Халел Досмұхамедұлының әдеби мұрасы
Халел Досмұхамедұлының әдеби мұрасы
Курстық жұмысы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Халел Досмұхамедұлы –
фольклортанушы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..8
Х.Досмұхамедұлының ауыз әдебиеті үлгілерін жинап-зерттеудегі еңбегі
(Қазақ халық әдебиеті. Қысқаша очерк, Билер сөзі және билік сөз)
Ел ескілігін жинаушы (Түс жору, жоқтау және жылап-
сықтау) ... ... ... ... ... 13
2. Х. Досмұхамедұлының қазақ әдебиетінің тарихын зерттеудегі
концепциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5
2.1. М.Қашқаридің Диуани лұғат ат-түрк еңбегі
туралы ... ... ... ... ... 15
2.2. Халел Абай Құнанбайұлы
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 18
2.3. Махамбеттанудың негізін
салушы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 19
2.4. Шернияз, Алмажан мұраларын танудағы көзқарастары ... ... ... ...
.22
2.5. Мұрат ақынның
сөздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..24
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 29
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеуде Алаш әдебиеттануның көрнекті
өкілі Халел Досмұхамедұлының әдеби-зерттеу еңбектері қарастырылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Алаш қайраткерлері қазақтың рухани
дүниесін байытатын мәдени, әдеби құбылыстардың қай-қайсысына болса да баға
беруге тырысып, өз заманынында қалың көпшілікке таныстырып отырды. Осындай
ұлт үшін рухани мұраны насихаттаған үлкен шоғырды өз тарихымызда ең алдымен
алашшылдар арасынан табамыз.
Алаш қозғалысы – белгілі бір кезеңді қамтыған саяси, тарихи, қоғамдық
құбылыс қана емес, тұтас ұлттық өрлеуді тудырған орасан оқиға. Соның ішінде
қайраткерлігімен де, қаламгерлігімен де ұлтына қызмет еткен Халел
Досмұхамедұлы сияқты ұлы тұлғалардың орны айрықша. Халел Досмұхамедұлының
әдеби мұрасын зерделеу – зерттеу өзектілігін тереңдете түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Халел Досмұхамедұлының зерттеу еңбектері
туралы Б.Кенжебаев, З.Қабдолов, ҚЖұмалиев, Т.Кәкішев, Ж.Тілепов,
А.Мектепов, Ғ.Әнесов, Б.Омаров, Қ.Тілешова, т.б. ғылыми еңбектер жазды.
Зерттеу нысаны. Х.Досмұхамедұлының ғылыми еңбектері мүмкіндігінше
қамтылады. Зерттеу еңбегінің негізгі нысаны ретінде Х.Досмұхамедұлының
1991жылы жарық көрген Аламан атты зерттеу еңбегі мен 1998 жылғы
Таңдамалы шығармалар жинағы алынды.
Зерттеу пәні. Зерттеу барысында Халел Досмұхамедұлының әдеби мұрасы
нақтылы мәнде зерттеу пәні ретінде алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Х.Досмұхамедұлының зерттеу
еңбектерін қазақ әдебиеттану ғылымының басты даму бағыттары аясында
қарастыра отырып, оның сан-салалы ғылыми мұрасын ғылыми айналымға енгізу –
зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады.
Осы мақсат жүзеге асуы үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер
қойылды:
- Х.Досмұхамедұлының көрнекті фольклор зерттеушісі екендігін айқындау;
- ауыз әдебиеті үлгілерін жинап-зерттеудегі еңбегін саралау;
- ғалымның зар заман әдебиетін жаңғыртуға қосқан үлесі жайлы жаңа байламдар
жасау.
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Зерттеу жұмысында Х.Досмұхамедұлының ауыз
әдебиеті мен алаш әдебиеті саласындағы ғылыми еңбектері, зерттеу мақалалары
алғаш рет зерттеу көзіне айналып отыр. Қазақтың бас ақыны Абай, Ереуіл
атқа ер салмай, еңку-еңку жер шалмай, ерлердің ісі бітер ме? - деп ұран
салған ержүрек ақыны Махамбет, халықтың зарынан туған көркем әдебиетке зар
заман деп айдар таққан зарлы заманның Мұраты, шерлі Шерниязы, өзі ақын, өзі
қажырлы Алмажан Азаматқызы, ел ішінде Балқы Базар атанып кеткен дүлдүл
жырау Базар Оңдасынұлы жөнінде алғаш рет тұщымды да түбегейлі ойларын
жүйелеп, ғалымның ғылыми мұрасының құндылығы айқындалады.
Зерттеу әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысын жазу барысында алға қойған
мақсаттар мен міндеттерді орындау үшін тарихи-салыстырмалы, анализ, синтез,
тарихи-хронологиялық, талдау әдістері қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Халел Досмұхамедұлы – Алаш қозғалысының қайраткері, дәрігер, ұстаз, ғалым.
Мамандығы дәрігер бола тұрса да, қоғам өмірінің сан салалы мәселелеріне
араласқан саяси және қоғам қайраткері, тарихшы, табиғаттанушы, тілтанушы,
әдебиетші, ауыз әдебиетінің сирек үлгілерін жинап насихаттаушы, аудармашы.
1883 жылы сәуірдің 24 бұрынғы Орал облысы, Гурьев уезі, Тайсойған
болысы (қазіргі Атырау облысы Қызылқоға ауданы) Тайсойған құмында №4
ауылында дүниеге келген.
Жасынан зерек Халел 1902 жылы Орал әскери реалдық училищесін үздік
бітірді. 1903 жылы Санкт-Петербургтегі императорлық әскери медициналық
академияға оқуға түседі. Халелдің студенттік кезеңі Ресейдегі саяси
толқулармен тұстас келді. Мұның өзі жас жігіттің саяси көзқарастарының
қалыптасуына игі әсер етті.
1909 жылы академияны үздік дәрежелі дәрігер атағымен, Алтын медальмен
бітіріп, офицер ретінде кесімді мерзімдегі әскери міндетін өтеуге
жіберілді. Алдымен Пермь губерниясында, кейін 2-Түркістан, 2-Орал қазақ-
орыс атқыштар батальонында әскери кіші дәрігерлік қызмет атқарды. 1912,
1913 және 1915 жылдары оба індетіне қарсы күрес ісіне қатысты. Бұл
еңбектері үшін Императорлық қола медальмен марапатталды. 1913-1918
жылдары Қазақ газетінде Тамыр дәрі хақында, Сары кезік — сүзек,
Жұқпалы ауру хақында сынды кәсіби, әлеуметтік-саяси тақырыптарда
мақалалар жариялап, өзіндік ой-пікірін білдіріп тұрды. Как бороться с
чумой среди киргизского народа (1916) деген кітабы өз кезеңінде оба
індетіне қарсы күрестің әдіс-тәсілдерін түгел қамтыған еңбек болды.
Ресейдегі Ақпан төңкерісінен кейін қазақ даласында облыстық, жалпы қазақ
съездерін ұйымдастырып, өткізуге атсалысты. Сәуір айында 800-ден аса
делегаттың қатысуымен өткен Орал облыстық қазақ съезінде Ж.Досмұхамедовпен
бірге Орал облысының далалық бөлігін басқарудың уақытша ережелері атты
жергілікті және облыстық деңгейдегі басқару жүйесін толық қамтыған заң
жобасын ұсынып, оған делегаттар бірауыздан дауыс берді. Мәскеуде өткен
Бүкілресейлік мұсылмандар съезіне қатысып, І жалпықазақ съезінен
Бүкілресейлік құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды.
1918 жылы Жымпиты қаласында өткен Орал өңірі қазақтарының 4-съезінде
Қазақстанның бүкіл батыс өңіріне ықпал етерлік ұлттық-территориялық құрылым
— Ойыл уәлаяты уақытша үкіметін жариялауға қатысты. Сол жылы қыркүйек
айының ортасында Кеңес өкіметіне қарсы күштердің Уфа директориясын жариялау
мәжілісіне жиналған Алашорда қайраткерлері бұл құрылымды қолдап, оған
Алашорданың батыс бөлімшесі деген ат берді. Осы кезеңде Халел Алашорданың
атты әскерін ұйымдастырып, Самарадағы Комуч үкіметінен қару-жарақ алуға,
Ұлттық банк ашуға, баспахана, Еркін қазақ газетін шығаруға көп еңбек
сіңірді.
Алашорда таратылғаннан кейін басқа қазақ зиялылары секілді Халел де жаңа
өкіметтің жұмысына тартылады. 1920 жылы 21 тамызда Түркістан республикасы
халық ағарту комиссариаты жанынан Түркістан халықтарының оқу-ағарту, мәдени
Һәм ғылыми мұқтаждарын өтеу үшін арнайы ұйымдастырылған Білім комиссиясының
мүшелігіне, кейін төрағалығына сайланды. Ташкенттегі халық ағарту
институтында оқытушысы болды.
Орта Азия (Түркістан) университеті медицина факультетінің хирургиялық
емханасында ординатор, Түркістан денсаулық сақтау халық комиссариаты
алқасының мүшесі және емдеу-санитарлық бөлімінің меңгерушісі болды. Орта
Азия мемлекеттік баспа коллегиясының, кейін Қазақ мемлекеттік баспасы Шығыс
бөлімінің меңгерушісі, Қазақ мемлекеттік баспа басқармасы меңгерушісінің
орынбасары қызметтерін атқара жүріп, отандық ғылымның дамуына да мол үлес
қосты. Халел Досмұхамедұлы бір өзі бірнеше қызметтер атқара жүріп, ұлттық
мектептердің ғылыми терминология жасау ісіне ат салысады. Жер жерлерде
қаулап ашыла бастаған жүйесін құруға, қазақ тіліндегі ғылыми терминология
жасау ісіне ат салысады. Жер жерлерде қаулап ашыла бастаған ұлттық
мектептерге ана тілінде оқулық жазу қажет болады. Осындай қажеттілік
Халелді атқарып жүрген толып жатқан қоғамдық қызметтерін ана тіліндегі
оқулықтар жазумен және оны шығару жұмыстарымен ұштастыра жүргізуге мәжбүр
етті.
Алаш қозғалысы қалыптастырған зиялылардың ішінде Халел
Досмұхамедұлының қайраткер ретінде де, қаламгер ретінде де орны ерекше. Ол
сонау 1905 жылдан бастап Алаш қозғалысының басы-қасында жүрді. 1905 жылы
Орал қаласында бес облыс өкілдері жиналған Қазақ конституциялық-
демократиялық партия құру жиналысына қатысқан он сегіз жасар Халел ісімен
де, сөзімен де туған халқына қызмет етіп өтті. Халел күрескерлік жолмен ел
арасында жүріп, көнеден қалған мұраларды жинауға белсене кірісті. Оның осы
саладағы еңбектері кейінгілерге дерек көзі ретінде мол пайдасын тигізді.
Халел – студент күннен-ақ ұлтшыл, жинаған білім қазынасын халыққа
таратуды өзіне борыш санаған һәм сол пікірін іспен көрсете бастаған
қазақтың үмітті ұлы еді [1,45].
Халқының жан саулығы мен тән саулығының шипагері бола білген Халел
арнайы шақырумен Орынбор қаласында өткен Жалпы қазақ қырғыз съезіне
қатысады. Осында қазақ қырғыз өлкелік автономиясы жарияланады, Алашорда
өкіметі құрылады. Ол соған мүше болып сайланады.
Х.Досмұхамедовтың ғылыми ізденістермен тереңдеп шұғылдануына басты екі
қызметі әсер етті. Біріншіден, қазақ-қырғыз білім комиссиясының, екіншіден,
Мемлекеттік ғылыми кеңестің төрағасы болуы еді.
Ол қазақ әдебиеті мен мәдениеті үшін құнды бірқатар еңбектер тындырды.
Халел Досмұхамедұлы қазақ халқының тілі мен әдебиетіне, тарихына қатысты
материалдар жинақтап, тілдің дыбыс жүйесінің өзекті мәселесі – сингармонизм
заңын зерттеді. Ол Қазақ халық әдебиеті. Қысқаша очерк, Самарқан
шаһарындағы Тіллә-кәри және Ширдар медреселерін салдырушы Жалаңтөс
батырдың шежіресі, Бұхарадағы Көгілташ медресесінің салынуы туралы
әпсана, Қазақ-қырғыз комиссиясынан, Шернияз шешен, Алаш не сөз,
Диуани лұғат ат-түрік, Кенесарының соңғы күндері, Қазақ әдебиетінің
тарихы сияқты т.б. ғылыми-теориялық еңбектер жазып қалдырды, Тайманұлы
Исатайдың қозғалысы туралы қысқаша мағлұмат, Қазақ-қырғыз тіліндегі
сингормонизм заңы, Мұрат ақынның сөздері сияқты күні бүгінге дейін
деректік мәнін жоймаған жинақтарын шығарды.
Халел Досмұхамедұлының қаламы жүйрік журналист болғанын қазақ тілінде
шығып тұрған Шолпан, Ақ жол, Еңбекші қазақ, Сәуле сияқты газет
журнал беттерінде жарияланған мақалаларынан айқын көруге болады. Ол сонымен
бірге қазақ қырғыз білім комиссиясы жанынан Сана журналын шығарып, өзі
соның редакторы болған.
Халел Досмұхамедұлы – әдебиет зерттеушісі ретінде біраз еңбек
сіңірген ғалым. Оның әдебиет зерттеушісі хақындағы қызметіне академик
З.Қабдолов өте әділ баға берген: ... Данышпан Досмұхамедов мұнымен
тынбайды, туған халқының даналығын тек оның өзіне ғана емес, өзге жұрттарға
да анық таныту үшін, енді орыс тілінде Казахская народная литература и ее
содержание (Қазақ халық әдебиеті) деген кітап жазып бастырады. Сөз өнері
туралы тек осы кітабынан басқа ешнәрсе жазбаса да дәрігер Досмұхамедов
тамаша әдебиет зерттеушісі ретінде тарихта қалған болар еді. Өйткені бұл
кітап - қазақ әдебиетінің тегі (генезисі), қайнар көз жайында Халекең ашқан
Америка [1,53].
Х.Досмұхамедұлы тарих саласында ХІХ ғасырдағы қазақ жеріндегі ұлт-
азаттық қозғалыстарға алғашқыларының бірі болып ғылыми талдау жасады.
Сонымен бірге Сырым Датұлы, Исатай Тайманұлы және Кенесары Қасымұлы
бастаған қазақ тарихындағы ең айтулы көтерілістердің тарихи маңызын,
ерекшелігін, олардың бір-бірімен ұқсас тұстарын және айырмашылықтарын алғаш
рет ғылыми деректерге сүйене отырып, сауатты талдау жасайды. Тайманұлы
Исатайдың қозғалысы турасында қысқаша мағлұмат дейтін қысқа емес, ұзақ
зерттеуі – әдеби-шығармашылық еңбектерінің шыңы.
Алашшылдар қазақ халқының болашағын таптық жікке бөлуден емес, ұлттық
бірліктен көргенін, халықтың тұрмыс-тіршілігін басты назарға алғаны мәлім
болды. Алашорданың қызметіне араласқаны – Халелдің өміріндегі ақтаңдақ
емес, қайта оны төл халқының ұлы мақсатына жақын етіп көрсетеді. Қорыта
айтқанда, Х.Досмұхамедұлы – халқына өзін арнаған ғылым адамы. Бойындағы күш-
қуатын, сана-сезімін сарқа еңбек еткен. Өз еліміздің өткен-кеткені туралы,
басынан кешкен дәуірлері туралы ... ата-бабаларымыздың істерімен танысып,
кеткен жаңылыстарына күйініп, жақсылықтарына сүйініп ғибрат алмақ – адамға
сана береді [2,51] ,- деп, оның өзі айтқандай, алашшылдар мен тапшылдарды
бөле-жармай, ендігі жерде қазақ халқының басынан өткен үлкен бір белесі,
сабағы деп қабылдау керек.
Алаш қайраткерлері қазақтың рухани дүниесін байытатын мәдени, әдеби
құбылыстардың қай-қайсысына болса да баға беруге тырысып, өз заманынында
қалың көпшілікке таныстырып отырды. Осындай ұлт үшін рухани мұраны
насихаттаған үлкен шоғырды өз тарихымызда ең алдымен алашшылдар арасынан
табамыз. Алаш қозғалысы – тек қана белгілі бір кезеңді қамтыған саяси,
тарихи, қоғамдық құбылыс емес, тұтас ұлттық өрлеуді тудырған орасан
құбылыс. Соның ішінде қайраткерлігімен де, қаламгерлігімен де ұлтына қызмет
еткен Халел Досмұхамедұлы сияқты ұлы тұлғалардың орны айрықша.
Халел Досмұхамедұлының соңында атын сақтап қалған кітаптары мен
мерзімді баспасөз бетіндегі мақалалары бар. Олардың бүгінгі ғылыммен
үндестігі қандай? Халел Досмұхамедұлы – әдебиет зерттеушісі деп аталатын
диплом жұмысы тақырыбына сұраныс осыдан туып отыр.
Алға қойған проблемасы: ғалым Халел Досмұхамедұлының әдебиеттанудағы
еңбегін зерделеп, орнын анықтау, қосқан үлесіне лайықты баға беру.
- Халел Досмұхамедұлы – қазақ фольклорының жүйе кестесін жасаушы;
- ол кестенің ерекшеліктерін анықтау. Қыз Жібек, Кенесары, Наурызбай
жырларын ғылыми басылымдармен салыстыру, көлемдік ерекшеліктерін
анықтау;
- Диуани лұғат ат түрк еңбегін қазаққа алғаш таныстырушы;
- Абай, Махамбет, Шернияз, Нысанбай, Мұрат ақындар туралы Халел
пікірлерінің өміршеңдігін дәлелдеу;
- Базар ақын мұрасын алғаш жариялаушы әрі таныстырушы[3,25].
1. Халел Досмұхамедұлы – фольклортанушы
Х.Досмұхамедұлының ауыз әдебиеті үлгілерін жинап-зерттеудегі еңбегі
Қазақ халық әдебиеті. Қысқаша очерк
Алаш қайраткерлері ұлтымыздың рухани мұрасын жинауда, жариялауда және
зерттеуде маңызды істер атқарғаны белгілі. Олардың бұл саладағы аса
нәтижелі жұмыстары – осы халық үшін маңызды мәселенің бастауында
тұрғандығымен де бағалы. Айталық, Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы халық
ауыз әдебиеті үлгілерін, Мағжан Жұмабаев, Базар жырау, Ақан сері мұраларын,
Мұхамеджан Тынышбаев қазақ тарихына қатысты деректерді жинап, зерттегені,
жариялағаны бүгінгі күндері көпшіліктің игілігіне айналып отыр. Алаш
зиялылары ұлттың саяси бостандығы мен азаттығы жолында күреске шыға отырып,
халықтың рухани болмысын түгендеуді де ұмытқан емес. Өйткені, біздің
ойымызша, қандай халық болмасын өзінің мәдени-рухани дүниесін дамытпай,
өркендеу жолына түсе алмайтындығын ұлт-азаттық қозғалыс өкілдері өте жақсы
түсінген.
Х.Досмұхамедұлының фольклор саласындағы еңбектері негізінен оның Қазақ
халық әдебиеті, Қысқаша очерк атты баяндамасында топтасқан. Әдебиетші-
ғалымдардың айтуы бойынша, бұл – Х.Досмұхамедұлының Ташкенттегі Қазақ
жоғарғы педагогика институтының қазақ тілі кабинетінде оқыған баяндамасы.
Баяндама орыс тілінде, ол Год работы Казахского Высшего педагогического
института жинағында, кейін жеке жарық көрген.
Баяндама алғысөз; халық әдебиетінің мазмұны; қазақ халық әдебиетінің
классификациясы; қазақ халық әдебиетінің үлгілері және қазақ халық әдебиеті
үлгілерінің сүйіктілері мына басылымдарда жарияланды деген бөлек-бөлек
тараулардан тұрады.
Алғысөзде ғалым болашақта қазақ халық әдебиетіне зерттеудің ауқымды
бағдарламасын жасайды. Оның маңызы мен ауқымдылығын түсініп, өзі даярлаған
очерктің ықшам зерттеу екендігін ескертеді. Халел Досмұхамедұлының мақсаты
– қазақ халық әдебиетінің болмыс-бітімін хатқа түсіріп, қолдан келгенше
жүйелі де айқын классификациялап, әрбір бөлімнің мазмұнын ашып, бастау-
бұлақтарын анықтап және оның қазақ, орыс тілдеріндегі бар үлгілерін
көрсету[2,14].
Х.Досмұхамедұлы мынадай пікір-тұжырымарды айтады:
1. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ қауымының тұрмыс-
тіршілігі өзгеріске ұшырай бастады, ал бұл өзгерістер халық әдебиетінің
даму жолына да ықпалын тигізді.
2. Төңкерістен кейінгі кезеңде қазақ тұрмыс-тіршілігіндегі бұл
өзгерістер күрт қарқынды бола түсті. ХІХ ғасырдың аяғынан бастап анық
байқалған халық әдебиеті дамуының тежелісі, әсіресе, төңкерістен кейін
күшейе түсті. Осылайша барлық халық әдебиеті сияқты қазақ халық әдебиеті де
бірте-бірте тіршілігін тоқтатпақ. Бұндай құбылыс басталды және ол
қазақтардың мәдени дамуына кері бағытта жүріп отырмақ -, деген[2,15].
Х.Досмұхамедұлы мұны айта отырып, бұл құбылысқа қарсы шара – халық
әдебиетінің барлық үлгілерін жинау мен хатқа түсіруді және оны қолайын
тауып, жаңа мәдени құрылысқа пайдалана білуге шақырды.
Фольклордың кейбір түрлері уыстан шығып бара жатқанын, көнекөз
жыршылардың да азайғанын Халелге дейінгілер де айтып кеткен. Көне наным-
сенімдер туралы мәліметіміздің аз екенін де бүгін де сезінеміз.
Х.Досмұхамедұлы фольклорлық шығармалардағы авторлықтың үш түрін
айтады.
1. Ұжымдық (коллективтік);
2. Шығарма тұңғыш кімнен жазылып алынса немесе нұсқаның соңғы
жеткізушісіне таңылу шартты түрде екенін;
3. Өз шығармасын автордың өзі хатқа түсіргендер немесе басқа
біреулер жазып алған өз шығармасын түзету. Бұл қазақтың жазба әдебиетінің
басы деп білген [2,30].
Х.Досмұхамедұлы халық әдебиетін, негізінен, өлең сөз түрінде келеді
деп қабылдаған. Проза жанры бар деп айырып айтпаса да, оған қатысты кейбір
түрлерді атаған.
Хикая дегеніміз – ел өмірде бар деп сенген неше түрлі жезтырнақ, үббе,
албасты, күлдіргіш, жалғыз көзді дәу, шайтан, пері, дию сияқты нәрселер
туралы діни нанымға негізделген әңгімелер[4,95]. Халел Досмұхамедұлының
мазмұндамасында осы анықтамада аталатын мифологиялық құбылыстардың біразы
аталады. Тек бұл топқа бақсы мен аруақтың қосылып кетуі бар. Бақсы мен
аруақ киелілер санатына қосылғандықтан ба, Х.Досмұхамедұлы хикаядағы
кейіпкерлердің тигізетін зияны мен пайдасы бар деп қарауы, әрине, дұрыс
бола қоймас. Хикая адамның өмір туралы түсінігі мифтік санадан ажырай
бастаған кезде, қоршаған ортада кездеседі деген зиянкес құбыжық-
құбылыстарға қарсы тұра алатын адамдардың бар екеніне сенуден туған, оқиға
көбіне солай баяндалады. Жалмауыз кемпір образы ертегі кейіпкері ретінде
қабылданғанымен, оның хикаяға қатыстылығы да жоққа шығарылмайды[5,135].
Ғалым Х.Досмұхамедұлы аңыздың қазақ фольклорында саны жағынан аса
мол, мазмұны алуан түрлі екенін аңғарған. Өзге фольклорлық шығармаларға
қарағанда, аңыздың жанрлық ерекшелігі – тарихқа қатыстылығын көрсетеді.
Аңыздар түрлі тарихта аты белгілі кісілерге, жекелеген құбылыс, қала,
қорымдарға және т.б. әлдебір ру, ата не тұтас тайпа немесе қайсыбір
уақиғаларға байланысты болып келеді,- деп анықтама береді[2,26]. Оның бұл
ойы бүгінгі ғылыммен үндес.
Қазақ аңыздарын тарихи және топонимикалық деп екіге бөліп
қарастыруымыздың өзі шартты болғандықтан, Халелдің мұндай жікке салып
айтпағанын кемшілік көруге болмайды. 1991 жылы Аламан жинағын
құрастырушылар Бұхарадағы Көгілташ медресесінің салынуы туралы әпсана деп
тақырып қоя отырып, кітап соңындағы түсінікте предание, аңыз деп
көрсеткен. Яғни, терминге мән бермеген. В.В.Бартольду – Туркестанские
друзья и почитатели жинағында ғалым Х.Досмұхамедұлы
мұны легенда деп жазған.
Қазақтың фольклорлық прозасын жүйеге түсіру барысында легенда ұғымын
ғалым С.Қасқабасов әпсана-хикаят терминін лайық көрген. Әпсана-хикаяттың
мақсаты – баяғыда болған немесе болды деген бір керемет оқиғаны, іс-
әрекетті немесе жағдайды көркемдей баяндау арқылы тыңдаушыға ғибрат
беру[4,153]. Халел легенданың мазмұнын жер мен көктің жаратылуы,
жұлдыздардың (Темірқазық, Жетіқарақшы, Үркер т.б.) пайда болуы, Алаңғасар
алып туралы, топан судың қаптауы т.с.с. әртүрлі әңгімелер[2,26],-деп
жазғаны мен жүйелеу кестесіндегі легенданың бір бөлек, космогониялық
әңгімелердің бір бөлек жазылғанына қарағанда, автордың тарапынан болса да
әйтеуір, бір асығыстық бар. Мұндай сәйкеспеушілік батырлар жыры, тарихи
өлең деп бөліп айта отырып, жүйелеуде тарихи өлеңнің жоқтығынан да
сезіледі.
Х.Досмұхамедов он екі жылдық есеп – мүшел – оның ішінде жыл мезгілі,
ай, апта, күндері, олардың шығуы мен мәні туралы әңгімелерді бір жанр деп
есептеген. Бірақ Мүшел, Хайуанаттардың жыл басына таласуы деген
шығармалар этиологиялық ертегілердің қатарына жатады[2,27].
Бата, алғыс пен қарғыс Қазан төңкерісіне дейін-ақ көзі ашық
адамдардың назарына іліккен. Әдебиетші-ғалымдардың зерттеулерінен халық
арасында бата беруші арнайы маманданған адамдар болған. Оларды батисты
(сказатели бата) деп атайды. Басқалардың айтатын бата сөздері сол
кісілердің аузынан тараған.
Халықтың салтында бата беруші – ақсақал, жасы үлкен кісі, ер адам
болуы, негізінен, шарт. Батырлар жырынан бата беруші аналардың да болғанын
көреміз.
Ахмет Байтұрсынов: Бата – біруге алғыс бергенде айтылатын сөз. Батаны
ақсақал адамдар айтады. Батагөй шалдар – басы бар табақты татуға алып
келгенде де, асты жеп болғанда да бата қылады. Көбінесе, бата тамақ жеп
болған соң істеледі,- деген[6,256].
Халел Досмұхамедұлы батаны іштей екі түрге бөлген: 1. Белгілі би,
ақын не зергер – атақты адамдардың батасы. 2. Ас-дәмге, дастарқанға
берілетін бата [2,21]. Егер құрметті мейман белгілі бір шаңыраққа ат басын
тіресе, оған арналып қой немесе тай сойылады, қонақасы беріледі. Сойыс малы
қонаққа көрсетіледі. Себебі, ол малдың күйін, дені таза екендігін көреді.
Содан соң бата жасайды. Бата сөзде үй иесінің сау-саламат болып, бәле-
жаладан амандығын тілейді,- деп анықтайды А.Байтұрсынұлы[6,257].
Оң бата мен алғыс немесе теріс бата мен қарғыс бір болмауы керек.
Олардың өзіндік ерекшеліктерін Болат Бопайұлы Қазақтың алғыстары мен
қарғыстары хақында мақаласында айтып өтеді[7,61].
Шежіре аңыздар тобына қосыла отырып, тарихи адамдар мен оқиғалар
туралы шындыққа бағытталған әңгімелер мен олар туралы көркемдік типтендіру
тәсілдерін де сақтаған. Атап айтқанда: 1. баяндалып отырған оқиғаның дәл
қалай болғанын ешкім білмейді, ол кезді ешкім көрмеген; 2. тек болған оқиға
емес, онда халық арманының елесі, осылай болса екен дегеннен туады.
Халықтың неше ғасыр бойы рухани азығы болғандықтан, шежіреде адамдардың іс-
әрекеттерін талқыға салынып, қоғамдық-заңдық қызмет те жүктеледі.
Шешендік сөз бен шежіренің эстетикалық қызметінен идеологиялық
қызметі басым болғандықтан, ол жанрларда ешқандай қиял-ғажайып қоспа болған
жоқ,- деп есептейді С.Қасқабасов[4,28].
Үгіт өлең деп бөліп айту Х.Досмұхамедұлының да, А.Байтұрсынұлының
да, С.Сейфуллиннің де еңбектері бар. С.Сейфуллин мұны үйлену салтына
байланысты қызға жұбатумен бірге айтылатын үгіт өлеңі болады деп айтқан.
Халел Досмұхамедұлы мен Ахмет Байтұрсынұлының бұл өлеңдерге беретін
мағыналары ұқсас – ақыл айтқан, жол көрсеткен, жөн сілтеген мағыналы
өлеңдер[2,26].
Х.Досмұхамедұлы Асан қайғыны болжал өлеңнің атасы деп есептейді. Ал
М.Әуезов болжал әдебиетті өз алдына жеке түр ретінде бөлмеген, сондықтан
оның Асаны 100 жылға созылған зар заман дәуірінің аясына енген. Бірақ:
Қалың қазақтың ішінен: Не болады? деген сұрақты, ең алдымен өзіне қойған
Асан. Содан кейінгі заманда шыққан жақсының барлығы да сол сұрақты мың
қайтарып айтқан, бірақ ешбірі жауап беріп, шешу айта алмаған[9,200]. Енді
бір жерде: Алғашқы рет келешек заманның құбыжығын сезіп, тұспалмен белгі
беріп, болжал айтқан Асан қайғы,- дейді[9,201]. Асан қайғы М.Әуезов
айтқандай, зар заман ақындарының басы бола ала ма? Әлде қазақ
фольклорындағы болжау әдебиеттің басы бола ма – бұған әлі де арнайы
зерттеулер қажет сияқты.
Х.Досмұхамедұлы болжал өлеңдер деп атай отырса да, негізінен, зар
заман ағымына тән ерекшеліктерді оған қосқан. Мәселен, Болжал әдебиеттің
негізі мазмұны қазақ халқының болашақ баянсыз тағдыр-талайы болып табылады:
жер тозады, жайлау тарылады, ауа райы, табиғат қаталданады, адамдар
кедейленеді, мінез-құлық өзгереді, жаман ғадеттер молаяды, бір сөзбен
айтқанда, қазақ елі мен жері өзгеріп, азып-тозады[2,26]. Қазақ
фольклорында болжал әдебиеттің түрі бар ма, әлде ол жыраулық поэзияның бір
ерекшелігі ретінде ғана есептеле ме – бұны әдебиетші-ғаымдар арнайы
зерттелуі қажет дүние деп есептейді.
Х.Досмұхамедұлы фольклорлық шығармаларды 46 жанрға бөліп, үлкен кесте
жасаған. Олардың бәріне дерлік мазмұндық сипаттама береді. Диплом жұмысына
лайықтап тек бірнеше жанрға ғана тоқталу керек деп есептелінді.
Билер сөзі және билік сөз атты еңбегінде ел жадында жұрт көңілінен
шығатын сөздер ғана сақталған. Биік мемлекеттік парасатты Төле Әбдібекұлы,
Қаз дауысты Қазыбек Келдібекұлы, Әйтеке Байбекұлы сөздерінің халық
зердесінде сақталуындағы үш сарынды белгілі фольклоршы ғалым Р.Бердібай
былай анықтаған:
1. Өздері араласқан билігінің, үлкенді-кішілі әрекетінің бәрінде
ел мүддесін өз бастарының мүддесінен жоғары қойған;
2. Елдік мәселелерді шешкенде, ауыл, ру көлемінің деңгейінде
қалмай, адамдарды жеке басының қасиетіне, кісілік дәрежесіне
қарап бағалаған;
3. Ұлы билер қандай дау, жанжалға төрелік айтқанда, ешқашан
әділдік таразысынан аттамаған[10,304б].
Билер институтына түгел жоғары бағамен қарауға болмайды. Билердің
ішінде де тар ойдан аса алмағандары кездесетіні де бар. Шоқан Уәлиханов:
Би атағын беру қазақта халық тарапынан бір сайлау арқылы немесе халықты
билеп отырған үкімет тарапынан бекіту арқылы болған емес: тек сот
ғұрыптарында әбден жетік, сонымен қатар тілге шешен қазақтар ғана бұл
құрметті атаққа өз бетімен ие болып отырған,- деп жазған[11,99б]. Бұл
билік деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді,-
деген Абай да. – Бұған бұрынғы Қасым ханның қасқа жолын, Есім ханның
ескі жолын, Әз Тәукенің Күлтөбенің басында күнде кеңес болғандығы Жеті
Жарғысын білмек керек. Әм, ол ескі сөздердің қайсысы заман өзгергендіктен,
ескіріп, бұл жаңа заманға келіспейтұғын болса, оның орнына татымды, толық
билік шығарып, төлеу саларға жарарлық кісі болса керек[12,99].
Шешендік сөздер табиғаты жағынан аңыздар тобына жатады. Халық
тарапынан арасында қосылып кететін қосымшаларды үлкен көркемдік
жинақтау, типтендіру әдісі араласпаса, қандай оқиға, қандай қайраткер
болмасын, ел жадынан шығап, ұмыт қалған болар еді,- деп өз ойын түйіндейді
ғалым[10,306].
Х.Досмұхамедұлының жүйелеуінде билік сөз жеке жанр ретінде орын
алады. Ахмет Байтұрсынов шешендік сөзді бес түрге бөліп, соның бірі –
шешендер сотта айыпкер адамдарды ақтау я қаралау мақсатпен сөйлеп, сот
билігіне әсер ету үшін айтқан сөздері билік шешен сөзі деп аталады,-
деген[6,223].
Яғни, шешендік сөздің бір түрі есебінде атайды. Билік сөз деген
қолданыс Б.Адамбаевтың еңбектерінде де айтылады. Оның 1984 жылғы Қазақтың
шешендік өнері атты кітабының Шешендік өнер тарихынан деген тарауында
шешендік сөздер үш түрлі болады: кеңесу, билік және салтанатты сөз,-
деген[15,9б]. Ол бұған дейінгі еңбектерінде шешендік арнау, шешендік
толғау, шешендік дау деп бөліп келгенін айтады. Осы кітаптағы шешендік
сөздерді топтастырғанда: 1. ел құрасқан шешендер. ХІ-ХVІІ ғасырлар; 2. ел
қорғасқан шешендер. ХVІІ-ХVІІІ ғасырлар; 3. хан-сұлтандарға қарсы шешендер.
ХVІІ-ХVІІІ; 4. бек-болыстарға қарсы шешендер. ХVІІІ-ХІХ ғасырлар деп
бөлген. Кейінгі 1191 жылғы еңбегінде шешендердің басым көпшілігі билер
екенін, шешендік сөздер жер дауы, жесір дауы немесе ердің құнымен
байланысты айтылатынын ескеріп, билер-төрелік сөздер дегенді қолданады.
Б.Адамбаев билік сөз туралы ойын былай айқындайды: Шешендік дау ұзын сүре
айтыс немесе төрелік сөз болуы шарт емес. Әдетте, шешен айтыс-дауда ұзақ
сөзбен ұтпайды, бір ауыз ұрымтал оймен ұтады. Шешендік дау айтыс үстінде
тауып айтылған тапқырлық сөз. Ол кейде дау, кейде билік сөз болып та айтыла
береді[16,11].
Сонда Х.Досмұхамедұлының билік сөз деп атауы – биліктің құралы деген
ойдан шығуы мүмкін. Әдебиетші-ғалым С.Қасқабасов шешендік сөздерді аңыздар
тобына қоса отырып, оның көп міндет, жүгі бар екенін жазады. Оның ойынша,
бұл аңыздарда оқиға мен тарихи адамдар алға шығатын сияқты көрінгенімен,
рулар арасындағы дау-жанжалды шешуге құрал болған сөздердің пайдалылығы мен
олардың ойға қонымдылығы халық арасында басым күште болғанын айтады.
Сөйтіп, ол тек тарихи адам мен оқиға туралы мемлекеттік-танымдық хабар
беріп қана қоймайды, сонымен бірге шешендік сөздердің қоғамдық-заңдық,
көркем-эстетикалық және адамгершілік-дидактикалық қызметтері бар екенін
анықтаған[4,211]. Осындай көп қызметтің ауқымына билік сөз жанр атауы
ретінде шешендік сөзге балама бола алмайды.
Ел ескілігін жинаушы. Түс жору.
2. Түс жору
Халел Досмұхамедұлының фольклорды жүйелеген кестесінде түс жору – өз
алдына бөлек жанр. Халықтың арасындағы түске деген сенімге Ә.Диваев та
ерекше көңіл аударған [17,72].М.Әуезов: Құртқаның өз басына арналған
тілегі мен ойы жоқ. Сол Қобыландының өміріне тілеуі мен қызметін қосып
жіберген жан.- деп жазады. – Сондықтан доспал айтудан басқа түс те көреді.
Түсінде Қобыландыны тауып отырады[9,72].
Қыз Жібек жырына арнаған зерттеуінде жырды ырым жырым, түс көру
сияқты сезімдерге де мән беріледі,- дейді[9,212].
Түстің этнографияға қатыстылығы – оның жоруы, ал фольклордағы қызметіне
тоқталсақ, жалпы, қай халық болса да түске деген сенімнің күштілігін бастан
кешкен. Бұл – түстің адам жанымен байланысты қабылдауында. Адамның екінші
мені – жаны, жан денеден шығып, не істеп, не көрсе, сол түс болады деп
есептелген.
Түс фольклорлық шығарманың көп жанрына кіріккен. Батырлар жыры мен
ертегілердегі түстің қызметіне тоқталып, айқындап көрмекпіз.
Х.Досмұхамедұлы түс көру мен жорудың поэтикалық суреттемелері баршылық деп
қабылдаған[2,29].
Түсті баяндау мен оны жоу шығармаға тән композициялық құрылымға
бағынады. Түсті баяндаудың басы – клише-формуламен орныққан.
1. Бүгін мен түс көрдім,
Түсімде жаман іс көрдім.
(Қыдырбайұлы Қобыланды)
2. Мен бір бүгін түс көрдім,
Түсімде жаман іс көрдім.
(Қыз Жібек)
3. Азаматтар, жарандар,
Мен бір бүгін түс көрдім.
Жоруға болмас жалтарып,
Түсімде жаман іс көрдім.
(Алпамыс. Батырлар жыры, 2-том, 208-б.)
4. Білдің, шеше, түс көрдім,
Ер қорқардай іс көрдім.
(Қарабек)
Оқиғаның бандалуы мен эпикалық пафостың бөлігінде көркемдеу тәсілдері
молынан қолданылады. Хабар түс көру түрінде болса, онда мотив-сөзде
ауыстыру (метафора) мен астарлау (символ) айрықша қызмет атқарады. Кейбір
жырларда түс көру ешбір астарлаусыз-ақ тура мағынасында суреттеледі. Бұл,
әсіресе, батырдың болашақ қалыңдығын түсінде көріп, жолға шығуына
байланысты деген пікірді ғалым Ш.Ыбыраев жазады[18, 272-273].
Халыққа жағымсыз кейіпкердің түс көруі екі түрлі жағдайда беріледі.
Бірі – ханның өзі, немесе, әйелі мен қызының түс көріп, батырдан қорқуы.
Екіншісі – бай баласы түс көрсе де, оның жоруын іздеп, ол шықпайды. Көбіне
тазша бала түсті сатып алып, не қиындық көрсе де, ақыры, бақытқа қол
жеткізеді. Түстің жору сол – бақыт болып шығады. Бір қарағанда, тазша
баланың бақытқа жетуіне оның өз ақылының аздық етуі мен белсенді әрекетнің
жоқтығы көрінеді[4,151]. Бірақ оның да қасында сенетін адамы – әйелі бар,
түсті сатып алып, сәттіліктен, бақыттан ол да құр алақан қалмайды.
Халық өзі жақ болып отырған жағымды кейіпкерге түс арқылы алдағы
қауіпті сапардан сақтандырып отырады. Мысалы, Айдос батырдың қалыңдығы
Қарашаш түс көріп, бұл сапар бармасын, барса өледі,- деп хабар береді.
Бірақ Айдос оның сөзіне тоқтамайды. Ақыры, жау оғынан жаралы болып өледі.
Қыз Жібектің сөзінде де осы жағы бар. Яғни, түс ғұрыптық фольклорда
халықтың фаталистік сенімін де көрсетеді.
Ғалым Едіге Тұрсынов бір кезде адамдар аруақтардың тірілерге айтатын
сөзін немесе әлдебір жағдайлардың алдын ала берілетін хабарын түсте кері
мағынамен қабылданған деп есептейді [19,88-89]. Ол бұл ойын түсіңде
жыласаң – өңіңде қуанасың, ал түсіңде күлсең – өңіңде жылайсың деген
жорумен түсіндірген. Ғалым Е.Турсуновтың осы жазғанында бір кезде деп
алғаны – түстің бәрі бірдей кері мағынамен қабылдамағанын
білдіреді.мәселен, түс көруші адам атқа мініп жүргенін көрсе, жақсылық
күтеді. Ал аттан не биік бір жерден құлап қалса, алдағы күннен әлдебір
сәтсіздік болады-ау деп, көңіліне секем алады. Сондықтан бұл түске деген
сенімнің өзгерісі ме, әлде аруақтардың тілін түсінудегі сенімнің өзгерісі
ме – бұл да әлі анықталатын мәселе.
Фольклоршы Халел Досмұхамедұлы түс жорудың Алпамыс, Қобыланды,
Қыз Жібек жырларында кездесетін үлгілерінен мысал келтіре отырып, түс
көру мен түс жорудың түркі елінде, яғни оның ішінде қазақ халқының
өмірінде маңызды орын алғандығын атап өтеді.
2. Х. Досмұхамедұлының қазақ әдебиетінің тарихын зерттеудегі
концепциясы
2.1 М.Қашқаридің Диани лұғат ат-түрк еңбегі туралы
Халел 1923 жылы Шолпан журналының 7-санында Диуан лұғат ит-түрік
атты мақала жариялады. Осы мақаласы арқылы қазақ қоғамын алғаш рет ұлы
сөздікпен таныстырып, Махмуд Қашқаридің тарихтағы орнын белгілеп берді. Бұл
тұрғыда ол Диуанды алғаш зерттеген В.В. Бартольд, В.А. Гордлевский, Т.А.
Боровков, А.Н. Кононовтармен иық тіресіп тұр.
Халел Досмұхамедұлы – белгілі дәрежеде көне түрк жазба ескерткіштерін
зерттеумен шұғылданған ғалым. Диуани лұғат ат-түрк кітабынан көшірілген
нұсқаның Станбулдан табылғанын, оның 1914 жылы үш түр болып басылып
шыққанын естіп Халел Досмұхамедұлы қызығушылықпен сол кезде-ақ іздестірген
екен. Арада бес жыл өтсе де, кітаптарды қолына түсіріп, зерттеу мақаласын
1923 жылы Шолпан журналының 5-6 санына жариялаған.
Зерттеушілердің айтуы бойынша, мақаласындағы сілтемелерге қарағанда,
оның қолында кітаптың үш томы да болған. ХІ ғасыр мұрасының араға бірнеше
ғасыр салып, ұрпақ қолынан табылуы әлемді қалай таң қалдырды. Халел
Досмұхамедұлы осы еңбек туралы өз ойын туралықпен ұсынуы бағаларлық қасиет.
Және оның араб тілін жақсы білетіні, сонымен бірге ежелгі әдебиет дәуірінен
де хабардар болғаны мақалаға арқау болған пайымдауларынан көрінеді.
Қай жерде қандай ескерткіштер табылып жатыр, олардың жариялану,
зерттелу жайы қалай деген мәселеге құлағы түрік, көңілі сергек болған.
Деректер бойынша, Х.Досмұхамедұлы М.Қашқаридің сөздігі табылған бойда,
бірінші дүниежүзілік соғыс жүріп жатқан сонау аласапыран заманда, Түркияға
хат жазып, хабар алмақшы болғаны айғақ. 1915-1917 жылдары жариялаған
алғашқы басылымын дереу алдырып, оқып шығуы, оқып қана қоймай, осы үлкен
жаңалықты түрк тектес халықтарға хабарлау мақсатында көлемді мақала жазып
жариялауының өзі ерлік[29,5].
Ол кезде М.Қашқари Диуани қазіргі түрік тілдерінің ешқайсысына
аударыла қоймаған-ды. Сондықтан зерттеу жұмыстары жүргізілмеген болатын.
Өйткені, араб тілінде жазылған мың беттен артық қолжазбаны оқып шығып,
соның негізінде мақала жазу Халел Досмұхамедұлы сияқты жан-жақты білімдар
адам болмаса, екінің қолынан келе бермейтін шаруа. Кейін түрік, одан кейін
өзбек, ұйғыр тілдеріне аударылды да, кең көлемді зерттеулер жазыла бастады.
Өкінішке орай, Диуанның күні бүгінге дейін қазақша аудармасы жоқ,- деп
айтады зерттеуші Ә.Керімов[29].
Халел Досмұхамедұлы Қашқари еңбегін Орхон ескерткіштерімен қатар
қояды: Түрік қауымының тіл, әдебиет, һәм мәдениет тарихы үшін 1889 жылы
Орхон жағаларынан Едринцев тапқан, Томсон, Радлов һәм басқа ғалымдар
тарапынан үйреніліп, барлық мәдениет, хан дүниесін өзіне қаратқан, хан
ерлердің пікірін өзгерткен ескі Орхон бітіктастарының қандай ғаламаты
болса, Махмуд Қашқари кітабының да ғаламаты сондай, Махмуд Қашқари түрік
қауымына, өз ұлтына мунасабты Күлтегін, Білге қағанның мунасабатындай һәм
түрік руларын, түрік тілін білуі, әсіресе, білімі олардан артық болған,-
дейді көрнекті ғалым Ә.Дербісәлі[30,141].
Диуанның жазылуы, уақыты, М.Қашқаридің өмірбаяндық деректері ғылым үшін
әлі нақты дәлелденіп болған жоқ, тек болжамдар жасалады. Еңбектің жазылу
уақыты жалпы алғанда 1072, 1078 ж.ж. деп айтылып жүр[30].
Халел Досмұхамедұлы: Кітаптың жазылуы алдымыздағы Ыстанбұл баспасы
сыртында асыл нұсқа бойынша 466 қойылған. Шынымен кітаптың жазылу жылын
қысқаша қылып 1073 десек дұрыс болар,-дейді[1]. Еңбекпен таныса келіп,
М.Қашқариді Иран мен араб әдебиетін жете білсе де, дін һәм хадис
ғылымдарын өте білмеген,- деп қабылдайды Х.Досмұхамедұлы. Бұған қарап
еңбекті бағалай алмаған деуге болмайды. Оның білімдарлығына, еңбегіне зор
көңіл аудара отырып, қалай болса да, бұл адам дін адамы емес, бәлки таза
дүнииауи (светский) адам болған. Бұл оның кітабынан ашық көрініп тұр.
Кітабында кірікпеген ұзын сөз, пайдасыз сөйлемдер, сөз бастары жоқ,-
деген[1].
Халел Досмұхамедұлының бұл еңбекті сөздік немесе жинақ деп
атағанын айырып айту қиын. Тек бір жерінде ғана лұғат деп, қысқаша айтқан
қолданысы бар. Бүгінгі зерттеушілер Диуанды кейде Түркі сөздерінің
жинағы, кейде Түркі тілдерінің сөздігі деп әрқалай атау беріп жүр.
Сондай-ақ Диуани лұғат ат түрк деп те, Диуани лұғат ит-түрк деп те
жазылуда. Халел Досмұхамедұлы Диуани лұғат ал-түрк деген. Ол Диуанды
төрт мақсатта:
1. Түрік тарихын.
2. ХІ ғасыр түрік руларына.
3. Түріктердің экономикалық, әлеуметтік тіршілігіне.
4. Тіл, әдебиетке байланысты деректер іздеу жөнінен пайдаланып, зерттеу
жазуды жоспарлаған. Бірақ ол ойын жүзеге асырудың мүмкіндігі болмай қалды
ма дейміз. Соның өзінде оның осы мақаласы ежелгі дәуір әдебиетіне еркін
бойлай алатын ғалым екенін көрсетеді. Қазақ ғалымдарының ішінде Диуани
лұғатқа тұңғыш болып қалам тербеуі – Халел Досмұхамедұлының үлкен қадамы.
Халел Досмұхамедұлы термин жасауға да шебер болғаны байқалады.
Махмуд Қашқаридің Диуани лұғат ит-түрік еңбегінде түркі тілдерінің,
түркі халықтарының тарихы, әдебиеті, дүниетанымы, мәдениеті, этнографиясы
тұтас қарастырылады. Х.Досмұхамедұлы осы Махмұд Қашқаридің Диуани лұғат ат-
түрк еңбегін саралай отырып, еңбектің жарыққа шығу мерзімін, оның алдына
қойылған бағыты мен міндетін және түсініктемесі келтірілген сөздерді де
жүйелеп өтеді.
Қазіргі кезде американдық немесе батыс европалық өркениет үгіт-
насихатпен де, мың түрлі түспен қызықтыруымен де, ағылшын тілінің әсерімен
де күллі жұртқа таңылуда. Жаһандану әлемдік үрдіс болғанымен, белгілі бір
өркениеттерге сүйенеді Осы тұста бүкіл түркі халықтарының сүйенер қалқаны,
жаһандану теңізіне жүзер желкені түркі өркениеті болмақ. Ал өткен тарихты
білу парыз, бірақ өткенді айтып мақтанға ұрынбай, бүгінгі ұлтаралық,
мемлекетаралық қатынастарда түркітану ғылымының әлемдік мәнін күшейту
ғалымдардың меншігінде.
Халелдің Базар жырауды танытуы
ХІХ ғасырдың атақты ақын Базар жырау Өтемісовтің өлеңдерін алғаш рет
жариялаушының бірі – Халел Досмұхамедұлы. Одан бұрын Мағжан Жұмабайұлы
Базар жырау деп аталатын мақаланы 1923 жылы Ақ жол газетінің 374
санында жариялаған. Бұл Базар жырау шығармашылығын жұртқа таныстырушы
алғашқы еңбек болып табылады. Базардың дәл қанша терең ақын екендігі
туралы мен бұл жерде толық пікір айта алмаймын. Қолымда Базардың 4-5-ақ
өлеңі бар,- дейді Мағжан Жұмабайұлы. Мұндай өлеңмен ақынды өлшеуге
болмайды ғой. Бірақ осы өлеңдерінде-ақ оның сөзге жүйрік, ойлы ақын екені
сезіліп тұр. Менің мақсатым сұлу сөздері бар Базар атын білдіру
еді[31,341].
Базар Оңдасынұлы 1842 жылы қазіргі Қызылорда облысы, Қармақшы
ауданында дүниеге келген атақты жырау. Руы-Шөмекей ішіндегі Балқы,
сондықтан ел арасында Балқы Базар аталып кеткен. Болашақ жырау әкесінен
ерте жетім қалып, есейгенше нағашысы Өтемістің қолында тәрбиеленді.
Тоғыз жасында Тәспен оны өз қолына алады. Тәспен бидің ауылына сол кездегі
Сыр бойы, Арқа өңіріне белгілі жыраулар жиі келіп, апталап-айлап жатады
екен. Бұл Балқы Базардың жыраулық жолға түсуіне бірден бір себеп, үлкен
мектеп болады. Базар жырау 15-16 жасында бала жырау атанады. 1858 жылы
Тәспен би Қылылқұмдағы игі жақсыларды шақырып, ұланғайыр той жасап,
Базардың астына жүйрік ат мінгізіп, үстіне жапан жауып, жыраулық жолына сәт
сапар тілейді.
Базар осы кезден бастап Ор төңірегін, Ырғыз, Сыр бойы, Қызылқұмды,
Үргеніш, Хиуа жағын жырау ретінде аралайды. Осы төңіректе кеңінен жайылған
Ноғайлы дәуірінің қиссаларымен танысып, оларды жаттап, халық арасында
жырлайды. Хорезм жағында болған кездерінде Орта Азия жұртшылығы арасында
кеңінен мәлім дастандарды ( Көрұғлыны, Жүсіп- Ахмет, т.б.) қазақ
тілінде, өзінше жаңадан жырлап, сыр бойына таратады. Сонымен қатар шығыс
аңыздарының ізімен Әминә қыз, Айна-тарақ дейтін шағын дастандар да
шығарады. 1907 жылы Базар жырау Қазан қаласынан тасқа басылып шыққан
Айман-Шолпан жырын қайтадан жаңғырта жырлайды. Кейіннен Қыз Жібек
жырына да көп өзгеріс енгізіп, қайта жырлап ел арасына таратады.
Мұның өзі Базар жыраудың нәзирашылдық жолды ұстанғанын байқатады.
Жыраудың сол кездегі шығыс және ислам философиясымен жақсы таныс болғандығы
анық. Әр кемелге-бір зауал, Тіршіліктің түрлері, Керқұлан,
Кермиық,т.б. іргелі толғауларында ол өмірдің мән-мағынасына көз
жүгіртеді, тіршілікте кездесетін жақсылық пен жамандық, адамшылық пен
зұлымдық хақында тереңнен ой толғайды[ 32,46].
Ал Халел Досмұхамедұлы Базар жырау шығармаларының бір тобын 1925 жылы
Тәрбие, білім, әдебиет жайындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмысы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Халел Досмұхамедұлы –
фольклортанушы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..8
Х.Досмұхамедұлының ауыз әдебиеті үлгілерін жинап-зерттеудегі еңбегі
(Қазақ халық әдебиеті. Қысқаша очерк, Билер сөзі және билік сөз)
Ел ескілігін жинаушы (Түс жору, жоқтау және жылап-
сықтау) ... ... ... ... ... 13
2. Х. Досмұхамедұлының қазақ әдебиетінің тарихын зерттеудегі
концепциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5
2.1. М.Қашқаридің Диуани лұғат ат-түрк еңбегі
туралы ... ... ... ... ... 15
2.2. Халел Абай Құнанбайұлы
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 18
2.3. Махамбеттанудың негізін
салушы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 19
2.4. Шернияз, Алмажан мұраларын танудағы көзқарастары ... ... ... ...
.22
2.5. Мұрат ақынның
сөздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..24
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 29
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеуде Алаш әдебиеттануның көрнекті
өкілі Халел Досмұхамедұлының әдеби-зерттеу еңбектері қарастырылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Алаш қайраткерлері қазақтың рухани
дүниесін байытатын мәдени, әдеби құбылыстардың қай-қайсысына болса да баға
беруге тырысып, өз заманынында қалың көпшілікке таныстырып отырды. Осындай
ұлт үшін рухани мұраны насихаттаған үлкен шоғырды өз тарихымызда ең алдымен
алашшылдар арасынан табамыз.
Алаш қозғалысы – белгілі бір кезеңді қамтыған саяси, тарихи, қоғамдық
құбылыс қана емес, тұтас ұлттық өрлеуді тудырған орасан оқиға. Соның ішінде
қайраткерлігімен де, қаламгерлігімен де ұлтына қызмет еткен Халел
Досмұхамедұлы сияқты ұлы тұлғалардың орны айрықша. Халел Досмұхамедұлының
әдеби мұрасын зерделеу – зерттеу өзектілігін тереңдете түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Халел Досмұхамедұлының зерттеу еңбектері
туралы Б.Кенжебаев, З.Қабдолов, ҚЖұмалиев, Т.Кәкішев, Ж.Тілепов,
А.Мектепов, Ғ.Әнесов, Б.Омаров, Қ.Тілешова, т.б. ғылыми еңбектер жазды.
Зерттеу нысаны. Х.Досмұхамедұлының ғылыми еңбектері мүмкіндігінше
қамтылады. Зерттеу еңбегінің негізгі нысаны ретінде Х.Досмұхамедұлының
1991жылы жарық көрген Аламан атты зерттеу еңбегі мен 1998 жылғы
Таңдамалы шығармалар жинағы алынды.
Зерттеу пәні. Зерттеу барысында Халел Досмұхамедұлының әдеби мұрасы
нақтылы мәнде зерттеу пәні ретінде алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Х.Досмұхамедұлының зерттеу
еңбектерін қазақ әдебиеттану ғылымының басты даму бағыттары аясында
қарастыра отырып, оның сан-салалы ғылыми мұрасын ғылыми айналымға енгізу –
зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады.
Осы мақсат жүзеге асуы үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер
қойылды:
- Х.Досмұхамедұлының көрнекті фольклор зерттеушісі екендігін айқындау;
- ауыз әдебиеті үлгілерін жинап-зерттеудегі еңбегін саралау;
- ғалымның зар заман әдебиетін жаңғыртуға қосқан үлесі жайлы жаңа байламдар
жасау.
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Зерттеу жұмысында Х.Досмұхамедұлының ауыз
әдебиеті мен алаш әдебиеті саласындағы ғылыми еңбектері, зерттеу мақалалары
алғаш рет зерттеу көзіне айналып отыр. Қазақтың бас ақыны Абай, Ереуіл
атқа ер салмай, еңку-еңку жер шалмай, ерлердің ісі бітер ме? - деп ұран
салған ержүрек ақыны Махамбет, халықтың зарынан туған көркем әдебиетке зар
заман деп айдар таққан зарлы заманның Мұраты, шерлі Шерниязы, өзі ақын, өзі
қажырлы Алмажан Азаматқызы, ел ішінде Балқы Базар атанып кеткен дүлдүл
жырау Базар Оңдасынұлы жөнінде алғаш рет тұщымды да түбегейлі ойларын
жүйелеп, ғалымның ғылыми мұрасының құндылығы айқындалады.
Зерттеу әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысын жазу барысында алға қойған
мақсаттар мен міндеттерді орындау үшін тарихи-салыстырмалы, анализ, синтез,
тарихи-хронологиялық, талдау әдістері қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Халел Досмұхамедұлы – Алаш қозғалысының қайраткері, дәрігер, ұстаз, ғалым.
Мамандығы дәрігер бола тұрса да, қоғам өмірінің сан салалы мәселелеріне
араласқан саяси және қоғам қайраткері, тарихшы, табиғаттанушы, тілтанушы,
әдебиетші, ауыз әдебиетінің сирек үлгілерін жинап насихаттаушы, аудармашы.
1883 жылы сәуірдің 24 бұрынғы Орал облысы, Гурьев уезі, Тайсойған
болысы (қазіргі Атырау облысы Қызылқоға ауданы) Тайсойған құмында №4
ауылында дүниеге келген.
Жасынан зерек Халел 1902 жылы Орал әскери реалдық училищесін үздік
бітірді. 1903 жылы Санкт-Петербургтегі императорлық әскери медициналық
академияға оқуға түседі. Халелдің студенттік кезеңі Ресейдегі саяси
толқулармен тұстас келді. Мұның өзі жас жігіттің саяси көзқарастарының
қалыптасуына игі әсер етті.
1909 жылы академияны үздік дәрежелі дәрігер атағымен, Алтын медальмен
бітіріп, офицер ретінде кесімді мерзімдегі әскери міндетін өтеуге
жіберілді. Алдымен Пермь губерниясында, кейін 2-Түркістан, 2-Орал қазақ-
орыс атқыштар батальонында әскери кіші дәрігерлік қызмет атқарды. 1912,
1913 және 1915 жылдары оба індетіне қарсы күрес ісіне қатысты. Бұл
еңбектері үшін Императорлық қола медальмен марапатталды. 1913-1918
жылдары Қазақ газетінде Тамыр дәрі хақында, Сары кезік — сүзек,
Жұқпалы ауру хақында сынды кәсіби, әлеуметтік-саяси тақырыптарда
мақалалар жариялап, өзіндік ой-пікірін білдіріп тұрды. Как бороться с
чумой среди киргизского народа (1916) деген кітабы өз кезеңінде оба
індетіне қарсы күрестің әдіс-тәсілдерін түгел қамтыған еңбек болды.
Ресейдегі Ақпан төңкерісінен кейін қазақ даласында облыстық, жалпы қазақ
съездерін ұйымдастырып, өткізуге атсалысты. Сәуір айында 800-ден аса
делегаттың қатысуымен өткен Орал облыстық қазақ съезінде Ж.Досмұхамедовпен
бірге Орал облысының далалық бөлігін басқарудың уақытша ережелері атты
жергілікті және облыстық деңгейдегі басқару жүйесін толық қамтыған заң
жобасын ұсынып, оған делегаттар бірауыздан дауыс берді. Мәскеуде өткен
Бүкілресейлік мұсылмандар съезіне қатысып, І жалпықазақ съезінен
Бүкілресейлік құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды.
1918 жылы Жымпиты қаласында өткен Орал өңірі қазақтарының 4-съезінде
Қазақстанның бүкіл батыс өңіріне ықпал етерлік ұлттық-территориялық құрылым
— Ойыл уәлаяты уақытша үкіметін жариялауға қатысты. Сол жылы қыркүйек
айының ортасында Кеңес өкіметіне қарсы күштердің Уфа директориясын жариялау
мәжілісіне жиналған Алашорда қайраткерлері бұл құрылымды қолдап, оған
Алашорданың батыс бөлімшесі деген ат берді. Осы кезеңде Халел Алашорданың
атты әскерін ұйымдастырып, Самарадағы Комуч үкіметінен қару-жарақ алуға,
Ұлттық банк ашуға, баспахана, Еркін қазақ газетін шығаруға көп еңбек
сіңірді.
Алашорда таратылғаннан кейін басқа қазақ зиялылары секілді Халел де жаңа
өкіметтің жұмысына тартылады. 1920 жылы 21 тамызда Түркістан республикасы
халық ағарту комиссариаты жанынан Түркістан халықтарының оқу-ағарту, мәдени
Һәм ғылыми мұқтаждарын өтеу үшін арнайы ұйымдастырылған Білім комиссиясының
мүшелігіне, кейін төрағалығына сайланды. Ташкенттегі халық ағарту
институтында оқытушысы болды.
Орта Азия (Түркістан) университеті медицина факультетінің хирургиялық
емханасында ординатор, Түркістан денсаулық сақтау халық комиссариаты
алқасының мүшесі және емдеу-санитарлық бөлімінің меңгерушісі болды. Орта
Азия мемлекеттік баспа коллегиясының, кейін Қазақ мемлекеттік баспасы Шығыс
бөлімінің меңгерушісі, Қазақ мемлекеттік баспа басқармасы меңгерушісінің
орынбасары қызметтерін атқара жүріп, отандық ғылымның дамуына да мол үлес
қосты. Халел Досмұхамедұлы бір өзі бірнеше қызметтер атқара жүріп, ұлттық
мектептердің ғылыми терминология жасау ісіне ат салысады. Жер жерлерде
қаулап ашыла бастаған жүйесін құруға, қазақ тіліндегі ғылыми терминология
жасау ісіне ат салысады. Жер жерлерде қаулап ашыла бастаған ұлттық
мектептерге ана тілінде оқулық жазу қажет болады. Осындай қажеттілік
Халелді атқарып жүрген толып жатқан қоғамдық қызметтерін ана тіліндегі
оқулықтар жазумен және оны шығару жұмыстарымен ұштастыра жүргізуге мәжбүр
етті.
Алаш қозғалысы қалыптастырған зиялылардың ішінде Халел
Досмұхамедұлының қайраткер ретінде де, қаламгер ретінде де орны ерекше. Ол
сонау 1905 жылдан бастап Алаш қозғалысының басы-қасында жүрді. 1905 жылы
Орал қаласында бес облыс өкілдері жиналған Қазақ конституциялық-
демократиялық партия құру жиналысына қатысқан он сегіз жасар Халел ісімен
де, сөзімен де туған халқына қызмет етіп өтті. Халел күрескерлік жолмен ел
арасында жүріп, көнеден қалған мұраларды жинауға белсене кірісті. Оның осы
саладағы еңбектері кейінгілерге дерек көзі ретінде мол пайдасын тигізді.
Халел – студент күннен-ақ ұлтшыл, жинаған білім қазынасын халыққа
таратуды өзіне борыш санаған һәм сол пікірін іспен көрсете бастаған
қазақтың үмітті ұлы еді [1,45].
Халқының жан саулығы мен тән саулығының шипагері бола білген Халел
арнайы шақырумен Орынбор қаласында өткен Жалпы қазақ қырғыз съезіне
қатысады. Осында қазақ қырғыз өлкелік автономиясы жарияланады, Алашорда
өкіметі құрылады. Ол соған мүше болып сайланады.
Х.Досмұхамедовтың ғылыми ізденістермен тереңдеп шұғылдануына басты екі
қызметі әсер етті. Біріншіден, қазақ-қырғыз білім комиссиясының, екіншіден,
Мемлекеттік ғылыми кеңестің төрағасы болуы еді.
Ол қазақ әдебиеті мен мәдениеті үшін құнды бірқатар еңбектер тындырды.
Халел Досмұхамедұлы қазақ халқының тілі мен әдебиетіне, тарихына қатысты
материалдар жинақтап, тілдің дыбыс жүйесінің өзекті мәселесі – сингармонизм
заңын зерттеді. Ол Қазақ халық әдебиеті. Қысқаша очерк, Самарқан
шаһарындағы Тіллә-кәри және Ширдар медреселерін салдырушы Жалаңтөс
батырдың шежіресі, Бұхарадағы Көгілташ медресесінің салынуы туралы
әпсана, Қазақ-қырғыз комиссиясынан, Шернияз шешен, Алаш не сөз,
Диуани лұғат ат-түрік, Кенесарының соңғы күндері, Қазақ әдебиетінің
тарихы сияқты т.б. ғылыми-теориялық еңбектер жазып қалдырды, Тайманұлы
Исатайдың қозғалысы туралы қысқаша мағлұмат, Қазақ-қырғыз тіліндегі
сингормонизм заңы, Мұрат ақынның сөздері сияқты күні бүгінге дейін
деректік мәнін жоймаған жинақтарын шығарды.
Халел Досмұхамедұлының қаламы жүйрік журналист болғанын қазақ тілінде
шығып тұрған Шолпан, Ақ жол, Еңбекші қазақ, Сәуле сияқты газет
журнал беттерінде жарияланған мақалаларынан айқын көруге болады. Ол сонымен
бірге қазақ қырғыз білім комиссиясы жанынан Сана журналын шығарып, өзі
соның редакторы болған.
Халел Досмұхамедұлы – әдебиет зерттеушісі ретінде біраз еңбек
сіңірген ғалым. Оның әдебиет зерттеушісі хақындағы қызметіне академик
З.Қабдолов өте әділ баға берген: ... Данышпан Досмұхамедов мұнымен
тынбайды, туған халқының даналығын тек оның өзіне ғана емес, өзге жұрттарға
да анық таныту үшін, енді орыс тілінде Казахская народная литература и ее
содержание (Қазақ халық әдебиеті) деген кітап жазып бастырады. Сөз өнері
туралы тек осы кітабынан басқа ешнәрсе жазбаса да дәрігер Досмұхамедов
тамаша әдебиет зерттеушісі ретінде тарихта қалған болар еді. Өйткені бұл
кітап - қазақ әдебиетінің тегі (генезисі), қайнар көз жайында Халекең ашқан
Америка [1,53].
Х.Досмұхамедұлы тарих саласында ХІХ ғасырдағы қазақ жеріндегі ұлт-
азаттық қозғалыстарға алғашқыларының бірі болып ғылыми талдау жасады.
Сонымен бірге Сырым Датұлы, Исатай Тайманұлы және Кенесары Қасымұлы
бастаған қазақ тарихындағы ең айтулы көтерілістердің тарихи маңызын,
ерекшелігін, олардың бір-бірімен ұқсас тұстарын және айырмашылықтарын алғаш
рет ғылыми деректерге сүйене отырып, сауатты талдау жасайды. Тайманұлы
Исатайдың қозғалысы турасында қысқаша мағлұмат дейтін қысқа емес, ұзақ
зерттеуі – әдеби-шығармашылық еңбектерінің шыңы.
Алашшылдар қазақ халқының болашағын таптық жікке бөлуден емес, ұлттық
бірліктен көргенін, халықтың тұрмыс-тіршілігін басты назарға алғаны мәлім
болды. Алашорданың қызметіне араласқаны – Халелдің өміріндегі ақтаңдақ
емес, қайта оны төл халқының ұлы мақсатына жақын етіп көрсетеді. Қорыта
айтқанда, Х.Досмұхамедұлы – халқына өзін арнаған ғылым адамы. Бойындағы күш-
қуатын, сана-сезімін сарқа еңбек еткен. Өз еліміздің өткен-кеткені туралы,
басынан кешкен дәуірлері туралы ... ата-бабаларымыздың істерімен танысып,
кеткен жаңылыстарына күйініп, жақсылықтарына сүйініп ғибрат алмақ – адамға
сана береді [2,51] ,- деп, оның өзі айтқандай, алашшылдар мен тапшылдарды
бөле-жармай, ендігі жерде қазақ халқының басынан өткен үлкен бір белесі,
сабағы деп қабылдау керек.
Алаш қайраткерлері қазақтың рухани дүниесін байытатын мәдени, әдеби
құбылыстардың қай-қайсысына болса да баға беруге тырысып, өз заманынында
қалың көпшілікке таныстырып отырды. Осындай ұлт үшін рухани мұраны
насихаттаған үлкен шоғырды өз тарихымызда ең алдымен алашшылдар арасынан
табамыз. Алаш қозғалысы – тек қана белгілі бір кезеңді қамтыған саяси,
тарихи, қоғамдық құбылыс емес, тұтас ұлттық өрлеуді тудырған орасан
құбылыс. Соның ішінде қайраткерлігімен де, қаламгерлігімен де ұлтына қызмет
еткен Халел Досмұхамедұлы сияқты ұлы тұлғалардың орны айрықша.
Халел Досмұхамедұлының соңында атын сақтап қалған кітаптары мен
мерзімді баспасөз бетіндегі мақалалары бар. Олардың бүгінгі ғылыммен
үндестігі қандай? Халел Досмұхамедұлы – әдебиет зерттеушісі деп аталатын
диплом жұмысы тақырыбына сұраныс осыдан туып отыр.
Алға қойған проблемасы: ғалым Халел Досмұхамедұлының әдебиеттанудағы
еңбегін зерделеп, орнын анықтау, қосқан үлесіне лайықты баға беру.
- Халел Досмұхамедұлы – қазақ фольклорының жүйе кестесін жасаушы;
- ол кестенің ерекшеліктерін анықтау. Қыз Жібек, Кенесары, Наурызбай
жырларын ғылыми басылымдармен салыстыру, көлемдік ерекшеліктерін
анықтау;
- Диуани лұғат ат түрк еңбегін қазаққа алғаш таныстырушы;
- Абай, Махамбет, Шернияз, Нысанбай, Мұрат ақындар туралы Халел
пікірлерінің өміршеңдігін дәлелдеу;
- Базар ақын мұрасын алғаш жариялаушы әрі таныстырушы[3,25].
1. Халел Досмұхамедұлы – фольклортанушы
Х.Досмұхамедұлының ауыз әдебиеті үлгілерін жинап-зерттеудегі еңбегі
Қазақ халық әдебиеті. Қысқаша очерк
Алаш қайраткерлері ұлтымыздың рухани мұрасын жинауда, жариялауда және
зерттеуде маңызды істер атқарғаны белгілі. Олардың бұл саладағы аса
нәтижелі жұмыстары – осы халық үшін маңызды мәселенің бастауында
тұрғандығымен де бағалы. Айталық, Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы халық
ауыз әдебиеті үлгілерін, Мағжан Жұмабаев, Базар жырау, Ақан сері мұраларын,
Мұхамеджан Тынышбаев қазақ тарихына қатысты деректерді жинап, зерттегені,
жариялағаны бүгінгі күндері көпшіліктің игілігіне айналып отыр. Алаш
зиялылары ұлттың саяси бостандығы мен азаттығы жолында күреске шыға отырып,
халықтың рухани болмысын түгендеуді де ұмытқан емес. Өйткені, біздің
ойымызша, қандай халық болмасын өзінің мәдени-рухани дүниесін дамытпай,
өркендеу жолына түсе алмайтындығын ұлт-азаттық қозғалыс өкілдері өте жақсы
түсінген.
Х.Досмұхамедұлының фольклор саласындағы еңбектері негізінен оның Қазақ
халық әдебиеті, Қысқаша очерк атты баяндамасында топтасқан. Әдебиетші-
ғалымдардың айтуы бойынша, бұл – Х.Досмұхамедұлының Ташкенттегі Қазақ
жоғарғы педагогика институтының қазақ тілі кабинетінде оқыған баяндамасы.
Баяндама орыс тілінде, ол Год работы Казахского Высшего педагогического
института жинағында, кейін жеке жарық көрген.
Баяндама алғысөз; халық әдебиетінің мазмұны; қазақ халық әдебиетінің
классификациясы; қазақ халық әдебиетінің үлгілері және қазақ халық әдебиеті
үлгілерінің сүйіктілері мына басылымдарда жарияланды деген бөлек-бөлек
тараулардан тұрады.
Алғысөзде ғалым болашақта қазақ халық әдебиетіне зерттеудің ауқымды
бағдарламасын жасайды. Оның маңызы мен ауқымдылығын түсініп, өзі даярлаған
очерктің ықшам зерттеу екендігін ескертеді. Халел Досмұхамедұлының мақсаты
– қазақ халық әдебиетінің болмыс-бітімін хатқа түсіріп, қолдан келгенше
жүйелі де айқын классификациялап, әрбір бөлімнің мазмұнын ашып, бастау-
бұлақтарын анықтап және оның қазақ, орыс тілдеріндегі бар үлгілерін
көрсету[2,14].
Х.Досмұхамедұлы мынадай пікір-тұжырымарды айтады:
1. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ қауымының тұрмыс-
тіршілігі өзгеріске ұшырай бастады, ал бұл өзгерістер халық әдебиетінің
даму жолына да ықпалын тигізді.
2. Төңкерістен кейінгі кезеңде қазақ тұрмыс-тіршілігіндегі бұл
өзгерістер күрт қарқынды бола түсті. ХІХ ғасырдың аяғынан бастап анық
байқалған халық әдебиеті дамуының тежелісі, әсіресе, төңкерістен кейін
күшейе түсті. Осылайша барлық халық әдебиеті сияқты қазақ халық әдебиеті де
бірте-бірте тіршілігін тоқтатпақ. Бұндай құбылыс басталды және ол
қазақтардың мәдени дамуына кері бағытта жүріп отырмақ -, деген[2,15].
Х.Досмұхамедұлы мұны айта отырып, бұл құбылысқа қарсы шара – халық
әдебиетінің барлық үлгілерін жинау мен хатқа түсіруді және оны қолайын
тауып, жаңа мәдени құрылысқа пайдалана білуге шақырды.
Фольклордың кейбір түрлері уыстан шығып бара жатқанын, көнекөз
жыршылардың да азайғанын Халелге дейінгілер де айтып кеткен. Көне наным-
сенімдер туралы мәліметіміздің аз екенін де бүгін де сезінеміз.
Х.Досмұхамедұлы фольклорлық шығармалардағы авторлықтың үш түрін
айтады.
1. Ұжымдық (коллективтік);
2. Шығарма тұңғыш кімнен жазылып алынса немесе нұсқаның соңғы
жеткізушісіне таңылу шартты түрде екенін;
3. Өз шығармасын автордың өзі хатқа түсіргендер немесе басқа
біреулер жазып алған өз шығармасын түзету. Бұл қазақтың жазба әдебиетінің
басы деп білген [2,30].
Х.Досмұхамедұлы халық әдебиетін, негізінен, өлең сөз түрінде келеді
деп қабылдаған. Проза жанры бар деп айырып айтпаса да, оған қатысты кейбір
түрлерді атаған.
Хикая дегеніміз – ел өмірде бар деп сенген неше түрлі жезтырнақ, үббе,
албасты, күлдіргіш, жалғыз көзді дәу, шайтан, пері, дию сияқты нәрселер
туралы діни нанымға негізделген әңгімелер[4,95]. Халел Досмұхамедұлының
мазмұндамасында осы анықтамада аталатын мифологиялық құбылыстардың біразы
аталады. Тек бұл топқа бақсы мен аруақтың қосылып кетуі бар. Бақсы мен
аруақ киелілер санатына қосылғандықтан ба, Х.Досмұхамедұлы хикаядағы
кейіпкерлердің тигізетін зияны мен пайдасы бар деп қарауы, әрине, дұрыс
бола қоймас. Хикая адамның өмір туралы түсінігі мифтік санадан ажырай
бастаған кезде, қоршаған ортада кездеседі деген зиянкес құбыжық-
құбылыстарға қарсы тұра алатын адамдардың бар екеніне сенуден туған, оқиға
көбіне солай баяндалады. Жалмауыз кемпір образы ертегі кейіпкері ретінде
қабылданғанымен, оның хикаяға қатыстылығы да жоққа шығарылмайды[5,135].
Ғалым Х.Досмұхамедұлы аңыздың қазақ фольклорында саны жағынан аса
мол, мазмұны алуан түрлі екенін аңғарған. Өзге фольклорлық шығармаларға
қарағанда, аңыздың жанрлық ерекшелігі – тарихқа қатыстылығын көрсетеді.
Аңыздар түрлі тарихта аты белгілі кісілерге, жекелеген құбылыс, қала,
қорымдарға және т.б. әлдебір ру, ата не тұтас тайпа немесе қайсыбір
уақиғаларға байланысты болып келеді,- деп анықтама береді[2,26]. Оның бұл
ойы бүгінгі ғылыммен үндес.
Қазақ аңыздарын тарихи және топонимикалық деп екіге бөліп
қарастыруымыздың өзі шартты болғандықтан, Халелдің мұндай жікке салып
айтпағанын кемшілік көруге болмайды. 1991 жылы Аламан жинағын
құрастырушылар Бұхарадағы Көгілташ медресесінің салынуы туралы әпсана деп
тақырып қоя отырып, кітап соңындағы түсінікте предание, аңыз деп
көрсеткен. Яғни, терминге мән бермеген. В.В.Бартольду – Туркестанские
друзья и почитатели жинағында ғалым Х.Досмұхамедұлы
мұны легенда деп жазған.
Қазақтың фольклорлық прозасын жүйеге түсіру барысында легенда ұғымын
ғалым С.Қасқабасов әпсана-хикаят терминін лайық көрген. Әпсана-хикаяттың
мақсаты – баяғыда болған немесе болды деген бір керемет оқиғаны, іс-
әрекетті немесе жағдайды көркемдей баяндау арқылы тыңдаушыға ғибрат
беру[4,153]. Халел легенданың мазмұнын жер мен көктің жаратылуы,
жұлдыздардың (Темірқазық, Жетіқарақшы, Үркер т.б.) пайда болуы, Алаңғасар
алып туралы, топан судың қаптауы т.с.с. әртүрлі әңгімелер[2,26],-деп
жазғаны мен жүйелеу кестесіндегі легенданың бір бөлек, космогониялық
әңгімелердің бір бөлек жазылғанына қарағанда, автордың тарапынан болса да
әйтеуір, бір асығыстық бар. Мұндай сәйкеспеушілік батырлар жыры, тарихи
өлең деп бөліп айта отырып, жүйелеуде тарихи өлеңнің жоқтығынан да
сезіледі.
Х.Досмұхамедов он екі жылдық есеп – мүшел – оның ішінде жыл мезгілі,
ай, апта, күндері, олардың шығуы мен мәні туралы әңгімелерді бір жанр деп
есептеген. Бірақ Мүшел, Хайуанаттардың жыл басына таласуы деген
шығармалар этиологиялық ертегілердің қатарына жатады[2,27].
Бата, алғыс пен қарғыс Қазан төңкерісіне дейін-ақ көзі ашық
адамдардың назарына іліккен. Әдебиетші-ғалымдардың зерттеулерінен халық
арасында бата беруші арнайы маманданған адамдар болған. Оларды батисты
(сказатели бата) деп атайды. Басқалардың айтатын бата сөздері сол
кісілердің аузынан тараған.
Халықтың салтында бата беруші – ақсақал, жасы үлкен кісі, ер адам
болуы, негізінен, шарт. Батырлар жырынан бата беруші аналардың да болғанын
көреміз.
Ахмет Байтұрсынов: Бата – біруге алғыс бергенде айтылатын сөз. Батаны
ақсақал адамдар айтады. Батагөй шалдар – басы бар табақты татуға алып
келгенде де, асты жеп болғанда да бата қылады. Көбінесе, бата тамақ жеп
болған соң істеледі,- деген[6,256].
Халел Досмұхамедұлы батаны іштей екі түрге бөлген: 1. Белгілі би,
ақын не зергер – атақты адамдардың батасы. 2. Ас-дәмге, дастарқанға
берілетін бата [2,21]. Егер құрметті мейман белгілі бір шаңыраққа ат басын
тіресе, оған арналып қой немесе тай сойылады, қонақасы беріледі. Сойыс малы
қонаққа көрсетіледі. Себебі, ол малдың күйін, дені таза екендігін көреді.
Содан соң бата жасайды. Бата сөзде үй иесінің сау-саламат болып, бәле-
жаладан амандығын тілейді,- деп анықтайды А.Байтұрсынұлы[6,257].
Оң бата мен алғыс немесе теріс бата мен қарғыс бір болмауы керек.
Олардың өзіндік ерекшеліктерін Болат Бопайұлы Қазақтың алғыстары мен
қарғыстары хақында мақаласында айтып өтеді[7,61].
Шежіре аңыздар тобына қосыла отырып, тарихи адамдар мен оқиғалар
туралы шындыққа бағытталған әңгімелер мен олар туралы көркемдік типтендіру
тәсілдерін де сақтаған. Атап айтқанда: 1. баяндалып отырған оқиғаның дәл
қалай болғанын ешкім білмейді, ол кезді ешкім көрмеген; 2. тек болған оқиға
емес, онда халық арманының елесі, осылай болса екен дегеннен туады.
Халықтың неше ғасыр бойы рухани азығы болғандықтан, шежіреде адамдардың іс-
әрекеттерін талқыға салынып, қоғамдық-заңдық қызмет те жүктеледі.
Шешендік сөз бен шежіренің эстетикалық қызметінен идеологиялық
қызметі басым болғандықтан, ол жанрларда ешқандай қиял-ғажайып қоспа болған
жоқ,- деп есептейді С.Қасқабасов[4,28].
Үгіт өлең деп бөліп айту Х.Досмұхамедұлының да, А.Байтұрсынұлының
да, С.Сейфуллиннің де еңбектері бар. С.Сейфуллин мұны үйлену салтына
байланысты қызға жұбатумен бірге айтылатын үгіт өлеңі болады деп айтқан.
Халел Досмұхамедұлы мен Ахмет Байтұрсынұлының бұл өлеңдерге беретін
мағыналары ұқсас – ақыл айтқан, жол көрсеткен, жөн сілтеген мағыналы
өлеңдер[2,26].
Х.Досмұхамедұлы Асан қайғыны болжал өлеңнің атасы деп есептейді. Ал
М.Әуезов болжал әдебиетті өз алдына жеке түр ретінде бөлмеген, сондықтан
оның Асаны 100 жылға созылған зар заман дәуірінің аясына енген. Бірақ:
Қалың қазақтың ішінен: Не болады? деген сұрақты, ең алдымен өзіне қойған
Асан. Содан кейінгі заманда шыққан жақсының барлығы да сол сұрақты мың
қайтарып айтқан, бірақ ешбірі жауап беріп, шешу айта алмаған[9,200]. Енді
бір жерде: Алғашқы рет келешек заманның құбыжығын сезіп, тұспалмен белгі
беріп, болжал айтқан Асан қайғы,- дейді[9,201]. Асан қайғы М.Әуезов
айтқандай, зар заман ақындарының басы бола ала ма? Әлде қазақ
фольклорындағы болжау әдебиеттің басы бола ма – бұған әлі де арнайы
зерттеулер қажет сияқты.
Х.Досмұхамедұлы болжал өлеңдер деп атай отырса да, негізінен, зар
заман ағымына тән ерекшеліктерді оған қосқан. Мәселен, Болжал әдебиеттің
негізі мазмұны қазақ халқының болашақ баянсыз тағдыр-талайы болып табылады:
жер тозады, жайлау тарылады, ауа райы, табиғат қаталданады, адамдар
кедейленеді, мінез-құлық өзгереді, жаман ғадеттер молаяды, бір сөзбен
айтқанда, қазақ елі мен жері өзгеріп, азып-тозады[2,26]. Қазақ
фольклорында болжал әдебиеттің түрі бар ма, әлде ол жыраулық поэзияның бір
ерекшелігі ретінде ғана есептеле ме – бұны әдебиетші-ғаымдар арнайы
зерттелуі қажет дүние деп есептейді.
Х.Досмұхамедұлы фольклорлық шығармаларды 46 жанрға бөліп, үлкен кесте
жасаған. Олардың бәріне дерлік мазмұндық сипаттама береді. Диплом жұмысына
лайықтап тек бірнеше жанрға ғана тоқталу керек деп есептелінді.
Билер сөзі және билік сөз атты еңбегінде ел жадында жұрт көңілінен
шығатын сөздер ғана сақталған. Биік мемлекеттік парасатты Төле Әбдібекұлы,
Қаз дауысты Қазыбек Келдібекұлы, Әйтеке Байбекұлы сөздерінің халық
зердесінде сақталуындағы үш сарынды белгілі фольклоршы ғалым Р.Бердібай
былай анықтаған:
1. Өздері араласқан билігінің, үлкенді-кішілі әрекетінің бәрінде
ел мүддесін өз бастарының мүддесінен жоғары қойған;
2. Елдік мәселелерді шешкенде, ауыл, ру көлемінің деңгейінде
қалмай, адамдарды жеке басының қасиетіне, кісілік дәрежесіне
қарап бағалаған;
3. Ұлы билер қандай дау, жанжалға төрелік айтқанда, ешқашан
әділдік таразысынан аттамаған[10,304б].
Билер институтына түгел жоғары бағамен қарауға болмайды. Билердің
ішінде де тар ойдан аса алмағандары кездесетіні де бар. Шоқан Уәлиханов:
Би атағын беру қазақта халық тарапынан бір сайлау арқылы немесе халықты
билеп отырған үкімет тарапынан бекіту арқылы болған емес: тек сот
ғұрыптарында әбден жетік, сонымен қатар тілге шешен қазақтар ғана бұл
құрметті атаққа өз бетімен ие болып отырған,- деп жазған[11,99б]. Бұл
билік деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді,-
деген Абай да. – Бұған бұрынғы Қасым ханның қасқа жолын, Есім ханның
ескі жолын, Әз Тәукенің Күлтөбенің басында күнде кеңес болғандығы Жеті
Жарғысын білмек керек. Әм, ол ескі сөздердің қайсысы заман өзгергендіктен,
ескіріп, бұл жаңа заманға келіспейтұғын болса, оның орнына татымды, толық
билік шығарып, төлеу саларға жарарлық кісі болса керек[12,99].
Шешендік сөздер табиғаты жағынан аңыздар тобына жатады. Халық
тарапынан арасында қосылып кететін қосымшаларды үлкен көркемдік
жинақтау, типтендіру әдісі араласпаса, қандай оқиға, қандай қайраткер
болмасын, ел жадынан шығап, ұмыт қалған болар еді,- деп өз ойын түйіндейді
ғалым[10,306].
Х.Досмұхамедұлының жүйелеуінде билік сөз жеке жанр ретінде орын
алады. Ахмет Байтұрсынов шешендік сөзді бес түрге бөліп, соның бірі –
шешендер сотта айыпкер адамдарды ақтау я қаралау мақсатпен сөйлеп, сот
билігіне әсер ету үшін айтқан сөздері билік шешен сөзі деп аталады,-
деген[6,223].
Яғни, шешендік сөздің бір түрі есебінде атайды. Билік сөз деген
қолданыс Б.Адамбаевтың еңбектерінде де айтылады. Оның 1984 жылғы Қазақтың
шешендік өнері атты кітабының Шешендік өнер тарихынан деген тарауында
шешендік сөздер үш түрлі болады: кеңесу, билік және салтанатты сөз,-
деген[15,9б]. Ол бұған дейінгі еңбектерінде шешендік арнау, шешендік
толғау, шешендік дау деп бөліп келгенін айтады. Осы кітаптағы шешендік
сөздерді топтастырғанда: 1. ел құрасқан шешендер. ХІ-ХVІІ ғасырлар; 2. ел
қорғасқан шешендер. ХVІІ-ХVІІІ ғасырлар; 3. хан-сұлтандарға қарсы шешендер.
ХVІІ-ХVІІІ; 4. бек-болыстарға қарсы шешендер. ХVІІІ-ХІХ ғасырлар деп
бөлген. Кейінгі 1191 жылғы еңбегінде шешендердің басым көпшілігі билер
екенін, шешендік сөздер жер дауы, жесір дауы немесе ердің құнымен
байланысты айтылатынын ескеріп, билер-төрелік сөздер дегенді қолданады.
Б.Адамбаев билік сөз туралы ойын былай айқындайды: Шешендік дау ұзын сүре
айтыс немесе төрелік сөз болуы шарт емес. Әдетте, шешен айтыс-дауда ұзақ
сөзбен ұтпайды, бір ауыз ұрымтал оймен ұтады. Шешендік дау айтыс үстінде
тауып айтылған тапқырлық сөз. Ол кейде дау, кейде билік сөз болып та айтыла
береді[16,11].
Сонда Х.Досмұхамедұлының билік сөз деп атауы – биліктің құралы деген
ойдан шығуы мүмкін. Әдебиетші-ғалым С.Қасқабасов шешендік сөздерді аңыздар
тобына қоса отырып, оның көп міндет, жүгі бар екенін жазады. Оның ойынша,
бұл аңыздарда оқиға мен тарихи адамдар алға шығатын сияқты көрінгенімен,
рулар арасындағы дау-жанжалды шешуге құрал болған сөздердің пайдалылығы мен
олардың ойға қонымдылығы халық арасында басым күште болғанын айтады.
Сөйтіп, ол тек тарихи адам мен оқиға туралы мемлекеттік-танымдық хабар
беріп қана қоймайды, сонымен бірге шешендік сөздердің қоғамдық-заңдық,
көркем-эстетикалық және адамгершілік-дидактикалық қызметтері бар екенін
анықтаған[4,211]. Осындай көп қызметтің ауқымына билік сөз жанр атауы
ретінде шешендік сөзге балама бола алмайды.
Ел ескілігін жинаушы. Түс жору.
2. Түс жору
Халел Досмұхамедұлының фольклорды жүйелеген кестесінде түс жору – өз
алдына бөлек жанр. Халықтың арасындағы түске деген сенімге Ә.Диваев та
ерекше көңіл аударған [17,72].М.Әуезов: Құртқаның өз басына арналған
тілегі мен ойы жоқ. Сол Қобыландының өміріне тілеуі мен қызметін қосып
жіберген жан.- деп жазады. – Сондықтан доспал айтудан басқа түс те көреді.
Түсінде Қобыландыны тауып отырады[9,72].
Қыз Жібек жырына арнаған зерттеуінде жырды ырым жырым, түс көру
сияқты сезімдерге де мән беріледі,- дейді[9,212].
Түстің этнографияға қатыстылығы – оның жоруы, ал фольклордағы қызметіне
тоқталсақ, жалпы, қай халық болса да түске деген сенімнің күштілігін бастан
кешкен. Бұл – түстің адам жанымен байланысты қабылдауында. Адамның екінші
мені – жаны, жан денеден шығып, не істеп, не көрсе, сол түс болады деп
есептелген.
Түс фольклорлық шығарманың көп жанрына кіріккен. Батырлар жыры мен
ертегілердегі түстің қызметіне тоқталып, айқындап көрмекпіз.
Х.Досмұхамедұлы түс көру мен жорудың поэтикалық суреттемелері баршылық деп
қабылдаған[2,29].
Түсті баяндау мен оны жоу шығармаға тән композициялық құрылымға
бағынады. Түсті баяндаудың басы – клише-формуламен орныққан.
1. Бүгін мен түс көрдім,
Түсімде жаман іс көрдім.
(Қыдырбайұлы Қобыланды)
2. Мен бір бүгін түс көрдім,
Түсімде жаман іс көрдім.
(Қыз Жібек)
3. Азаматтар, жарандар,
Мен бір бүгін түс көрдім.
Жоруға болмас жалтарып,
Түсімде жаман іс көрдім.
(Алпамыс. Батырлар жыры, 2-том, 208-б.)
4. Білдің, шеше, түс көрдім,
Ер қорқардай іс көрдім.
(Қарабек)
Оқиғаның бандалуы мен эпикалық пафостың бөлігінде көркемдеу тәсілдері
молынан қолданылады. Хабар түс көру түрінде болса, онда мотив-сөзде
ауыстыру (метафора) мен астарлау (символ) айрықша қызмет атқарады. Кейбір
жырларда түс көру ешбір астарлаусыз-ақ тура мағынасында суреттеледі. Бұл,
әсіресе, батырдың болашақ қалыңдығын түсінде көріп, жолға шығуына
байланысты деген пікірді ғалым Ш.Ыбыраев жазады[18, 272-273].
Халыққа жағымсыз кейіпкердің түс көруі екі түрлі жағдайда беріледі.
Бірі – ханның өзі, немесе, әйелі мен қызының түс көріп, батырдан қорқуы.
Екіншісі – бай баласы түс көрсе де, оның жоруын іздеп, ол шықпайды. Көбіне
тазша бала түсті сатып алып, не қиындық көрсе де, ақыры, бақытқа қол
жеткізеді. Түстің жору сол – бақыт болып шығады. Бір қарағанда, тазша
баланың бақытқа жетуіне оның өз ақылының аздық етуі мен белсенді әрекетнің
жоқтығы көрінеді[4,151]. Бірақ оның да қасында сенетін адамы – әйелі бар,
түсті сатып алып, сәттіліктен, бақыттан ол да құр алақан қалмайды.
Халық өзі жақ болып отырған жағымды кейіпкерге түс арқылы алдағы
қауіпті сапардан сақтандырып отырады. Мысалы, Айдос батырдың қалыңдығы
Қарашаш түс көріп, бұл сапар бармасын, барса өледі,- деп хабар береді.
Бірақ Айдос оның сөзіне тоқтамайды. Ақыры, жау оғынан жаралы болып өледі.
Қыз Жібектің сөзінде де осы жағы бар. Яғни, түс ғұрыптық фольклорда
халықтың фаталистік сенімін де көрсетеді.
Ғалым Едіге Тұрсынов бір кезде адамдар аруақтардың тірілерге айтатын
сөзін немесе әлдебір жағдайлардың алдын ала берілетін хабарын түсте кері
мағынамен қабылданған деп есептейді [19,88-89]. Ол бұл ойын түсіңде
жыласаң – өңіңде қуанасың, ал түсіңде күлсең – өңіңде жылайсың деген
жорумен түсіндірген. Ғалым Е.Турсуновтың осы жазғанында бір кезде деп
алғаны – түстің бәрі бірдей кері мағынамен қабылдамағанын
білдіреді.мәселен, түс көруші адам атқа мініп жүргенін көрсе, жақсылық
күтеді. Ал аттан не биік бір жерден құлап қалса, алдағы күннен әлдебір
сәтсіздік болады-ау деп, көңіліне секем алады. Сондықтан бұл түске деген
сенімнің өзгерісі ме, әлде аруақтардың тілін түсінудегі сенімнің өзгерісі
ме – бұл да әлі анықталатын мәселе.
Фольклоршы Халел Досмұхамедұлы түс жорудың Алпамыс, Қобыланды,
Қыз Жібек жырларында кездесетін үлгілерінен мысал келтіре отырып, түс
көру мен түс жорудың түркі елінде, яғни оның ішінде қазақ халқының
өмірінде маңызды орын алғандығын атап өтеді.
2. Х. Досмұхамедұлының қазақ әдебиетінің тарихын зерттеудегі
концепциясы
2.1 М.Қашқаридің Диани лұғат ат-түрк еңбегі туралы
Халел 1923 жылы Шолпан журналының 7-санында Диуан лұғат ит-түрік
атты мақала жариялады. Осы мақаласы арқылы қазақ қоғамын алғаш рет ұлы
сөздікпен таныстырып, Махмуд Қашқаридің тарихтағы орнын белгілеп берді. Бұл
тұрғыда ол Диуанды алғаш зерттеген В.В. Бартольд, В.А. Гордлевский, Т.А.
Боровков, А.Н. Кононовтармен иық тіресіп тұр.
Халел Досмұхамедұлы – белгілі дәрежеде көне түрк жазба ескерткіштерін
зерттеумен шұғылданған ғалым. Диуани лұғат ат-түрк кітабынан көшірілген
нұсқаның Станбулдан табылғанын, оның 1914 жылы үш түр болып басылып
шыққанын естіп Халел Досмұхамедұлы қызығушылықпен сол кезде-ақ іздестірген
екен. Арада бес жыл өтсе де, кітаптарды қолына түсіріп, зерттеу мақаласын
1923 жылы Шолпан журналының 5-6 санына жариялаған.
Зерттеушілердің айтуы бойынша, мақаласындағы сілтемелерге қарағанда,
оның қолында кітаптың үш томы да болған. ХІ ғасыр мұрасының араға бірнеше
ғасыр салып, ұрпақ қолынан табылуы әлемді қалай таң қалдырды. Халел
Досмұхамедұлы осы еңбек туралы өз ойын туралықпен ұсынуы бағаларлық қасиет.
Және оның араб тілін жақсы білетіні, сонымен бірге ежелгі әдебиет дәуірінен
де хабардар болғаны мақалаға арқау болған пайымдауларынан көрінеді.
Қай жерде қандай ескерткіштер табылып жатыр, олардың жариялану,
зерттелу жайы қалай деген мәселеге құлағы түрік, көңілі сергек болған.
Деректер бойынша, Х.Досмұхамедұлы М.Қашқаридің сөздігі табылған бойда,
бірінші дүниежүзілік соғыс жүріп жатқан сонау аласапыран заманда, Түркияға
хат жазып, хабар алмақшы болғаны айғақ. 1915-1917 жылдары жариялаған
алғашқы басылымын дереу алдырып, оқып шығуы, оқып қана қоймай, осы үлкен
жаңалықты түрк тектес халықтарға хабарлау мақсатында көлемді мақала жазып
жариялауының өзі ерлік[29,5].
Ол кезде М.Қашқари Диуани қазіргі түрік тілдерінің ешқайсысына
аударыла қоймаған-ды. Сондықтан зерттеу жұмыстары жүргізілмеген болатын.
Өйткені, араб тілінде жазылған мың беттен артық қолжазбаны оқып шығып,
соның негізінде мақала жазу Халел Досмұхамедұлы сияқты жан-жақты білімдар
адам болмаса, екінің қолынан келе бермейтін шаруа. Кейін түрік, одан кейін
өзбек, ұйғыр тілдеріне аударылды да, кең көлемді зерттеулер жазыла бастады.
Өкінішке орай, Диуанның күні бүгінге дейін қазақша аудармасы жоқ,- деп
айтады зерттеуші Ә.Керімов[29].
Халел Досмұхамедұлы Қашқари еңбегін Орхон ескерткіштерімен қатар
қояды: Түрік қауымының тіл, әдебиет, һәм мәдениет тарихы үшін 1889 жылы
Орхон жағаларынан Едринцев тапқан, Томсон, Радлов һәм басқа ғалымдар
тарапынан үйреніліп, барлық мәдениет, хан дүниесін өзіне қаратқан, хан
ерлердің пікірін өзгерткен ескі Орхон бітіктастарының қандай ғаламаты
болса, Махмуд Қашқари кітабының да ғаламаты сондай, Махмуд Қашқари түрік
қауымына, өз ұлтына мунасабты Күлтегін, Білге қағанның мунасабатындай һәм
түрік руларын, түрік тілін білуі, әсіресе, білімі олардан артық болған,-
дейді көрнекті ғалым Ә.Дербісәлі[30,141].
Диуанның жазылуы, уақыты, М.Қашқаридің өмірбаяндық деректері ғылым үшін
әлі нақты дәлелденіп болған жоқ, тек болжамдар жасалады. Еңбектің жазылу
уақыты жалпы алғанда 1072, 1078 ж.ж. деп айтылып жүр[30].
Халел Досмұхамедұлы: Кітаптың жазылуы алдымыздағы Ыстанбұл баспасы
сыртында асыл нұсқа бойынша 466 қойылған. Шынымен кітаптың жазылу жылын
қысқаша қылып 1073 десек дұрыс болар,-дейді[1]. Еңбекпен таныса келіп,
М.Қашқариді Иран мен араб әдебиетін жете білсе де, дін һәм хадис
ғылымдарын өте білмеген,- деп қабылдайды Х.Досмұхамедұлы. Бұған қарап
еңбекті бағалай алмаған деуге болмайды. Оның білімдарлығына, еңбегіне зор
көңіл аудара отырып, қалай болса да, бұл адам дін адамы емес, бәлки таза
дүнииауи (светский) адам болған. Бұл оның кітабынан ашық көрініп тұр.
Кітабында кірікпеген ұзын сөз, пайдасыз сөйлемдер, сөз бастары жоқ,-
деген[1].
Халел Досмұхамедұлының бұл еңбекті сөздік немесе жинақ деп
атағанын айырып айту қиын. Тек бір жерінде ғана лұғат деп, қысқаша айтқан
қолданысы бар. Бүгінгі зерттеушілер Диуанды кейде Түркі сөздерінің
жинағы, кейде Түркі тілдерінің сөздігі деп әрқалай атау беріп жүр.
Сондай-ақ Диуани лұғат ат түрк деп те, Диуани лұғат ит-түрк деп те
жазылуда. Халел Досмұхамедұлы Диуани лұғат ал-түрк деген. Ол Диуанды
төрт мақсатта:
1. Түрік тарихын.
2. ХІ ғасыр түрік руларына.
3. Түріктердің экономикалық, әлеуметтік тіршілігіне.
4. Тіл, әдебиетке байланысты деректер іздеу жөнінен пайдаланып, зерттеу
жазуды жоспарлаған. Бірақ ол ойын жүзеге асырудың мүмкіндігі болмай қалды
ма дейміз. Соның өзінде оның осы мақаласы ежелгі дәуір әдебиетіне еркін
бойлай алатын ғалым екенін көрсетеді. Қазақ ғалымдарының ішінде Диуани
лұғатқа тұңғыш болып қалам тербеуі – Халел Досмұхамедұлының үлкен қадамы.
Халел Досмұхамедұлы термин жасауға да шебер болғаны байқалады.
Махмуд Қашқаридің Диуани лұғат ит-түрік еңбегінде түркі тілдерінің,
түркі халықтарының тарихы, әдебиеті, дүниетанымы, мәдениеті, этнографиясы
тұтас қарастырылады. Х.Досмұхамедұлы осы Махмұд Қашқаридің Диуани лұғат ат-
түрк еңбегін саралай отырып, еңбектің жарыққа шығу мерзімін, оның алдына
қойылған бағыты мен міндетін және түсініктемесі келтірілген сөздерді де
жүйелеп өтеді.
Қазіргі кезде американдық немесе батыс европалық өркениет үгіт-
насихатпен де, мың түрлі түспен қызықтыруымен де, ағылшын тілінің әсерімен
де күллі жұртқа таңылуда. Жаһандану әлемдік үрдіс болғанымен, белгілі бір
өркениеттерге сүйенеді Осы тұста бүкіл түркі халықтарының сүйенер қалқаны,
жаһандану теңізіне жүзер желкені түркі өркениеті болмақ. Ал өткен тарихты
білу парыз, бірақ өткенді айтып мақтанға ұрынбай, бүгінгі ұлтаралық,
мемлекетаралық қатынастарда түркітану ғылымының әлемдік мәнін күшейту
ғалымдардың меншігінде.
Халелдің Базар жырауды танытуы
ХІХ ғасырдың атақты ақын Базар жырау Өтемісовтің өлеңдерін алғаш рет
жариялаушының бірі – Халел Досмұхамедұлы. Одан бұрын Мағжан Жұмабайұлы
Базар жырау деп аталатын мақаланы 1923 жылы Ақ жол газетінің 374
санында жариялаған. Бұл Базар жырау шығармашылығын жұртқа таныстырушы
алғашқы еңбек болып табылады. Базардың дәл қанша терең ақын екендігі
туралы мен бұл жерде толық пікір айта алмаймын. Қолымда Базардың 4-5-ақ
өлеңі бар,- дейді Мағжан Жұмабайұлы. Мұндай өлеңмен ақынды өлшеуге
болмайды ғой. Бірақ осы өлеңдерінде-ақ оның сөзге жүйрік, ойлы ақын екені
сезіліп тұр. Менің мақсатым сұлу сөздері бар Базар атын білдіру
еді[31,341].
Базар Оңдасынұлы 1842 жылы қазіргі Қызылорда облысы, Қармақшы
ауданында дүниеге келген атақты жырау. Руы-Шөмекей ішіндегі Балқы,
сондықтан ел арасында Балқы Базар аталып кеткен. Болашақ жырау әкесінен
ерте жетім қалып, есейгенше нағашысы Өтемістің қолында тәрбиеленді.
Тоғыз жасында Тәспен оны өз қолына алады. Тәспен бидің ауылына сол кездегі
Сыр бойы, Арқа өңіріне белгілі жыраулар жиі келіп, апталап-айлап жатады
екен. Бұл Балқы Базардың жыраулық жолға түсуіне бірден бір себеп, үлкен
мектеп болады. Базар жырау 15-16 жасында бала жырау атанады. 1858 жылы
Тәспен би Қылылқұмдағы игі жақсыларды шақырып, ұланғайыр той жасап,
Базардың астына жүйрік ат мінгізіп, үстіне жапан жауып, жыраулық жолына сәт
сапар тілейді.
Базар осы кезден бастап Ор төңірегін, Ырғыз, Сыр бойы, Қызылқұмды,
Үргеніш, Хиуа жағын жырау ретінде аралайды. Осы төңіректе кеңінен жайылған
Ноғайлы дәуірінің қиссаларымен танысып, оларды жаттап, халық арасында
жырлайды. Хорезм жағында болған кездерінде Орта Азия жұртшылығы арасында
кеңінен мәлім дастандарды ( Көрұғлыны, Жүсіп- Ахмет, т.б.) қазақ
тілінде, өзінше жаңадан жырлап, сыр бойына таратады. Сонымен қатар шығыс
аңыздарының ізімен Әминә қыз, Айна-тарақ дейтін шағын дастандар да
шығарады. 1907 жылы Базар жырау Қазан қаласынан тасқа басылып шыққан
Айман-Шолпан жырын қайтадан жаңғырта жырлайды. Кейіннен Қыз Жібек
жырына да көп өзгеріс енгізіп, қайта жырлап ел арасына таратады.
Мұның өзі Базар жыраудың нәзирашылдық жолды ұстанғанын байқатады.
Жыраудың сол кездегі шығыс және ислам философиясымен жақсы таныс болғандығы
анық. Әр кемелге-бір зауал, Тіршіліктің түрлері, Керқұлан,
Кермиық,т.б. іргелі толғауларында ол өмірдің мән-мағынасына көз
жүгіртеді, тіршілікте кездесетін жақсылық пен жамандық, адамшылық пен
зұлымдық хақында тереңнен ой толғайды[ 32,46].
Ал Халел Досмұхамедұлы Базар жырау шығармаларының бір тобын 1925 жылы
Тәрбие, білім, әдебиет жайындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz