ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІН ОҚЫТУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ӘДІС - ТӘСІЛДЕРІ

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

М А З М Ұ Н Ы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4

І. ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ауыз әдебиетінің түсінігі мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-11
1.2 Ауыз әдебиетінің бір түрі -тұрмыс-салт жырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ..11-12
1.3 Мақал-мәтел,жұмбақтар,ертегілер мен аңыз-әңгімелер ... ... ... ... ... . ... 12-14
1.4 Батырлар жыры және айтыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14-15

ІІ. ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІН ОҚЫТУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ӘДІС - ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Қазақ халқының ауыз әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15-17
2.2 Салтын сүйген - халқын сүйер ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17-20
2.3 Шешендік сөздер -халық даналығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21-22

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .24-25

КІРІСПЕ
Әдебиет - өнер, халықтың сана - сезімін, көркемдік ойлау қабілетін дамытатын рухани дүние. Әдебиетте адамның ілгеріге ұмтылған, жақсы өмірді аңсаған асыл арманы, ұшқыр қиялы, осы жолдағы күрес - тартысы, әр қилы оқиғалар, халқымыздың ерлігі мен елдігі, өмірі суреттеледі. Мектепте өтілетін әдебиет пәнінің міндеті - оқушылардың санасына көркем сөз құдіретін, эстетикалық, танымдық тәрбиені сіңіру. Соңғы жылдарда әдебиет сабағын оқытуды жақсарту жолында көптеген игі шаралар жүзеге асырылды. Семинар кеңестерде озық тәжірбиелерімен бөлісіп насихатталса, жаңа оқулықтар заман талабына сай толықтырылып өңделді. Қазіргі кезде пәнді оқытуға көп міндеттер жүктеледі. Себебі, ғылым мен техниканың ілгерілеуі, түрлі ақпараттар көздерінің молаюы, білім беру жүйесінің түрленуі, мектеп, ұстаз алдына көптеген жауапкершілік жүктейді. Әдебиет пәнін оқыту мұғалімнен жан-жақты жауапкершілікті, дайындықты қажет етеді. Сабақты түрлендіріп, әдіс-тәсілді үнемі жетілдіру - оқушылардың үлгерімін, танымын жақсартып, қызығушылығын арттырады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі.V -- VIII сыныптарда халық ауыз әдебиетін, ақын-жазушылардың жеке туындылары оқылады.Бұл кезеңде оқушылар халқымыздың ұшан-теңіз бай ауыз әдебиетінің әр түрлі жанрдағы шығармаларымен танысады. Ауыз әдебиетінің әр жанрдағы шығармалары қарастырылады, олардың идеялық-көркемдік мазмұны ашылады.
Әдебиет шығармасының табиғатын тану үшін бір ғана оқулықпен шектелу жеткіліксіз. Ең алдымен, оқулық бетін ашпас бұрын, шығарманы оқу абзал. Мәтінді білмейінше, соны ыждағат оқымайынша, туындыдан ләззат алу, халықтың мұратты арманын танып, білу мүмкін емес.
Зерттеу жұмысының мақсаты: қазақ ауыз әдебиетін оқытуда жүргізілетін сабақ түрлерін талдап, ондағы әдіс - тәсілдер мен білік - -дағдыны қалыптастыру жолдарын айқындау, оқыту үрдісін нәтижелі, сапалы ұйымдастыру үшін сабақ түрлері мен әдістерінің көптүрлілігін біліп, оны сұрыптап таңдаудың, үйлестіріп қолданудың маңыздылығын дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
-Ауыз әдебиетінің түсінігі мен түрлеріне, оның ішінде тұрмыс-салт жырларын, мақал-мәтел, жұмбақтар, ертегілер мен аңыз әңгімелер, батырлар жыры және айтыс сияқты ауыз әдебиетінің теориялық негізерін талдау;
-халық ауыз әдебиетін оқытуды ұйымдастыру;
Зерттеу жұмысының әдістері:
-зерттеу мәселесіне байланысты педагогикалық, әдістемелік еңбектерді сұрыптап талдау жасау;
oo Зерттеу кезеңдері:
oo курстық жұмыстың тақырыбына байланысты әдебиеттер жинақтау;
oo әдебиеттерді негізге ала отырып, тақырыптық жоспар жасау;
oo құрылған жоспар бойынша теориялық бөлімді жазу;
oo өзекті мәселелерін әдістемелік тәсілдермен анықтау.

І. НЕГІЗГІ БӨЛІМ:ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Ауыз әдебиетінің түсінігі мен түрлері

Ауыз әдебиеті -- халқымыздың асыл да мол мұрасы, нелер бейнелі сөз маржандары осы ауыз әдебиетінде. Ауыз әдебиетінен сусындамаған, нәр алмаған бірде-бір шынайы суреткер болған емес. Ауыз әдебиеті -- олардың құнарлы топырағы. Атынан көрінгендей, ол ауызша шығарылып, ауызша айтылған.
Фольклор -- синтетикалық өнер түрі. Онда өнердің әр түрі -- сөз, музыка, хореография және театр өнерлері шоғырланған. Ал мектепте фольклор тек сөз өнері тарихы ретінде өтіледі.
Ауыз әдебиеті -- талай ғасырлар жемісі. Халық жыраулары, жыршылары, ертекшілері оны сонау ықылым заманнан рухани асыл қазына ретінде сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп, бүгінгі біздің дәуірімізге жеткізген.
Адамзат өзінің сонау балаң кезінде, табиғаттың жұмбақ, тұңшық сырына ойы жете алмаған кезінде сол табиғаттың сиқырлы алуан жұмбақтарын шешсем, оны өз игілігіме жаратсам, бағындырсам деген арманын өзінің ауыз әдебиетінде бейнелеген. Адамның табиғаттың дүлей, мылқау күшімен арпалысы да сол ауыз әдебиетінде өрнектелген. Қоғамдық, әлеуметтік, экономикалық өмірдің ілгерілеуіне, адамның ой-санасының өсуіне, өзін қоршаған табиғаттың сырына терең бойлауына байланысты ауыз әдебиеті де мазмұны, формасы жағынан байып, дамып отырған.
Қазақ халқының ауыз әдебиетінің сонау көне дәуірден келе жатқан рухани мұра екені Құламерген, Ер Төстік ертегілерінен айқын танылады.
Әлеуметтік жікке бөлінген қоғамдық өмірдегі қайшылықтар, байлар мен соған тәуелділер, кедей-кепшіктер арасындағы күрес, тартыс ауыз әдебиетінің мұнан былайғы даму өрісінде кең қамтылған. Халық ауыз әдебиетінің өлең-жыр, ертегі, мақал-мәтелдері, эпостық, лиро-эпостық жырларында қарапайым адамдардың, еңбек адамдарының жасампаз күшіне, ақыл-парасатына сенген, соларды мадақтаған.
Сондықтан ауыз әдебиетіндегі бұқара өкілдері тек жақсы жағынан ғана суреттеледі, олар тамаша қасиеттері арқылы оқушыны өзіне еліктіре біледі.
Құлатай батыр ертегісіндегі Құлатай бойына ертегіші керемет күш, ізгілік, адамгершілік дарытқан. Ол бойы бір тұтам, сақалы қырық тұтам алыпты сақалынан бәйтерекке байлап қояды, кейін басын кесіп алады, ол балапандарды айдаһардан құтқарады, өзіне арамдық ойлаған ағалары аяғына келіп жығылып, қатесін мойындағаны үшін кешірім жасап, адамгершілік танытады.
Қиял-ғажайып ертегілерінде болсын, шыншыл ертегілерде болсын жер пендесіне сенім мол.
Ертегілерде халық адал еңбекті, адал кәсіпті дәріптеген. Еңбек - -адамды адам етеді деген ой -- ертегілер өзегі. Ақбай ертегісінен мұны айқын байқауға болады. Талай өлім мен өмір арпалысын басынан кешірген Ақбай ақырында: Қайда барсам да еңбексіз рақат жоқ екен, не де болса өзім тұрған бұлақтың басын бақшаға айналдырайын, -- деп еңбекке ден қояды. Кейін: Туған жеріне де бау-бақша егіп, туған жерін жазираға, сыңсыған орманға айналдырған. Халық еңбектің жасампаз тәңірісіне табынған.
Әйел қауымын халқымыз аса жоғары бағалаған. Хан қызы ертегісіндегі қыз өзінің ақыл-адамгершілігімен ханнан асып түскен. Соны мойындаған хан өз тағынан бас тартады. Хан құсаланып: Е, қызым, сен ақылды екенсің, мен ақымақ екенмін, менің еліме кел, менің шаһарымды биле! -- дейді.
Хан үйіне келіп өлді. Күйеу баласы хан болды, қызы ханша болды. Міне, бұл ертегіде әйелдердің де ақыл-парасат иесі екенін нанымды көрсеткен. Халық әйелдердің ерлермен тең болуын армандаған.
Ауыз әдебиетінде халықтың ғасырлық арманы бейнеленген, әлеуметтік теңсіздікке қарсы үн көтерген. Мұны Тазша баланың екі ағасын өлтірген байдың көзін жойып, кек алған Ағайынды үш жігіт тағы да сол сияқты ертегілерден айқын көреміз. [1, 208 б.].
Ауыз әдебиетінде халықтың жақсы өмірді, әділеттілікті аңсаған мұрат--мақсаттары да кең өрнектелген. Ауыз әдебиеті шығармаларының барлық түрінде қоғамдағы тұрмыс-салт, әлеумет өмірі, тіршілік әрекеті, ой-санасы, дүниетанымы, өршіл, арманшыл қиялы әр жақты көрінген.
Ауыз әдебиеті шығармаларының әрбір жанрының поэтикалық ерекшелігі бар. Фольклор шығармаларының әр түрлі жанрындағы сюжеттің мәні бірдей бола бермейді. Ол сол жанрлардың табиғатына, атқаратын қызметіне байланысты. Эпостық шығармалар мақсаты белгілі бір құбылысты, оқиғаны бейнелеу, кейіпкерлердің іс-әрекетін көрсету. Ал бұл шығарманы сюжетке құрмайынша мүмкін емес, тек нақтылы оқиға, тартыс, күрес, арпалыс үстінде ғана кейіпкер мінезін ашуға болады.Ал лирикалық шығармаларда сюжет бола бермейді, болған күнде де олардың мәні эпостық шығармалардай емес, бәсең. Ауыз әдебиеті жанрларының ерекшелігі олардың поэтикалық, тілдік стильдерінен де байқалады. Батырлар жырында көбіне гипербола кеңінен қолданылады. Мұны Қобыланды, Ер Тарғын, Алпамыс батыр жырларында батырлардың жойқын ерліктерін, сом тұлғасын бейнелеу үшін, олардың астындағы сәйгүлік тұлпарларының пырақтығын көрсету үшін жыршылар әсірелеу әдісін шебер қолданған. Мысалы:
Құбылып Бурыл гуледі, Көлденең жатқан аңғарды
Табаны жерге тимеді. Жерошақ құрлы көрмеді...
Көлденең жатқан көк тасты Көл жағалай отырған
Тіктеп тиген тұяғы Көкқұтан мен Карабай
Саз балшықтай иледі... Көтеріліп ұшқанша,
Сеңгір-сеңгір таулардан, Белінен басып асады... --
Секіре басып жөнелді... -
oo деп Тайбурылдың шабысын әсірелей суреттейді. Батырлар жырында бұл сияқты әсірелей сөз қолданыс мол ұшырасады.Ал лирикалық шығармаларда гипербола сияқты тәсілдер қолданылмайды. Лирикалық шығармаларда адамның ішкі жан дүниесі мол сипатталады, ой-сезім, эмоциялық бейнелеу құралдары -- троптар арқылы беріледі. Поэтикалық синтаксистер де, риторикалық синтаксистер де (қайталаулар, риторикалық сұраулар т.б.) лирикалық шығармалардың эмоциялық қуатын күшейту максатында кең пайдаланылады. Ал мақал-мәтелдерде теңеу сияқты көркем сөз айшықтары басым. Демек, халық ауыз әдебиеті шығармаларында олардың жанрлық ерекшеліктеріне, табиғатына орай әр алуан көркем тәсіл қолданылады. [2, 44-45 б.].
Халық ауыз әдебиеті әр салада, әр түрлі жанрда түрлері дамыған. Тұрмыс-салт жырларынан бастап, эпостық жырларға дейінгі бай мұра халық ауыз әдебиетінің жанрлық өрісін танытады. Халық ауыз әдебиетінің негізгі түрлері:
а) тұрмыс-салт жырлары;
ә) мақал-мәтелдер, жұмбақтар;
б) ертегілер;
в) эпостық жырлар:
г) лиро-эпостық жырлар;
д) айтыс өлеңдері;
ж) тарихи жырлар, шешендік сөздер.
Халық ең асыл өнері -- бай ауыз әдебиеті арқылы өзінің тарихын, халықтық рухын бейнелеген. Халықтың бүкіл тіршілігі өлең-жырларға арқау болған. Дүниеге жаңа келген жас нәрестенің алғаш құлағына шалынары да -- ән-өлең сазы. Ойын-қызық, той-думаны өлеңмен, әнмен өтеді. Өлген адамды да қайғылы өлеңмен жерлейді. Ұлы Абайдың: Туғанда дүние есігін ашады өлең, өлеңмен жер қойнына кірер денең, -- деуі де сондықтан. Демек, ең асыл мұрасы өлең-жыр болған қазақ халқы бүкіл өмір кезеңдерін сол жырларында әр түрлі жанрда өрнектеп бейнелеген. Ауыз әдебиетінде кездесетін бір-екі шумақ өлеңдер мен әнге салып айтылатын өлеңдерден бастап, кейбір көңіл- күйін білдіретін ұзақ жырларға дейінгінің бәрі лирикалық жанрға, ал ертегі, аңыз әңгіме, батырлар жыры -- эпостық жанрға жатады. Оларды эпостық поэмалар деп те атаймыз. Бұл жырлар сюжетке құрылып, баяндау түрінде беріледі.
Эпостық жанрдың көлемді түрінің бірі -- батырлар жыры (Қобыланды, Алпамыс, Ер Тарғын т. б.).
Эпостық жырлар -- бір ел мен екінші елдің жауласуының, қоныс, жер, ел билеуге т.б. қатысты талас-тартыстардың елесі. Әңгіменің желісі де, мазмұны да сол екі ел арасындағы күрес, ерліктерді жырлау. Сонымен қатар, эпостық жанрға жататын мысал үлгілері, қиял-ғажайып ертегілер де ауыз әдебиетінде аз емес.
Кейбір ертегілер тақырыбы, құрылысы жағынан роман түрлеріне жақын. Алдар Көсе, Тазша әңгімелері ерте заманнан келе жатқан қысқа әңгіме (новелла) болса, Азу сары, Керпішпай ұзақ атімелерге ұқсайды.
Драмалық жанрдың ауыз әдебиетінде тек элементі ғана болмаса, шын мәнінде мұндай жанр жоқ. Қазіргі кездегі Еңлік -- Кебек, Қозы Көрпеш - -- Баян сұлу тәрізді драмалық туындылар -- жазба әдебиетінің жемісі. Қазақ әдебиетінде драмалық жанр XX ғасырдың алғашқы 15 -- 20-жылында дүниеге келді. Ал ауыз әдебиетіндегі жар-жар, әр түрлі айтыс өлеңдер -- - драмалық жанрдың бастамасы, элементі.
Қорыта келгенде, ауыз әдебиетінің толып жатқан түрлерін осы үш жанрдың маңына топтауға болады.
Ауыз әдебиеті болсын, жазба әдебиет болсын екеуі де көркем туынды. Олардан көркем шығармаларға тән барлық қасиет-сапаларды көреміз. Солай бола тұрса да, ауыз әдебиетінің жазба әдебиетке қарағанда өзіне тән айырмашылықтары бар. Ең алдымен, ауыз әдебиеті -- ұжымдық шығарма. Ауыз әдебиеті шығармаларының белгілі бір авторы жоқ. Дегенмен, әр дәуірде жекелеген қабілетті ақындар мен әңгімешіл адамдар өз айналасындағы өмір құбылыстарын бақылай келе, әр алуан тақырыпқа өлең--жыр, әңгіме шығарған. Сол шығарғандарын басында өзі, соңынан басқалары айтатын болған. Жазу-сызу болмағандықтан, алғашқы шығарушылар ұмытылып қала берген. Кейінгі айтушылар оған түрлі өңдеулер енгізіп, өз тұсынан өзгертулер жасап, жаңартып отырған. Бір оқиға алынып қалып, екінші бір тың оқиғалар қосылған. Сөйтіп, олар талай өзгерістерге ұшыраған. Ақын-жыраулар мен ертегішілердің өнеріне, дарынына, дүниетанымына қарай ол өзгерістердің сипаты да әр түрлі. Халық мүддесін көксеуші жыршылар сол шығарманың халықтық сарынын қоюлата, идеялық-көркемдік сапасын жетілдіріп, арқауын ширатып, шырайландыра түсті. [3, 56-57 б.].
Ауыз әдебиеті ауызша шығарылып, ауызша айту арқылы таралатын болғандықтан, үнемі шығармашылық өзгеріске ұшырап отырады. Осыған байланысты олардың әр түрлі нұсқалары болады. Мысалы, Қозы Көрпеш - -- Баян сұлу жырының 15 шақты, сол сияқты Қобыланды батыр жырының да бірнеше нұсқалары бар. Олай болса, ауыз әдебиетінің жазба әдебиеттен екінші айырмашылығы оның әр түрлі нұсқалары болуында екен.
Үшінші айырмашылығы -- ауыз әдебиеті шығармаларында лексикалық, синтаксистік қайталаулар жиі ұшырайды. Қалыптасқан дағдылы сөздер мен сөйлемдер, тұрақты ұйқастар жиі қолданылады. Мысалы, Қобыланды батыр жырында:
Мал салдым базар бөзіне Арқаның бөрі көзіне...
Салса жылқы тоқтайды, Тайбурыл атты құтыртып,
Оған да келді сыпыртып...
Немесе Қыз Жібек жырында: Көш алдына қараса, Бір қыз кетіп барады... -- деген жолдар қайталанып келе береді. Сол сияқты ертегілердің көбі Ерте, ерте, ерте екен. Ешкі жүні бөрте екен. Қырғауылы қызыл екен. Құйрық жүні ұзын екен деген жолдармен басталады. Батырлар жырының басталуында да бұл сияқты қайталаулар ұшырайды. Ал жазба әдебиетте мұндай жағдайлар кездеспейді.
Халық ауыз әдебиетінің жанрлық, тілдік ерекшеліктері, поэтикалық дәстүрі оның осы айырмашылықтарына байланысты.
XIX ғасырға дейін жазуы кенже дамыған қазақ ауыз әдебиетінің халқы үшін өнер де, көркем әдебиет те, білім де - ауыз әдебиеті болды. Халықтың бүкіл тіршілігі -- әлеуметтік-экономикалық, рухани өмірі ауыз әдебиетінен мол көрініс тапты. [4, 55 б.].
Бақыт іздеп, ғасырлар бойына сахараны шарлап шарқ ұрған мұңдар жолаушы -- қазақ халқы, -- дейді М. Әуезов, -- бізге ең асыл мұра-жыр мұрасын мирас етті. Жыршы халық, ақын халық есте жоқ ескі замандардан бастап дарыған ақындық даналығын қапысыз жұмсап, өзінің рухын... эпостар, дастандарында, әр алуан түрлі жырларында бейнелейді. Әр халықтың, әсіресе, жазуы дамымаған халықтардың, ауыз әдебиеті -- сол халықтың көркемдік тарихы. Онда халықтың әлі балаң, сәби, табиғаттың ішкі сырына, көп құпиясына түсінбей, соларға табынған, өз көзі, көңілі жетпеген дүниенің бәріне құлшылық еткен шақтары да, соларды білуге, білмекке ұмтылған арманы да, ғасырлар бойғы күрес-тартысы, басынан кешірген қилы-қилы қиыншылықтары да, жақсылық-жамандығы да, қуаныш-реніші де, демек, бүкіл өткені мен бүгінгісі бейнеленген.
Ауыз әдебиетінің классикалық үлгілерінде әлеуметтік қайшылықтар айқын көрініс тапқан. Қоғам, қауым, адам бар жерде тартыс, талас, әділеттік пен әділетсіздік, жақсылық пен жамандық, зорлық пен зомбылық, жәбірлеу, жәбір көрушілік әманда болған, бола да бермек. Халық ауыз әдебиетінде осы қым-қиғаш өмір тартыстары, әділеттік пен әділетсіздік арасындағы арпалыстары мол көрінген. Халық даналығы жауыздыққа лағынет айтып, жақсылыққа меңзеген.
Қоғамдық дамудың әр кезеңі ауыз әдебиетін мазмұны, жанры, түрі жағынан байытып, молықтырып, кемелдендіріп отырды.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті -- сан ғасырдың жемісі. Оның түп төркіні сонау патриархалдық-рулық заманнан басталады. Ауыз әдебиетінің барлық жанры -- тұрмыс-салт жырлары, ертегілер, эпостық жырлар, негізінен, сол заманнан бері келеді.
Қазақ даласында феодалдық қарым-қатынастардың қалыптасып, орнауы -- халық ауыз әдебиеті дамуының келесі бір үлкен кезеңі. Бұл кезде патриархалдық-рулық дәстүрлер әлі де күшті болғанмен, жаңа тарихи кезең ауыз әдебиеті шығармаларында ізін, әсерін қалдырды. Фольклорда қазақ халқының сол кездегі тарихы, ірі-ірі тарихи оқиғалар -- жоңғарлармен шайқас, қайғылы Ақтабан шұбырынды оқиғасы, халықтың отаршылдарға, озбырларға ызасы, күресі, салт-санасы, тұрмыс-тіршілігі, арманы суреттеледі.
Ел тіршілігіндегі өзгерістер -- замана лебі, тұрмыстағы, шаруашылық-тағы жаңалықтар, адамдардың дүниеге жаңа көзқарасы -- осының бәрі ауыз әдебиетінің мазмұнына да, жанрына да, түріне де әсер етті. Жаңа леп тұрмыс-салт жырларынан да, ертегілерден де, эпостық, лиро-эпостық жырлардан да көрінеді. Осы кездегі фольклор кейіпкерлерінің ішінен баийды да, алаяқ саудагерді де, сондай-ақ, жер жыртқан диқанды да, байға жалданған кедейлерді де көреміз. Бұл туындыларда қала, ақша, базар, безбен, самаурын сияқты жаңа заман көрінісі мол ұшырайды.
Кеңес өкіметі тұсында халқымыздың саяси-әлеуметтік, экономикалық әрі мәдени өмірінде бірталай өзгерістер болды. Қазақстан Одақ құрамындағы Республика болып құрылып, оқу-ағарту, мәдениет, шаруашылық жағынан азды-көпті ілгері басты. Өзгерістің бәрі де халық ауыз әдебиетінен көрініс тапты. Алайда кеңестік қатаң цензура ауыз әдебиетін де социалистік реализмнің қасаң қалыбына салды. Анықтап айтқанда, кеңестік цензура ауыз әдебиеті өкілдерін Қазан төңкерісінен бұрынғы өмірді тек қаралап, жаңа дәуірді мадақтауға күштеп көндірді. Соның салдарынан Жамбыл секілді жыр алыптарының өзі кеңес өкіметінің көсемдері мен коммунистік партияның сара саясатын, дана басшылығын жырлаумен шектелді. [5, 20-27 б.].
Халық ауыз әдебиетінен біз халқымыздың қаһармандық, ерлік хикаясын көреміз. Патриотизм, ерлік -- ауыз әдебиетінің өзекті де ежелгі тақырыбы. Халық ақындары батырлықты, отаншылдықты ту етіп, жоғары көтерді. Қазақтың мақал-мәтелдері болсын, эпостық жырлары болсын халықты ерлікке, Отанын қорғауға, елін сүюге үндейді. Мысалы, Жалаңаш бар да жауға шап, ажалың жетпей өлмейсің, Қатер -- мың, ажал -- -біреу, Қорлық өмірден ерлік өлім артық, Қорыққанды оқ та біледі, Қырық жыл қырғын келсе де ажалды өледі дейтін халық мәтелдері -- -жауынгер ұлдарын өлімге емес, өмірге, қорқуға емес, жеңуге ғана үндеген. Бұл тәрізді асыл сөз, құнды пікірлер тек мақал мен мәтелдерде ғана емес, ауыз әдебиетінің барлық түрінде де бар. Әсіресе, ол батырлар жырынан айқын аңғарылады. Батырлар жырының көпшілігі басынан аяғына дейін патриоттық идеямен суарылған.
Негізгі жырлайтын тақырыбы да -- патриотизм -- Отан қорғау.
Бұлардың қайсысын алсақ та, батырлықты, ерлікті арман етеді.
Қайың ба екен, тал ма екен,
Айыр ма екен, нар ма екен,
Үйде туып, түзде өлген
Жігітте арман бар ма екен?! -- дейді.
Жамбыл, Нұрпейіс, Доскей, Нартай, Нұрлыбек т. б. ақындар да өзінен бұрынғы халық ақындарының осы ұлы дәстүрін бүгінгі заманымызға орай ілгері дамытып, кешегі соғыс жылдары өздерінің жалынды жырларымен жауынгерлерді отан қорғауға рухтандырып, жігерлендіреді.
Ауыз әдебиеті -- жазба әдебиеттің арғы атасы. Ол телегей-теңіз сөз маржандарына толы. Ауыз әдебиетінде асқан көркемдік бейнелер жасалған.
Халық ауыз әдебиетінің мол бастауынан сусындамаған, онан үйренбеген бірде-бір жазушы жоқ. Олар мол қазынаға орала береді, оралған сайын одан жаңа сөз кенін, бейнелі ой табады, шабыт алады.
Көркем сөз шеберлері халық ауыз әдебиеті шығармаларының сөз саптауы, сюжет, композиция құру, образ сомдау шеберлігінен ғана үйреніп коймайды, олар ауыз әдебиетінен нәр алып отырады. Ұлы Ыбырай мен Абай да халық ауыз әдебиетіне талай оралған, солардың негізінде жаңа шығармалар жазған.
Қазан төңкерісінен кейінгі жазушылар да ауыз әдебиетінің кейбір үлгілерін шығармашылықпен пайдалана отырып, соның негізінде жаңа туындылар жазды. Бұл ретте С. Мұқановтың Сұлушашын, Ғ. Мүсіреповтің Қозы Көрпеш -- Баян сұлуын, М. Әуезовтің Айман -- -Шолпан комедиясын, сол сияқты Е. Г. Брусиловскийдің Ер Тарғын операсын т. б. атауға болады.
Ауыз әдебиетінің көпшілігі халық мұңын жырлады, ел мүддесін көкседі. Сол дәуірдегі тенсіздікке, әр түрлі жолсыздыққа қалың көпшілік ауыз әдебиеті арқылы наразылығын білдірді. Сонымен қатар, ауыз әдебиеті халыққа тән мінездің айқын айнасы болды.
Ауыз әдебиетін, жыршы-жыраулар өнерін белгілі сөз зергері Мағжан Жұмабаев та: Көкшетаудың маңында туып-өскен Кең сабаның қорындай, Біртағаның баласы Орынбай, улы тілді, соқыр шөже Толыбай бидің ұлы Арыстан, үні зарлы Атығай, соқыр Тоғжан, терең ойлы Атығай шал, деп ауыз әдебиеті шығармаларын аса биік бағалаған.
Шын мәнісіндегі халық шығармасы -- ауыз әдебиетінің қай үлгісі болсын кертартпалықтан, сары уайымнан аулақ, оқушыларын күреске, қиыншылықты жеңіп шығып, жақсы өмір жасауға үндейді. [6, 7-8 б.].

1.2 Ауыз әдебиетінің бір түрі -тұрмыс-салт жырлары

Тұрмыс-салт жырларында халықтың өзіне тән тұрмыс-тіршілігі, шаруашылық кәсібі, түрлі әдет - ғұрпы, салт - санасы кең суреттеледі.
Тұрмыс-салт жырларының басты түрлері:
1. Еңбек және шаруашылық кәсібіне байланысты туған өлең-жырлар.
2. Әдет-ғұрыпқа байланысты туған өлең-жырлар.
Еңбек және шаруашылық кәсібіне байланысты туған өлең-жырларға жататындар -- төрт түлік мал және басқа жануарлар туралы, аңшылық туралы өлеңдер мен наурыз жыры.
Әдет-ғұрыпқа, салтқа байланысты туған өлең-жырларға жататындар - -- той бастар, жар-жар, сыңсу, беташар, қоштасу, көңіл айту, естірту, жоқтау.
Еңбек және Адам баласының алға басуы, ой-санасының өсуі шаруашылық қоғамның экономикалық, тіршілік жағдайларына кәсібіне байланысты туған өлең - жырлар халықтың рухани мәдениеті, соның ішінде ауыз әдебиеті -- қоғамның экономикалық тіршілігінің көрінісі. Фольклорлық шығармалардың көпшілігінде, негізінен, адамдардың еңбегі сөз болады. Еңбек және шаруашылық кәсібіне байланысты өлең-жырлар да халықтың сол дәуірдегі тіршілік, кәсіп процесінде туып дамыды және өзі де соның ілгерілеуі үшін ықпал етті. Сонымен қатар, оларда өз дәуірінің дүниетанымы мен ой-санасының да елесі бар.
Тұрмыс-салт жырларының еңбек пен шаруашылық кәсібіне байланысты түрі көбіне төрт түлік малға арналған.
Төрт түлік мал -- қазақ халқының күн көрісінің, шаруашылығының негізгі саласы. Ол -- сауса сүт, сойса ет, кисе киім, мінсе көлік. Сондықтан халық малды аса қадірлеп, оны барынша бейнелеп отырған.
Төрт түлік мал туралы өлең-жырлардан сонау ескі заманның елесін көреміз. Ол кезде адам табиғат сырын түсінбей, сыртқы бір құдіретті күштерге табынып, жалбарынған. Өзі сырын ұқпаған табиғат құбылыс-тарының барлығының иесі, тәңірі бар деп түсінген.
Олар күнге, жерге, аруаққа сыйынып, құлшылық етіп бас ұрған, солар арқылы еңбегін жеңілдетіп, молшылыққа жетпек болған. Хайуанаттардың әрқайсысының иесі бар деп білуі де сондықтан. Қой атасы -- Шопан ата, түйе атасы -- Ойсыл қара, жылқы атасы -- Жылқышы ата (кейде Қамбар ата деп те айтылады), сиыр атасы -- Зеңгі баба деп, әрқайсысына жекелей ат қойған. Солардан медет тілеген. Шопан атадан: Тегене құйрық қошқарды, малды берсең, қойды бер, Жылқышы атадан: Айғыр берсең, байсалды, үйірі толған байталды, өңкей бие бер, сауған сайын иіген, Зеңгі бабадан: Сиыр берсең, сүтті бер өңкей мама, Ойсыл қарадан: Маң-маң басқан, маң басқан, шудаларын шаң басқан, төрт аяғын тең басқан түлік беруді тілейді. [7, 68-77 б.].

1.3 Мақал-мәтел, жұмбақтар, ертегілер мен аңыз әңгімелер

Мақал-мәтелдер -- ғасырлар шежіресі. Онда халық тарихы, оның әлеуметтік тіршілігі, ақыл-өнегесі мол көрініс тапқан.
Мақал-мәтелдер ой дәлдігімен, тереңдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленеді. Онда өмірдің сан алуан құбылыстарына баға беріліп, үлкен түйін жасалады, халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесі қорытылады.
Халық даналығы үлкен ойды аядай қалыпқа сыйғызып, асқан шеберлік танытқан. Көп сөз -- көмір, аз сөз -- алтын дегендей, мақал-мәтелдің өн бойынан поэзияға тән жинақылық, үнділік, саздылық, ұйқас, ырғақты кездестіреміз. Онда басы артық бір сөз болмайды. Барлығы өз орнында. Мақал-мәтелде бәрі екшелген, сұрыпталған, жымдаса ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.