Өнімнің, жұмыстардың және көрсетілетін қызметтердің өзіндік құнын калькуляциялау жөніндегі жалпы ереже
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Өнімнің, жұмыстардың және көрсетілетін қызметтердің өзіндік
құнын калькуляциялау жөніндегі жалпы ереже ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.
2. Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік қүнын калькуляциялау
және шығынды есепке алудың нормативтік тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
3. Ауытқуларды есептеу және талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Өнімнің, жұмыстардың және көрсетілетін қызметтердің өзіндік
құнын калькуляциялау жөніндегі жалпы ереже ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.
2. Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік қүнын калькуляциялау
және шығынды есепке алудың нормативтік тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
3. Ауытқуларды есептеу және талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
Кіріспе
Кез келген ұйымда калькуляциялау белгілі бір принциптерге сәйкес жүзеге асырылады:
• өндіріс шығындарын жіктеу (нормативті кұжаттарға сәйкес);
• шығын есебінің объектісін, калькуляциялау объектісін және калькуляциялық бірлікті белгілеумен;
• жанама шығынды бөлу әдісін іріктеумен;
• шығынды кезендер бойынша жіктеумен;
• өндірістің және күрделі қаржы жұмсалымының ағымдағы шығыны бойынша бөлек есеппен;
• шығын есебінің әдісі мен калькуляциялауды іріктеумен. Шығын есебі объект бойынша калькуляциялаудың тапсырыстық әдісін, қайта бөлу әдісін, процестік әдісін бөліп көрсетеді.
Шығындарды басқарудың нормативті жүйесі өндіріске материалдарды босату, нормалау, жоспарлау, ішкі есеп беруді жасау, калькуляциялау, шығын нормасы негізінде экономикалық талдау мен бақылауды жүзеге асыру сияқты рәсімдерінің (процедураларының) жиынтығын білдіреді.
Нормативті шығын - бұл дайын өнім бірлігінің есебінде көрінетін алдын ала анықталған нақты шығындар. Оған тікелей материалды және тікелей еңбек шығындары, сондай-ақ жалпы өндірістік шығындар кіреді.
Есеп объектілерді көптігіне қарамастан, шығындарды екі тәсілмен - оперативті дәрежесімен айрықшаланатын нормативтік шығындардың есебінің нақты тәсілімен; және өзіндік құның нормативті тәсілмен өндіріс процесінде-ақ калькуляцияланады, нақты-есепті кезең біткен соң жете зерттеуге болады. Анығында, мұндай бөлудің өндірістік процестің ұзақтығы есепті кезеңнің ұзақтығынан аспайтын жағдайында ғана мәні бар. Ұзақ циклділігі бар өндіріс үшін нормативті өзіндік құн жайлы айтудың қажеті жоқ, өйткені есептің нормативті тәсілін қолданғанда, уақытты үнемдеу, норманы жасау мен түзеуге кеткен еңбек шығынын ұлғайту арқылы өзін-өзі ақтамайды. Тәжірибеде нормативті және нақты тәсілдер арасындағы тандау мәселесі, әдетте, объективті себептер тұрғысында шешіледі. Мәселе мынада, ұзаққа созылатын өндіріс көбіне бірен-саран немесе өте үзақ сериялы (кеме және самолет жасау, ауыр машина жасау, қымбат жиьаз жасау, құрылыс және т.б.) болады, ал мұндай өндіріс үшін нормативті тәсіл тіптен қолайсыз. Ол үлкен сериялылықта және көп номенклатуралық өндірісте, өнім бірлігін дайындау үшін қажетті операциялардың көп саны мен сан түр-лілігінде тиімді қолданылады.
Шығындар есебінің нормативті тәсілін қолданудың мүмкіндігімен қажеттілігі туралы шешімді қабылдау нормалар мен шығыстар сметасын дайындау мен үнемі түзеу жөніндегі ұйымның мүмкіндіктерін талдауға негізделуі тиіс. Басқаша айтсақ, ұйымдық қүрылымда негізгі нормамен нормативті қалыптастыруды нақты шығындардың нормативтілерден ауытқуы талдауды, іс жүзіндегі норманы түзеу мен өнімді емес шығындарды жою туралы ұсыныстар әзірлеуді, өнімнің нақты өзіндік қүнын азайтуды жүзеге асыратын арнайы бөлімшенің (жоспарлы бөлім, экономикалық қызмет және т.б.) бар болуы қарастырылған. Мұндай жағдайсыз есептің нормативті тәсілін енгізу ұйымға нақты пайда әкеле алмайды.
Екі тәсіл де түпкілікті шотта өнімнің нақты өзіндік қүнын анықтау мен көрсетуге бағытталған, бірақ біріншісі - шығындарды тікелей есептеу жолымен, ал екіншісі - нормадан ауытқу арқылы көрсетеді.
Кез келген ұйымда калькуляциялау белгілі бір принциптерге сәйкес жүзеге асырылады:
• өндіріс шығындарын жіктеу (нормативті кұжаттарға сәйкес);
• шығын есебінің объектісін, калькуляциялау объектісін және калькуляциялық бірлікті белгілеумен;
• жанама шығынды бөлу әдісін іріктеумен;
• шығынды кезендер бойынша жіктеумен;
• өндірістің және күрделі қаржы жұмсалымының ағымдағы шығыны бойынша бөлек есеппен;
• шығын есебінің әдісі мен калькуляциялауды іріктеумен. Шығын есебі объект бойынша калькуляциялаудың тапсырыстық әдісін, қайта бөлу әдісін, процестік әдісін бөліп көрсетеді.
Шығындарды басқарудың нормативті жүйесі өндіріске материалдарды босату, нормалау, жоспарлау, ішкі есеп беруді жасау, калькуляциялау, шығын нормасы негізінде экономикалық талдау мен бақылауды жүзеге асыру сияқты рәсімдерінің (процедураларының) жиынтығын білдіреді.
Нормативті шығын - бұл дайын өнім бірлігінің есебінде көрінетін алдын ала анықталған нақты шығындар. Оған тікелей материалды және тікелей еңбек шығындары, сондай-ақ жалпы өндірістік шығындар кіреді.
Есеп объектілерді көптігіне қарамастан, шығындарды екі тәсілмен - оперативті дәрежесімен айрықшаланатын нормативтік шығындардың есебінің нақты тәсілімен; және өзіндік құның нормативті тәсілмен өндіріс процесінде-ақ калькуляцияланады, нақты-есепті кезең біткен соң жете зерттеуге болады. Анығында, мұндай бөлудің өндірістік процестің ұзақтығы есепті кезеңнің ұзақтығынан аспайтын жағдайында ғана мәні бар. Ұзақ циклділігі бар өндіріс үшін нормативті өзіндік құн жайлы айтудың қажеті жоқ, өйткені есептің нормативті тәсілін қолданғанда, уақытты үнемдеу, норманы жасау мен түзеуге кеткен еңбек шығынын ұлғайту арқылы өзін-өзі ақтамайды. Тәжірибеде нормативті және нақты тәсілдер арасындағы тандау мәселесі, әдетте, объективті себептер тұрғысында шешіледі. Мәселе мынада, ұзаққа созылатын өндіріс көбіне бірен-саран немесе өте үзақ сериялы (кеме және самолет жасау, ауыр машина жасау, қымбат жиьаз жасау, құрылыс және т.б.) болады, ал мұндай өндіріс үшін нормативті тәсіл тіптен қолайсыз. Ол үлкен сериялылықта және көп номенклатуралық өндірісте, өнім бірлігін дайындау үшін қажетті операциялардың көп саны мен сан түр-лілігінде тиімді қолданылады.
Шығындар есебінің нормативті тәсілін қолданудың мүмкіндігімен қажеттілігі туралы шешімді қабылдау нормалар мен шығыстар сметасын дайындау мен үнемі түзеу жөніндегі ұйымның мүмкіндіктерін талдауға негізделуі тиіс. Басқаша айтсақ, ұйымдық қүрылымда негізгі нормамен нормативті қалыптастыруды нақты шығындардың нормативтілерден ауытқуы талдауды, іс жүзіндегі норманы түзеу мен өнімді емес шығындарды жою туралы ұсыныстар әзірлеуді, өнімнің нақты өзіндік қүнын азайтуды жүзеге асыратын арнайы бөлімшенің (жоспарлы бөлім, экономикалық қызмет және т.б.) бар болуы қарастырылған. Мұндай жағдайсыз есептің нормативті тәсілін енгізу ұйымға нақты пайда әкеле алмайды.
Екі тәсіл де түпкілікті шотта өнімнің нақты өзіндік қүнын анықтау мен көрсетуге бағытталған, бірақ біріншісі - шығындарды тікелей есептеу жолымен, ал екіншісі - нормадан ауытқу арқылы көрсетеді.
.Қолданылған әдебиеттер
1. Закон РК «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности»
2. Стандарты бухгалтерского учета. Алматы:Юрист, 2003.
3. Разъяснения по применению Типового плана счетов бухгалтерского учета (введен в действие с 1 января 2003г. приказом Министерства финансов РК №438 от 18.09.2002г.). Бюллетень бухгалтера, №6, июнь 2003г.
4. Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов хозяйственных операций по типовому плану счетов бухгалтерского учета. Бюллетень бухгалтера, №10, март 2004г.
5. Вахрушина М.А. Бухгалтерский управленческий учет. Учебное пособие. М: ЗАО «Финстатинформ», 2000.
6. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. Пер. с англ. Под ред. Н.Д.Эриашвили. М: Аудит, ЮНИТИ, 2000.
7. Карпова Т.П. Управленческий учет. М: Аудит, ЮНИТИ, 1998.
8. Керимов В.Э. Управленческий учет. Учебник. М: Издательский дом «Дашков и К», 2001
9. Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н.,Құдайбергенов А.А. Бухгалтерлік есеп принциптері. Оқу құралы. Алматы: Экономик'с, 2000
10. Кондратова И.Г. Основы управленческого учета. М: Финансы и статистика, 2000
11. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов. Учебник. /Под ред. Н.К.Мамырова. Алматы: Экономика, 2003
12. Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: Центраудит-Казахстан, 2002
Тасмағанбетов Т.А. Басқарушы есеп, стретгиялық жоспарлау және талдау (Кәсіпорында басқарушы есепті құрудың методологиялық және практикалық қағидасы). Оқу құралы. Алматы: Дәуір, 2002
1. Закон РК «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности»
2. Стандарты бухгалтерского учета. Алматы:Юрист, 2003.
3. Разъяснения по применению Типового плана счетов бухгалтерского учета (введен в действие с 1 января 2003г. приказом Министерства финансов РК №438 от 18.09.2002г.). Бюллетень бухгалтера, №6, июнь 2003г.
4. Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов хозяйственных операций по типовому плану счетов бухгалтерского учета. Бюллетень бухгалтера, №10, март 2004г.
5. Вахрушина М.А. Бухгалтерский управленческий учет. Учебное пособие. М: ЗАО «Финстатинформ», 2000.
6. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. Пер. с англ. Под ред. Н.Д.Эриашвили. М: Аудит, ЮНИТИ, 2000.
7. Карпова Т.П. Управленческий учет. М: Аудит, ЮНИТИ, 1998.
8. Керимов В.Э. Управленческий учет. Учебник. М: Издательский дом «Дашков и К», 2001
9. Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н.,Құдайбергенов А.А. Бухгалтерлік есеп принциптері. Оқу құралы. Алматы: Экономик'с, 2000
10. Кондратова И.Г. Основы управленческого учета. М: Финансы и статистика, 2000
11. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов. Учебник. /Под ред. Н.К.Мамырова. Алматы: Экономика, 2003
12. Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: Центраудит-Казахстан, 2002
Тасмағанбетов Т.А. Басқарушы есеп, стретгиялық жоспарлау және талдау (Кәсіпорында басқарушы есепті құрудың методологиялық және практикалық қағидасы). Оқу құралы. Алматы: Дәуір, 2002
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Өнімнің, жұмыстардың және көрсетілетін қызметтердің өзіндік
құнын калькуляциялау жөніндегі жалпы
ереже ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.
2. Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік қүнын калькуляциялау
және шығынды есепке алудың нормативтік
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0
3. Ауытқуларды есептеу және
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Кіріспе
Кез келген ұйымда калькуляциялау белгілі бір принциптерге сәйкес
жүзеге асырылады:
• өндіріс шығындарын жіктеу (нормативті кұжаттарға сәйкес);
• шығын есебінің объектісін, калькуляциялау объектісін және калькуляциялық
бірлікті белгілеумен;
• жанама шығынды бөлу әдісін іріктеумен;
• шығынды кезендер бойынша жіктеумен;
• өндірістің және күрделі қаржы жұмсалымының ағымдағы шығыны бойынша бөлек
есеппен;
• шығын есебінің әдісі мен калькуляциялауды іріктеумен. Шығын есебі объект
бойынша калькуляциялаудың тапсырыстық әдісін, қайта бөлу әдісін, процестік
әдісін бөліп көрсетеді.
Шығындарды басқарудың нормативті жүйесі өндіріске материалдарды
босату, нормалау, жоспарлау, ішкі есеп беруді жасау, калькуляциялау, шығын
нормасы негізінде экономикалық талдау мен бақылауды жүзеге асыру сияқты
рәсімдерінің (процедураларының) жиынтығын білдіреді.
Нормативті шығын - бұл дайын өнім бірлігінің есебінде көрінетін алдын
ала анықталған нақты шығындар. Оған тікелей материалды және тікелей еңбек
шығындары, сондай-ақ жалпы өндірістік шығындар кіреді.
Есеп объектілерді көптігіне қарамастан, шығындарды екі тәсілмен -
оперативті дәрежесімен айрықшаланатын нормативтік шығындардың есебінің
нақты тәсілімен; және өзіндік құның нормативті тәсілмен өндіріс процесінде-
ақ калькуляцияланады, нақты-есепті кезең біткен соң жете зерттеуге болады.
Анығында, мұндай бөлудің өндірістік процестің ұзақтығы есепті кезеңнің
ұзақтығынан аспайтын жағдайында ғана мәні бар. Ұзақ циклділігі бар өндіріс
үшін нормативті өзіндік құн жайлы айтудың қажеті жоқ, өйткені есептің
нормативті тәсілін қолданғанда, уақытты үнемдеу, норманы жасау мен түзеуге
кеткен еңбек шығынын ұлғайту арқылы өзін-өзі ақтамайды. Тәжірибеде
нормативті және нақты тәсілдер арасындағы тандау мәселесі, әдетте,
объективті себептер тұрғысында шешіледі. Мәселе мынада, ұзаққа созылатын
өндіріс көбіне бірен-саран немесе өте үзақ сериялы (кеме және самолет
жасау, ауыр машина жасау, қымбат жиьаз жасау, құрылыс және т.б.) болады, ал
мұндай өндіріс үшін нормативті тәсіл тіптен қолайсыз. Ол үлкен сериялылықта
және көп номенклатуралық өндірісте, өнім бірлігін дайындау үшін қажетті
операциялардың көп саны мен сан түр-лілігінде тиімді қолданылады.
Шығындар есебінің нормативті тәсілін қолданудың мүмкіндігімен
қажеттілігі туралы шешімді қабылдау нормалар мен шығыстар сметасын дайындау
мен үнемі түзеу жөніндегі ұйымның мүмкіндіктерін талдауға негізделуі тиіс.
Басқаша айтсақ, ұйымдық қүрылымда негізгі нормамен нормативті
қалыптастыруды нақты шығындардың нормативтілерден ауытқуы талдауды, іс
жүзіндегі норманы түзеу мен өнімді емес шығындарды жою туралы ұсыныстар
әзірлеуді, өнімнің нақты өзіндік қүнын азайтуды жүзеге асыратын арнайы
бөлімшенің (жоспарлы бөлім, экономикалық қызмет және т.б.) бар болуы
қарастырылған. Мұндай жағдайсыз есептің нормативті тәсілін енгізу ұйымға
нақты пайда әкеле алмайды.
Екі тәсіл де түпкілікті шотта өнімнің нақты өзіндік қүнын анықтау мен
көрсетуге бағытталған, бірақ біріншісі - шығындарды тікелей есептеу
жолымен, ал екіншісі - нормадан ауытқу арқылы көрсетеді.
1. Өнімнің, жұмыстардың және көрсетілетін қызметтердің өзіндік құнын
калькуляциялау жөніндегі жалпы ереже
Калькуляция дегеніміз өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің бір өлшемге есептелінген өзіндік құны болып табылады. Ол
кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және ішкі
резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға,
өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге
пайдаланылады.
Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі
салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік
құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі
ережелеріне сәйкес белгіленеді.
Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала және кейінгі (немесе
кезектегі) болып екіге бөлінеді.
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске қажетті
деңгейдегі шығындардың мөлшерін топшылайды. Оған жоспарлы, сметалық және
нормативтік калькуляция жатады.
Жоспарлы калькуляция — өнімге (жұмысқа, қызметке) және бұйым бірлігіне
мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде жалақының,
энергияның, отынның, материалдардың нормасы, өндірістің технологаясы,
сондай-ақ резервтері ескеріледі.
Сметалық (болжамдық) калъкуляция - бұл жоспарлы калькуляцияның бір түрі, ол
жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады. Ол
жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз бола алады. Нормативтік калъкуляция
ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі болып табылады. Бұл аталған әдіс
шығындарды есептеудің нормативтік әдісін және кәсіпорынның өзінде
пайдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын қолданады. Оның
негізінде қол жеткен шығындар деңгейін сипаттайтын ағымдағы және әрекет
етіп тұрған нормаларды пайдаланады.
Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға қарағанда дәлділігі
анағүрлым жоғарылау болып келеді.
Кейінгі (немесе кезекті) калькуляция өнім шығарылғаннан соң
бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жасалынады. Олар нақты шығынды
көрсетеді. Оларға нақты (есеп беру калькуляциясы) және шамаланған
калькуляция жатады.
Өнімнің өзіндік құнының нақты (есеп беру) калъкуляциясы нақты
шығындармен сипатталады, ал ол жоспарлыдан кәсіпорынға байланысты себептері
бойынша да (өнімді өндірудің орыңдалуы немесе орындалмауы, кейбір шығьндар
түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы) және оған байланыссыз себептері
бойынша да (материалдарға бағаның езгеруі, амортизациялық аударымдардың
нормасы, суға, газға, жылуға, электр энергиясына тарифке өзгерістер
енгізілуіне байланысты) ауытқуы мүмкін.
Калькуляцияның бұл түрі нақты шығындар туралы есептік мәліметтің
негізінде дайындалады.
Шамаланган калькуляция нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде алынған
енімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде жасалады.
Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін
алдын ала бағалау үшін пайдаланылады.
Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік қүнының калькуляциясын және
шығындарды есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен роль атқарады.
Шығындардың есеп объектісі болып сол шығындардың өндірістегі аналитикалық
есебі саналады. калькуляцияның объектісі болып өнім түрлері, жұмыстар,
қызметтер саналады. Өнеркәсіпте есеп объектісі өте жиі калькуляциялау
объектісімен сәйкес келеді.
Мысалға, тігін фабрикасының шығыны мен өнімнің өзіндік құны сол
фабрикада тігілген ерлер костюмы бойынша есептелінеді. Ауыл шаруашылығында
есеп объектісі, әдетте, өзінің калькуляциялау объектісімен сәйкес келе
бермейді. Мысалға, өсімдік шаруашылығында есептеу объектісі күздік бидай
болып табылса, ал калькуляциялау объектісі болып - дән, сабан саналады. Мал
шаруашылығында есептеу объектісі сүтті табын болып табылады, ал
калькуляциялау объектісіне сол табынның сүті, телі, қиы жатады.
Есеп объектісі мен калькуляциялаудан басқа калькуляциялық бірлік
тізімін белгілеу қажет. Калькуляциялық бірлік, әдетте, тиісті өнім (бұйым)
түрінің техникалық жағдайына немесе қабылданған стандарттық өлшем бірлігіне
және өндірілген өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі тиіс. Егер де
жоспарлау өлшем бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса (және м2), онда
калькуляциялық бірлік осы екі бірліктің бірін ғана пайдаланады.
Сонымен, іс жүзінде пайдаланатын калькуляциялық өлшем бірлігін келесі
топқа біріктіруге болады:
- натуралды бірліктері — дана, метр, килограмм, тонна, литр және т.б.;
- ірілендірілген (иесіздендірілген) бірлігі - тігін бұйымының
прейскуранттық нөмірі, белгілі бір артикулдағы жүз жұп аяқкиімі және т.б.;
- өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты-натуралды
бірлік, ондағы пайдалы заттың құрамы әртүрлі тербелісте болуы мүмкін
(мысалға, спирт— 100%, күйдіргіш содасы — 92% натрий);
-құндық бірлігі;
- еңбек бірлігі (норма-сағаты);
- орындалған жұмыс бірлігі (ткм, машина-күні, ай-күні);
- пайдалы нәтиженің бірлігі — қуаты, өнімділігі және т.б.
Кешендік өндірісте бір шикізаттан бір технологиялық процесте екі
немесе бірнеше түрлі өнімді алса, онда оларды шығару үшін жұмсалған жалпы
шығынды өнімдердің арасына таратуға болмайды, сондықтан ондай өнім
бірлігінің өзіндік құнын есептеуге төменде келтірілген әдістің бірін
пайдаланады. Егер де технологиялық процессте шикізатты өндеу кешені бірнеше
рет қайта жасаудан тұратын болса және өндірістің бұл кезеңдері бойынша
шығын деңгейін анықтау мүмкіндігі бар болса, онда соңғы өнімге немесе
шалафабрикатқа бөлістік калькуляциясын пайдалану мүмкін. Егер де жалпы
шығыннан белгілі бір өнім түріне қатыстысын бөлу мүмкіндігі бар болса, онда
оны тікелей сол өнімнің өзіндік құнына қосуға болады.
Кешендік өндіріс шығындарын тарату кезінде келесі әдістерді қолданады:
- шыгындарды шегеру. Бұл әдіс кезінде өндірісте алынатын өнімдердің бірі
негізгі өнім болып саналады, ал қалғандары ілеспе ретінде қарастырылады.
Өндіріске кеткен барлық шығыннан ілеспе өнім жоспарлы өзіндік құны бойынша
шегеріледі және осыдан кейін алынған деңгейін негізгі өнімнің өзіндік құны
деп санауға болады. Бұл әдісті негізгі өнімнің деңгейі айқын белгілі болған
кезде ғана және ілеспе өнімнің үлес салмағы аса көп болмаса ғана
пайдаланады. Мысалға, молибден рудасын шығарған кезде одан ілеспе болып
саналатын мыс концентратын шегеріп тастайды және т.б.
Өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде ондағы шығындарды тарату
коэффициенттік жолмен (әдісімен) жүзеге асады.
- аралас (қиыстыру) әдісі. Бұл әдісті кешендік өндірісте бірнеше негізгі
және ілеспе өнімдерді өндірген кезде пайдаланылады. Бұл әдісте шегеріп
тастау да, шығындарды тарату да қатар әрі үйлесімді тұрғыда пайдаланылады.
Бұл кезде шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің құны шегеріліп, қалған
бөлігі негізгі өнімдердің арасына белгіленген коэффициенттер бойынша
таратылады.
Олар келесі жұмыс кезеңінен тұрады: жалпы кешендік шығыннан ілеспе
өнімнің өзіндік құны шегеріледі; шығынның қалған қалдығы негізгі өнімдердің
арасына белгіленген коэффициенттерге сәйкес таратылады; ең соңында, тікелей
өнімнің өзіндік құнына жатқызылатын және таратылатын соманың мөлшері
анықталынады. Мысалы, ақтитан құмдарын өңдеген кезде одан ілеспе өнімдерін
шығарып тастайды (ставролит, кесек құмдарын және т.б.), ал шығыстың қалған
бөлігін ақ металлдар, рутолдық және ильмениттік қоспалардың
(концентраттарының) арасына белгіленген коэффициенттер бойынша және негізгі
металлдың қоспасын ескере отырып таратады.
2. Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік қүнын калькуляциялау және
шығынды есепке алудың нормативтік тәсілі
Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік әдісін негізінен жаппай өндіріспен
шұғылданатын кәсіпорындар пайдаланады. Дегенмен де, оны кіші сериялық және
жекелеген кәсіпорындарда пайдалануға болады. Өндірістегі шығындарды есепке
алу өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдістері бойынша
жұмыстардың технологиялық және нормативтік карталар жасаудан басталады. Ол
карталарда материалдардың, жалақының жұмсалуы және өнім дайындауға қажетті
басқа да шығындар айқындалады. Нормативтік карталардың негізінде өнім
бірлігінің нормативтік өзіндік құны көрсетілген нормативтік калькуляциялары
бойынша жасалады. Оларды жасау кезінде қолданыста жүрген өндірістік
технологияны, жалақы жөніндегі уақыт пен баға нормаларын, материалдар мен
сатып алынған шалафабрикатгардың жұмсалу нормаларын негізге ала отырып,
бастапқы массасы, таза массасы, қалдықтары, материалдар мен сатып алынған
шалафабрикаттарға қолданылып жүрген баға көрсеткіштері және өндіріске
қызмет көрсету мен басқару жөніндегі шығындардың бекітілген тоқсандық
сметасы ескеріледі.
Нормалардың және шығындар сметаларының өзгеру тәртібін рәсімдеп,
сондай-ақ кәсіпорынның мүдделі цехтары мен бөлімдерінің технологиялық
процесстерін және басқа да нормалары мен сметаларын өзгерту туралы тәртібін
реттеу арқылы жүзеге асырады. Нормативтік әдіс кезінде қоймалық және
таразылау-өлшеу шаруашылығын тәртіпке келтірудің, материалдарды сақтау және
өндіріске босату, цех бойынша ғана емес, сонымен бірге өнімнің жекелеген
түрлері бойынша (егер энергия және басқа да шығындар тікелей жолмен өнімге
жатқызылса) және тұтастай алғанда судың, будың, газдың, электр энергиясының
тұтынылуын анықтау үшін цехтарға есептегіштер мен құрылғыларды орнатудың
маңыздылығы зор.
Нормативтік әдістің кезінде әрекет етіп тұрған норма мен оның ауытқуы
шығындар есебінде бөліп көрсетіледі. Бұндай шектеулер өндірісті ұйымдастыру
мен технологиядағы кемшіліктерді дер кезінде жөндеуге, ресурстардың тиімсіз
пайдаланылуына жол бермеуге септігін тигізеді.
Нақты шығындарды нормамен салыстырғанда ресурстардың үнемделуі немесе
артық жұмсалуы, нормадан ауытқуы табылады, ал ол өз кезегінде кәсіпорынның
ұйымдық-техникалық жұмыстарында біршама кемшіліктердің бар екенін
баяндайды.
Нормадан ауытқуларға құжатталған және құжатталмаған болып келеді.
Құжатталған ауытқулар алғашқы құжаттардың мәліметтері бойынша ашылған
дабылдары жатады (талап накладнойы, қосымша жұмыстарға жазылған нарядтары,
қосымша төлемдер және т.б.), сондай-ақ есептеу жолымен анықталған ауытқулар
(түгелдеу тәсілімен, нақты рецептурасы бойынша алдын-ала жасалған
есептеулер және т.б.). Құжатталмаған ауытқуларға ауытқудың жалпы сомасы мен
оның құжатталған бөлігінің арасындағы айырмасынан шығады. Әдетте, олар
құжатталған ауытқулардың дұрыс есептелмеуінің нәтижесінен, ақау өнімдерін
шығарғаннан, нарядтарды артық жазғаннан, кем шығудан, шалафабрикаттардың
жоғалтулары мен бұзылуынан, аяқталмаған өндірісті дұрыс бағаламауынан
шығады.
Егер де өндірісте құжатталмаған ауытқулар бар болса, онда ол
нормативтік есептің дұрыс ұйымдастырылмағанын куәландырады.
Ауытқу теріс те (артық жұмсалғаны) және оң да (үнемделгені) болуы
мүмкін. Теріс ауытқулар (материалдар, отындар, энергиялар, технологиялық
процестерде қарастырылмаған, қосымша жұмысқа жасалған төленген және т.б.)
өндіріс процесінің дұрыс ұйымдаспағандығынан туындайды. Оң ауытқулар
жекелеген учаскелердің жетістіктерін баяндайды (материалдардың тиімді
пайдалануын ашу, материалдарды барынша қалдықсыз пайдалану, өнімнің сапасын
арттыру, құрал-жабдықты тиімді қолдану және т.б.), және норма шығындарын
үнемдеуді жүзеге асырады. Кейде оң ауытқулар шын мәніндегі қаражаттың
үнемделгенін көрсете бермейді, ол тек норманың шын арттырылған деңгейін
пайдаланғандығын керсетеді. Өндірісте материалдар қатаң белгіленген
лимиттер шегінде беріледі. Материалдардың берілуін лимиттеу ай басында
цехтарда жұмсалған материалдардың деңгейін ескере отырып, материалдардың
шығынын қолданыста жүрген прогресшіл нормалардың негізінде нысаналы түрде
жүзеге асырады. Материалдардың жоспардан тыс босатылуына құжаттар жасау,
материалдарға жедел бақылау жасау және оларды жоспардан тыс босатуға алып
келген себептерін талдауды қамтамасыз ету керек.
Ақауға шығарылған өнімнің орнын қалыпқа келтіру үшін қажетті
материалдарды алуға ақау туралы актілер негіз болады. Онда бұйымның,
бөлшектің коды, өнімнің ақауға шығарылған тапсырыс нөмірі көрсетіледі.
Өндірістегі шикізат пен материалдардың сандық есебі жоспарлау белімінде, ал
құндық есебі бухгалтерияда жүргізіледі. Нормалардан ауытқуларды есепке алу
шикізат пен материалдарға, олардың жұмсалуын нормалауға және ендірістік
технологиялық процесіне байланысты ұйымдастырылады. Нормалардан ауытқуға
материалдарды ауыстыру, оларды пайдалану және т.б. осы секілді факторлар
әсер етеді. Материалдар шығыны бойынша нормалардан ауытқуларды анықтау үшін
материалдарды құжаттау, түгелдеу тағы басқа да шаралар жүргізіледі.
Құжаттау әдісі материалдарды ауыстыру салдарынан туындайтын
ауытқуларды, сондай-ақ жеке-дара материалдардың нормадан артық жұмсалғанын
анықтау үшін пайдаланады. Жеке-дара материалдардың шығынын, сондай-ақ
материалдардың ауыстырылуымен байланысты ауытқуларды арнайы (дабылдық)
құжаттармен рәсімдейді.
Әрбір келіп түскен материалдың партиясын салыстырып көру әдісі
өндіріске босатылған, қымбат тұратын (тері, тоқыма және т.б.)
материалдардың әрбір партиясы бойынша олардың нормадан ауытқуын анықтау
үшін қолданылады.
Қолданып жүрген нормадан ауытқуды партиялардың шығыс нормасын шығарылған
өнімнің нақты шығысымен салыстыру арқылы анықтайды. Егер де бұл аталған
әдісті қолдану қиындық тудырса, онда оның орнына инвентарлық әдісті
қолданады.
Инвентарлық әдісте материалдардың нақты шығысын белгіленген норма
шығысымен салыстыру арқылы айлық, он күндік, бес күндік, бір ауысымдық
(сменалық) ауытқуларын анықтайды. Материалдардың іс жүзіндегі шығынын
анықтау үшін: ауысымның, бес күндіктің, он күндіктің басына немесе әр айдың
бірінші жұмыс күніне жұмсалмаған материалдарды түгелдеу (инвентаризация)
жүргізеді. Ауытқуларды анықтау, есепке алу үшін кәсіпорынның жоспарлау-
диспетчерлік бюросы материалдарды жұмсау картасын жүргізеді. Онда
материалдар жұмсаудың ағымдық нормасы, сол материалдан жасалған бұйымдардың
(белшектердің) саны қөрсетелеуді. Бұйымдардың (белшектердің) саны
жұмысшылардың жасап шығарған есеп мәліметтерінің негізінде анықталады.
Есеп деректері (мәліметтері) бойынша оқтын-оқтын қолданылып жүрген
нормалардан материал шығындарының ауытқуы туралы цехтар есеп беріп отырады.
Жалақыны ауытқулар есептелген норма мен нормадан ауытқу бойынша ескереді.
Бухгалтерия есептелген жалақы сомасының жұмысшылардан алынған өнім саны мен
сапасына сәйкестігін байқап отырады. Жұмыстың қалыпты жағдайларынан
ауытқығаны үшін үстеме ақы төлеу өндірістік емес шығындар және жалақы қорын
артық жұмсаудың басты себептерінің бірі болып табылады. Жалақы бойынша
нормадан ауытқуын талдау үшін және дәл есебін шығару үшін номенклатуралық
себептерін және жалақы бойынша нормадан ауытқуды, кінәлілерді табу керек.
Сондықтан бухгалтерия оқтын-оқтын ауытқулар туралы, олардың себептері мен
кінәлі тұлғалары көрсетілген рапорт жасап отыруы керек.
Үстеме шығындарды есептеу мен тарату нақты шығынның сомасын анықтауды,
әрбір баптар бойынша бекітілген сметадан ауытқуын табуды, демек, ондағы
артық жұмсалатын шығындардың алдын алатын қажетті шараларды дер кезінде
қабылдауды қамтамасыз етеді. Бұл үшін материалдар шығысына, штаттық кестеге
және лауазымды қызметкерлердің окладына жасалған лимиттік картаның,
материалдық емес активтердің, негізгі құралдардың нормасының негізінде
ағымдағы жедел (оперативтік) бақылауын ұйымдастырады. Кәсіпорында
құндылықтарды сақтау мен есебінде, өндірісті ұйымдастыруында болған
кемшіліктер және басқа да өндірістік емес сипаттағы шығыстар толығымен
ашылып көрсетіледі. Өндірістік емес сипаттағы шығыстар өнімді шығарумен
байланысты болса, онда олар оның өзіндік құнына қосылады, ал егер де олар
өнімді шығарумен байланысты болмаса, онда олар өнім түрлерінің арасына
таратылып, үстеме шығыстардың құрамында өнімнің өзіндік құнына қосылады.
Кәсіпорынның экономикалық қызметі тарапынан бақылау жасау
материалдарды, энергияны, аспаптар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Өнімнің, жұмыстардың және көрсетілетін қызметтердің өзіндік
құнын калькуляциялау жөніндегі жалпы
ереже ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.
2. Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік қүнын калькуляциялау
және шығынды есепке алудың нормативтік
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0
3. Ауытқуларды есептеу және
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Кіріспе
Кез келген ұйымда калькуляциялау белгілі бір принциптерге сәйкес
жүзеге асырылады:
• өндіріс шығындарын жіктеу (нормативті кұжаттарға сәйкес);
• шығын есебінің объектісін, калькуляциялау объектісін және калькуляциялық
бірлікті белгілеумен;
• жанама шығынды бөлу әдісін іріктеумен;
• шығынды кезендер бойынша жіктеумен;
• өндірістің және күрделі қаржы жұмсалымының ағымдағы шығыны бойынша бөлек
есеппен;
• шығын есебінің әдісі мен калькуляциялауды іріктеумен. Шығын есебі объект
бойынша калькуляциялаудың тапсырыстық әдісін, қайта бөлу әдісін, процестік
әдісін бөліп көрсетеді.
Шығындарды басқарудың нормативті жүйесі өндіріске материалдарды
босату, нормалау, жоспарлау, ішкі есеп беруді жасау, калькуляциялау, шығын
нормасы негізінде экономикалық талдау мен бақылауды жүзеге асыру сияқты
рәсімдерінің (процедураларының) жиынтығын білдіреді.
Нормативті шығын - бұл дайын өнім бірлігінің есебінде көрінетін алдын
ала анықталған нақты шығындар. Оған тікелей материалды және тікелей еңбек
шығындары, сондай-ақ жалпы өндірістік шығындар кіреді.
Есеп объектілерді көптігіне қарамастан, шығындарды екі тәсілмен -
оперативті дәрежесімен айрықшаланатын нормативтік шығындардың есебінің
нақты тәсілімен; және өзіндік құның нормативті тәсілмен өндіріс процесінде-
ақ калькуляцияланады, нақты-есепті кезең біткен соң жете зерттеуге болады.
Анығында, мұндай бөлудің өндірістік процестің ұзақтығы есепті кезеңнің
ұзақтығынан аспайтын жағдайында ғана мәні бар. Ұзақ циклділігі бар өндіріс
үшін нормативті өзіндік құн жайлы айтудың қажеті жоқ, өйткені есептің
нормативті тәсілін қолданғанда, уақытты үнемдеу, норманы жасау мен түзеуге
кеткен еңбек шығынын ұлғайту арқылы өзін-өзі ақтамайды. Тәжірибеде
нормативті және нақты тәсілдер арасындағы тандау мәселесі, әдетте,
объективті себептер тұрғысында шешіледі. Мәселе мынада, ұзаққа созылатын
өндіріс көбіне бірен-саран немесе өте үзақ сериялы (кеме және самолет
жасау, ауыр машина жасау, қымбат жиьаз жасау, құрылыс және т.б.) болады, ал
мұндай өндіріс үшін нормативті тәсіл тіптен қолайсыз. Ол үлкен сериялылықта
және көп номенклатуралық өндірісте, өнім бірлігін дайындау үшін қажетті
операциялардың көп саны мен сан түр-лілігінде тиімді қолданылады.
Шығындар есебінің нормативті тәсілін қолданудың мүмкіндігімен
қажеттілігі туралы шешімді қабылдау нормалар мен шығыстар сметасын дайындау
мен үнемі түзеу жөніндегі ұйымның мүмкіндіктерін талдауға негізделуі тиіс.
Басқаша айтсақ, ұйымдық қүрылымда негізгі нормамен нормативті
қалыптастыруды нақты шығындардың нормативтілерден ауытқуы талдауды, іс
жүзіндегі норманы түзеу мен өнімді емес шығындарды жою туралы ұсыныстар
әзірлеуді, өнімнің нақты өзіндік қүнын азайтуды жүзеге асыратын арнайы
бөлімшенің (жоспарлы бөлім, экономикалық қызмет және т.б.) бар болуы
қарастырылған. Мұндай жағдайсыз есептің нормативті тәсілін енгізу ұйымға
нақты пайда әкеле алмайды.
Екі тәсіл де түпкілікті шотта өнімнің нақты өзіндік қүнын анықтау мен
көрсетуге бағытталған, бірақ біріншісі - шығындарды тікелей есептеу
жолымен, ал екіншісі - нормадан ауытқу арқылы көрсетеді.
1. Өнімнің, жұмыстардың және көрсетілетін қызметтердің өзіндік құнын
калькуляциялау жөніндегі жалпы ереже
Калькуляция дегеніміз өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің бір өлшемге есептелінген өзіндік құны болып табылады. Ол
кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және ішкі
резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға,
өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге
пайдаланылады.
Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі
салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік
құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі
ережелеріне сәйкес белгіленеді.
Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала және кейінгі (немесе
кезектегі) болып екіге бөлінеді.
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске қажетті
деңгейдегі шығындардың мөлшерін топшылайды. Оған жоспарлы, сметалық және
нормативтік калькуляция жатады.
Жоспарлы калькуляция — өнімге (жұмысқа, қызметке) және бұйым бірлігіне
мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде жалақының,
энергияның, отынның, материалдардың нормасы, өндірістің технологаясы,
сондай-ақ резервтері ескеріледі.
Сметалық (болжамдық) калъкуляция - бұл жоспарлы калькуляцияның бір түрі, ол
жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады. Ол
жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз бола алады. Нормативтік калъкуляция
ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі болып табылады. Бұл аталған әдіс
шығындарды есептеудің нормативтік әдісін және кәсіпорынның өзінде
пайдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын қолданады. Оның
негізінде қол жеткен шығындар деңгейін сипаттайтын ағымдағы және әрекет
етіп тұрған нормаларды пайдаланады.
Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға қарағанда дәлділігі
анағүрлым жоғарылау болып келеді.
Кейінгі (немесе кезекті) калькуляция өнім шығарылғаннан соң
бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жасалынады. Олар нақты шығынды
көрсетеді. Оларға нақты (есеп беру калькуляциясы) және шамаланған
калькуляция жатады.
Өнімнің өзіндік құнының нақты (есеп беру) калъкуляциясы нақты
шығындармен сипатталады, ал ол жоспарлыдан кәсіпорынға байланысты себептері
бойынша да (өнімді өндірудің орыңдалуы немесе орындалмауы, кейбір шығьндар
түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы) және оған байланыссыз себептері
бойынша да (материалдарға бағаның езгеруі, амортизациялық аударымдардың
нормасы, суға, газға, жылуға, электр энергиясына тарифке өзгерістер
енгізілуіне байланысты) ауытқуы мүмкін.
Калькуляцияның бұл түрі нақты шығындар туралы есептік мәліметтің
негізінде дайындалады.
Шамаланган калькуляция нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде алынған
енімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде жасалады.
Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін
алдын ала бағалау үшін пайдаланылады.
Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік қүнының калькуляциясын және
шығындарды есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен роль атқарады.
Шығындардың есеп объектісі болып сол шығындардың өндірістегі аналитикалық
есебі саналады. калькуляцияның объектісі болып өнім түрлері, жұмыстар,
қызметтер саналады. Өнеркәсіпте есеп объектісі өте жиі калькуляциялау
объектісімен сәйкес келеді.
Мысалға, тігін фабрикасының шығыны мен өнімнің өзіндік құны сол
фабрикада тігілген ерлер костюмы бойынша есептелінеді. Ауыл шаруашылығында
есеп объектісі, әдетте, өзінің калькуляциялау объектісімен сәйкес келе
бермейді. Мысалға, өсімдік шаруашылығында есептеу объектісі күздік бидай
болып табылса, ал калькуляциялау объектісі болып - дән, сабан саналады. Мал
шаруашылығында есептеу объектісі сүтті табын болып табылады, ал
калькуляциялау объектісіне сол табынның сүті, телі, қиы жатады.
Есеп объектісі мен калькуляциялаудан басқа калькуляциялық бірлік
тізімін белгілеу қажет. Калькуляциялық бірлік, әдетте, тиісті өнім (бұйым)
түрінің техникалық жағдайына немесе қабылданған стандарттық өлшем бірлігіне
және өндірілген өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі тиіс. Егер де
жоспарлау өлшем бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса (және м2), онда
калькуляциялық бірлік осы екі бірліктің бірін ғана пайдаланады.
Сонымен, іс жүзінде пайдаланатын калькуляциялық өлшем бірлігін келесі
топқа біріктіруге болады:
- натуралды бірліктері — дана, метр, килограмм, тонна, литр және т.б.;
- ірілендірілген (иесіздендірілген) бірлігі - тігін бұйымының
прейскуранттық нөмірі, белгілі бір артикулдағы жүз жұп аяқкиімі және т.б.;
- өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты-натуралды
бірлік, ондағы пайдалы заттың құрамы әртүрлі тербелісте болуы мүмкін
(мысалға, спирт— 100%, күйдіргіш содасы — 92% натрий);
-құндық бірлігі;
- еңбек бірлігі (норма-сағаты);
- орындалған жұмыс бірлігі (ткм, машина-күні, ай-күні);
- пайдалы нәтиженің бірлігі — қуаты, өнімділігі және т.б.
Кешендік өндірісте бір шикізаттан бір технологиялық процесте екі
немесе бірнеше түрлі өнімді алса, онда оларды шығару үшін жұмсалған жалпы
шығынды өнімдердің арасына таратуға болмайды, сондықтан ондай өнім
бірлігінің өзіндік құнын есептеуге төменде келтірілген әдістің бірін
пайдаланады. Егер де технологиялық процессте шикізатты өндеу кешені бірнеше
рет қайта жасаудан тұратын болса және өндірістің бұл кезеңдері бойынша
шығын деңгейін анықтау мүмкіндігі бар болса, онда соңғы өнімге немесе
шалафабрикатқа бөлістік калькуляциясын пайдалану мүмкін. Егер де жалпы
шығыннан белгілі бір өнім түріне қатыстысын бөлу мүмкіндігі бар болса, онда
оны тікелей сол өнімнің өзіндік құнына қосуға болады.
Кешендік өндіріс шығындарын тарату кезінде келесі әдістерді қолданады:
- шыгындарды шегеру. Бұл әдіс кезінде өндірісте алынатын өнімдердің бірі
негізгі өнім болып саналады, ал қалғандары ілеспе ретінде қарастырылады.
Өндіріске кеткен барлық шығыннан ілеспе өнім жоспарлы өзіндік құны бойынша
шегеріледі және осыдан кейін алынған деңгейін негізгі өнімнің өзіндік құны
деп санауға болады. Бұл әдісті негізгі өнімнің деңгейі айқын белгілі болған
кезде ғана және ілеспе өнімнің үлес салмағы аса көп болмаса ғана
пайдаланады. Мысалға, молибден рудасын шығарған кезде одан ілеспе болып
саналатын мыс концентратын шегеріп тастайды және т.б.
Өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде ондағы шығындарды тарату
коэффициенттік жолмен (әдісімен) жүзеге асады.
- аралас (қиыстыру) әдісі. Бұл әдісті кешендік өндірісте бірнеше негізгі
және ілеспе өнімдерді өндірген кезде пайдаланылады. Бұл әдісте шегеріп
тастау да, шығындарды тарату да қатар әрі үйлесімді тұрғыда пайдаланылады.
Бұл кезде шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің құны шегеріліп, қалған
бөлігі негізгі өнімдердің арасына белгіленген коэффициенттер бойынша
таратылады.
Олар келесі жұмыс кезеңінен тұрады: жалпы кешендік шығыннан ілеспе
өнімнің өзіндік құны шегеріледі; шығынның қалған қалдығы негізгі өнімдердің
арасына белгіленген коэффициенттерге сәйкес таратылады; ең соңында, тікелей
өнімнің өзіндік құнына жатқызылатын және таратылатын соманың мөлшері
анықталынады. Мысалы, ақтитан құмдарын өңдеген кезде одан ілеспе өнімдерін
шығарып тастайды (ставролит, кесек құмдарын және т.б.), ал шығыстың қалған
бөлігін ақ металлдар, рутолдық және ильмениттік қоспалардың
(концентраттарының) арасына белгіленген коэффициенттер бойынша және негізгі
металлдың қоспасын ескере отырып таратады.
2. Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік қүнын калькуляциялау және
шығынды есепке алудың нормативтік тәсілі
Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік әдісін негізінен жаппай өндіріспен
шұғылданатын кәсіпорындар пайдаланады. Дегенмен де, оны кіші сериялық және
жекелеген кәсіпорындарда пайдалануға болады. Өндірістегі шығындарды есепке
алу өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдістері бойынша
жұмыстардың технологиялық және нормативтік карталар жасаудан басталады. Ол
карталарда материалдардың, жалақының жұмсалуы және өнім дайындауға қажетті
басқа да шығындар айқындалады. Нормативтік карталардың негізінде өнім
бірлігінің нормативтік өзіндік құны көрсетілген нормативтік калькуляциялары
бойынша жасалады. Оларды жасау кезінде қолданыста жүрген өндірістік
технологияны, жалақы жөніндегі уақыт пен баға нормаларын, материалдар мен
сатып алынған шалафабрикатгардың жұмсалу нормаларын негізге ала отырып,
бастапқы массасы, таза массасы, қалдықтары, материалдар мен сатып алынған
шалафабрикаттарға қолданылып жүрген баға көрсеткіштері және өндіріске
қызмет көрсету мен басқару жөніндегі шығындардың бекітілген тоқсандық
сметасы ескеріледі.
Нормалардың және шығындар сметаларының өзгеру тәртібін рәсімдеп,
сондай-ақ кәсіпорынның мүдделі цехтары мен бөлімдерінің технологиялық
процесстерін және басқа да нормалары мен сметаларын өзгерту туралы тәртібін
реттеу арқылы жүзеге асырады. Нормативтік әдіс кезінде қоймалық және
таразылау-өлшеу шаруашылығын тәртіпке келтірудің, материалдарды сақтау және
өндіріске босату, цех бойынша ғана емес, сонымен бірге өнімнің жекелеген
түрлері бойынша (егер энергия және басқа да шығындар тікелей жолмен өнімге
жатқызылса) және тұтастай алғанда судың, будың, газдың, электр энергиясының
тұтынылуын анықтау үшін цехтарға есептегіштер мен құрылғыларды орнатудың
маңыздылығы зор.
Нормативтік әдістің кезінде әрекет етіп тұрған норма мен оның ауытқуы
шығындар есебінде бөліп көрсетіледі. Бұндай шектеулер өндірісті ұйымдастыру
мен технологиядағы кемшіліктерді дер кезінде жөндеуге, ресурстардың тиімсіз
пайдаланылуына жол бермеуге септігін тигізеді.
Нақты шығындарды нормамен салыстырғанда ресурстардың үнемделуі немесе
артық жұмсалуы, нормадан ауытқуы табылады, ал ол өз кезегінде кәсіпорынның
ұйымдық-техникалық жұмыстарында біршама кемшіліктердің бар екенін
баяндайды.
Нормадан ауытқуларға құжатталған және құжатталмаған болып келеді.
Құжатталған ауытқулар алғашқы құжаттардың мәліметтері бойынша ашылған
дабылдары жатады (талап накладнойы, қосымша жұмыстарға жазылған нарядтары,
қосымша төлемдер және т.б.), сондай-ақ есептеу жолымен анықталған ауытқулар
(түгелдеу тәсілімен, нақты рецептурасы бойынша алдын-ала жасалған
есептеулер және т.б.). Құжатталмаған ауытқуларға ауытқудың жалпы сомасы мен
оның құжатталған бөлігінің арасындағы айырмасынан шығады. Әдетте, олар
құжатталған ауытқулардың дұрыс есептелмеуінің нәтижесінен, ақау өнімдерін
шығарғаннан, нарядтарды артық жазғаннан, кем шығудан, шалафабрикаттардың
жоғалтулары мен бұзылуынан, аяқталмаған өндірісті дұрыс бағаламауынан
шығады.
Егер де өндірісте құжатталмаған ауытқулар бар болса, онда ол
нормативтік есептің дұрыс ұйымдастырылмағанын куәландырады.
Ауытқу теріс те (артық жұмсалғаны) және оң да (үнемделгені) болуы
мүмкін. Теріс ауытқулар (материалдар, отындар, энергиялар, технологиялық
процестерде қарастырылмаған, қосымша жұмысқа жасалған төленген және т.б.)
өндіріс процесінің дұрыс ұйымдаспағандығынан туындайды. Оң ауытқулар
жекелеген учаскелердің жетістіктерін баяндайды (материалдардың тиімді
пайдалануын ашу, материалдарды барынша қалдықсыз пайдалану, өнімнің сапасын
арттыру, құрал-жабдықты тиімді қолдану және т.б.), және норма шығындарын
үнемдеуді жүзеге асырады. Кейде оң ауытқулар шын мәніндегі қаражаттың
үнемделгенін көрсете бермейді, ол тек норманың шын арттырылған деңгейін
пайдаланғандығын керсетеді. Өндірісте материалдар қатаң белгіленген
лимиттер шегінде беріледі. Материалдардың берілуін лимиттеу ай басында
цехтарда жұмсалған материалдардың деңгейін ескере отырып, материалдардың
шығынын қолданыста жүрген прогресшіл нормалардың негізінде нысаналы түрде
жүзеге асырады. Материалдардың жоспардан тыс босатылуына құжаттар жасау,
материалдарға жедел бақылау жасау және оларды жоспардан тыс босатуға алып
келген себептерін талдауды қамтамасыз ету керек.
Ақауға шығарылған өнімнің орнын қалыпқа келтіру үшін қажетті
материалдарды алуға ақау туралы актілер негіз болады. Онда бұйымның,
бөлшектің коды, өнімнің ақауға шығарылған тапсырыс нөмірі көрсетіледі.
Өндірістегі шикізат пен материалдардың сандық есебі жоспарлау белімінде, ал
құндық есебі бухгалтерияда жүргізіледі. Нормалардан ауытқуларды есепке алу
шикізат пен материалдарға, олардың жұмсалуын нормалауға және ендірістік
технологиялық процесіне байланысты ұйымдастырылады. Нормалардан ауытқуға
материалдарды ауыстыру, оларды пайдалану және т.б. осы секілді факторлар
әсер етеді. Материалдар шығыны бойынша нормалардан ауытқуларды анықтау үшін
материалдарды құжаттау, түгелдеу тағы басқа да шаралар жүргізіледі.
Құжаттау әдісі материалдарды ауыстыру салдарынан туындайтын
ауытқуларды, сондай-ақ жеке-дара материалдардың нормадан артық жұмсалғанын
анықтау үшін пайдаланады. Жеке-дара материалдардың шығынын, сондай-ақ
материалдардың ауыстырылуымен байланысты ауытқуларды арнайы (дабылдық)
құжаттармен рәсімдейді.
Әрбір келіп түскен материалдың партиясын салыстырып көру әдісі
өндіріске босатылған, қымбат тұратын (тері, тоқыма және т.б.)
материалдардың әрбір партиясы бойынша олардың нормадан ауытқуын анықтау
үшін қолданылады.
Қолданып жүрген нормадан ауытқуды партиялардың шығыс нормасын шығарылған
өнімнің нақты шығысымен салыстыру арқылы анықтайды. Егер де бұл аталған
әдісті қолдану қиындық тудырса, онда оның орнына инвентарлық әдісті
қолданады.
Инвентарлық әдісте материалдардың нақты шығысын белгіленген норма
шығысымен салыстыру арқылы айлық, он күндік, бес күндік, бір ауысымдық
(сменалық) ауытқуларын анықтайды. Материалдардың іс жүзіндегі шығынын
анықтау үшін: ауысымның, бес күндіктің, он күндіктің басына немесе әр айдың
бірінші жұмыс күніне жұмсалмаған материалдарды түгелдеу (инвентаризация)
жүргізеді. Ауытқуларды анықтау, есепке алу үшін кәсіпорынның жоспарлау-
диспетчерлік бюросы материалдарды жұмсау картасын жүргізеді. Онда
материалдар жұмсаудың ағымдық нормасы, сол материалдан жасалған бұйымдардың
(белшектердің) саны қөрсетелеуді. Бұйымдардың (белшектердің) саны
жұмысшылардың жасап шығарған есеп мәліметтерінің негізінде анықталады.
Есеп деректері (мәліметтері) бойынша оқтын-оқтын қолданылып жүрген
нормалардан материал шығындарының ауытқуы туралы цехтар есеп беріп отырады.
Жалақыны ауытқулар есептелген норма мен нормадан ауытқу бойынша ескереді.
Бухгалтерия есептелген жалақы сомасының жұмысшылардан алынған өнім саны мен
сапасына сәйкестігін байқап отырады. Жұмыстың қалыпты жағдайларынан
ауытқығаны үшін үстеме ақы төлеу өндірістік емес шығындар және жалақы қорын
артық жұмсаудың басты себептерінің бірі болып табылады. Жалақы бойынша
нормадан ауытқуын талдау үшін және дәл есебін шығару үшін номенклатуралық
себептерін және жалақы бойынша нормадан ауытқуды, кінәлілерді табу керек.
Сондықтан бухгалтерия оқтын-оқтын ауытқулар туралы, олардың себептері мен
кінәлі тұлғалары көрсетілген рапорт жасап отыруы керек.
Үстеме шығындарды есептеу мен тарату нақты шығынның сомасын анықтауды,
әрбір баптар бойынша бекітілген сметадан ауытқуын табуды, демек, ондағы
артық жұмсалатын шығындардың алдын алатын қажетті шараларды дер кезінде
қабылдауды қамтамасыз етеді. Бұл үшін материалдар шығысына, штаттық кестеге
және лауазымды қызметкерлердің окладына жасалған лимиттік картаның,
материалдық емес активтердің, негізгі құралдардың нормасының негізінде
ағымдағы жедел (оперативтік) бақылауын ұйымдастырады. Кәсіпорында
құндылықтарды сақтау мен есебінде, өндірісті ұйымдастыруында болған
кемшіліктер және басқа да өндірістік емес сипаттағы шығыстар толығымен
ашылып көрсетіледі. Өндірістік емес сипаттағы шығыстар өнімді шығарумен
байланысты болса, онда олар оның өзіндік құнына қосылады, ал егер де олар
өнімді шығарумен байланысты болмаса, онда олар өнім түрлерінің арасына
таратылып, үстеме шығыстардың құрамында өнімнің өзіндік құнына қосылады.
Кәсіпорынның экономикалық қызметі тарапынан бақылау жасау
материалдарды, энергияны, аспаптар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz