Абайтанудың негізін қалаушы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5

Негізгі бөлім

1. Халық ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы және зерттеуші

1.1. Қарақыпшақ
Қобыланды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 6-13

1.2. Ер
Тарғын ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .14-17

2. Әдеби-сын еңбектері

2.1. Абайтанудың негізін
қалаушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18- 28

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..29-30

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .31

КІРІСПЕ
1917 жылы 5-13 желтоқсан аралығында Орынбор қаласында өткен екінші
жалпы қазақ съезі Алаш автономиясы деп аталатын Ұлттық мемлекет
құрылғандығын мәлімдеп, оның үкіметін сайлады. Әлемнің алтыншы бөлігін алып
жатқан Ресей мемлекетінің көлемінде бұл аса зор оқиға болғанымен, орталық
езгідегі қазақ қоғамы үшін оның тарихи маңызы ерекше еді. Өйткені мұның
бәрі қазақ елінің ХҮІІІ ғасырдан бергі бостандығы мен теңдігі жолында орыс
мемлекетіне қарсы жүргізген азапты күресінің қорытындысы болатын.
Тарих сахнасында Алашорда – Халық Кеңесі үкіметінің алып келген жалпы
ұлттық күрестің басында ұлттық интеллигенция тұрды. Олардың ортақ түсінігі
бойынша отарлық езгі мен феодалдық мешеулік жағдайында аяқ асты болған
ұлттық мүддені қорғап, қазақ елін басқа өркениетті елдер қатарына алып шыға
алатын жалғыз жол – ұлттық мемлекеттік құрылымның болуы еді. Жетпіс жылдан
астам уақыт жүріп өткен тарихи жолымыз көсетіп бергендей, қазақ қоғам
қайраткерлері тәуелсіз дербес мемлекет құру жолын таңдай отырып, қателескен
жоқ еді. Ұлттық қанау мен ұлттық теңсіздік болған жерде езілген елдердің
табиғи талаптары мен мүддесін қорғайтын қайраткерлеріміз де болды. Ал осы
негізде пайда болған мемлекеттің саналы түрде жалпы ұлттық мұраттарға қол
жеткізуді көздейтін шараларды іске асыруы да табиғи нәрсе. Өздерінің саяси
еркіндігін алған ерлердің бәрінде де осылай болған. Осы тұрғыдан алғанда,
әрине, Алашорданың өмірге келуі тарихи қажеттіліктен туған болатын. Бірақ
қазақ ұлт-азаттық қозғалысы қайраткерлерінің бұл әрекеті ескі Ресейдің
тұтастығын көксейтін ақ казактар мен патша генералдарына да, жаңа
тоталитарлық жүйені орнатушы большевиктерге де ұнамай қоймады. Егер
алғашқылары Алаш қайраткерлеріне ұлы Ресейсіз өз бетінше өмір сүре алмайтын
бұратана халықтың ат төбеліндей арам пиғылдағы өкілдеріндей қарап,
аяқтарынан шалса, соңғылары саяси сауатсыз, аңқау елді арзан ұрандармен
артына ертіп, ал оның көзі ашық көш бастаушыларын буржуазиялық ұлтшылдар,
ұлтшыл-уклонистер деп жариялап, алдымен халықты оларға қарсы қойып,
артынан бұларды асып-атып, рухани азапқа салып, жойып тынды.
Ұлттық саясатта түптеп келгенде ұлыдержавалық, империялық мақсатты
көздеген бұл екі саяси жүйе де ұлттық мемлекеттік идеясынан қорықты.
Сондықтан да ұлттық шет аймақтарда бұл ойға қозғау салушылардың есімін
атауға да тыйым салынды. Міне осыған байланысты біз соңғы уақытқа дейін
қазақ ұлт-азаттық қозғалысы қайраткерлерінің өмір жолымен, олардың артында
қалдырған шығармашылық мұраларымен таныса алмай келдік. Халқымыздың өз
еркіндігі үшін күрес жолында мәңгі өлмейтін терең із қалдырған сондай
қайраткерлердің бірі – Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов –
кейінге қалдырған ғылыми еңбектерін қазақ және орыс тілдерінде қатар жазған
ғұлама ғалым әрі қыл қалам шебері. Ол – ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың
басындағы қазақ зиялыларының, қоғам және мемлекет қайраткерлерінің
қатарындағы аса ерекше тұлға. Ә.Н.Бөкейхановтың шығармашылық ғұмыры ХІХ
ғасырдың 90-шы жылдарының орта тұсынан басталып, шамамен ол репрессияға
ұшыраған 1937 жылға дейінгі аралықты қамтиды. Әрине, 20-30 жылдар
Бөкейхановқа шығармашылық еңбекпен айналысу үшін қолайлы кезең болды деп
айту қиын, дегенмен бұл жылдары да ол өмірінің мамұнына айналған үйреншікті
ғылыми және әдеби тақырыптардан қол үзген емес. Міне осындай айтарлықтай
ұзақ және құнарлы шығармашылық өмір жолының болуына қарамастан белгілі
қайраткердің еңбектері жеке кітап ретінде жарық көрген жоқ. Оның есімі ұзақ
жылдар бойы сирек аталып, буржуазиялық ұлтшылдықтың синонимі ретінде
қаралып келсе, кейінгі ұрпаққа қалдырған орасан мол аманат-мұрасы бір
кісінің ғұмырындай уақыт шаң басып жатты. Көрнекті қоғам қайраткері –
Ресейдің жергілікті және қалалық қоғам қайраткерлері съезінің депутаты,
Ресейдің І Мемлекеттік думасының және мұсылман халықаралық съезінің
депутаты, ІҮ Мемлекеттік думасы мұсылман фракциясының Бюро мүшесі, қазақтың
ХХ ғасыр басындағы ұлт-азаттық қозғалысының негізін салушы әрі көсемі,
халқымыздың тұңғыш саяси Алаш партиясының ұйымдастырушысы және ұлттық
Алашорда автономиялы үкіметінің төрағасы; ғұлама ғалым – ормантанушы,
экономист, тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы, аудармашы әрі дарынды
публицист – міне, ардақты азаматымыздың халқы үшін, халқының жарқын
болашағы үшін соңғы демі біткенше атқарып өткен сан-қилы қызметінің бұл
болар-болмас көрінісі ғана.
Жұмыстың зерттеу нысаны: Қоғам қайраткері Әлихан Бөкейхановтың
әдебиеттанушы ғалым ретіндегі шығармашылығын қарастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Әлихан Бөкейхановтың әдеби
шығармашылық жұмысының құндылығын таныту. Осы мақсатқа жету барысында
мынадай міндеттер көзделді:
- Әлихан Бөкейхановтың қоғамдық қызметі жайлы мағлұмат жинау;
- Оның әдебиетке қатысты шығармаларын жинастыру;
- Халық ауыз әдебиетіне байланысты жинаған материалдарымен таныстыру;
- Сол шығармалары жайлы мағлұмат беру;
- Ә.Н.Бөкейханов жайындағы алаш зиялы қауымдарының пікірлерін қарастыру.
ХХ ғасырдағы қазақтың ең әйгілі мемлекет қайраткері, тамаша ғалым,
зерттеуші, публицист, әдебиетші, ұлт-азаттық қозғалысының серкесі Әлекең,
Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхановқа Замандастары Ахмет Байтұрсынұлы, Жүсіпбек
Аймауытұлы, Міржақып Дулатұлы, Сұлтанмахмұт Торайғырұлы, Мағжан Жұмабайұлы
зор құрметпен қарап, оған шығарма арнап, оның тарихи орнын дәл
бағалағанмен, кейінгі 50-60 жылда бұл қасиетті есімді қазақ санасынан жою
үшін жасалмаған қиянат бар ма?
Бұлт сейілді. Аспан ашылды. Анық әлихантану енді басталмақ. Алғашқы
баралау қатарында Хасен Оралтай, М.Қойгелдиев, М.Базарбаев, С.Аққұлыұлы
еңбектерін айту керек. Ұлы қайраткердің кітабы шықты, өмірбаяны жазылды,
қоғамдық-әлеуметтік қызметіне баға берілді.
Біз енді Әлихан Бөкейхановтың қолда бар шығармашылық мұрасына
тоқталып, оның басты арналарына назар аударамыз.

1. Халық ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы және зерттеуші

1. Қара қыпшақ Қобыланды

ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының, қоғам
және мемлекет қайраткерлерінің қатарындағы аса ерекше тұлға – Әлихан
Нұрмұхамедұлы Бөкейханов.
Әлихан Бөкейханов Дала өлкесіндегі Семей облысының Қарқаралы
уезінде, Тоқырауын болысының №7 ауылында өмірге келді. Кеңес өкіметі
тұсында ол жер Жезқазған облысының Ақтоғай ауданындағы Қаратал кеңшарының
аумағына кірді. Тәуелсіздік кезінен бері оның туған жері - Қарағанды
облысы, Ақтоғай ауданындағы Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан атындағы ауыл деп
аталады.
Ұлы даланың көгінен шоқ жұлдыздай ағып өткен Әлиханның аңыз ғұмыры
туралы сырды тереңнен тартар болсақ, талай-талай бел-белеске, тарих
қойнауына жетелейді. Асылдың сынығы, жақсының көзі Әлихан ата-тегі Шыңғыс
ханнан өрбитін төре тұқымынан - Көкжал Барақханның баласы Бөкейханнан
тарайды. Бөкейханның бес әйелінен он бір ұл, сол он бір ұлдьң бірі —
Әлиханның арғы бабасы Батыр. Батырдан - Рүстем, Әшімтай, Мырзатай туады.
Мырзатайдан - Нұрмұхамед (Әлиханның әкесі, елдегі аты Мұқан), Қоске, Шолақ,
Әптіхан. Нұрмұхамедтен - Әлихан, Смахан, Базылхан, Әзімхан, Тәтіхан деген
бес ұл мен Нұрбек атты бір қыз туады [1, 10]
Өкінішке орай, осы уақытқа дейін Ә.Бөкейханның туған жылы туралы
деректер біркелкі емес. Белгілі жазушы-публицист Б. Қойшыбаев өзінің
кітабында: Қасиетті Сарыарқа төсіндегі Қызылтас тауының бұлақтарынан
бастау алып, Балқаш көліне иек арта тартыльп қалатын, аңғарлы, салалы,
бірақ қар суына тәуелді Тоқырауын өзені бойында, көшпенді ақсүйек
отбасында, 1870 жылы дүниеге болашақ ұлт көсемі Әлихан Бөкейхан келді, -
деп жазады. Қоғабай Сәрсекеев Алаштың Әлиханы атты филологиялық
эссесінде, Біз Әлекеңнің Қарқаралы уезі берген куәлігіне сүйеніп 1870 жыл
дегенді аламыз, - дейді [2, 7].
Танымал журналист Масғұт Халиолланың зерттеулеріне үңілсек, Әлихан
Бөкейханов 1866 жылы Семей губерниясы, Қарқаралы уезі, Тоқырауын болысы 7-
ауылда (қазіргі Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданының жерінде) дүниеге
келген. (Бұрын туған жылы 1866,1867,1869,1871 болып әртүрлі жазылып жүрген.
Кейін Омбы мұражайынан сенімді құжаттар табылып, туған жылы күмәнсіз
анықталған) [3,7]. Осы пікірді Қарағанды мемлекеттік университетінің
доценті Ортай Абдрахманов ағамыз да растайды: Әлекеңнің кіндік қаны тамған
өлкесі - Желтаудың шоқтығына шыға қалсаңыз, көз алдыңызда аты көпке белгілі
Беғазы қорығы. Әріректе қазақтың қатпарлы шоқыларының ең биігі Ақсораңды
көресіз. Ал баурайында ирелеңдеп, күндіз-түні тынбай сылдырап Жіңішке өзені
ағып Тоқырауынға барып құяды. Жіңішке өзеннің айналасы уақытында ну тоғай
болған жер. Топырағы құнарлы, табиғаты бай. Желтау қойнауындағы қараүңгірде
түрлі тасқа қашалған ою-таңбалар жеткілікті. Табиғаттың осындай бір аяулы,
сәнді өлкесінде 1866 жылы наурыз айында Әлекең дүниеге келген [4, 5].
1916 жылы Әлихан Бөкейханов Орынборға келеді, өйткені оған Омбыға
оралуға тыйым салынған еді. Ұзақ жылдан кейін ол бірден осы аймақтың
қоғамдық саяси өміріне белсене кірісіп кетті. Сол жылы қазақ тұрғындарының
атынан қалалық Думаға сайланды.
Өкінішке орай, екінші Думаның да жұмысы тым қысқа болып, 105 күнде
тарап кетті. Содан кейін империя 1,907 жылғы 3 маусымдағы заңы бойынша
бұратана халықты Мемлекеттік Думаға сайлану кұқығынан айырды.
Думадағы депутаттардың саны азайтылды. Оның ішінде ұлттық аймақтардан
депутаттардың сайлану құқығы жойылды. Өйткені дауысқа салған кезде көпшілік
дауыспен патша ағзамға ұнамайтын шешімдер кабылданып кететін болды. Қазақ
халқының сайлану құқығынан айырылғанын жою үшін қазақ оқығандары, соның
ішінде Әлихан Бөкейханов үлкен жұмыс істеді.
Қазақтарға, 1907 жылы 3 маусымда шыққан заңмен тартып алынған сайлау
кұқығын қайтару үшін және Мемлекеттік Думада өз халқының өкілдерінің
мүмкіншілігіне ие болу мақсатымен Бөкейханов әр түрлі думалық фракциялармен
ынтымақтаса бастады. Ресей мұсылмандары депутаттары мен кадеттері
фракциясымен ынтымақтастық орнады. Оның қайсарлығы мен айтқан сөзінен
қайтпайтындығының арқасында төртінші Мемлекеттік Думада мұсылман фракция
бюросы 1916 жылы кұрылды. Оның кұрамына қазақ халқының өкілі ретінде өзі
енді. Көп ұзамай оның кепілдігімен бюро мүшелігіне Санкт-Петербург
университетінің заң факультетін бітірген 24 жастағы Мұстафа Шоқай
кабылданды.
XX ғасырдың алғашқы жылдарынан, әсіресе, 1914 жылдан бастап халықтың
жағдайы өте ауырлай түсті. 1914 жылы басталған бірінші дүниежүзілік соғыс
қисапсыз шикізатты, азық-түлікті, малды, тағы баска материалдық игілікті
жалмай берді. Уақыт өткен сайын соғысқа байланысты тонау мен қанау күшейе
түсті. Әр түрлі салықтардың мөлшері артып, жаңа салықтар енгізілді.
Жергілікті халық төлейтін салықтар көлемі 3-4 есе, ал жекелеген жағдайларда
15 есеге дейін көбейді. Сонымен қатар, халық күнделікті тұтынатын заттар
үздіксіз қымбаттай берді.
Отарлаушылар қазақ халқының жері мен оның табиғи байлығының басым
бөлігіне иелік етіп қана қойған жоқ, халықты рухани езгіге де түсірді: оны
тілінен, дінінен айыру бағытында жымысқылықпен ойластырған шаралар жүйесін
жүзеге асырды.
Ұлттық және әлеуметтік езгінің күшеюі, соғыс тудырған қиыншылықтарға
байланысты халық бұкарасының қайыршылануы, кымбатшылық пен аш-жалаңаштықтың
етек жаюы — міне, осының бәрі халықтың басым көпшілігі тарапынан жаппай
наразылық туғызды.
Соғыс Ресей империясында пісіп-жетіліп келе жатқан жалпыға бірдей
дағдарыс үрдісін тездетті. Қазақстаннын, Орта Азияның барлық дерлік
аймақтарын қамтыған көтеріліс соның нақты көріністерінің бірі болды.
Көтерілістің бұрқ ете калуына патшаның 1916 жылғы 25-маусымдағы
Қазақстанның, Орта Азияның және ішінара Сібірдің бұратана халықтарының ер-
азаматтарын (19 бен 43 жас арасындағы) майданның тыл жұмыстарына (қорғаныс
кұрылыстарын және әскери қатынас жолдарын салуға, окоптар қазуға, т.с.с.)
реквизициялау туралы жарлығы тікелей сылтау болды. Жарлық бойынша тыл
жұмыстарына Қазақстан мен Орта Азиядан 400 мың адам, соның ішінде,
қазақтардан, 240 мыңға жуық кісі алу белгіленді [7, 5].
Онсыз да отаршылықтың қамытын киіп жүрген қазақ бұл жарлықтың
оңай тимегені рас. Озбыр саясаттың қиындығы мен азабын қаншама жыл тартып
келе жатқан қазақ баласы бұл жолы ол қорлыққа көне алмады. Көне алмағаны
сол, шал-шауқанға дейін ұрпағының амандығы үшін атқа қонды. Ақ патшаның
1916 жылғы әйгілі Июнь жарлығынан кейін басталған толқулар Қазақстанның
көп өңірлерін қамтыды. Ең ірі қозғалыстар Жетісу, Торғай-Ырғыз өлкелерінде
болды. Мыңдаған қазақ сарбаздары патша әскерлерімен шайқасты, жүздеп оққа
ұшты.
Қазақ қоғамында, атап айтқанда, оның сол кездегі саяси
элитасының арасында, көтеріліске көзқарас бір мәнде болған жоқ. Қазақ
зиялыларының радикалды өкілдері (Тоқаш Бокин, Жаңабай Ниязбеков, Әубәкір
Жүнісов, Тұрар Рыскұлов, Сейітқали Меңдешев, Беймен Алманов, Әліби
Жангелдин, т.б.) патша жарлығына батыл қарсы шықты және халықты қарулы
қарсылыққа шақырды. Ал Қазақ газетінің төңірегіне топтасқан либерал-
демократияшыл зиялылардың жетекшілері (А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.
Дулатов және басқалар) патша әкімшілігінен тыл жұмысына адам алуда
асықпауды өтініп, әуелі дайындық шараларын жүргізу женінде ұсыныстар
жасады. Сонымен қатар, олар көтеріліске шыққан халық патша өкіметі
тарапынан аяусыз жазалауға ұшырайтынын ескертіп, көпшілікті жарлықты
орындауға қарсылық көрсетпеуге шақырды.
Уақиғалар ағымы Ә. Бөкейханов пен А. Байтұрсынұлы ұстанған бағыт
дұрыс болғандығын көрсетіп берді. Өйткені, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс
Қазақстанның барлық аймақтарында қатаң басып-жаншылды. Көп қазақтар елін,
жерін тастап Қытайға, Ауғанстанға қашты. Жоңғар шапқыншылығынан кейін қазақ
халкының басына түскен ірі зобалан осы болды.
Бірақ, түптеп келгенде, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс Ресей
империясындағы саяси және әлеуметтік-экономикалык дағдарыстың одан әрі
асқына түсуіне себепші болды. Ресейде 1917 жылғы ақпанда буржуазиялық-
демократиялық көтеріліс жеңіске жетті, патша тағынан түсті. Уақытша үкімет
жазалаушы әскерлер тобын кері қайтарды.
Ә. Бөкейханов 1917 жылғы Ақпан революциясын құптады. 1917 жылғы 20-
наурызда Ә. Бөкейханов, М. Дулатұлы жене М. Шоқайұлы бірігіп, Алаш ұлына
атты үндеу әзірлейді. Оны Қазақ газетіне бастырады. Бұл үндеуде қазақ
азаматтарына уақытша өкімет шараларын қолдауға, оны түсіністікпен
қабылдауға шақырған: Еркіндік таңы атты. Кұдайдың көмегімен аңсаған
арманымызға жеттік. Кеше ғана біреудің кұлы болып едік, бүгін бәріміз тең
болдық... Халықты көп ғасырлық кұлдықта ұстаған үкімет күйреді!.
Ақпан революциясы кезінде Бөкейханов Минскіде болды. Өзінің
жақтаушыларымен бірге ол Орынборға жеделхат жөнелтті: Ресейдің барлық
халықтары үшін теңдік және туыстық таңы атты. Жаңа үкіметті қолдау үшін
қазақтардың бірігуі кажет. Жаңа тәртіпті бекіту үшін басқа халықтармен
туыстық қатынасты ұлғайту керек. Құрылтайшылар жиналысына сайлауға
дайындалу керек. Бірлік пен әділдік үшін күресіңдер! Құдайдан басқа
ешкімнен қорықпаңыздар, еңбек етіңіздер, жаңа үкіметті қолдаңыздар.
Ресейде билік формасы ретінде демократиялық республика болу
керек. Бұл жайлы Әлихан Нұрмұхамедұлы әр уақытта жазған.
Тарих Алаш-Орда үкіметі мен партиясына бағдарламаны жүзеге
асыруға мүмкіншілік бермеді. 1917 жылғы Қазан төңкерісін алаштықтар
сақтықпен карсы алды. Әлиханның әріптесі Ахмет Байтұрсынов 1919 жылы былай
деп жазды: Ақпан революциясы қазақтарға қаншалықты түсінікті болса, Қазан
революциясы соншалықты түсініксіз болды.
Мұндай түсінбеушіліктің және Октябрь революциясының идеяларын
қабылдаудың себептерін талдай отырып, ол алғашқы революцияның дұрыс
түсінілгенін және қазақтардың қуана қарсы алғандығын атап көрсетті.
Себебі, біріншіден, ол халықты патша үкіметінің қудалауы мен күштеуінен
босатты, ал, екіншіден, олардың арманы - өздігінен басқаруды жүзеге асыру
үмітін күшейтті. Екінші революцияның қазақтарға түсініксіз болғандығы былай
түсіндіріледі: қазақтарда капитализм мен таптық дифференциация жоқ, тіптен,
олардың меншігі де басқа халықтардай шексіз емес.
Бірақ, Кеңес билігі мен Алаш партиясы мемлекет, таптар,
әлеуметтік-экономикалық мәселелер бойынша бірдей келісімге келмеді. Партия
мүшелері заңсыз болып жарияланды. Алаш партиясы таратылды, оның ресми
органы - Қазақ газетінің кызметі тоқтатылды.
Оның ғылымға деген жігері тек қана қазақ мемлекеті тарихын, қазақ
халқының этногенезін, шаруашылығы мен көшпелі мәдениеттің қарым-қатынасына,
қазақ коғамының саяси құрылымын зерттейтін мәселелермен және патшаның
көшіру саясатына байланысты мәселелермен шектеліп қана қоймады.
1889 жылдың өзінде Ә.Бөкейханов 18 мақала жариялады, оның ішінде,
Қарқаралы уезінің Тоқырауын, Қотан-Бұлақ және Батыс-Балқаш болыстарындағы
жер шаруашылығы туралы деген қызықты еңбегінің жазылуы да кездейсоқ емес
еді. Ал, бұл шығармаларын ол Петербург Орман институтына түскенге дейін
жазған.
Омбыда Ә. Бөкейханов ауыз әдебиетінің үлгілерін жинап, тарих,
этнография, әдебиет салаларында ғылыми еңбектер жазады. Қазақ даласындағы
жер мәселелерін, әсіресе, көшіріп-қондыру мәселелерін зерттей келе Ресей
империясының отаршылдық саясатын әшкерелеп, осы тақырыпта ғылыми мақалалар
жазады.
Өйткені, XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезінде ішкі Ресейден
көптеген қоныс аударушылар үдере көтеріліп қазақтың кең де, сайын даласына
көшіп келіп, шұрайлы жерді басып ала бастайды. Қазақтар құнарлы ата
қонысынан айырылып, шөлді және шөлейт жерлерге ығысады. Міне, сол кезде
қазақ коғамында және қазақ баспасөз беттерінде Қазақ қайтсе өз жерінен
айырылмай, ата-бабаларының жерін ұстап қалады? Ол үшін не амал жасау
керек? деген мәселе көтеріле бастайды.
Бұл Ә. Бөкейхановқа да әсер етпей қоймайды. Туған халқының жерінен
айырылып қалмауын ойлап, патша әкімшілігінің жерге орналастыру саясатының
қыр-сырын түсіне білген ол мақалаларының кейбіреулерін Сибирские вопросы
атты Санкт-Петербургте шыққан журнал бетінде жариялайды. Осы жазылған
еңбектеріне әйгілі ғалым С.П. Швецов кейініректе мынадай баға береді: Ә.
Бөкейханның барлық ғылыми еңбектері оның терең де жан-жақты білімділігі мен
дайындығын көрсетеді, керекті фактілер мен материалдар жоғары сапада,
мұкият түрде талданып, ұқыпты қолданылғандығымен ерекшеленеді.
Ә. Бөкейхановтың барлық еңбектерін атап өтуге мүмкіндік
жоқтығынан қазақ тарихының мәселелеріне арналған еңбектеріне тоқталайық. Ең
алдымен Қырғыз аймағының тарихи тағдырлары және оның жетістіктері атты
монографиясын атап өткен жөн Россия: Полное географическое описание нашего
Отечества. Под ред. В.П. Семенова, том 18. Киргизский край (составители
А.Н. Сидельников, Л.П. Осипова, А.Н. Букейханов. СПб, 1903); мұнда
археологиялық ескерткіштердің мінездемелері, ертедегі мекендеген халықтар
өмірі мен тұрмысының суреттемесі берілген, қазақ ұлты мен мемлекетінің
құрылуы талдаудан өткізілген. Бұл монография – Ә.Бөкейхановтың императорлык
орыс Географиялык қоғамының Батыс Сібір бөлімінің мүшелерімен бірігіп
жүргізген зерттеулерінің нәтижесі және Қазақстанның төңкеріске дейінгі
тарихын баяндайтын еңбектердің ең алғашқысы. Авторлар қазақ халкының
этногенезі мен Қазақ мемлекеттілігі мәселелерін көтереді. Түрік
тайпаларының саяси құрылысының жеке элементтері мен өзіндік ерекшеліктерін
қазақ мемлекеттілігінің алғашқы негізі ретінде қарастырады. Жалпы алғанда,
Ә.Бөкейхановтың қазақтардың түрік әлемімен теңдігінің мәселесін жүзеге
асырушылардың ең алғашқысы екенін атап кеткен жөн.
Монографияда келтірілген деректер Ресейдің ХVІ-ХIХ ғасырларда
отаршылдық саясат жүргізгенін жоққа шығармайды. Ө. Бөкейханов өз кезіндегі
саяси жағдайдың қазақ-орыс қарым-қатынастарының дамуымен тікелей байланысты
екенін атап көрсетеді. Ол сол кездің өзінде империялық державаның
мәдениетін тану ұлттық мәдениеттің дамуына үлес қосқан ең үлкен себептердің
бірі деген ой айтқан.
Ә. Бөкейхановтың болашақтағы оқиғаларды болжай білгенін, онын тарихи
көрегендігін мына тұжырымдамадан-ақ көруге болады: Шаруаларды көптеп және
асығыстықпен қырғыз даласына көшіргенмен, тың жерлерді шаруашылықтары
интенсивті калыпқа келтірмей-ақ жыртуы мүмкін. Соның нөтижесінде кырғыз
даласы тың жерлерінен айырылып, крестьяндық шаруашылықтың қазіргі техниканы
қолданғанның өзінде жеміс бермеуі ғажап емес. Ал тамаша жайылымдарынан
айрылған қырғыздар жаңа өмір жағдайына сөйкес қалаларға көшпесе, мүлдем
тақыр кедейге айналуы мүмкін.
Ә.Бөкейхановтың тарихи көзқарастары Ұлы Қырғыз ордасының
сұлтаны С. Абылайхановтың қағаздарынан, Орта Қырғыз Орда ханы Бөкей мен
оның мұрагерлерінің хаттарынан, Қырғыз хандары мен сұлтандарының
хаттарынан деген еңбектерінде анық көрінеді. Оның XX ғасырдағы ұлт-азаттық
қозғалыстың көсемі, 1837-1847 жылдардағы көтерілісті басқарған Кенесары
Қасымұлы сияқты тұлғаға назар аударғаны әбден түсінікті деуге де болады.
Ғалымды қарулы көтеріліс көмегімен халқына төуелсіздігін қайтарып беруге
ұмтылған ұлы жол салушының трагедиялык тәжірибесі қызықтырады.
Ә. Бөкейхановтың екінші бір маңызды ғылыми еңбегі - Қырғыздар.
Ғалым бұл еңбегіндегі көтерілген мәселелерді өз өмір кезеңімен тығыз
байланыста қарастырады. Халық туралы айта келе, ол оның шаруашылық өмірі
қарапайым формула - жартылай көшпендінің жабайы экономикасына жатпайды
дейді. Қазақтар отырықшылыққа көшті, ғасырлар бойы көшіп-қонып жүрген халық
деген ескі үйреншікті түсінік біздің бюрократиямыздың надандығын көрсетеді.
Қазақтарды экономикасы, мәдениеті артта қалған ел деуге болмайды, өйткені
шаруашылықтың бұл түрі табиғи, географиялық жағдайларға қолайлы, ұтымды
бірден-бір жол деп жазады. Ә. Бөкейханов қазақ этносының тарихына
байланысты мәселелерді дүниежүзілік өркениетті мәдениетпен салыстыра отырып
зерттеген. Ол өз кезеңіне тән Еуропадағы қоғамдық-саяси процестерге терең
талдау жүргізген.
Ә. Бөкейхановты тарихшы деп атағанымызбен, оның этнографияға
қосқан үлесін ұмытуға болмайды. Оның Далалық жерлерді зерттеу
экспедициясында жиналып, қырғыз жерлерін пайдалану туралы материалдар атты
4 томдық енбегін ең алғашқы қазақ Шежіресі деп бағалауға болады. Онда
Семей губерниясының Павлодар уезін мекендеген рулар туралы толық ақпараттар
жинақталған. Осы жинақталған білімдердің нәтижесінде қазақ тұрмысының
кемістіктерін ашып көрсеткен ғалым халқының өркениетті даму жолын таңдауы
қажеттігін атап өтеді. Осыған байланысты Ә.Бөкейхановтың Қырғыздардың
өлікті шығаруы туралы, Аңқау елге - арамза молда мақалаларына көңіл
аударған жөн.
Әлихан Нұрмұхамедұлы И.И.Мечниковтың, Н.Л.Скалозубовтың,
П.П.Семеновтың, Г.Н.Потаниннің, А.Бебельдің, т.б. саяси және тарихи
қайраткерлер портреттерінің сериясын жасаушы болып табылады. Әсіресе,
әйгілі орыс бактериологы және иммунологы Мечников туралы мақаласын айтпай
кетуге болмайды [1, 18].
Әлихан Бөкейхановтың еңбектеріне баға бергенде, оның Далалық
аймақтағы кой шаруашылығы атты еңбегіне назар аудармауға болмайды. Осы
ғылыми зерттеуде ғалымның қой шаруашылығын қазақтардың мал шаруашылығының
негізгі саласы деп түсінетіндігін байқауға болады. Автор мал басының
статистикасына терең талдау жүргізіп, әр түрлі қой тұкымдарын көбейту
ерекшеліктеріне де назар аударады. Еңбектің Қойдың қысқы және жазғы
күтімі, Қырғыз шаруашылығындағы қойдың экономикалык маңызы тараулары
үлкен қызығушылық тудырады. Олар сандық мәліметтердің көптігіне қарамастан,
зерттеудің тереңдігімен таң калдырады.
Әлихан Бөкейханов халқымыздың рухани байлығын халық ауыз
әдебиет үлгілерін зерттеп, жинақтауға да уақыт тапқан.
Әлихан қаламынан шыққан ең көлемді әдеби, ғылыми, фольклорлық еңбек –
Қарақыпшақ Қобыланды деп аталады (Қазақ газеті, 1915, №126-129). Бұл –
шағын 8 бап, бөлімшеден тұратын бас-аяғы дөп-дөңгелек, ықшам ғана
монографиялық очерк, әйгілі халық жыры туралы жұп-жұмыр зерттеу, бірінші
бөлімшеде Қарақыпшақ Қобыланды жырының мазмұны қысқаша ғана баяндалады.
Тоқсандағы Тоқтарбай мен алпыстағы Аналықтың бір перзентке зар болып,
әулиеге ат айтып, қорасанға қой айтып, құдайдан бала сұрап, әулиеге түнеп,
түсінде аян бергенін, тоғыз ай, он күннен соң алпыстағы Аналықтың бір ұл,
бір қыз тапқаны, олардың аттары Қобыланды, Қарлығаш қойылғандығы
баяндалады. Қобыландының Қызылбас еліне жорығы, Көклан кемпірмен кездесуі,
жүз құлаш биіктіктен теңге атып түсіріп, Құртқа қызға үйленуі, қалмақ
Қазанды шабуы, Көбіктімен шайқасып, қолға түсуі, құтылуы, Алшағырмен
қақтығыс, ақырғы жеңісі, мұратқа жетуін сыншы қысқа ғана баяндап береді.
Зерттеуде ерекше мән берілген мәселе – жырдағы Қобыландының өмірде
болған, болмағандығы, мұндағы айтылған жәйттердің, баян етілген оқиғалардың
тарихи деректермен сәйкестігі және сәйкес еместігі.
Ең алдымен ғалым Қарақыпшақ Қобыланды жырына кейінгі дәуірлер
әсерінен қосылған жамауларды өте дәл, нақты көрсетіп, кей тұста Сал-сал,
Зарқұм қиссаларына ұқсап кеткендігін үлкен кемшілік, халық мұрасының
қадірін түсіру деп санайды.
Қобыланды кітабының сыртында батырдың суреті басылған. Бұл сурет
Европа жолында кітаптағы жазудан алынған болатын.
Қобыланды - қазақ тілінде тұңғыш басылған жыр. Бастырушы осы жолға
түссе, бұл ендігілерге үлгі болар еді. Жыр-өлең басу екі түрлі: бірі – ана
Зарқұм, Сал-салды бастырушының жолы. Мұның мақсаты оқушылардан алым
алу; екінші жол – әлгі Шоқан кітабы басылған жол. Мұның көздегені оқушы
пайдасы – ғылымғы жол оңайлау. Ана Зарқұм, Сал-сал баспасын орысша
макулатура, яғни бақалшы жолы дейді. Шоқан кітабы басылған жол
литература жолы атанады [13, 430].
Ә. Бөкейханов ауызша халық шығармаларының үлгісін жинап қана қоймай,
сонымен қатар, оларды жарыққа шығарушы, зерттеуші болып табылады. Сондай
ірі жұмыстарының бірі - Қырғыздың Қобыланды жырындағы әйел. Бұл жұмысы
1899 жылы Түркістан генерал-губернаторы тұсында Түркістан ведомстволары
газетінде жарық көрді. Онда Әлихан Нұрмұхамедұлы маңызды талдау жасайды:
Көпке танымал Қобыланды жыры кырғыздардың қалмақтармен көпке созылған
күресінің тұсында пайда болған деп айтуға болады. Оған дәлел Қалмақ
қырылған деген өлкенің аты және тағы басқалар. Бұл күрес XVII ғасырда да
жалғасты, яғни Кіші Орда мен Орта Орда қалмақтарды Оралға қарай ығыстырып,
жеңіске жетті. Сондықтан да Қобыланды жырын Орта Орданың қалмақтарға
қарсы күрестегі ерлігі туралы жыр деп айтуға болады. Бұл жыр қырғыздардың
мұсылмандыққа өткен кезіндегі жыр деп тұжырымдайды [13, 319]. Әрине,
Бөкейханның қазақ мәдениетінің алдындағы еңбегін айрықша айта кеткен жөн.
Негізінен оны абайтанудың негізін салушы деп айтуға болады. Өйткені, ең
алғаш Абайдың әдеби шығармашылығына зерттеу жүргізіп, оның поэтикалық
шеберлігіне көңіл аударды. Оның ойынша, Абай Құнанбаев Өзінің зор табиғи
талантымен ақындар мен жазушылар бұқарасынан бір саты жоғары тұр. Ол өзінің
шығармашылығында халықтың арман-ой және идеяларын, әдеби ой бейнесінде
түрлендірді.
2. Ер Тарғын

Әлихан Бөкейханов халқымыздың рухани байлығын халық ауыз әдебиет
үлгілерін зерттеп, жинақтауға да уақыт тапқан. Ол қазақ әдебиетінің
көрнекті өкілдерін жақсы білген, әсіресе, казақ әдебиетінің тарихында өшпес
із қалдырған ақын-ағартушы Абай Құнанбаевты аса жоғары бағалаған.
Әдебиеттің халкымыздың санасы мен мәдениетін көтерудегі құндылығын түсіне
отырып, сол кездегі әдебиет және қазақ интеллигенциясының өкілдерін
біріктіру үшін белсенді әрекеттер жасайды. Олардың ішінде қазақ
интеллигенциясының мынандай ұлы тұлғалары бар еді: Ахмет Байтұрсынов,
Міржақып Дулатов, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мағжан Жұмабаев, Жақып Ақбаев,
Сұлтанмахмұт Торайғыров, Жүсіпбек Аймауытов, Сәкен Сейфуллин, Ілияс
Жансүгіров, Ғұмар Қарашев, Жаһанша және Халел Досмұхамедовтер және
басқалар.
Сол кезеңнің фольклористері мен этнографтары бірауыздан қазақ
халық поэтикалық өнерінің бейнелілігі мен лиризмін, мазмұндылығы мен жоғары
сапалылығын атап көрсеткен. Сондықтан, Әлихан Бөкейханов Ахмет
Байтұрсыновпен, Әбубәкір Диваевпен, Мәшһүр-Жүсіп Көпеевпен қатар, халық
ауыз әдебиеті шығармаларын жинап, көп үлес қосқан. Оның алғысөздері мен
пікірлері жазылған бірнеше кітап сақталып қалған. Сол басылымдарда оның
және басқа зерттеушілердің жинаған мәліметтері жарияланған. Олар: Қозы
Көрпеш-Баян сұлу поэмасы, Марабай жыраудан В.В. Радлов жазып алған Ер
Тарғын эпосы және қазақтардың 400 жылдық тарихын бейнелейтін Жиырма үш
жоқтау жинағы.
Белгілі ғалым Александр Беннигсен өзінің 1964 жылы Сорбоннада шыққан
Национальное движение среди мусульман России атты кітабында Әлихан
Бөкейхановтың әдеби шығармашылығына мынандай мінездеме берді: "Оның әдеби
қызметі таң қаларлық: экономист, тарихшы, фольклорист Иртыш, Голос
степей, Факел, Дала уалаяты, Омич, Сибирские вопросы, Қазақ,
Айқап сияқты бірнеше орыс, қазақ, татар басылымдарымен жұмыс істеді. Оның
Қыр баласы атты псевдониммен жазылған қазақ эпосы туралы тамаша еңбектері
оның отандастарының ұлттық сезімін дамытуға зор үлес қосты.
Қашанда болсын үлкен әлеуметтік өзгерістер кезеңінде ең алдымен ел
зиялылары белсенділік пен тапқырлык танытады, қоғамдық процестерді терең
түсіне алады да әлеуметтік әділеттік, адамгершілік ұранын көтеріп, халыққа
үндеу-ұран таратады. Осы міндетті жүзеге асыру жолында бұл кезде
Қазақстанда жарық көрген газет-журналдардың атқарған кызметі орасан зор
болды. Бұл басылымдардың айналасында қазақ елінің ең алдыңғы қатарлы
азаматтары жиналды.
Ә. Бекейхановтың саяси күрестегі елеулі жетістігі ретінде 1913
жылдың ақпан айында Дала өлкесінде қазақ халқы тарихындағы жалпы ұлттық
басылым ретіндегі Қазақ газетінің пайда болуын ерекше айтуға болады.
Аталмыш газет қолдан-қолға, ауылдан-ауылға таралып отырды, үлкен сұранысқа
ие болды.
Оның құрылтайшылары қазақ халқының біртұтас ұлт болып қалуын көздеді
және ұлттық мемлекеттіліктің қайта жаңғыруын аңсады.
8000 данамен апта сайын шығатын Қазақ газетінің бірінші редакторы
Әлиханның үлкен досы, пікірлесі, өз халқының мүддесін қорғаушы, саясаткер,
ақын Ахмет Байтұрсынов болды. Оның әдеби қызметі өлкенің өміріне тікелей
қатысумен үйлесіп отырды. Газеттің бір нөмірінде А. Байтұрсынов өз кредосын
айқын ашады: Менің идеалым - қазақ халкының материалдық жағдайын,
мүмкіндігінше оның мәдениетін жоғарылату, өйткені ол оның дамуының алғашқы
негізі болып табылады. Мен осы мақсатты қолдаушы үкіметті жақтаймын,
Жалпы атап айтқанда, Қазақ газеті мен оның редакторы әдеби қазақ
тілінің қалыптасуы мен оны парсы, араб, шағатай тілімен араласу барысында
өзгеріске құлдырауынан сақтау үшін зор еңбек сіңірді. Өздерінің
адамгершілік борышын орындай отыра, озат ағартушылар Ә. Бөкейханов, А.
Байтұрсынов, М. Дулатов жазған мақалаларында білім мен еркін ойлаудың
тұқымын шашты.
Қазақ газетінің алғашкы саны келесі бағдарламалық жолдаумен шықты:
Біздің газетіміздің мақсаты - бұқара халықтың мүддесін қорғау, қазақтар
арасында ғылым мен мәдениеттің дамуына үлес қосу, басқа халықтардың
өмірлері мен жетістіктерімен таныстыру. Соңдықтан, газеттің алдына қоятын
басты мәселелері - қазақ ұлтының тағдыры, ана тілінің сақталуы. Бұл
газеттің іс жүзінде қазақ халқының сана сезімінің оянуына зор үлесін
тигізгендігін атап айту керек.
Отарлаушылық саясаттың салдарынан 1906-1915 жылдардың өзінде қазақтар
2 миллион десятина шабындық жерден айрылды, ал 1917 жылдың қазанына дейін
45 миллион десятинаға жуық жерден айрылды. 1869 жылдың маусымында Ресей
үкіметі тұрақты жерге ие болуға тілек білдіруші қазақтарға 15 десятина жер
бөлу туралы нұсқау шығарды. Сырт жағынан қарағанда, бұл өте қатыгез жол
болды. Есеп былай болған, жерді өңдеуге дайын емес, меншігіне сол десятина
жерді алған көшпенділер бұл шабындық жермен не істейтінін білмейді деп
есептеген. Әйтпесе сол басқармаға өте арзанға жерін сатады немесе сөйткен
күннің өзінде бәрібір де сол жерден айрылады деп ойлаған. Осы жағдайға
байланысты Қазақ газеті былай деп жазған: Қазақтарды, 15 десятина жерді
алған соң, өздерінің тұрақты жерлерінен шектетуге бағытталған ешбір заң
жоқ, солай болғанмен де олар осындай іс-шара қолдану қажеттілігін талап
етеді. Қарсы болған жағдайда, басқа жерге қоныс аударамыз деп қорқытады.
Халыкпен осылай қатынасатын тағы қандай мемлекет бар? Патша барлық халыққа
бірдей әділетті болу керек емес пе? Туған жерлерінен қуатындай қазақтар
оларға не істеді? Қоғам мәселелері оның барлық азаматтарына жалпы болып
табылмай ма?. Кочевая и переселенческая норма, 06 аренде және басқа да
ғылыми-тәжірибелік мақалаларда Қазақ газетінің авторлары бұкара халыққа
Ресей үкіметінің империялық саясатының мәнін жеткізуге тырысты. Олар
табиғатынан мал шаруашылығымен айналысуға арналған ұлан-ғайыр жерлер үшін
жүргізілетін қоныс аудару саясатының зияндылығын көрсетуге талпынды. Бұл
жағдайларды бүгінгі күнде келесі мәліметтер куәландырып отыр. Республикада
XX ғасырдың 30-жылының ортасынан 80-жылдардың аяғына дейін жерді
пайдаланудың социалистік формалары деп аталатын саясат биледі. Ауыл
шаруашылығын жалпылама ұжымдастыру салдарынан жеке меншік еңбектік жерді
пайдалануы деп аталатын негізгі институт жойылды. Ал, соғыстан кейінгі
жылдары ауыл шаруашылығына әскери ведомстволарды көшіру кесірінен
Қазақстанның жер және мал шаруашылығына үлкен зиян тиді. Мысалы,
республиканың иелігіндегі ешбір кұжатсыз 18,3 миллион гектар жер мен 3,2
миллион шабындық жер тартып алыңды.
Ғылыми негізделген тұқым себу айналымдары өте аз енгізілді, ауыл
шаруашылық дәнді дақылдардың кезектесу тәртібі қаралмады. Содан жердің
сыртқы құнарлы дақыл беретін қабаты қатты соққыға ұшырады. Топырақтың
желдік, сулық эрозия салдарынан, тұзданудан, жерге арам шөптердің өсіп
кетуінен топырақтың құнарлылығы төмендеді. Жер кұнарлығының төмендеуіне
тағы себеп, оларды улы химикаттармен тыңайту болды.
Сол кезде баспасөздерде жарияланғандай, Кеңес Одағында ауыл
шаруашылығына арналған 60 млн. гектар жер эрозияға ұшыраған. Ал, ол жердің
ең көп бөлігі Қазақстан иелігінде болғанына ешбір күмән жоқ. Соңғы
мәліметтер бойынша, Сырдария және Амудария өзендерінің бассейңдерінде тұкым
себілетін жерлердің үш миллион гектарға жуығы пайдалануға жарамай калған,
оның үлкен бөлігі біздің республиканың оңтүстігінде орналасқан. Жер
шаруашылығын жүргізудің ғылыми негізіне қалай болса, солай қарау салдарынан
құнарлы жерлер үлкен зиянға ұшырады. Мысалы, осы жерлердің 5-15 миллион
гектары егін шаруашылығына жарамсыз болып қалды.
Ерекше атап өтетін мәселе, Әлихан Бөкейхановтың мол еңбегінің бір
саласы - Қазақ газетінде жарияланған мақалалары. Ол газетте басылған екі
жүзге жуық мақала мен аудармада қазақ елінің ең түйіңді деген мәселелеріне
тоқталған. Қазақ елінің жер мәселесі, отырықшы болуы, патша үкіметінің
қазақ жеріне жүргізіп отырған аграрлық саясаты туралы пікірлерін жазады.
Том губерниясы, Алтай округінде тұратын қазақтардың тарихынан деректер,
Семей, Ақмола, Торғай, Закаспий, Жетісу, Ферғана, Самарқан облыстарында
тұратын халықтардың шаруашылығы, халқы, тарихы, сот әкімшілік мәселелері
жайынан бай мағлұмат береді. Француз социалистік партиясының басшысы,
Юманите газетін үйымдастырушы Жан Жорес (1859 — 1914) туралы, Герман
социал-демократиялық партиясының және II интернационалдың көрнекті
қайраткері Август Бебель туралы мақалаларын жариялайды.
Алаш көсемдерінің бірі Ә. Ермеков кезінде қазақ қоғамының
айнасы іспетті болған Қазақ газетіндегі Ә. Бекейханов еңбектеріне жалпы
сипаттама бере отырып, ойын былай тұжырымдайды: Ол кісі... терең дария-
мұхит білімді ғалым болатын. Тоғыз шет тілінде еркін сөйлеп, жаза білетін.
Біздің ақыл-ойымыз Тоқырауын өзеніндей еді де, Әлекең Балқаш көліндей дария
еді ғой!.
Жалпы айтқанда, Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатовтың
еңбектерінің арқасында Қазақ газеті қазақ халқының азаттық күресі
тарихында ерекше орынға ие болды. 1915 жылы патша үкіметі әскери шығындарды
жабу мақсатымен Әскери салық туралы заң шығарғаны жөнінде газетте
жазылды. Ол заң әскерге шақырылмаған қазақтар мен басқа да шағын
халықтардың ерлеріне солдаттық борыштың орнына ақшалай салық салып, көмек
көрсетуге негізделді. Міндетті түрде етпен жабдықтау көлемі де өсті.
Тұрғындардың экономикалық өмірінің деңгейі төмендеді. Мұның бәрі халықтың
үкіметке ашынуына әкеліп соқты.
Газет беделінің біртіндеп өскені соншалық, 1918 жылдан бастап онымен
Т. Рыскұлов, Р. Меңдешев, Ә. Ермеков тығыз қатынас жасай бастады. Олар
Қазақстанның шекараларын анықтауға негізделген тарихи-статистикалық, карта-
сызбалық мәліметтерді жинау мен талдауға белсенді қатынасты.
Қазақ газеті 1913-1918 жылдары шығып, осы аралықта басылымның 265
саны жарық көрді. XX ғасыр басында болып өткен қоғамдық сілкіністер мен
әлеуметтік-таптық қақтығыстардың көбі, дәл сол газетте шығып тұрған
жылдарға сай келді. Арғысы әлем, бергісі Ресей халықтарының, олардың ішінде
қазақтардың да тарихынан өшпес орын алған сол қоғамдық құбылыстар Қазақ
газеті беттерінде бейнеленді. Бұл фактор газетті XX ғасыр басындағы
Қазақстан тарихының аса маңызды жазба дерек көздерінің біріне айналдырды.
Газеттің дерек көзі ретіндегі маңызы, онда сақталған мағлұматтардың ғылыми
кұндылығы, яғни, шынайылық деңгейі оның шығарушылары мен негізгі авторлары
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов пен Міржакып Дулатовтың есімдерімен
тығыз байланысты болды.

2. Әдеби-сын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.