Қазақстандағы этнопедагогикалық ойлардың даму тарихы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

І. КІРІСПЕ . . . 3

ІІ. Негізгі бөлім

Этнопедагогика ғылымының зерттелуіне шолу немесе ғылымның қалыптасуы туралы . . . 5

Қазақстандағы этнопедагогикалық ойлардың даму тарихы . . . 8Ежелгі дәуірдегі тәлім-тәрбиелік ойлар . . . 8Қазақ мемлекеті қалыптасқан ХҮ-ХІХ ғасырлардағы

ұлттық-педагогикалық ойлар . . . 10

Қазақстандағы ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың

басындағы этнопедагогикалық ойлар . . . 18

Кейінгі дәуірдегі этнопедагогикалық ойлардың дамуы . . . 30

2. 3 Мектептегі ұлттық тәрбие жұмысын дамыту жолдары . . . 37

ііі. ҚОРЫТЫНДЫ . . . 41

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 44

І. КІРІСПЕ

Қай заманда, қандай қоғамда болсын, алдында тұрған зор міндеттердің бірі - болашақ ұрпағын тәрбиелеу. Жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мен мәдениеті мол, саналы ұрпақ тәрбиелеуді әр халықтың салт-дәстүрі мен дамуындағы бағалы байлықтың нәрін біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге асыруға болады. Басқа халықтар сияқты қазақ елінің де ұрпақ тәрбиелеуде мол тәжірибесі, жиған-тергені, озық ойлары мен өзіндік ерекшеліктері бар. Осындай мол мұраның «дәнегін мәпелеп екпейінше» жастарды ізгілік пен парасаттылыққа тәрбиелеу мүмкін емес.

Зерттеу тақырыбы. Этнопедагогика ғылымының қалыптасу, даму тарихы.

Зерттеу обьектісі. Зерттеу жұмысының арқауы, өзегі - халықтық педагогикаға негізделген ғалымдар ойлары, еңбектері, пікірлері.

Зерттеу пәні. Халықтық педагогика туралы теориялық тұжырымдамаларды практикамен ұштастыру.

Зерттеу проблемасы. Халықтың жазбаша жазылмаған, бірақ ұрпақ есінде мәңгілікке сақталып, бір ұрпақтан екінші ұрпаққа ауызша жалғасып келген нақыл-өсиет, өнеге-қағида болып таралып келген тәлім-тәрбие тағылымының бай мұрасы бар. Ол халықтық педагогика деп аталады. Халықтық педагогика - отбасылық тәрбиеден басталып, ел-жұрт, ауыл-аймақ, тіпті бүкілхалықтық қарым-қатынастан берік орын алған тәлім-тәрбиенің түрі. Ендеше, халық педагогикасы қоғам дамуының барлық сатыларынан өтіп, тәжірибеде жүйеленіп, ғылыми педагогикалық дәрежеге жеткенше, ұрпақ тәрбиесінің қайнар көзі, алтын діңгегі болып келгені даусыз. Міне, сол себептен де халық педагогикасы мен ғылыми педагогиканың өзара сабақтастығы және ұстанымдық-идеялық үндестігі туындайды. Сонымен қатар, халықтың өз тарихы болғандықтан, оның этникалық тұрғыдан дамуы бірге сабақтасып жүреді. Осы тұрғыдан үнемі зерттеудің мәні зор. Тақырыптың өзектілігі де - осында.

Зерттеу мақсаты. Әр халықтың қалыптасу, даму тарихында сол халықтың зиялы қауымы шешуші рөл атқарса, ал бүкіл бір мемлекеттің дамуында этностардың өзара байланысының мәні зор. Әр этностың өзіне тән материалдық мәдени байлықтары және олардың өзіндік ерекшеліктері бар. Археологтар тапқан мәдени қазба ескерткіштер көмегімен этностар мәдениетінің гүлденуін немесе құлдырауын анық аңғаруға болады. Этнологиялық, этнографиялық тұрғыда қарастырылған зерттеулерге сүйене отырып, этностар мәдениеті жөнінде бүгінгі ұрпаққа тәлім-тәрбие беруге болады. Сондай зерттеу қорытындылары арқылы әр ұлттың мәдениетіндегі, салт-дәстүріндегі ерекшеліктерді айқын байқау қиын емес. Ал ұлт мәдениеті арқылы келер ұрпақты жан-жақты дамыту мен тәрбиелеу ісі - этнопедагогика ғылымының негізгі мақсаты.

Зерттеу міндеті. Халықтық педагогика - тәлім-тәрбиелік ой-пікірдің бастауы, халықтың рухани мұрасы.

Этнопедагогика - халықтық тәлім-тәрбиені, оның тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы ғылым саласы.

Ендеше, бұл ғылымның да ғылым болып қалыптасу, даму тарихы бар. Осы мәселе тұрғысынан зерттеп-зерделеу біздің курстық жұмысымыздың негізгі міндеті болмақ. Осы орайда тәрбие мен білім беруде этнопедагогика элементтерін мүмкіндігінше өмірде өз керегіне жарата білген ұлтымыздың зиялы қауымы, ағартушыларымыздың еңбектерін қарастырып, ой-пікірлерін бір арнаға тоғыстыру міндеті көзделіп отыр.

Зерттеу болжамы. Шағын зерттеу жұмысымыздағы келтірілген ой-пікірлер мен ұсыныстар (практикалық тұрғыдағы) келешекте ұлтттық мүддеміздің жоғары деңгейге көтерілуіне тамшыдай болса да үлес береді деп сенеміз.

ІІ. Негізгі бөлім

2. 1. ЭТНОПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНЫҢ

ЗЕРТТЕЛУІНЕ ШОЛУ

Г. Волков, К. Қожахметовалардың басқаруымен жарық көрген «Қазақстан халқының этнопедагогикасы» авторлар ұжымы еңбегінде «Біз этнопедагогиканы педагогикалық ғылымдардың құрамдас бөлігі ретінде қарастырамыз. Ол этнография, этнофилософия, этникалық мәдениет және этнопсихология ғылымдарының тоғысында қалыптасқан педагогика ғылымының бір саласы. Этнопедагогиканың зерттеу пәні отбасы өмірінде және білім беру мекемелеріндегі үздіксіз іске асатын этникалық тәрбие жүйесі болып табылады» деп көрсетеді (1) .

Сонымен қатар ғалымдар «этникалық» деген ұғымды айтқанда оқыту мен тәрбие саласындағы этникалық сананы, ұлттық психикалық ерекшелігін, мәдениеті, тілі мен дәстүріндегі өзіндік ерекшеліктерді есепке алу деп түсіндіреді. Демек, қазақ этнопедагогикасы ғылым саласында қазақ этносының тарихи дамуы сатысында оның наным-сенім, мәдениет, тілі, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі әсерінен қалыптасқан, қазақтың этникалық тәрбие ерекшеліктерін зерттеу деп түсінуіміз керек екен. Осындай байланыс тұрғысында білім беру үрдісі күрделі тарихи және этнопедагогикалық құбылыс ретінде қарастырылады. Ол тарихи, әлеуметтік, психологиялық, этномәдениеттік құбылыстар бірлігі, оқушы тұлғасының қалыптасуы, өз этносы және өзіндік ұлттық ерекшеліктері негізінде әлемді қабылдауы болып табылады.

Ең бастысы, халық педагогикасы ғылыми педагогиканың ережелері мен заңдылықтарының қалыптасуына бастау бұлақ болған. Демек, қай ғылымның болсын, логикалық құрылымымен бірге тұрақты ғылыми терминдері болатыны сияқты этнопедагогиканың да белгілі терминдері бар.

Г. Волков, К. . Қожахметова. Қазақстан халқының этнопедагогикасы. - 58-б.

Олар - шәкірт, ұстаз, оқыту, тәрбие беру, өзін-өзі тәрбиелеу, қайта тәрбиелеу, үлгі-өнеге көрсету, ақыл-өсиет айту, әдеттендіру, жаттықтыру және т. б. Ал тәрбие түрлеріне мыналар кіреді: дене, еңбек, экономикалық, ақыл-ой, әсемдік, экологиялық, адамгершілік, ерлікке, ұлтжандылыққа тәрбиелеу, ұл және қыз тәрбиесі.

Профессор С. Қалиев қазақ этнопедагогикасының өзіндік ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда зерттеп анықтауда П. Плеханов ұсынған төмендегідей әдіснамалық қағидаларды басшылыққа алған жөн деп есептейді. Олар мына төмендегілер:

идеялардың (ой-пікірлердің) жалпы қоғамның әлеуметтік даму үрдісіне тәуелді екендігін анықтау;
ғылымның, әлеуметтік психологияның, әдебиеттің, өнердің даму тарихын қоғамның даму үрдісімен ұштастыра қарастыру;
тарихтың әр кезінде ғылымның даму барысы біркелкі болмайтынын және әр елдің саяси, экономикалық, кәсіби, мәдени, психологиялық өзіндік ерекшелігінің бар екенін ескеру.

Сонымен бірге ғалым бұл талаптармен қатар тарихи-педагогикалық зерттеулерге қойылатын маңызды әдіснамалық талаптардың бірі: деректердің барлық түрін кешенді пайдалану, солар арқылы бір-бірін тексеру, толықтыру, барлық деректерді салыстыра отырып жинақтау, оларды зерттеуде шектес ғылымдардың (антропология, тарих, этнология, фольклористика, логика, психология, социология, археология) зерттеу әдістер жиынтығын кешенді түрде пайдалану, деректерді талдап, педагогикалық тұрғыда түсіндіру қажет екенін атап көрсетеді (1) .

«Этнос» гректің - etnos - тайпа, халық деген сөзінен шыққан. Ғылымда «халық» терминінің орнына «этнос» термині орынды қолданыла

С. Қалиев. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. А., «Рауан», 1998.

бастады. Сондай-ақ, біз ғылыми-педагогикалық еңбектерді зерделей келе, этнос ұғымына ең алғаш ғылыми дәйекті анықтама берген тарихшы ғалым Л. Гумилев екеніне көз жеткіздік. Л. Гумилев соңғы уақытқа дейінгі этнос ұғымына берілген әр түрлі анықтама-түсініктердің болғанын айта келіп, оларды төмендегідей алты топқа жіктейді.

Біреулер «этнос дегеніміз - шығу тегі бір халықтар» десе, келесі бір ғалымдар «этнос - тілдің бірлігіне негізделген мәдениеттің тууы» дейді. Үшіншілері «этнос - бір-біріне ұқсас адамдар тобы» десе, төртіншілері «этнос - сана-сезімдері бір адамдар тобы» дейді. Ал бесіншілері «этнос - белгілі бір қоғамдық формациядағы адамдардың шартты түрде топтасқан тобы» десе, алтыншылары «этнос - табиғаттың сыйы, этнос - әлеуметтік категория» деп жіктеп береді.

Сондай-ақ Л. Гумилев осындай түрлі көзқарастарды зерттеп, қорыта келе, олардың ішінен үш түрлі көзқарасты бөліп қарастыруды ұсынады. Олар:

В. Анучкин бастаған ғалымдар тобының «бірыңғай географиялық жағдайда этнос мүшелерінің бірлесіп еңбек етуі олардың табиғи тіршілік заңдылығын туғызды» деп қарауы;
С. Токарев, А. Агеев, И. Козлов сияқты тарихшылар мен этнографтардың этносты адам баласының әлеуметтік бірлестігінен туған феномен деп есептеуі;
Л. Гумилев, М. Артамонов бастаған үшінші ғалымдар тобының «адамның шығу тегін зерттеу үрдісінде материяның қоғамдық және табиғи-диалектикалық даму заңдылықтарын, механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық қозғалу формасы мен қоғамдық-формациялық даму өзгерістерін кешенді түрде алып қарастырған жөн» деген көзқарастары (1) .

Профессор С. Қалиев өзінің «Қазақ этнопедагогикасының теориялық

Гумилев Л. Как возникают и исчезают народы? Л., 1984.

негіздері мен тарихы» еңбегінде этностар тарихын зерттеудің ғылыми-әдіснамалық негіздері мен қазақ этнопедагогикасының туу тарихы мен бүгінгі күнгі өзекті мәселелеріне жан-жақты ғылыми-педагогикалық тұрғыда терең талдау жасаған. Және ол еңбекте «қазақ» атауының этимологиялық мәніне тоқтала отырып, халық тәлімінің тарихи кезеңдерін шартты түрде 8 кезеңге бөліп қарастырған дұрыс деген пікір білдірген.

Мәселен, алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі тәрбие. Мұнда тәрбие жас пен жыныс ерекшеліктеріне қарай қоғамдық сипатқа ие болды.

Екінші кезеңді сақтар мен ғұндар империяларының мәдени-жауынгердік тәрбие дәстүрлері кезеңі деп атаған. Онда өз ұрпақтарын ерлікке және қолөнер еңбегіне тәрбиелеуге басымдық танытқан.

Үшінші кезең - Ұлы Түркі қағанаты және оның тәлімдік-танымдық мұрагерлері, бұл кезең 6-9 ғғ. қамтиды деп көрсеткен.

Төртінші кезең - Араб-шығыс мәдениетініңқазақ даласына тарауы, орта ғасыр оқымыстыларының тәлімгерлік ой-пікірлері деп топтап, бұл 10-15 ғғ. қамтиды делінген.

Бесінші кезең - Қазақ хандығы тұсындағы ұлттық тәлім-тәрбие, яғни жыраулар поэзиясындағы тәлімдік ойлар.

Алтыншы кезең - Ресей отаршылдығына қарсы қазақ даласындағы ұлт-азаттық қозғалыстар және ағартушылық-демократиялық идеялардың өркен жаюы.

Жетінші кезең - Кеңестік дәуірдегі қазақ педагогикасының ғылым ретінде дамып қалыптасуы.

Сегізінші кезең - егеменді Қазақстан Республикасында ұлттық тәлім-тәрбиенің қайта жандануы (1) .

Қазақ этнопедагогикасының ғылыми-теориялық мәселелерін сөз етпес бұрын біз, алдымен, этнопедагогикалық түсініктерге берілген анықтамаларға тоқталып, олардың ара-жігін анықтап алуды жөн көрдік.

Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. Алматы, «Рауан», 1998.

Өйткені, ұлттық тәлім-тәрбие туралы әңгіме қозғағанда халықтық педагогика деп көп айтамыз. Ал осы халықтық педагогика дегеніміз не, ол этнопедагогикамен синоним ұғым ба, әлдеқандай айырмашылық бар ма? Осыған тоқталып көрейік. Педагогикалық энциклопедияға жүгінсек, онда «халық педагогикасы» деген ұғымды зерттеушілер бір-біріне қарама-қайшы төрт тұрғыдан қарастырып жүр. Олар: 1) халықтың санасына тән рухани құбылыс (феномен) ; 2) әр халықтың педагогикалық тәжірибесі; 3) халықтың педагогикалық ойлары мен іс-әрекетінің бірлігі; 4) халық тәрбиесі туралы ғылым. Халық педагогикасы дегеніміз - ұлттар мен ұлыстардың әлденеше ғасырға созылған ұрпақ тәрбиесіндегі ұлттық әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерінің, мәдени ойлау үрдісінің эмпирикалық негіздегі озық үлгілерінің жиынтығы. Халық педагогикасының негізгі түйіні - еңбек тәрбиесі және өндірістік білім, дағды, шеберліктерді жас ұрпақтың бойына дарытып, адамгершілік, имандылық рухында тәрбие беру » деп жазылған (1) .

Белгілі ғалым Е. Христова өзінің «Об уточнении понятийного аппарата этнопедагогики» деген мақаласында «халық педагогикасын - халықтың таптық, педагогикалық санасы деп, ал дәстүрлі педагогиканы - белгілі ұлттық педагогиканың санасы ретінде қарастырған орынды» деген пікір айтады (2) . Г. Виноградов пікірінше, халық педагогикасын педагогикалық теория емес, педагогикалық практика, халықтың бала тәрбиелеу тәжірибесі ретінде қарастырған жөн (2) .

Этнопедагогика ұғымына тұңғыш рет дәйекті, ғылыми анықтама берген ғалым Г. Волков «Халық педагогикасы - халықтың ауыз әдебиетінде, салт-дәстүрлерінде, ырымдарында, балалар ойындары мен ойыншықтарында мәңгі қалған педагогикалық мағлұматтар мен тәрбиелеу тәжірибесінің

Педагогическая энциклопедия. М., 1-4т. 1966-1968.
Очерки истории школы и педагогические мысли народов СССР с древнейшихвремен до конца ХҮІІІ в. М., 1989.

жиынтығы» . . . «Халық педагогикасы - халыққа қажет қасиеттерді қалыптастыру үшін пайдаланылатын педагогикалық мақсаттың, міндеттердің, әдіс-құралдардың, тәсілдердің жиынтығы мен өзара байланысы» дейді (1) .

Халық педагогикасы тәрбиені еңбек пен өнерге негіздей жүргізді. Тек бертін келе ғана оқу-білім дамып, ғылым мен техника өрістей бастаған кезеңде ғылыми педагогика дүниеге келді.

Қорыта келгенде, этнос ұғымына мынадай анықтама берер едік: «Этнос - белгілі бір уақыт аралығында қалыптасқан тілі, ділі, діні, мәдениеті, әдет-ғұрпы бар ұлт, халық».

2. . 2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭТНОПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙЛАРДЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ

Қазақстандағы этнопедагогикалық ойлардың даму тарихы қазақтың жазу мәдениеті негіздерімен байланысты (руна жазуы, кириллица жазуы) . Ұлттық (этностық) тәлім-тәрбие негіздері ежелгі тас жазуынан көрінеді.

Қазақстандағы этнопедагогикалық ойлардың даму тарихын мына төмендегіше жүйелеп көрсетуге болады:

1. Ежелгі дәуірдегі тәлім-тәрбиелік ойлар. Бұл дәуірдегі ағартушылық негіздер - қазақ халқының ұлт-тайпаларының ерте кездегі жалпы түркі тектес ру-тайпалармен бірге жасаған тәлім-тәрбиелік нұсқалары: жазбаша қалдырған өсиет-өнегелері.

2. Қазақ мемлекеті қалыптасқан ХҮ-ХІХ ғасырлардағы ұлттық-педагогикалық ойлар.

3. Қазақстандағы ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы этнопедагогикалық ойлар.

4. Кейінгі дәуірдегі этнопедагогикалық ойлардың дамуы.

2. 2. 1. Ежелгі дәуірдегі тәлім-тәрбиелік ойлар

Ежелгі дәстүрдегі қазақтың ағартушылық негіздерін сөз еткенде ҮІ-ІХ ғасырдағы көне түркі ескерткіштерін, яғни Орхон жазба ескерткіштерін - «Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк жазбалары», «Оғызнаме» дастаны, «Қорқыт ата» кітабы, Әбу Насыр әл-Фарабидің педагогикалық еңбектерін атап, ол негіздердің мәнін ашуға міндеттіміз.

Қазақ жерінде Х-ХІІ ғасыр арасында өркениеттік серпіліс болып, ірі қалалардың саны көбейіп, сол қалалардағы ағартушылық іс-әрекеттер мен ой-мақсаттардың алтын қазынасы ретінде Жүсіп Баласағұнидің «Құтадғу біліг» («Құтты білік»), Қожа Ахмет Иассауидің «Диуани Хикмат» («Даналық кітабы»), Ахмет Иүгінекидің «Хибатул - халайық» («Ақиқат сыйы») және бүкіл түркі халықтарының тілін зерттеп, сөздігін жасаған Махмұт Қашғаридің «Диуани Лұғат ат-түрк» («Түркі тілдерінің сөздігі») сияқты ұстаздық еңбектер пайда болды.

ХІІІ-ХІҮ ғасырда - «Кодекс Куманикус» («Қыпшақ тілінің сөздігі») және Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди», Қадырғали Жалайырдың «Жамиғат - тауарих», Зихириддин Бабырдың «Бабырнаме» шығармалары мен жыраулар поэзиясының тарихтану және ағартушылық, тәрбиелік мәні зор болды.

Мәселен, Күлтегін жазуының авторы - Иоллығ-тегін Түрік қағанатының бұрынғы дәстүрін өз замандастарына тәлімдік мұрат етіп көрсетіп, Күлтегін қағанның елді ел еткен ерлігі мен даналығын болашақ ұрпаққа үлгі етеді. «Күлтегін», «Білге қаған», «Тоныкөк» жырларында тәрбиелік мәні зор қанатты сөздер, мақал-мәтелдер жиі қолданылады. Мысалы: «Жұқаны бүктеу - оңай», «Жіңішкені үзу - оңай», «Қара арғымақ арыса, қарға адым жер мұң болар», «Есіл көзден нұр тайса, бір көруге зар болар», «Өлімнен ұят күшті» т. б. Жырдағы уағыз, өсиет, нақыл сөздер халықтық педагогиканың қастерлі тәрбиелік құралы ретінде ауыз әдебиетіне сіңісіп кеткен.

Сол сияқты Қорқыт атаның «Қорқыт ата кітабы» мұрасы дүние жүзіне таралған. Осы еңбекте айтылған нақыл сөздер, тәрбиелік мәні зор сөздер бүгінге дейін жетіп, әлі күнге халық аузында сақталып келеді. «Қорқыт ата кітабындағы» батырлық жырлар арқылы ақын жастарды ерлікке тәрбиелейді («Бәмсі-Байрақ» жыры, т. б. ) . Кітаптағы «Ат тұяқты келеді, ақын тілді келеді», «Есекке қанша жүген салғанмен ат болмас», «Анасыз қыз ақылға жарымас, әкесіз ұл сыйға жарымас», «Тәкаппарды тәңір сүймес», «Өтірік сөз өрге баспайды»т. б. мақалдары арқылы оқушыны адамгершілікке, әдептілікке, имандылыққа тәрбиелейді. Атақты жырау, ұлы күйші оғыз-қыпшақ елінің данышпан ақылгөйі Қорқыт ата өзінің жырлары арқылы ұрпақтарын алаауыздықтан аулақ болуға, еңбекті құрметтеуге, ерліктің қадірін білуге, батырлыққа бейімдейді.

Дүниетанымдық, тәлім-тәрбиелік мәні зор ұлттық (этностық) педагогикамыздың бастауы болып табылатын Қорқыт атаның жырлары мен өсиет сөздері, күйлері мен аңыз-әңгімелері жалпы адамзаттық тәрбие ұлағаттарына үлкен үлес болып қосылады. Қорқыт ата - халық ұстазы. Әулие атамыздың асыл мұраларын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, қасиетті еңбегінің қадірін арттырып, қастерлей береміз. Өйткені, ол этностық (ұлттық) тәлім-тәрбиенің алтын бастауы деп білеміз.

Ал, ғылыми бағыттың бастаушысы Әл Фараби де - тәрбие мәселесі туралы сөз етіп кеткен ғалымдардың бірі. Ол еңбегінде: « . . . Тәрбиелеу дегеніміз - халықтардың бойына білімге негізделген этикалық игіліктер мен өнерлерді дарыту деген сөз. Адамның өз ожданы алдында адал, шыншыл болуы адал, өзіне-өзі қасиетті болуынан, жүріс-тұрысы ізетті болуынан ғана туады. Адамның әуелден тоқымашы . . . болып тумайтыны сияқты қайырымдылық пен жаман қылық та әуел бастан жаратылысынан дарымайды . . . Сөз жүзінде емес, мінез-құлықты іс жүзінде шыңдау арқылы іске асыруға болады», - деп көрсетеді.

Сол сияқты түркі ғалымы Махмұд Қашғари түркі тіл ғылымының негізін қалаумен қатар, халық педагогикасының тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, оның мәйектерін кейінгі ұрпаққа кітап беттерінде қалдырған ғұламаның ағартушылық ойлары, еңбектері ұшан-теңіз болуы мүмкін, ал бізге жеткен бір кітабының өзі («Диуани лұғат ат-түрк») - біздің халықтың ұлттық тәлім-тәрбиесінің арғы тегін көрсететін құнды дүние. Оның тәлім-тәрбиелік маңызы арта береді.

Бұдан басқа түркі тілдес халықтардың ойшылдары Жүсіп Баласағұни («Құтадғу біліг»), Ахмет Иүгінеки («Ақиқат сыйы»), Ахмет Иассауи («Диуани хикмат») т. с. с. өз еңбектерінде тәлім-тәрбие мәселесін тілге тиек етіп кеткен. Бұдан біз қай уақытта болмасын, халық, ұлт болып қалыптасқаннан кейін оның тәрбиесі алдыңғы орында тұратындығын байқаймыз.

2. 2. 2. Қазақ мемлекеті қалыптасқан ХҮ-ХІХ ғасырлардағы ұлттық-педагогикалық ойлар

Шоқан Уәлиханов (1835 - 1865) қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының, фольклорлық шығармаларының шығу тарихы мен тәлімдік мәнін тұңғыш рет зерттеп, ғылыми еңбек жазған, қазақ мәдениетін орыс, батыс ғалымдарына танытуда ерекше еңбек еткен тұңғыш ғалым болды. Қысқа өмірінде ғылымның әр саласынан қалдырған еңбектерінің маңызы ерекше.

Жастайынан еуропаша білім алып өскен Ш. Уәлихановтың қазақ халқының салт-дәстүрлері мен мәдениетін, тарихын жетік білуіне әжесі Айғаным (Шыңғыстың шешесі, Уәлидің тоқалы) себепші болған. Шоқан он жасына дейін өзінің туған ауылында әжесі Айғаным мен әкесі - аға сұлтан Шыңғыстың тәрбиесінде болады. Уәли, Шыңғыс ауылдары қазақтың ақын-әнші, сал-сері, өлеңші-жыршы, күйші, бақсы-балгер, құсбегі-саяткер сияқты өнер қуған қауымның жиі жиналып, өнер сайысына түсетін ортасы болған. Орынбай, Жанақ, Шөже, Нысанбай сияқты айтыс ақындары, Біржан, Ақан, Үкілі Ыбырай сияқты жезтаңдай әнші-ақындар, Тәттімбет, Тоқа, Қанқожа сияқты күйші-композиторлар Абылай тұқымының маңына үйіріліп, өз өнерлерін дүйім жұртқа жайған. Міне, осындай той-думан, өлең-жыр, аңыз-ертегі, айтыс өнерінің ортасында өскен Шоқанның қазақтың салт-дәстүрлері мен өлең-жырларын жетік біліп, зейін қоя зерттеуі табиғи заңды құбылыс.

Қазақтың халық поэзиясы мен ертегілерінің, аңыз-әңгімелерінің нұсқаларын жинау жөнінде Шыңғысқа өтініш айтып, сібір қазақтарының Шекаралық комиссиясының сол тұстағы бастығы полковник Ладыженскийдің атынан жазған декабрист В. И. Штейнгельдің хаты біздің күндерімізге дейін сақталған.

Ладыженскийдің өтінішін орындау ниетімен Шыңғыс әйгілі ақындар мен жыршыларды талай рет өз үйіне шақыртып, қазақтың өлең-жырлары мен аңыздарын Шоқанға жаздырып алып, Омбыға жіберіп отырған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.