң техникасының тәсілдері болып келеді.
Сатып алу-сату шартының нысаны оның бағасына , субъектілеріне және
заңдық, шарттық талаптарға сәйкес анықталады. Оған Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 152-бабында бекітілген мәміле нысаны
туралы жалпы ережелер қолданымды болып келеді.
Жүз айлық есептік көрсеткіш жоғары сомаға, сонымен бірге
кәсіпкерлік кызметті қалыптастыру барысында жасалатын мәмілелер, жасалған
кезде орындалатындарын қоспағанда жазбаша нысан да жасалуы қажет. Қазақстан
Республикасы Президентінің “Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен
жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы” заң күші бар Жарлығына
сәйкес, жылжымайтын сатып алу-сату шарттары мемлекеттік тіркеуге жатады.
Азаматтық кодекстің 494- бабы кәсіпорынның сатып алу-сату шартының бір
құжаты құру жолымен, екі жақтың қол қоюымен жазбаша түрде жасалуын,
оған:инвентаризация актісін, бухгалтерлік балансты, кәсіпорынның құны мен
құрамы туралы тәуелсіз аудитор қорытындысының міндетті тіркелуін
қарастырады. Олар басқа да қозғалмайтын мүлікті сату бойынша, шарттар
сияқты мемлекеттік тіркеуге жатады және мемлекеттік тіркеу жатады және
мемлекеттік тіркеу кезенінен жасалған деп есептеледі.
Сатып алу-сату шартының субъектілері ретінде азаматтық құқық
субъектілері, яғни жеке тұлға, заңды тұлға, әкімшілік аумақтық
бірлестіктер, мемлекет әрекет ете алады. Сатып алу-сатудың қандай шарты
жасалатынына қарап кәсіпкерлік немесе кәсіпкерлік емес, бөлшек сатып алу-
сату шарты немесе мемлекеттік кәсіпорындард мүлкін жекешелендіру, олардың
қатысушылар құрамы да өзгереді. Басқа да жағдайларда қатысушылар құрамының
ерекшелігі сатып алу-сату шартарының жекелеген түрлері бойынша төменде
қарстырылатын болады. Мұнда тек барынша маңызды жағдайларды атап өтеміз.
Арнайы құқықтық қабілетті иемденетін заңды тұлғалар сатып алу-сату бойынша
қатынасқа тек арайы құқықтық қабілеттілік щенберінде қатыса алады, яғни бұл
жерде әңгіме қандай да бір оның жалпы щенбері туралы жүрмейді, құқықтық
қабілеттілік көлемі бар жекелеген құқықтық қатынаста нақтылануы қажет.
Жеке тұлғалардың сатып алу-сату шарттарын жасасу мүмкіншілігіне
олардың құқық-әрекет қабілеттіктерінің көлемі әсер етеді. Егер жүйелі
жүзеге асырылатын сауда-саттық қызметі туралы айтатын болсақ, онда жеке
тұлға тек жеке кәсіпкер мәртебесіне иемденген соң ғаңа оны жүргізүге
алатының ескерту керек немесе бұл қызмет коммерциялық заңды тұлғамен
жүргізілүне мүмкін. Негізінен : “Құқықтық қатынас субъектілері болып, жеке
басымен және мүлкімен оқшауланған, құқықтарға ие болатын және міндеттерді
көтеретін тұлғалар табылады” Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы
басқа мемлекеттердің азаматтық құқығы сияқты құқықтық қатынастарда жеке
тұлғалар қаумдастықтарының қатысуын да қарастырады, дегенмен бұл
келтірілген аңықтаманың дұрыстығына әсерін тигізбейді.
Сатып алу-сату шартының нысанасы (нысанасы).
Құқықтық қатынастың объектісің материалды заңды, идеологиялық қылып
бөлу толық мөдшерде азаматтық-құқықтық шарттар үшін де жарамды болып
табылады. [9]
Сатып алу-сату шарты өзінің еркше нысанасына, заңды және
идеологиялық объектілеріне иемденеді.
Қазіргі жағдайда олардың әрқайсысының мәні бірдей. Дегенмен,
қазіргі өндірістің өсуі, тауарлардың алуан түрлілігі және оларды пайдалану
мақсаттарының кенуюі, сатып алынатың тауардың сатып алу-сату затына
талаптардың жоғарылауна әкеледі, әсіресе егер тауар кейбір ерекше
мақсаттарға арналса. Келісімшарт нормаларында олардың барынша аңық
бекітілмеуі жаңылысуға немесе сатып алу-сату затындағы қателікке әкелуі
мүмкін. Бөлшектеп сатып алу-сату щарттары жасалса, заң шығарушы сатылатын
өнімнің сапасы, қаіпсіздігі бойынша талаптарды бекіте отырып, тұтынушы
жағдайын барынша күшейтуге әрекет етеді.
Заттар сатып алу-сату шарты нысанасының барынша кең тараған түрі
болып келеді. Кез-келген зат тектік немесе жеке сипаттар арқылы аңықталған,
жылжитын және жылжымайтын тауар болуы мүмкін.
Тектік заттарға келсек, олар қалған тауарлық мссадан жекеленуі қажет
екенің айта аламыз, сөйтіп олар жеке сипаттар арқылы анықталатын заттарға
тенестітіледі және осындай түрінде сатып алу-сату щартының нысанасы бола
алады. Егер әңгіме жекеленбеген тектік тауарды сату жөніңде болса, онда
сатып алу-сату шартының нысанасы болып зат емес, мүліктік құқық келеді.
Осындай жағдай сатып алу-сату шартының нысанасы болашақ заттар болып
келгенде де орын алады.
Тауар әлі өңдірілмеген немесе тауар табиғатта мүлдем жоқ. Батыс
Еуропа елдерінің сауда құқығы жүйесіндегі бұған қатысты үш түрлі көзқарас
бар: біріншіден, кез-келген жағдайда сатушы шартта көрсетілген нысананы
табыс етуді қамтамасыз етуге міндетті (ол табиғатта бар болғанмен
теңестіріледі) , егер шарттың орындалмауы дүлей күштер салдарынан болғаның
дәлелдей алмаса, ол шартта бұзушы болып саналады; екінші көзқарс бойынша,
егер тауар сатушының әрекетіне байланыссыз себептер бойынша өз қалыптасуына
иемденбесе, шарт “нысананың болмауы” салдарынаң тоқтатылады, ең соныңда,
егер сатып алушы өзіне белгілі себептермен тауардың қалай болса да
жеткізілгеніне үміттенетін болса, онда шарт нысанасы тауар емес “сатып
алушының үміті” болып есептеледі.
Жоғарыдағы мысалдар нысана ерекшеленуінің негізгі мәнін көрсету
үшін келтіріліп отыр: шарт нысанасының сипаттамалары ең алдымен, шарт
орындалмауының тәуеклі үлесуіне, екі жақтың құқықтары мен міндеттеріне әсер
етеді. Нысана ерекшелігі сонымен бірге сатып алу-сатуды жүзеге асыру
тәртібіне де әсер етеді, мысалы, шетелдік сатып алу-сату Қазақстан
Республикасының “Валюталық реттеу туралы”Заныңа және оның орындалуы үшін
қабылданған заңға тәуелді нормативтік актілерге сәйкес жүргізілетін болады.
Бағалы қағаздар айналымы Қазақстан Республикасының “Бағалы
қағаздар рыногы туралы”; “Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар мен
мәмілелерді тіркеу туралы” Заңдармен, сонымен бірге, заңға тәуелді
нормативтік актілермен реттеледі. Азаматтық айналымда шекткелген заттарды
сатып алу-сату жекелеген заң актілері бекіткен ережелерді сақтаумен
жүргізіледі, мысалы, Қазақстан Республикасының “Қарудың жекелеген
түрлерінің айналымы үшін мемлекеттік бақылау туралы” Занымен ж.б.
Күшінде болып келетін ҚР Азаматтық кодексі 406 бабының 4-ші
тармағында мүліктік құқықтар сатып алу-сату шартының нысанасы болып келуіне
қатысты жалпы мәңдегі норма бекітілген. Мүліктік құқықтарды беруге қатысты
мәмілелер кең таралуды иемденеді, оларға тауар биржаларында жасалған,
жекелеп алғанда оларға биржалық тауарлар жеткізілімі шартына немесе
биржалық тауарлар қатынасындағыміндеттер мен құқықтарды болашақта өткізу,
құқықтарды сату шарттары жатады .
Шарт заты туралы келісім сатып алу-сату шартының бір ғана елеулі
жағдайы болып табылады. [4]
Егер шарт тауарлардың атауын және саның айқындауға мүмкіндік
берсе, нысанаға қатысты жағдай келісілген деп есептеледі. Сатып алу-сату
шартының бағасы дегеніміз, оны алуға сатып алушының немесе онымен
корсетілген үшінші тұлғаның құқығы бар, қарсылай ақша түріндегі
қанағаттандыру. Ол Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 383-
бабының 1-ші тармағында бекітілген шарт бойынша бағаны қалыптастыру
бостандығына негізделеді. Тарифтер, баға белгілеу, ставкалар және т.б.
заңдық актілерде қарастырылған жағдайларда уәкілді мемлекеттік органлармен
орнатылады. Орталықтандырылмаған тәртіпте орнатылған баға белгілеу,
тарифтерден кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің өздері қойған бағаны,
тарифтерін ажырату қажет.
Монополистік қызмет субъектілерімен өткізілетінтауарларға баға
орталықтандырылған тәртіптен қойылады. Мысалы : Қазақстан республикасының
аумағында табиғи монополияны реттеу бойынша Қазақстан Республикасы Агенттік
төрағасының 1999 жылдың 25тамызында бекітілген “Мемлекеттік
кәсіпорындармен монопольді қалыптасатын қызметтерге бағаны реттеу Ережесі ”
сонымен бірге, 1998 жылдың 14 тамызында қабылданған Қазақстан
Республикасының бәсекені қорғау және табиғи монополия субъектілерінің
қызметтері мен жұмыстарына баға енгізу, бекіту, қарастыру, ұсыну тәртібі
туралы нұсқау қолданылады. Қазақстан Республикасы Президентінің
“Мемлекеттік кәсіпорыдар туралы” заң күші бар Жарлығының 40 бабының 1-ші
тармағы қазыналық кәсіпорырдар иен өткізілетін тауар бағалары өкілетті
органмен қойылаеының қарастырады.
Жарлықтын аталған бабының екіңші бөлігі 1999 жылдың 4 қазанында
“Қазақстан Респубдикасы Президентінің “Мемлекеттік кәсіпорын туралы” заң
күші бар Жарлығына толықтырулар енгізу туралы”Қазақстан Республикасы
занының редакциясында қазыналық кәсіпорындар мен монополиялық өндірілетін
тауарларға бағаны мемлекеттік реттеуді қарастырады.
Басым көпшілік жағдайларда баға шартпен қарастырылады. Егер
щарттың бағасы өзіңде нақты келісілмесе және оның жағдайлармен аңықталмаса,
онда бұл шарттың жарамдылығына әсер етпейді. Мұндай жағдайларда тауар
бағасы бойынша әдетте қолданылатын талаптар есепке аллынады, басқаша
айтқанда, негіз ретінде тауардың нарықтық құны алынады. Баға тауар
салмағына байланысты қойылса, егер шартта басқаша қарастырылса, ол таза
салмақ бойынша анықталады
Бұл сатып алушы үшін қолайлы ереже, әсіресе ыдыстың салмағы үлкен
немесе тауар қымбат болса және салмақтың кішігірім өзгеруі тауардың елеулі
қымбаттауына әкелсе.
Егер шарт тауар бағасы оны негіздейтін көрсеткішке байланысты
өзгертілуіне жататының қарастырса, бірақ бағаны қайта қарау тәсілі
анықталмаса баға шарты жасасу кезеніңдегі және тауарды беру бойынша
міндетті орындау уақытындағы көрсеткіштердің өзара қатысуымен анықталады.
Яғни тауарды оны өткізу кезенінде өз құны көтерілуі немесе тқмендеуне қарай
шарт бойынша онын бағасы тиісті дәрежеле көтерілуі немесе төмендеуі
қажет.Біздің көзқарасымыз бойынша, осы, Азаматтық кодекстің 438-бабының 3-
тармағында бекітілген ережелерде анықсыздық бар. Тауар бағасы шартты
жасасқан кездегі көрсеткіштердің және шарт бойынша ұсынылатын тауарларды
сақтандыру, тиеу, буып-түю, сатып алу, өндірү кезінде қалыптасатын олардың
өзіңдік құны қатысуының негізінде анықталуы керек. Осымен бірге Азаматтық
кодексте сатушының мерзімді өткізіп алуынан сатып алушының мүдделерін
қорғауға арналған норма да жетік емес деп табуға болады. Ол тек тауар құнын
тқмендетуді қарастыруы қажет , бірақ 438-баптың 3-ші тармағымен мәселе
былайша шешілмеген. Сатып алу бағасын төлеудің мерзімін сатып алушы өткізіп
алса, онда ол үшін баға тек көтерілу бағытында өзгеруі қажет. өкінішке орай
бұл да Азаматтық кодексте көрініс таппаған. Құқықтық қатынастар мазмұның
қарайық. Ол екі мәнде түсіндірілетін айтқан жөн. Біріншіден, құқықтық
ұатынастар мазмұны бұл – құқықтық реттелетін қоғамдық қатынас. Сонымен
бірге мазмұн деп екі жақтың құқықтары мен міндеттерін қарастырады.
Дегенмен, сатып алу-сату шарттарында экономикалық мазмұнмен
жанама байланысты иемденетін қатысушылардың айырықша заңды жүріс-тұрысы
барлығын мойындамасқа болмайда. Бұлардың қатарына оферта мен акцепті,
келіспеушілікті реттеуді, жедел шаралары қолдануды және басқа да
әрекеттерді жатқызуға болады.
Шарт мазмұнына қатысты жалпы көзқарастар осындай.
Осыдан әрі, біз оны сатып алушы мен сатушының құқықтары мен
міндеттері лүйінде жекелеп талдауға көшеміз.
2 Тауар жеткізілімі шартының мазмұны мен орындалуы
2.1 Тауар жеткізілімі шарты
Тауар жеткізілімі шартының ұғымы және элементтері Тауар жеткізілімі
шарты бойынша кәсіпкер болып табылатын сатушы (тауар беруші) сатып алушыға
өзі өндіретін немесе сатып алатын тауарларды кәсіпкерлік қызметке немесе
жеке өзіне, отбасына, үй ішіне жөне сол сияқты өзге де пайдалануға
байланысты емес өзге мақсаттарға пайдалану үшін келісілген мерзімде немесе
мерзімдерде беруге міндеттенеді.
Тауар жеткізілімі шартының бөлшектеп сатып алу-сату шарттарынан және
қарапайым саттық (тұрмыстық) сатып алу-сату шарттарынан түбегейлі
айырмашылығы бар. Тауар жеткізілімі шарты тауарлы-материалдық құндылықтарды
экономиканың кез-келген салаларында үлестіруге (қайта үлестіруге)
мүмкіншілік береді. Бұрын бұл шартқа жасанды түрде әкімшілік жоспарлау
мінез берілетін. Жеке заңнамалық шешімдер оны сатып алу-сату шартының бөлек
түрі ретінде қарастыруға әкелді. Осының нәтижесінде тауар жеткізілімі шарты
әкімшілік - жоспарлы болып танылмайды.
Алайда, оның функциялары сол күйінде қалады. Өндірістің жекелеген
салаларын орталықтандыру күшеюіне байланысты оның басқа сатып алу-сату
шарттарынан айырмашылығы өсе түседі.
Тауар жеткізілімі шарты нарық субъектілеріне өндірілген, импортталған,
экспортталған өнімдерді кез-келген бағытта тарату мүмкіндігіне ие қылады.
Оның көмегі арқылы өндіріс құралдары, өндіріске, қажет басқа тауар алынады,
тауарлардың жекелеген топтары өндірушіден бөлшектеп сатушыларға дейін
жүйеленген нарық инфраструктурасына ауысады.
Тауар жеткізілімі шартының елеулі айырмашылықтарының бірі одан
туындайтын құқықтық қатынастар ұзаққа созылатын болып келеді. Осыған
байланысты ұзақ мерзімдер бойы шарт тараптары өнімді тиеп жіберіп, алып
тұрады, тауар жеткізілімін жүзеге асыру үшін қажетті көптеген ұйымдық
құқықтық шараларды қолданады.
Тауар жеткізілімі шартын құқықтық реттеудің қайнар көздеріне тікелей
Азаматтық кодекс нормалары жатады. Олармен қатар маусымындағы № 536-
қаулысы, Қазақстан Республикасының министрлер кабинетінің 1993 жылғы 8
шілдедегі № 481-түзету және қосымша енгізген қаулысы жұмыс істейді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің тасымалдау туралы
нормалары тасымал қатынасының барлығында қолданылады. Ал, егер тауар
мемлекет қажеті үшін тасымалданса Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 16
мамырындағы 'Мемлекеттік сатып алу туралы" Заңы мен оны орындауға арналған
заңдастырылған нормативті актілері бар.
Тауар жеткізілімі шартының жасау тәртібі өзгешелігі болып табылады.
Шарттың жобасын алған таран 20 күннің ішінде оны қарап, шарттың бір данасын
екінші тарапқа береді. Тараптар арасында шарттың жекелеген жағдайлары
бойынша келіспеушіліктер пайда болған жағдайда шарт жасауды ұсынған және
басқа тараптан осы жағдайлар бойынша келісу туралы ұсыныс (келіспеушіліктер
хаттамасын) алған тарап осы ұсынысты алған күннен бастап отыз күн ішінде,
егер өзге мерзім тараптармен келісілмеген болса, шарттың тиісті талаптарын
келісу жөнінде шаралар қолдануға не басқа тарапты оны жасаудан бас тарту
туралы жазбаша түрде хабарландыруға тиіс.
Сонымен, акцентантпен қойылған ұсыныстарға жауап беру мерзімі көбею
жағынан қарастырылады. Өнім тапсыру туралы ереже бойынша ол 10 күнді
құрайды). Алғашқы оферентті шарт жасауға еріксіз көндіруге жол берілмейді
өнім тапсыру туралы ереже бойынша сатушының (өндірушінің) шарт жасаудан
басын тартқан немесе келіспеген жағдайларға байланысты сұрақтарды және
келіспеушіліктерді шешу үшін сот тәртібі қарастырылған еді. Заңнамадағы осы
шешім де азаматтық құқықтағы шарттың еркіндігі қағидатының күшеюіне
мүмкіншілік береді деп айта аламыз.
Тауар жеткізілімі шартының нысаны - жазбаша. Шартты жасау, озгерту,
бұзу немесе оның мерзімін ұзарту тараптары қол қойған келісім немесе
хаттар, факстар, телеграмм ал ар, теле-тайп программалар, радиограммалар
арқылы жасалады.
Тауар жеткізілімі шартында шарттың заты мен берілетін тауарлардың
санын анықтайтын жағдайларынан басқа, жеткізілетін тауарлардың
номенклатурасын (түр-түрін) бағасын анықтайтын, жеткізілетін өнімнің
сапасының жағдайлары да бекітілуі керек. Егер шартта осындай жағдайлар
көзделмесе, екі тараптың біреуінің талабы бойынша шарт жасалмаған деп
есептелінуі мүмкін. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz