Қазақтың тұрмыс-салт жырларының типологиясы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-7

ІІ. Негізгі бөлім

1. Қазақтың халық
өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..8-25

2. Қазақтың тұрмыс-салт жырларының
типологиясы ... ... ... ... ... ... ... .26-34

ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .35

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .36

КІРІСПЕ

Қазақ фольклорының тарихы деген ұғым мен зерттеу дәл өз мағынасында
осы уақытқа дейін арнайы түрде күн мәселесіне қойылған емес. Оның бірнеше
себебі болды. Біріншіден, ғылымда фольклорды жеке көркем жүйесі бар, көп
өзіндік белгілерімен ерекшеленетін руханият деп түсінбей, оны көркем
әдебиеттің бір саласы деп ұғыну орныққан еді. Соның салдарынан фольклор
тарихы - әдебиет тарихы деп қарастырылып жүрді. Екіншіден, фольклортану
ғылымының өзі де көп уақыт бойы әдебиеттанудың ішінде жүрді және сол
әдебиеттанудың теориялық, әдіснамалық амал-құралдарына сүйеніп, соларды
пайдаланып келді. Әлбетте, одан ол үлкен зиян шеккен жоқ, бірақ фольклордың
көптеген қасиетін толық тани алмады. Үшіншіден, әдебиет тарихы жүйелі
түрде, кезең-кезеңге бөлініп зерттелді де, фольклор синхронды түрде, бізге
жеткен қалпы бойынша сипатталып, оның тарихи даму жолдары, қандай
дәуірлерді бастан кешкені ескерілмеді, жеке-жеке жанрлар ғана зерттеліп
жүрді. Әрине, фольклордың, дәлірек айтқанда, қай шығарманың нақ қай жылы
немесе қай ғасырда туғанын, оның қандай өзгеріске ұшырағанын дөп басып айту
мүмкін емес. Сол себепті де бұрынғы Кеңес Одағы тұсындағы ғалымдар да,
қазіргі кезеңдегі оқымыстылар да фольклордың тарихын дәуір-дәуірге бөліп
зерттеуге көп бармады, ал барған күннің өзінде маркстік-лениндік
әдіснамадан шыға алмай, таптық формациялар бойынша қарастыруға мәжбүр
болды. Бірақ бұл жол тұрпайы социологияға ұрындырды. Мәселен, 1950-1960
жылдар аралығында орыс фольклортану ғылымында орыс фольклорының тарихына
арналған бірнеше еңбек жарық көрді. Бұл кітаптарда фольклордың тарихы
феодализм дәуіріндегі, капитализм кезеңіндегі, совет тұсындағы деп жіктеліп
қаралды да, әр дәуірлеудің өзі ғасырлар мен нақты жылдарға бөлінді және
фольклордың тарихы көркем ойдың даму тұрғысынан емес, әлеуметтік тұрғыдан,
езілуші таптың шығармашылық қабілетін дәріптеу мақсатында зерттелді.
Кезінде ол еңбектер үлкен сынға да ұшыраған болатын.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Фольклордың өзінің де тарихы, қалыптасу,
даму жолдары бар екені, оның әр дәуірде әр түрде болатындығы - бүгінгі
күнде күмән туғызбайтын ақиқат. Өткен ХХ ғасырдың өзінде-ақ қазақ
фольклорының тарихи кезеңдерін қарастыруға ұмтылыс болды. Мысал ретінде
История казахской литературы атты еңбектің фольклорға арналған бірінші
томын атауға болады. Кітапта Очерк истории казахского фольклора деген
тарау беріліп, ол төмендегі тараушаларға бөлінген: фольклор времени
этногенеза казахского народа; фольклор ХVІ-ХVІІІ вв.; фольклор ХІХ - начала
ХХ вв.; советский фольклор. Бұл жерде айтатын нәрсе - қазақ фольклорының
тарихын дәуірлеуге ғалымдардың көңіл бөлгенін құптай отырып, дәуірлерді
анықтау принциптерімен келісу қиын. Өйткені, мұнда азаматтық тарихтың
ізімен жүру шарты қолданылған да, фольклор тарихы майда кезеңдерге бөлініп
кеткен, әрі фольклордың ішкі даму заңдылықтары ұмыт қалған, соның
нәтижесінде фольклор тарихы әдебиеттің даму жолдарына сай болып шыққан.
Рас, бұл еңбекте жекелеген жанрларды тарихи дамуы тұрғысынан зерделеуге
күш салған жәйт бар, алайда, авторлар көбінесе кеңес өкіметіне дейінгі және
кеңес тұсындағы деп, екі кезеңді бөле көрсетеді. Бірақ, жалпы алғанда, бұл
кітап - қазақ фольклоры - өзіндігі мол мұра екенін, оның өз даму жолдары
болғанын алғаш мәселе етіп қойған еңбек болды.
Сонымен, ойымызды қорыта айтар болсақ, қазақ фольклоры - әдебиеттің
бастауы бола тұра, өзіндік қасиеттерге де бай. Оның ұзақ тарихын
баяндамастан бұрын, фольклордың мәні мен мағынасын ашып, оның теориялық
мәселелерін сөз етіп алған жөн сияқты. Алдымен фольклор деген не, оның
статусы қандай, теориялық негіздері мен жанрлық табиғаты қалай әрі неден
көрінеді деген проблемаларды қарастырып, олардың фольклор қалайша және
қандай жолдармен қарапайымдықтан көркем сөз өнеріне көтеріліп, бүгінгі
заманға жеткен классикалық түріне айналуындағы рөлін көрсету - бұл еңбектің
басты мақсаты. Аса көңіл бөліп айтатын нәрсе: бұл монография - оқулық емес.
Егер оқулыққа қойылатын талап - ғылымда қабылданған, тұрақты қағидаға
айналған тұжырымдар берілуі керек болса, мұнда фольклортанудың әрқилы
мәселелері жаңадан жазылған зерттеулердің нәтижесін пайдалана отырып,
өзіндік ізденістер мен талдауларға негізделген соны пікірлер ұсынылады,
қазақ фольклоры жалпы адамзаттық руханияттың даму заңдылықтары аясында
қарастырылып, оның ежелгі түр-сипаты басқа құрлықтардағы ХХ ғасырға дейін
көне рулық-тайпалық салтта өмір сүрген жұрттардың рухани мәдениетімен
тарихи-стадиялық әрі тарихи-типологиялық әдістермен салыстыру арқылы
анықталады.
Жұмыстың зерттеу нысаны: Қазақ фольклорының тарихын зерттеп, ауыз
әдебиеті үлгілерін классификациялаушы фольклортанушылардың бірі – Бекмұрат
Уахатовтың фольклортанушылық еңбегі.
Бекмұрат Уахатов 1932 жылы 29 қарашада Павлодар облысы Лебяжі ауданы
Майқарағай совхозында туған. Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық
университетін бітірген (1954), 1957 – 1958 жылдары “Қазақ әдебиеті”
газетінде тілші, 1958 – 1982 жылдары ҚР ҒА – ның Әдебиет және өнер
институтында кіші, аға ғылыми қызметкер жұмыстарын атқарды. 1982 – 1984
жылдары қолжазба және тектология бөлімінің меңгерушісі болып, қызмет
істеді.
1976 жылы Алматы қаласында өткен ІІ – Бүкілодақтық түркология
конференциясына қатысты. Ал, 1980 жылы Ташкент қаласында болған ІІІ –
Бүкілодақтық түркология конференциясына делегат болып, онда Қазақтың халық
өлеңдерінің типологиялық ерекшеліктері деген тақырыпта баяндама жасады.
1981 жылы өткізілген Сібір халықтарының тұрмыс-салт жырлары атты ғылыми-
теориялық конференцияның делегаты болды. Әдебиет сыншысы Б.Уахатов халық
өлеңдерінің мәселелері жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмыстарының негізінде 1975
жылы Қазақтың халық әндері деген тақырыпта докторлық диссертация қорғап,
филология ғылымдарының докторы деген атақты ие болды.
1958 жылдан өмірінің ақырына дейін (1984) ҚазКСР ҒА – ның М.Әуезов
атындағы Әдебиет және өнер институтында әуелі кіші, одан кейін аға ғылыми
қызметкер, бөлім меңгерушісі болып, қызмет етті және 1980-1984 жылдары
институт жанындағы Орта Азия мамандандырылған Орталығының ғылыми Кеңесінің
ғылыми хатшысы болды.
Б.Уахатов ұстазы М.Әуезовтың ақыл-кеңесімен біржола ғылым жолына
түседі. Оның жетекшілігімен кандидаттық диссертация қорғағаннан бастап, ол
әдебиеттану саласына белсене араласты.
1969 жылы Таланттар, туындылар деген атпен жарық көрген
монографиялық еңбегінде қазақ әдебиетінің классигі М.Әуезовтен бастап, одан
кейінгі толқынның ірі өкілдері С.Мәуленов, Т.Ахтанов, М.Әлімбаев,
А.Шамкенов және т.б. қаламгерлердің шығармашылығы туралы түйінді ой-
пікірлерін ортаға салады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Бекмұрат Уахатовтың әдеби
шығармашылық жұмысының еркшелігін таныту. Осы мақсатқа жету барысында
мынадай міндеттер көзделді:
- Бекмұрат Уахатовтың өмірі мен шығармашылығы жайлы мағлұмат жинау;
- Оның әдебиетке қатысты шығармаларын жинастыру;
- Халық ауыз әдебиетіне байланысты жинаған материалдарымен таныстыру;
- Сол шығармалары жайлы мағлұмат беру;
Б.Уахатов ауыз әдебиетінің негізі – халық өлеңдері туралы тыңғылықты
зерттеу жұмыстарын, ғылыми мақалалар жазды. Ол еңбектерінде фольклоршы-
ғалым халық өлеңдерінің шығу тегін, поэтикалық құрылысын, жанрлық жүйесін
айқындап берді және оны басқа халықтар әдебиетімен салыстырып қарастырды.
Ғалымның сол мақалалары жинақталып Қазақтың халық өлеңдері деген атпен
кітап болып шықты.
Б.Уахатовтың әдебиеттану ғылымына қосқан еңбегін саралағанда ғалым
1960-1984 жылдар аралығында жиырма екі көлемді зерттеу мақала, сегіз
монография жазған. Сонымен қатар көптеген жинақ, кітап, томдар құрастырып,
оларға алғы сөз жазған бірнеше кітаптың жауапты сарапшысы болған. Ғалымның
ғылыми еңбектерінің негізгі тақырыбы қазақ фольклорының мәселелеріне
арналған. Ол фольклорист ғалым ғана емес, ұшталған журналист ретінде де
көрінді.

1. ҚАЗАҚТЫҢ ХАЛЫҚ ӨЛЕҢДЕРІ

Қазақтың көне дәуірлерінен келе жатқан рухани мол мұра байлығының
бірі – халық өлеңдері. Халық өлеңдері – қазақ өмірінің өткендегі шындық
айнасы, соның ғасырлап қалыптасқан әдет-ғұрпынан, салтынан, тұрмыс-
тіршілігінен туған ауыз әдебиетінің бір түрі.
В. Г .Белинский: Халық өлеңдерінің бәрі үй іші тұрмысына арналған,
бәрі де содан туған, - десе [1, 44] , Поль Лафарг: Өлең халық
көңіліндегі қайғы мен қасіреттің, қуаныш пен шаттықтықтың серігі, - дейді
[2, 53].
Орыстың ұлы жазушысы А. М. Горький: Халықтың ауыз әдебиетін
білмейінше, еңбекші халықтың нағыз тарихын білу мүмкін емес, - деп
үйретеді [3, 183].
Ауызша туып, кең тараған сөз өнерінің бар түрін бірдей терең түсініп,
тануға ғылымдық негіз болған бұл пікір қазақтың халық өлеңдерін зерттеу
үшін де маңызы зор. Демек, қазақтың халық өлеңдерін талдап, оның жанрлық,
функционалдық ерекшеліктерін ашу, сөйтіп тұтас бір жанрдың жалпы даму
тенденциясын, есею, кемелдену сатыларын айқындап, нақтылау ісі де – қазақ
фольклористикасының алдында тұрған аса күрделі мәселе.
Қазақ өлеңдері ауыз әдебиетінің өзге үлгілеріне қарағанда көп түрлі,
көп салалы жанр. Мұнда ескі, көне эпостық шығармаларға негіз болған салт
жырларынан бастап, халықтың күнделікті күнкөріс тіршілігінен туған өлеңдер
де, сондай-ақ ел тұрмысын, оның әр шақ, әр кездегі қуанышы мен күйінішін
көрсететін қара өлең, тарихи өлеңдер де бар. Мұның түп төркіні біздің жыл
санауымызға дейінгі көне дәуірлерден басталады.
Осы орайда Бекмұрат Уахатовтың Қазақтың халық өлеңдері атты
еңбегінің фольклортану ғылымына қосқан үлесінің зор екенін атап айту керек.
Бұл еңбектің мақсаты өлең жанрының негізгі даму тенденциясын анықтау, соның
табиғатын, идеялық-көркемдік ерекшеліктерін ашу. Бұл ретте қазақ өлеңінің
ең алғашқы шығу, таралу тарихын, қалай өсіп, қалай жетілгенін, қандай
тақырып, қандай өлең түрлерімен байып, молығып отырғанын зерттеу басты
нысана болды, - дейді Б. Уахатов [4, 8].
Кітапта қазақ өлеңдерінің тұтас көрінісін, оның өзіндік даму жолын
анықтаумен бірге халықтың күнделікті күнкөріс кәсібінен, еңбегінен туған
ескілікті өлеңдер, яғни аңшылық, төрт түлік мал, наурыз турасындағы
шығармалар сол замандағы тарихтық-қоғамдық өзгерістермен байланысты
зерттеледі. Сонымен бірге шамандық дәуірінен қалған өлеңдер, тұрмыс-салт
жырлары мен қара өлең, тарихи өлең үлгілері де өз алдына арнайы жеке-жеке
тарау болып талданған.
Бұл зерттеуде қазақ халқының ондаған ғасырлар ішінде жасалған өлеңдік
қоры тұтас бір жанрға топталып, оның бүгінгі өсу, өрлеу жолы сипатталады.
Сонымен Қазақтың халық өлеңдері жеті тараудан құрылған. Бірінші
тарау Халық өлеңдерінің жиналу, зерттелу жайынан деп аталады. Негізінен,
қазақ халқының ауыз әдебиеті, соның ішінде өлең үлгілерінің жиналуы сонау
XI ғасырдағы Махмуд Қашқаридың Диуани лұғат ат-түрк сөздігінен басталады
делініп жүр. Алайда бұл еңбек пен Жүсіп Баласағұнның Құдатғу білігіндегі
өлеңдер жалғыз қазақ емес, Орта Азияда тұратын түркі тілдес өзге халықтарға
да ортақ мұра.
Ал қазақтың халық өлеңдерін шынайы ұлттық шеңберде жинап бастыру, ол
туралы азды-көпті пікір айту ісі XYIII ғасырдың соңғы жартысынан басталады.
Орыстың атақты ғалымы, саяхатшы, этнографы А. И. Левшин Описание
киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей деген еңбегінде қазақ
өлеңдерін жанрлық жағынан батырлық, тұрмыс-салт жырлары, лирикалық өлеңдер
деп үшке бөледі.
Міне, бұл келтірілген мысалдар қазақ өлеңдерін жинап-теру , оны орыс
тіліне аударып бастыру жұмысындағы азын-аулақ фактілер ғана. Бұдан кейінгі
сирек ұшырасатын еңбек ретінде Семенов-Тянь-Шаньскийдің Географическо-
статический словарь Российской империи деген кітабын алуға болады. Мұнда
да қазақ даласының географиясына, малшылық кәсібіне байланысты бірталай
бағалы материалдар берілген. Қазақ әдебиеті мен тілі туралы айтқандар,
алдыменен В.Радловтың, А. Васильевтің, Я. Лютшьтің, Н. И. Гродековтың, М.
В. Готовицкий мен А. Е. Алекторовтың, Г.Н.Потаниннің есімдерін атаған
абзал.
ХІХ ғасырдың 40-жылдарында қазақ өлеңдерін өз ана тілінде жазып алып,
жинағандардың бірі – Абайдың туысы Халиолла Өскенбаев. Ол ұстазы Н. Ф.
Костылецкийдің тапсыруы бойынша қазақтың бірнеше салт өлеңдерін жазып
алған. Бұл қолжазбалар соңғы кезге дейін Шығысты зерттеуші белгілі ғалым И.
Н. Березиннің архивінде сақталып келді.
Ал, қазақтың тұңғыш тарихшы-этнографы әрі әдебиетші ғалымы Шоқан
Уәлиханов пен оның досы Г. Н. Потанин жинап-терген өлеңдер мен ол туралы
айтқан ой-пікрлерінің мәні ерекше. Шоқан Уәлиханов қазақ поэзиясының жыр
тәрізді көне формаларына тоқталып, оның даму заңдылығын зерттейді.
Ол Соңғы уақытта...қазақ сахарасында жыр поэзияның ескірген, көне
формасы ретінде қолданудан қалды. Қазір қобыз сарынымен жыр айтушылық тек
бақсылардың еншісіне ғана тиген. Домбыра мен өлең бұл күндері қобыз бен
жырды біржола ығыстырып шығарды [6, 197]. Қазіргі ақындардың көпшілігі
осы күнгі өлең формасын ең қолайлы өлең өлшемі ретінде қолданып, соған
өздері жаттығып алған, - дейді [6, 200].
Сондай-ақ Г. Н. Потаниннің қазақ өміріне, әдебиетіне байланысты жазып
қалдырған еңбегі де өз алдына сөз болуға тиіс. Ол қазақтың көптеген аңыз-
әңгімелерімен бірге өлеңдерін де, бата сөз, бақсылық жырларын да жинаған.
Қазақ өлеңдерін жинап-теру жұмысына ерекше мол еңбек еткен ендігі бір
ғалым академик В. В. Радлов – қазақ халқының ән құмарлығына қайран қалған
соның ән салғыш, өлең шығарғыш өнеріне тәнті болған адам. Қазақ өлеңді
ұнатса, оны ертегі дүниесінде айтылатын әлдеқандай ғаламаттығы үшін емес,
онда өз өмірі, өз сезімі, өз арманы суреттелгені үшін ұнатады, - деп жазды
ол. Радлов жинаған қазақтың салт өлеңдері мен бата, бақсы сарыны секілді
жырлары әлі де сол қалпы, әдебиетші фольклористтер үшін де, тілші
этнографтар үшін де әсте таптырмайтын, сирек ұшырасатын материалдар.
Сондай-ақ С. Сейфуллин, І. Жансүгіров, С. Мұқанов, М. Әуезов, Қ.
Сәтпаев, Ә. Марғұлан, Қ. Қуанышбаев, Ә. Жангелдин, Е. Өмірзақов, Қ.
Жандарбеков, Ғ. Құрманғалиев, Ә. Қашаубаев, С. Бегалин, Ө. Тұрманжанов
тәрізді халықтың қалың ортасынан шыққан белгілі ақын, жазушылары мен әр
алуан мамандық иелері қатысқан. Соның ішінде академик Қаныш Сәтпаевтың бір
өзінен ғана жиырмадан аса ән текстісі жазылып алынған.
Ал, осыншалық өлеңдерді бір ғылыми ізге келтіріп, мемлекет тарапынан
жинап-теру жұмысы жиырмасыншы жылдардан басталады. Белгілі фольклорист әрі
этнограф Әбубәкір Диваев 1920 жылы арнаулы экспедициясымен Сырдария облысын
аралап, аса көп этнографиялық маатериалдар алып қайтқан. Соның ішінде
Бостандық, Алға ұмтыл, Отан, Мұғалімдерге, Шәкірт, 1917 аштық
жылы, Азаттық құрметіне, Арал теңізі, Бесік жыры, Тұр, қазақ, Жас
келіншекке секілді заманның жаңалыңын жар сала айтатын біраз өлеңдері бар.
Қазақ өлеңдерін жинау ісімен айналысқан адамдардың бірі – Александр
Затаевич. Оның белгілі Қырғыз (қазақ) халқының 1000 әні мен Қазақ
халқының 500 әні - ауыз әдебиетінің алатын қорына қосылған елеулі мұра.
Затаевичтің жинап-терген өлеңдері әуендік құрылысы, характері жағынан сан
алуан. Оның әрбір өлеңге берген әдеби музыкалық бағасы да қызғылықты.
Қысқасы, талантты ғалым, тамаша өнер иесі А. Затаевич қалдырған қисапсыз
мол қазына әлі де өзінің ғылымдық, тарихтық бағасын жоғалтқан жоқ. Ол
алдағы күндерде де үңіле, тереңірек зерттеуді қажет етететіндігі сөзсіз.
Сөйтіп, қазақтың халық өлеңдері туралы соның ішінде, тұрмыс-салт
жырлары туралы жазылған еңбектердің алды сонау 20-30 жылдардан басталса,
соңғы зерттеулер 50-70 жылдарға кеп саяды. Бұл жылдарда проф. Б. Кенжебаев,
академиктер М. С. Сильченко мен М. Ғабдуллин қазақтың тұрмыс-салт жырлары
туралы арнаулы тараулар жазып, ауыз әдебиетінің тарихын жасауға та
салысты.
Халқы поэзиясының эстетикалық мәні мен оның қоғам өмірінен алатын
орны, ақындық, өлеңщілік дәстүрі турасында жазған Қ. Жұмалиев пен Е.
Ысмайылов, Ә. Марғұлан мен Н. С. Смирнова, М. Қартаев пен С. Қирабаев
еңбектерінің де орны бөлек, Т. Нұртазин мен Ы. Дүйсенбаевтың салт өлеңдері
Ә. Тәжібаев пен Р. Бердібаевың ән-өлең туралы айтқан ой-пікірлері де ерекше
құнды.
Түйіп айтқанда, қазақтың халық өлеңдері ұзақ дәуірлер ішінде туып,
өсіп, жетіліп келе жатқан мол дүние. Ол көне заманнан бергі ел өмірін,
тұрмыс-тіршілігін, ақыл-ойы мен әдет-ғұрпын танып, білуге қажетті аса
бағалы мұра. Сол үшін де көптеген ғалымдар халық өлеңдерін жинап, теруге,
ол жөнінде дәйекті пікір айтуға әр кез ат салсып отырған.
Қазақтың халық өлеңдері кітабының екінші тарауы халық өлеңдерін
классификациялау мәселесіне арналған. Халық өлеңдерін түр-түрге бөліп
топтау, классификациялау мәселесі – қазақ фольклористерінің алдында тұрған
қиын да күрделі міндет. Мұның күрделілігі, осы жанрдың табиғатынан, оның
көп қырлы, көп сипатты ерекшелігінен туады. Өзге жанрларға қарағанда
көлемінің қысқалығы, ел арасына тез тарап, тез өзгеруі жағынан да бұл жанр
үнемі жаңару, жаңғыру процесінде болған. Мысалы, бір кезде халқының үй-іші
салтын, әдет-ғұрпына байланысты туған өлеңдердің біразы талай ғасырлар
өткізіп барып ән-өлең, қара өлең, балалар айтатын өлеңдер тобына аусып,
өзгеріп кеткен. Мұның үстіне әр өлең түрінің бір-бірінен айырғысыз
сипаттарының болуы және оның көпшілік қауым арасында біркелкі тәртіппен
орындалуы – жалпы өлең жанрын іштей бұтақтап, бөліп қарауға көп қиындық
туғызады. Міне, осы тұрғыдан алғанда қазақтың халық өлеңдерін зерттеп, оны
белгілі бір жүйеге түсіріп, топтау мәселесінің ауырлығын мойындауымыз
керек.
Жалпы өлең жанрын түр-түрге бөліп жүйелеу, классификациялау
мәселесінде бір-біріне ұқсамайтын әр тарап көзқарастар бар. Біреулер халық
өлеңін классификациялау үшін оның мазмұны мен тақырыбын негіз етіп алса,
енді біреулері орындалу ортасына қарап топтайды. Тағы біреулері өлеңнің
жанрлық сипатын негізігі критерий етіп алса, үшінші біреулері өлеңнің қай
жерде қай облыста жазылып алғанына қарап жіктейді. Сондай-ақ өлеңді белгілі
бір әлеуметтік топқа байланыстырып жүйелеу, кәсіптің түр-түріне лайықтап
классификациялау әдістері де бар.
Қазақтың халық өлеңдерін түр-түрге бөліп жүйелеуге талаптанушылық
өткен ғасырдың орта шенінен басталған. Мысалы, А. Левшин қазақтың халық
өлеңдерін батырлық, тұрмыс-салт жырлары, лирикалық өлеңдер деп үшке
бөлген. Сондай-ақ М. В. Готовицкий қазақ өлеңдеріне берген сипаттамасында
оны эпикалық, лирикалық және драмалық өлеңдер деп жүйелеген.
Қазақ өлеңдерін классификациялау хақында өзінше тың жол тапқан адам –
академик Радлов. Ол қазақ өлеңдерін ел ішінде қалай атаса солай алады.
Өзінше тың термин іздеп жатпай-ақ көпшілік жұрттың айтуына қарап Үлгі
сөз, Бата сөз, Ұзатқан қыздың өлеңі, Жоқтаған жыр, Қайым өлең,
Бақсының сөзі, Қара өлең деп бірнеше топқа бөледі. Ал, Ш. Уәлихановтың
жүйелеуінде Радлов айтқан Жоқтаған жыр - Жылау болып аталған, мұның
үстіне мақтау өлеңдері өз алдына жеке тарау болып кірген.
Қысқасы, қазақ өлеңдерін түр-түрге бөліп классификациялау үшін
жоғарыда аталған ғалымдардың бәрінде бірдей белгілі бір көзқарас болмаған,
әркім әр түрлі жолмен өзінше жүйелеген.
Қазақтың халық өлеңдерін белгілі бір ғылыми жүйеге түсіріп,
классификациялау ісіне М. Әуезовтің, С. Сейфуллиннің, М. Ғабдуллиннің, М.
Сильченконың, Б. Кенжебаевтың сіңірген еңбектері зор. М. Әуезов қазақтың
халық өлеңдері сыршылдық салт өлеңдері деп атап, оны туған, шыққан ретіне
қарай үш түрге бөлген. Бірінші, жалпақ елдің салтымен байланысқан шер
өлеңдері, екінші, дін салты мен дін ұғымынан туатын өлеңдер, үшініш, қыз
ұзату үстіндегі салт өлеңдер [7, 105].
Қазақтың халық өлеңдерінің мол жұрнағын жинап оны тұңғыш рет жанрлық
тұрғыдан жүйелеуге тырысқан адам – С. Сейфуллин. Ол Қазақ әдебиеті
оқулығында өлеңдерді жанрлық тұрғыдан топтап, оның өзін іштей бірнеше
салаға бөліп қарастырған. Мұның үстіне автор әрбір салаға кіретін өлең
түрлерін ішкі мәніне, мағынасына қарай жүйелеу принципін де қолданған.
С. Сейфуллин бұл тарауды төрт топқа бөледі. Олар: салт өлең жырлары,
ескілікті дін салтынан туған өлең жырлар, мал туралы, кәдірлі жануарлар
туралы, ақырында жастық ойын күлкі өлең жырлары.
Міне, осы шағын шолудың өзінен-ақ қазақтың халық өлеңдерін топтау ісі
әр кезде әр түрлі принципте жүргізілгені байқалады. Өлеңдерді өз алдына
жеке, дербес жанр ретінде зерттеп, талдау үшін оны ең алдымен тұрақты бір
ғылыми жүйеге келтіріп топтау керек.
Халық өлеңдерін жүйелеп классификациялаудың бірден-бір дұрыс жолы -
өлеңнің негізгі, тұрақты сипаттарына, яғни, жанрлық белгілеріне қарап
жүргізілуі керек. Оның үстіне өлеңнің халық өмірінен алатын орны, тұрмыс-
салтқа деген қатынасы ескерілуі қажет. Бір сөзбен айтқанда, қазақтың халық
өлеңдерін классификациялауда оның жанрлық-функционалдық белгілеріне сүйену
қажет.
Міне, осындай принцитерді негізге ала отырып халық өлеңдерін екі үлкен
топқа бөлуге болады. Бірінші топ – тұрмыс-салт өлеңдері де, екінші топ –
лирикалық өлеңдер.
Тұрмыс-салт өлеңдері халықтың еңбегі, үй-іші тұрмысы, наным-сенімі,
әдет-ғұрпы, салтымен байланысты туғандықтан да, оны тұрмыс-салт өлеңдері
деп атау жөн. Оны іштей үш тарауға бөлеміз. Бірінші тарау – күн көріс,
кәсіппен байланысты туған өлеңдер. Бұған аңшлыық, төрт түлік, наурыз жайлы
өлеңдер кіреді. Екінші тарау – халқының ескілікті наным-сенімінен туған
өлеңдер. Бұл жерде айта кететін нәрсе осы тарудың аты-жөнін өзгертуімізге
себеп болған жағдайаттар жайлы. Біріншіден, бұл бізге дейінгі зерттеулерде
айтылып келгенде, дін ұғымынан ғана туған өлеңдер ғана емес. Бұл әйтеуір,
шартты түрде болса да, бір ат қою амалынан туған. Қазақтың арбау, байлау,
шақыру, бата-тілек өлеңдерінің бұдан ешбір айырмасы жоқ. Демек, қазақ
халқының осы тектес өлең-жырларын бұрынғыша атамай, халықтың ескілікті
наным-сенімінен туған өлеңдер деп атауды дұрыс көрдік.
Үшінші тарау – үй-ішінің әдет-ғұрпымен байланысты туған өлеңдер. Бұған
балалар өлеңдері мен үйлену салт өлеңдері, мұң-шер өлеңдері жатады.
Екінші топтағы өлең – лирикалық өлеңдер. Бұл өлеңдердің түп төркіні
халықтың көңіл-күйін, ойын, сезімін бейнелеу болғандықтан да, біз бұл
топтағы өлеңдерді жалпақ елдің салтына қатысы жоқ қара өлең, тарихи-
әлеуметтік өлеңдер деп екіге бөлдік [4, 76]. Бұдан, әрине, тұрмыс-салт
өлеңдері лирикалық сипаттан біржола ада, ал лирикалық топтағы өлеңдер
тұрмыстық, салттық белгілерден бүтіндей құлан таза деген пікір тумайды.
Лирикалық өлеңдердің поэтикалық сыры мен стилін сөз еткенде, оның мынадай
бір ерекшелігін ала кеткен жөн. Халық өлеңдері жазба әдебиет
шығармаларындай емес, кейіпкердің сезімін таза лирикалық планда суреттей
бермейді.Халық шығарған лирикалық өлеңдер көбінше, сюжетті боп келеді.
Сондықтан лирика деген сөзді жеке бастың сезімін ғана бейнелейтін
поэтикалық форма деп тым тар мағынада түсінбеу керек. Ауыз әдебиеті лирика
дегенді өзінше ұғынады, оның поэтикалық құрылысындағы өзгешелікті өзінше
байыптайды. Міне, осындай себептерден лирикалық өлеңге тек махаббат, жастық
өлеңдері ғана емес, сонымен бірге қоғамдық ой-пікірді бейнелейтін әр түрлі
тарихи-әлеуметтік өлеңдер де кіреді.
Сөйтіп, қазақтың халық өлеңдерін бұлайша үлкен екі топқа бөлу,
біріншіден, өлеңнің туу төркініне көз жеткізсе, екіншіден, өлең жанрының
даму, жаңару, жасару эволюциясын, яғни салт өлеңнен лирикалық өлеңге,
лирикалық өлеңнен азаматтық өлеңге ауысудың жолдарын анықтайтыны ақиқат.
Шынында да, байыптап қараған адамға лирикалық өлеңдер бертінгі дәуірдің
жемісі екені талассыз. Мұны оның ішкі мазмұнынан да, тарихи дәлдігі мен
реалистік стилінен де байқауға болады.
Қорыта келгенде, қазақтың халық өлеңдерін классификациялау, негізінен,
жанрлық-функционалдық принцип тұрғысынан жүргізілгенімен, өлеңнің өзге
белгілері де, яғни оның шығу тегі, халықтың күнделікті өмірінен алатын
орны, мазмұн-тақырыбы, айтылу, орындалу ерекшелігі, музыкалық интонациясы
салтты, этнографиялық өрнегі, ақыр аяғында көркемдегіш құралдарының өзіндік
сыр-сипаты да ескеріліп отырды. Қазақ өлеңдерінің идеялық-тарихи бай
мазмұнын ашып талдау осы классификация негізінде жүргізілді.
Ал, енді осы топтау бойынша бөлінген өлеңдердің әрқайсысына толығырақ
тоқталайық. Еңбек-кәсіппен байланысты туған өлеңдерге жататын аңшылық
жайындағы өлеңдер – барлық өлең тобының ішіндегі ең ескі көне түрі. Мұнда
сонау бағзы бір замандағы адамдардың тұрмыс халі, еңбегі, күн көріс кәсібі
суреттеледі. Әсіресе, өзін қоршаған жанды-жансыз дүниеге, оның жат сырлы
өзгеше сипатына таңданып, табынудан туған ұғым-нанымдар мол. Соның ішінде
небір тағы хайуандар, аң, құс жөніндегі тотемдік түсініктерді, сол ескі
дәуір адамдарының аңшылық харакетінен қалған әдет-ғұрыптарды танып білуге
болады.
Қазақ аңшылық турасындағы көрген-білгенін Ақбоз ат, Көк жендет,
Ақсақ құлан, Ақ серкеш, Үш тоты құс, әупілдек, Бес торы, Боз
жорға, Бозша торғай, Бұлбұл, Гегегеу, Көкек, Көк көбелек, Қара
торғай, Қоңыр қаз, Тепең көк деп ән етіп айтқан. Ал, осы өлеңдер
қайсысы қай дәуірде, қай заманда шықты, оны, әрине, дәл айтып беру қиын.
Алайда бұл өлеңдердің біразы сонау ерте кезде туып, біреуден-біреуге,
ұрпақтан-ұрпаққа ауысып келе жатқаны мәлім. Және соның өзі бір кезде аң мен
құсқа еліктеуден, соның жаратылысына, машығына, жүріс-тұрысына, дауысына,
түр-сипатына ұқсатудан туған секілді [4, 81].
Қазақ халқының ата-бабалары бір кезде аң аулап, аңшылықты негізгі
кәсіп еткендігі көрінеді. Ол үшін Тоныкөк ескерткішінің мына бір тұсынан
мысал келтірейік.
Ақыл иесі,
Сөз иесі мен болдым.
Шұғай құзында,
Қара құмда отырушы едік.
Киік жеп,
Қоян жеп отырушы едік.
Жауымыз тегіс жыртқыш құстай еді,
Біз жемтік едік.
Міне, осы бір шумақ текстің өзінен-ақ ерте замандағы түркі
тайпаларының өмірін, тұрмыс-дәрежесін танып білуге болады. Қара құмда
отырған қалың қауым қағанаттардың күнделікті күн көріс тірегі – киік пен
қоян еті екен. Соған қарағанда бұл аң аулап, құс салып, тіршілік еткен
көшпелі елдің ежелден бергі ата кәсібі болған секілді. Мұның үстіне талай
жыл жауласып жүріп жеңісе алмай келе жатқан дұшпандары: түстікте –
табғашты, шығыста – құтанды, терістікте – оғузды тырнақты жыртқыш құсқа
теңеп, өздерін соның жемтігі етіп бейнелеуінде де сол ескілікті аңшылық
өмірдің ұғым-нанымдары бар екені даусыз.
Қазақ халқының өлеңдерінің ендігі бір түрі – төрт түлік туралы
өлеңдер. Ескілікті көне замандардан бергі күн көріс, тіршілік тірегі
түгелдей дерлік малмен байланысты болған. Халық төрт түлік малдың етін жеп,
сүтін ішіп, аяқ артар көлік кетіп күн көрген. Күнделікті тұрмысқа керекті
азық-түлік, киім-кешектің бәрінде халық осы төрт түлік малдан тапқан.
Алысты жақын, ауырды жеңіл ететін де, талыққанда өзегін жалғап, тоңғанда
тон мен күпі болатын да мал. Сондықтан қазақ баласы бір-бірімен кездесе
қалса, сәлемдесуді мал-жан аман ба?-дан бастайды.
Қазақ халқының әдет-ғұрпында, күнделікті тұрмыс-тіршілігінде мал
баққан көшпелі өмірдің көп белгілері бар. Академик Б. Д. Греков: Көп
замандар бойы малшылығы басым болып келген халықтарда, мысалы, қазақтарда
ай аттары: қой қоздап, бие сауып, қой қырқатын, қысқы соғымын соятын шаруа
кәсібімен белгіленетін болған. Осы секілді қазақтың ет пісірім, сүт
пісірім уақыт деп уақыт мөлшерін малшылық тұрмысқа байланыстыруы тегін
емес. Қазақ қуанса, ақ түйенің қарны жарылды дейді. Қорықса, үріккен
қойдай дүркіреп деп сипаттайды,-дейді.
Қазақ алғыс айтса да, қарғыс айтса да сөзі төрт түлік малға байланысты
айтылады. Мысалы, жақсы тілек тілеген адам: Бай бол, төрт түлікке сай
бол!, А, құдайым, оңдасын, оңдағанның белгісі, мың саулығың қоздасын,
сексен інген боталап, сегіз келін қомдасын! дейді. Ал қарғаса: ерінің
аққа тимегір, малың өзіңе бұйырмағыр деп қарғайды. Сондай-ақ, қырқар
көбейсін, күзер көбейсін, сауар көбейсін, жаяр көбейсін деген оң
тілеудің бәрі де малшылықпен айналысқан қазақ өмірінің айнасы іспетті.
Асылы, қазақ баласы мал басын қасиет тұтып, қадірлеуі жағынан Шығыс
халықтарының қай-қайсынан болса да қалыспайды.
Жылқыда болатын аурулардың біразы суыт жүріп кеп суытпай суғарудан
немесе шамадан тыс жем жегізуден пайда болады. Қазақ бұл аурулады ақбас,
қутаяқ деп, тағы бірде аяққа түскен қан я жем деп те атайды. Малшылықпен
айналысқан ел өмірінің осы ерекшеліктері халық өлеңдерінде:
Қан түссе аяғына ат сүріншек,
Келгенде жиырма беске қыз еріншек,-
деп келтірілген. Рас, бұл жердегі негізгі мақсат – аяғына қан түскен
жылқыны суреттеу емес, сол сүріншек ат секілді жиырма беске келген еріншек
қыздарды әжуалау. Бұл идеяға халық сүріншек ат пен еріншек қыздарды бір-
біріне салыстырып ұқсату арқылы жетеді.

Бұрынғы дәуірден қалған түсінік бойынша үй хайуанаттарының бәрі
де адамша сөйлеп, адамша ойлайтын болған. Қазақ фольклорындағы мұның тамаша
бір үлгісі – Боз інгеннің зары. Бірде боз інген ботасынан айырылып,
даланы күңірентіп келе жатып:
Жар жағалап жапырақ,
Жегізер күнің бола ма?
Айналайын, жан ботам,
Толған айдай толар ма?!

Кекіре біткен көк ойға
Көлбетер күнім болар ма?
Сарымсақты сары ойға
Ойнатар күнім болар ма?-
деп, немесе:
Көнектей толған қара емшек,
Емізер күнім бар ма екен?
Айналайын, жан ботам,
Немене болып қалды екен?!

...Түйе аунаған шаңдаққа
Аунатар күнім бар ма екен?
Түйе ішінде секіртіп,
Ойнатар күнім бар ма екен?!

Ұйықтап жатқан жерінде,
Қабырғадан тістелеп,
Қақ төсінен иіскелеп,
Оятар күнім бар ма екен?!-
деп боздайды. Дәл бір жалғызынан айырылған ана секілді тұла бойы босап,
саналы жандай сарғая сарнап күй кешеді. Қалай болғанда да, Боз інгеннің
зары бір кездегі тотемдік дәуірінен қалған түсінікке де, болмаса малжанды
қазақ психологиясына да жат емес.
Қазақ халқының тарихында малшы атаулы қашанда қоңсы, кедей
ауылдарынан шыққанын көреміз. Жаз жайлауын, қыс қыстауын төрт түлік малға
толтырған байлар ру болып, ауыл болып көшкенсіп жүріп, тіпті өзінің жақын-
туыс аға-інілерін де жалшылыққа ұстаған. Бірде салым деп, бірде ат майы
деп, қанаудың неше түрлі айла-шарғысын қолданып келген. Халық өлеңдерінде
әлеуметтік теңсіздіктің мұндай түрлері де өте дәл суреттеледі. Мысалы,
күндіз-түні мал соңында жүріп қажып-талған жылқышы жігіт өзінің сүйген
жарына былай деп шағынады:
Біздің Бипыл жүрме екен аман-есен,
Бейнетімді ұмытам соны көрсем...
Жылқы бағып жарың жүр құба жонда,
Жаным Бипыл, ұмытпа, мені десең.
Қысқасы, қазақ халқының тіршілік тірегі болған төрт түлік мал
туралы, оны бағып-қағып. белшесінен бейнет кеткен жалшы-жарлылар, кедейлер
өмірі туралы шыққан өлең-жырлар көп.
Наным-сенімге байланысты туған өлең-жырлардың қатарына наурыз
өлеңдері енеді. Революцияға дейінгі негігі кәсібі мал бағу, мал өсіру
болған көшпелі елдің еңбегі жанып, еңсесі көтерілетін бір шағы – көктем.
Көктемде күн мен теңеледі, мал төлдейді. Аш өзекке арқау болып отырған ақ
көбейеді, ел тоғаяды. Бұл кез жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің үзілер кезі.
Малдың семізі арықтап, арығының көтерем болған мерзімі. Қылышын сүйреткен
қыс кетіп, жайма шуақ жаздың шығар уақыты келсе, бұған шаруа қуған кедейдің
қуанышы қойнына симай шаттануы заңды нәрсе. Бұл күнді халық жаңа жылдың
басы, бар жаңалық пен ырыстың, тоқтықтың басы, ұлыстың ұлы күні деп атаған.

Ұлыстың ұлы күні кезіккен әр бір адамның аузына алдымен: Ұлыс оң
болсын, ақ мол болсын немесе Ұлыс бақты болсын, төрт түлік ақты болсын
деген сөздердің түсуі тегін емес. Осының өзі-ақ наурыз жайындағы өлеңдердің
еңбек адамының күн көріс тірлігімен тікелей байланысты екенін көрсетеді.
Ұлыс күні қазан толса,
Ол жылы ақ мол болар.
Ұлы кісіден бата алсаң,
Сонда олжалы жол болар, -
деген сөздер сол ескілікті ата-бабалар заманынан қалған.
Ұлыс жайындағы арғы шығу төркініне көз жіберсек, мұның өзі қыс пен
жаздың еңбек адамына әкелер пайда, зиянына қарап туған секілді. Өйткені қыс
пен жазды тірі адамға ұқсатып айтыстыру ертеден бар. Мысалы, Махмұд
Қашқаридың Сөздігінде қыс пен жаздың айтысына арналған бірнеше өлең-
жырлар ұшырасады.
Наурыз мейрамы туралы алғаш пікір айтқан С. Сейфуллин бұл әдет
ырымның арғы төркіні анық шаруашылықтан туғанын, жаратылыстың қойнында
жүрген көшпелі ел үшін қыс пен жаздың айрықша зор мәні болғанын баяндайды.
Ол: Пішені жоқ, салынған жылы үй-қорасы жоқ, малын тек тәңірлерге
тапсырып, аяқ жайылысқа, ауыз жайылысқа қоя беріп, күннің құбылысына қарап
отырған... мал тәрізді елге қыс – қылышын сүйреткен қаһарлы жау болып
көрінген. Қыс өтіп жаз басталғанда, ел демін бір алып, көңілі жадырап,
қуаныш қылатын. Сол қыс өтіп, жаз басталатын рахымды мезгілдің басын
наурыз деп атап қуаныш, мейрам қылатын, - дейді [11, 155]
Қуаныш, мереке күндері халық өзара құштасып, бірін-бірі құттықтап,
көрісетін болған. Және бұл көрісу тек мал-жанның амандығын сұрап, бата-
тілек айту мағынасында ғана болған. Көлемі шағын, бір ауыз, екі ауыз тілек
айтумен шектелген.
Бірде:
Амансыз ба?
Ұлыс оң болсын!
Ақ мол болсын,
Қайда барса жол болсын!...
Тағы да бірде:
Амансыз ба?
Ұлыс бақты болсын,
Төрт түлік ақты болсын!...
десе, кейде:
Ұлыс береке берсін,
Бәле-жала жерге енсін! –
дейді.

Қазақтың халық өлеңдерінің өзге түрлері тәрізді наурыз жайындағы
өлеңдерден де тек сол елдің әдет-ғұрып, салт-санасын ғана емес, сондай-ақ
оның әлеуметтік, қоғамдық өмірінің көп шындығына да көз жеткізуге болады.
Бұл жай, әсіресе, бай мен кедей, барлық пен жоқтық арасындағы алшақтықты
айтар жерде айрықша байқалады.
Ұлыстың ұлы күнінде
Бай шығады балбырап.
Бәйбіше шығар балпиып,
Күндіктері қайқиып.
Ескі заман әдеті бойынша Ұлыстың ұлы күні бірде-бір адам еңбек
етпеуге тиісті. Бұл күні құл да, күң де азаттық алады.
Құл құтылар құрықтан,
Күң құтылар сырықтан, -
деген жолдар осыдан қалған.
Наурыз жайындағы өлеңдердің арғы шығу төркіні ел өміріне, елдің шаруа
кәсібіне байланысты. Бұл күні ауылдың ересек адамдары, ақсақалдары,
қарттары мереке жоралғысымен қыдырып кеткенде, жастар, қыз-келіншек,
бозбалалар да бас қосып, өз алдарына ойын-сауық, думан-дырдумен өткізетін
болған. Мұндай кездерде ұзақ айлар бойы шаруа соңында жүрген жастардың қолы
босап, бір күн болса да рухани еркіндікпен қызықты той-думан, мереке-
мәжіліс құрған.
Мына бір шумақ өлең сондай бас қосуды еске алып, аңсаудан туған:
Есік алды қара су бойлағаным,
Жалғанның қызығына тоймағаным.
Көмілсем де көтерме көкейімнен,
Қалқамымен Ұлыс күні ойнағаным.
Қысқасы, халықтың кәсіптік мейрамы болған наурыз күні сонау ерте
дәуірдегі ата-бабаларымыздың күнделікті тұрмысынан туған ескілікті
кәделерінің бірі. Мал баққан көшпелі елдің бар тірлігі төрт түлікке
байланысты десек, қыс кетіп, жаздың шығуын мерекелеу қазақ баласы үшін
үлкен оқиға болған. Сондықтан наурыз туралы айтылған өлең-жырлардың қай
заман үшін болса да әлеуметтік мәні ерекше зор.
Әдет-ғұрыппен байланысты туған өлеңдерге балалар өлеңдері,
үйлену салт өлеңдері, мұң-шер, бата-тілек өлеңдері жатады.
Қазақтың күнделікті үй іші тұрмысында көп айтылып, көп
қолданылатын өлең түрлерінің бірі – бесік жыры. Бесік жыры бала шыр етіп
жерге түскен алғашқы күнінен бастап, ат жалын тартып ерге отыруға жараған
шағына дейінгі аралықтың бәрінде де айтылады. Үй иесі ата-ана өзінің бар
қуанышын төгіп салады.
Қуанып қан жүрегім қақ жарылып,
Қасірет басымдағы қалды арылып.
Ұл көріп ұлы дүбір той жасаймын,
Атқан соң маңдайымнан таң жарылып.
Бұдан кейін баланы бесікке бөлеп, ат қою тойы басталады. Бұдан басқа
баланың қырқынан шығару, қарын шашын алу, тістері шықты деп қуану, тұсау
кесу, ашамайға мінгізіп, атқа отырғызу секілді көп кәде, жөн-жоралғылар да
бар. Соның бәрінде де әзіл-күлкі, ойын-сауық аралас жүреді. Өлең ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.