Ян Амос Коменский - Еуропа педагогикасының негізін салушы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Педагогика ғылымы туралы түсінік 5
1.1Педагогика нысаны, пəні жəне қызметтер 5
1.2Педагогиканың шығуы және дамуы, педагогикалық ғылымдар жүйесі 9
1.3Педагогика ғылымының салалары, педагогикалық зерттеу әдістері 14
және оның басқа ғылымдармен байланысы
2 Ян Амос Коменский - Еуропа педагогикасының негізін салушы 23
2.1Я.А.Коменскийдің қысқаша ғұмырнамалық деректері 23
2.2Я.А.Коменскийдің көзқарасының қалыптастыруы педагогикалық 25
теориясының маңызы
2.3Я.А.Коменскийдің тәрбие, оқыту теориясы туралы 27
Қорытынды 34
Пайдаланған әдебиеттертізімі 35
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: XVII ғасырда педагогика статус алып,
өзінше ғылым болып бөлініп шыққаннан кейін Чехияның ұлы педагогі Я. А.
Коменскийдің (1592-1670) беделі және еңбектерімен әрі қарай бекіп, дами
түсті. Осы кезден бастап Коменскийдің теориялық ой-пікірлері педагогиканы
дамытып, ол күні бүгінге дейін ғылыми маңызын жоғалтқан жоқ. Содан бастап,
ол дүниежүзілік аренаға шығып педагогикаға әлем жұртшылығының назарын
аударды, қолдау тапты.
Коменскийдің педагогика туралы алғашқы еңбегі 1630 жылы отбасында
тәрбиелейтін аналар мен бала күтетін адамдарға арналды.
Педагогика бұл - адамзат ғылымының ең ежелгі және қоғам дамуының ажырамас
саласы болып табылады. Педагогика деген ұғым көне грек елдерінде б.э.б.
2,5 жылда пайда болған дейді. Педагогика деген сөз, яғни термин, көне грек
тілінен шыққан, ол балаларды ертіп жүру, баланы жетектеп мектепке апаруы
деген сөз. Анығырақ айтатын болсақ, "Педагогика" термині гректің екі
сөзінен: "пайс" - балалар және "эгейн" - баланы басқару, тәрбиелеу,
жетектеу, бағу ұғымдарынан шыққан.
Адам өмір бойы тәрбиеленеді және қайта тәрбиеленеді. Педагогика -
бала жайындағы ғылым, олай болса ол ұрпақ тәрбиесі жайындағы ілім. Адам
баласының ұрпағы үнемі жаңарып, өзгеріп отырғандықтан, педагогика ілімі де
үнемі өзгеріп отырады.
Коменский тек ақылды адамдар тәрбиелеу емес, жеке тұлғаны түгелдей
дамыту оқудың ең басты міндеті — деп есептеді. Тәрбиенің рөлін жоғары
бағалаған педагог Адам тек тәрбие арқылы ғана адам болады, Адам болу
үшін ол білім алуы тиіс, Білімділер нағыз адам — деді. Iлім
-нравтылықтың спутнигі — деді педагог. Оның жүйесінің негізі — ақыл-ой,
нравтық, діни тәрбиені жүзеге асыру. Оның айтуынша, ақыл-ой тәрбиесі ақылды
еңбектің жемісі. Коменский білім алу тек жастардың ғана міндеті емес,
барлық адам оқуы, үйренуі қажет — деді.
Коменский мектепке арнап бірнеше оқулықтар жазды, оның мақсаты
балаларға өмірдің тұтас картинасын беру. Оның ғылыми еңбектері, оны бүкіл
Еуропаға және жер жүзіне танытты. Ол іс жүзінде оқуды ғылымға айнал-дырды.
Оның педагогикалық әдістері революциялық маңыз алды. Оқуды түбегейлі
өзгертті.
Коменский педагогика тарихында аса көрнекті орын алды. Оны ғылыми,
теориялық маңызын жоғалтқан жоқ. Оның принциптері, әдістері мен
әдістемеліктері, оқыту формалары, мысалы, сынып-сабақ жүйесі —
педагогиканың теориялық негізі болып сақталып қалды.
Зерттеу тақырыбының мақсаты: Коменскийдің педагогикалық жүйесін
толық және дәлелді түрде баяндау.
Зерттеу тақырыбының міндеті:
1. Коменскиий туралы мәліметтер жинау
2. Коменскийдің педагогикалық жүйесін зерттеу
3. Коменскийдің педагогикалық теориясының маңызын зерттеу
Зерттеу тақырыбының обьектісі: Оқытушы мен оқушы.
Зерттеу тақырыбының пәні: Коменский педагогика ғылымының негізін
салушы
Курстық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде,
зерттеу мақсаты, зерттеу міндеттері, зерттеу обьектісі, зерттеу пәні.
Бірінші бөлім Педагогика ғылымы туралы түсінік,- деп аталады. Бұнда жалпы
педагогика туралы және де педагогика ұғымындағы тәрбие әдістері мен
қызметтері жайында айтылады. Ян Амос Коменский - Еуропа педагогикасының
негізін салушы атты екінші бөлімде Амос Ян Коменскийдің педагогикалық
зерттеулері жөнінде мәліметтер беріледі. Қорытындыда зерттеу проблемасы
бойынша жасалған тұжырымдар мен ұсыныстар беріледі.
1 ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІКымы туралы түсінік
1.1Педагогика нысаны, пəні жəне қызметтер
Педагогиканың философиядан бөлініп, өз алдына ғылыми жүйеге келуі ұлы
чех педагогы Ян Амос Коменскийдің (1592-1670) есімімен байланысты.
Педагогика - жалпы адам тәрбиесі жайындағы ғылым . Ал тәрбие -
жастарды әлеуметтік өмірге және еңбекке даярлап, оларға қоғамдық тарихи
тәжірибені үйрету процесі. Қазіргі кезде тәрбиенің ықпал жасау аясы кеңейе
тусуде. Сондықтан "педагогика - бала тәрбиесі жайындағы ғылым", -деп шек
қоюға болмайды. Педагогиканың ғылыми таным саласы - тәрбие. Педагогика
қоғамдық өмірдегі тәрбиенің мәні мен рөлін анықтайды. Педгогика пәнін толық
түсіну үшін ең алдымен негізгі педагогикалық ұғымдарды қарастырайық.
Әрбір ғылымның өзіне тән зерттейтін саласы және ғылыми ұғымдары бар.
Мысалы, философиядағы ұғымдарға "болмыс", "материя", "қозғалыс"; саяси
экономияда- "қоғамның өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастары", ал
педагогикада - "тәрбие", "білім беру", "оқыту"жатады.
Педагогикалық ұғымдар арқылы педагогикалық құбылыстарды, олардың
байланысын танимыз.Педагогикалық ұғымдардың бірі - тәрбие.Тәрбие дегеніміз
- адамдарды қоғамдық өмірге және өнімді еңбекке дайындау мақсатын көздеп,
жаңа ұрпаққа қоғамдық-тарихи тежірибені беру процесі. Тәрбие ұғымы кең
мағынада әлеуметтік қоғамдағы құбылыс ретінде барлық тәрбие салаларын, атап
айтсақ: отбасы, мектепке дегіінга мекеме, оқу тәрбие орындары, еңбек ұжымы,
ақпарат құралдары, баспа орындарын қамтиды. Біздің мемлекетте бұл салалар
қоғамдық, мемлекеттік мақсатқа қызмет етеді.
Кең мағынада деген ұғымда бүкіл сыртқы әсерлердің, адамды қоршап тұрған,
табиғи және әлеуметтік ортаның, тәрбиешілердің мақсатты іс-әрекеттерінің
ықпалымен адамды қалыптастыру.
"Тәрбие" ұғымы тар мағынада "Тәрбиеші тәрбиелейді", кең мағынада
"Өмір тәрбиелейді' деп қолданудың тәрбие жайлы ұғымды анықтауда зор мәні
бар.Тәрбие - тар мағынада жеке тәрбиелік міндетті шешуге, жеке адамның
белгілі бір қасиетін қалыптастыруға, меселен, эстетикалық талғамын
тәрбиелеуге бағытталған жұмыс.Тәрбие жаңа ұрпақты өмірге, еңбекке дайындау
арқылы коғамның алға қарай дамуын қамтамасыз ететін процесс. Тәрбие
-педагогикалық кең мағынада қоғамның арнайы бөлінген адамдары - мұғалім,
педагог, тәрбиешілердің басқаруымен жүргізілетін мақсатты үрдіс. Олар
арнайы тәрбие жұмысын ұйымдастырып, жеке адамның қалыптасуына ықпал
жасайтын жиынтық факторларды пайдалана отырып әрекше әдіс-тәсілдерді
қолданады.
Тәрбие жайлы әр түрлі теориялар мен пікірлер айтылып келеді. Тәрбиені
ересек адамдардың балаларға ықпал жасауы деп түсіндіруішілер де бар. Бұл
жағдайда бала енжар объект түрінде қарастырылады. Ол педагогикалық
процестің субъектісі бола алмайды, яғни, өздігінен ойланып, белсенді іс-
әрекет жасай алмайды. Бұдан тәрбиеге бір жақты анықтама беру байқалады.
Білім беру - табиғат пен қоғам жайында жинақталған білім жүйесін жеке
адамның меңгеруі және оны өмірде тиімді етіп қолдана білуі.Білім беру
ұғымын педагогикаға тұңғыш енгізген И. Песталоцци [ 1 ] .Білім беру - оқыту
мен тәрбие жұмысын біріктіретін және жеке бастық дамуына ықпал жасайтын
процесс.
Оқыту - білім берудің негізгі жолы. Оқыту екі жақты, бір текті
процесс:
1. Оқытушы оқушыларға білім беріп, іскерлік, дағдыға үйретеді.
2. Оқушы таным міндеттерін жете түсініп, жаңа білімді, іскерлікті, дағдыны
игереді және оларды өмірде колданады.
Ал адамның білім алуы тек оқыту процесінің нетижесі емес, оның; білім
алуына көпшілік ақпарат құралдары кино, радио, телехабар, т.б. ықпал
жасайды.
Сонымен бірге адамның "жетілуі", "даму", "өзін-өзі тәрбиелеу"
ұғымдары да педагогиканың зерттейтін меселелері саласын толықтырады.
Жеке адамның дамуы - бұл ішкі және сыртқы, басқарылатын, басқарылмайтын
және факторлардың ықпалымен жеке адамның қалыптасып жетілу процесі. Жеке
адамның дамуы мен жетілуінде мақсатты түрде жүргізілетін тәрбие және оқыту
шешуіні рөл атқарады.
Жеке адамның қалыптасуында өзін-өзі тәрбиелеудің маңызы зор. өзін-өзі
тәрбиелеу - адамның саналы түрде, белгілі бір мақсат көздеп өзінің бойына
қалыптастыратын қасиет, мінез-құлық дағдысына бағытталған жұмыс.
Негізгі педагогикалық, ұғымдар – тәрбие, білім беру, оқыту біріне-бірі
теуелді, табиғи байланысты. Бұл ұғымдар жастарды өмірге, тәжірибеге
дайындаудың басты құралы.
Білім, білімдену процесі тек педагогиканың ғана меншікті зерттеу
аймағы емес, оның зерттеуімен философия, əлеуметтану, жантану, экономика
жəне де басқа ғылымдар шұғылданады. Мысалы, экономист білім жүйесінде
өндірілген еңбек ресурстарының шынайы мүмкіндіктер деңгейін анықтай
отырып, олардың дайындығына жұмсалатын қаржы мөлшерін белгілеуге тырысады.
Социолог өз міндетіне орай білім жүйесінде дайындықтан өткен
адамдардың əлеуметтік ортаға икемдесу қабілеттері мен ғылыми-техникалық
үдеріске жəне əлеуметтік өзгерістер жолында ықпал ету мүмкіндіктерін
білгісі келеді.
Философ, өз кезегінде, ауқымдылау бағдарын негізге ала отырып, білім
саласының жалпы міндеттері мен мақсаттары жөніндегі сұрақтарға жауап
іздестіреді: Білімнің бүгінгі жайы қалай? Ол келешекте қандай болмақ?
Психолог білімді педагогикалық үдеріс ретінде қарастыра отырып, оның
психологиялық қырларына назар аударады. Саясаткер қоғам дамуының нақты
кезеңіндегі мемлекеттік білім саясатының тиімділік деңгейін тануға ұмтылады
т.с.с.
Əлеуметтік құбылыс болған білімді зерттеудегі əртүрлі ғылымдардың
қосқан үлесі, əлбетте, құнды да қажетті, бірақ олардың бəрі де адамның
күнделікті өсу жəне даму процестерімен байланысқан білімнің мəндік астарын
жəне сол даму процесіндегі педагог пен оқушы ықпалдастығы мен оған сəйкес
жүйелік құрылымдарды назардан тыс қалдырады. Солай болуы заңды да, себебі
аталған проблемалардың баршасы арнайы ғылым – педагогиканың зерттеу
нысандары.
Осыдан, педагогиканың пəні – арнайы əлеуметтік мекемелерде
(институттарда): отбасы, білім беру жəне мəдени-тəрбие орындарында –мақсат
бағдарлы ұйымдастырылған шынайы біртұтас педагогикалық процесс ретінде
көрінетін жүйеленген білім саласы. Бұл тұрғыдан педагогика əрбір адамның
бүкіл өмір бойы дамуының кепілі жəне құралы болған педагогикалық процестің
мəні мен мазмұнын, заңдары мен заңдылықтарын жəне оның бүгінгі бағыт-
бағдары мен болашақ өркендеу жолын зерттеуші ғылым жүйесін аңдатады. Осы
негізде педагогика тəлім-тəрбие процесінің ұйымдасу теориясы мен
технологиясын, педагог іс-əрекетін (педагогикалық қызметті) жəне
оқушылардың əрқилы оқу жұмыстарын жетілдірудің формалары мен əдістерін əрі
олар арасындағы оқу істері төңірегінде туындап отыратын қарым-қатынас,
ықпалдастық стратегиялары мен тəсілдерін нақтылап, ашып отырады.
Педагогика ғылымының қызметтері. Дербес ғылым ретінде танылған
педагогиканың қызметтері оның жоғарыда аталған пəндік сипаттарымен
сабақтас, яғни табиғи бірлікте іске асырылуы қажет теориялық жəне
технологиялық міндеттер.
Педагогиканың теориялық міндеттері үш деңгейде жүзеге асырылады:
- сипаттау немесе түсіндіру – озат əрі жаңашыл педагогикалық тəжірибені
зерттеу;
- анықтау (диагностикалық) – педагогикалық құбылыс жағдайын, педагог пен
оқушы іс-əрекеттерінің нəтижелілігі немесе тиімділігін жəне оларды
қамтамасыз етуші шарттар мен себептерді айқындап алу;
- болжау (прогноздау) – барша педагогикалық жағдаяттарды табиғи тұтастық
күйінде эксперименталды зерттеуден өткізу жəне оның негізінде сол
педагогикалық болмыстың жаңаланған моделін құрастыру.
Теориялық қызметтің болжау, болжастыру деңгейі педагогикалық
құбылыстардың мəнін ашу, педагогикалық процестің түп - төркінінде орын
алатын құбылыстарды таба білу, сонымен бірге болып қалуы мүмкін ықтималды
өзгерістерге ғылыми негіздеме бере алу сынды іс-əрекеттермен байланысты.
Осы деңгейде анықталған деректерге орай оқу жəне тəрбие теориясы анықталып,
білім беру практикасына жетекші рол атқарушы озық педагогикалық жүйе моделі
құрылады.
Педагогиканың технологиялық қызметтері де үш көрініс береді:
- жобалау (проекттеу) – педагогикалық іс - əрекет пен оның мазмұны əрі
сипатын қалыптастыру жəне реттеуге нұсқау болғандай теориялық тұжырымдар
мен анықтамаларды қамтыған қажетті əдістемелік материалдарды (оқу жоспары,
бағдарлама, оқулықтар мен оқу құралдары, педагогикалық ұсыныстар) жасауға
байланысты;
- жаңалау – тəрбие жəне білім беру тəжірибесін жетілдіру мен қайта түзу
мақсатына орай педагогика ғылымының замандық жетістіктерін мектеп өміріне
енгізе, пайдалану;
- ықпал таныту (рефлексивтік)жəне реттеу - түзетулер енгізу (коррекциялық)-
ғылыми зерттеу нəтижелерінің оқу - тəрбие ісіне болған əсер-ықпалын
бағалау жəне одан соңғы ғылыми теория мен тəжірибелік іс-əрекеттер
байланысына қажет болып қалатын реттеу-түзетулерді іске асыру.
Өзінің қоғамдық қызметтерді орындауға қажет қабілеттерінің дамуына
себепші болған əлеуметтену процесінде адам тұлғалық кемелдену сатысына
көтеріледі. Адамның əлеуметтенуі оның қоғамдағы ауыспалы жағдайлар мен
шарттарға икемдесе білуі ғана емес, ол өз ішіне жеке тұлғаның дамуы,
өзіндік танымы мен өз мүмкіндіктерін өз күшімен іске асыра алу сияқты
процестерді де қамтиды. Дегенмен, аталған процестерге байланысты
міндеттердің шешімі бірде мүдделі, жүйеленген болып, бүкіл қоғам, сол үшін
арнайы ұйымдастырылған мекемелердің қолдауымен жəне жеке адамның ынта-
ықыласына негізделсе, кейде кездейсоқ келеді. Ал осы əлеуметтенуге орай
жүргізілетін, нақты мақсатқа бағыттала ұйымдастырылған басқару процесі
білім (образование) деп аталады. Білім мəні – əр адамның өте күрделі
өзіндік басқару жүйесінің тиімділігін көтеру жəне оны жоғары моральдық жəне
азаматтық мұраттар рухында тəрбиелеу.
Өткенде де, қазіргі күнде де педагогика жөніндегі ғалымдар пікірі үш
бағытта өрбіген. Бірінші топ ғылым өкілдерінің ойынша педагогика адамзат
білімдерінің пəнаралық аймағын құрайды. Осыдан мұндай көзқарас
педагогиканың дербес теориялық ғылым екендігін, яғни педагогикалық
құбылыстардың идеялық түйіні боларын тіпті де мойындамайды. Бұл жағдайда
педагогикалық нысан ретінде əртүрлі күрделі болмыс объекттері (космос,
мəдениет, саясат жəне т.б.) қабылданары сөзсіз.
Ендігі ғалымдар тобы педагогиканың басқа ғылым салаларынан
(психология, жаратылыстану, əлеуметтану жəне т.б.) алынған білімдерді
жанама түрде пайдаланып, оқу жəне тəрбие аймағында туындайтын мəселелерді
шешуге икемдестірілген қолданбалы пəн рөлін таңдады. Бұлай болғанда
педагогикалық практиканың іске асуы мен өзгерістеріне тұғырлы тірек болар
тұтастай теориялық негіз қалыптасуы мүмкін емес. Мұндай педагогика мазмұны
педагогикалық құбылыстардың жеке тақырыптары жөніндегі кездейсоқ,
жүйеленбеген, байланыссыз деректер жиынтығы күйінде көрінері екінің біріне
аян.
Қазіргі кезеңде ғылым мен практикаға үшінші ғылыми тұжырым өз
тиімділігімен танылып отыр: педагогика- өзіндік нысаны мен зерт-теу пəніне
ие салыстырмалы дербес білім саласы.
Педагогика ғылымының нысандық ерекшелігі жөнінде батыл ой ұсынған
ғалым жəне практик А.С.Макаренко [ 2 ] болды. Оның пікірі: көпшілік
педагогика нысаны бала деп біледі, алайда бұл дұрыс емес. Ғылыми педагогика
зерттеулерінің объектісі– бұл педагогикалық дерек (құбылыс).
Дегенмен, бала, адам да зерттеуші назарынан тыс қалмайды. Керісінше,
адам жөніндегі ғылымдардың бірі болғандықтан, педагогика аталған
объекттердің тұлғалық дамуы мен қалыптасуына мақсатты бағдарланған саналы
іс-əрекеттер аймағын зерттейді. Осыдан, педагогика өз нысаны ретінде тек
өкілі (индивид) не оның психикасын қарастырмай (бұлар психология объекті),
оның дамуына байланысты педагогикалық-тəрбие құбылыстар жүйесін зерттеуге
алады. Сондықтан да педагогика нысаны деп қоғамның мақсатты бағдарланған іс-
əрекеттері үдерісінде дара адам дамуына себепкер болған болмыс құбылыстарын
айтамыз. Бұл құбылыстар педагогика ғылымында білімдену (образование)
атамасымен белгіленіп, педагогика шұғылданатын шынайы дүниенің бір бөлігін
танытады.
1.2 Педагогиканың шығуы және дамуы, педагогикалық ғылымдар жүйесі
XVII ғасырда педагогика статус алып, өзінше ғылым болып бөлініп
шыққаннан кейін Чехияның ұлы педагогі Я. А. Коменскийдің [ 3 ] (1592-1670)
беделі және еңбектерімен әрі қарай бекіп, дами түсті. Осы кезден бастап
Коменскийдің теориялық ой-пікірлері педагогиканы дамытып, ол күні бүгінге
дейін ғылыми маңызын жоғалтқан жоқ. Содан бастап, ол дүниежүзілік аренаға
шығып педагогикаға әлем жұртшылығының назарын аударды, қолдау тапты.
Коменский дәуірі Еуропада буржуазиялық формацияның үстемдік етіп тұрған
кезі болатын, ол соған соқтығысып өзінің философ-гуманист, қоғам-
қайраткері, аса көрнекті педагог екенін таныта білді.
Педагогиканың іргетасы - философия, дəлірек айтсақ, тəрбие
проблемаларымен арнайы шұғылданатын оның тəрбие философиясы тармағы. Тəрбие
философиясы өз алдына білім саласы ретінде тəрбиелік практикада əртүрлі
философиялық жүйе идеяларын пайдаланады. Философия – педагогикаға танымның
жалпы бағыт - бағдарын, педагогикалық құбылыстар мен процестерді зерттеудің
əдіс - тəсілдерін көрсетеді. Сондықтан да, философияны оның біртұтас жəне
жүйелік, құрылымдық талдау əдістерімен бірге педагогиканың əдіснамалық
негізі деп атау қабылданған.
Қоғамдық құбылыс ретінде тəрбие дамуы мен педагогикалық білімдердің
өткен жолын педагогика тарихы зерттейді. Өткенді түсіне отырып, болашаққа
көз тігеміз. Бастан кешіргенді зерттеу жəне оны бүгінгімен салыстыру осы
заманғы құбылыстардың негізгі даму кезеңдерін нақтылаумен бірге бұрынғы
қателерді қайталаудан сақтандырады.Педагогика жүйесі келесі салаларды
қамтиды: жалпы педагогика; жас кезеңдер педагогикасы; əлеуметтік
педагогика; арнайы педагогика.
Жалпы педагогика – адам тəрбиесі заңдылықтарын зерттеп, барша типтегі
тəрбиелік мекемелердегі оқу-тəрбие процесінің жалпы негіздерін теориялық
тұрғыдан қарастыратын іргелі ғылыми пəн. Қалыптасқан дəстүр бойынша жалпы
педагогика төрт бөлімнен тұрады. 1) оқу-тəрбие процесінің негіздері; 2)
дидактика (оқу теориясы); 3) тəрбие теориясы; 4) мектеп тану. Жас кезеңдер
педагогикасы педагогиканың мектепке дейінгі жəне мектептік жүйелерін өз
алдына бөліктеп қарастырады. Олар өсіп келе жатқан əулеттің белгілі жас
тобына байланысты оқу-тəрбие іс-əрекеттері ерекшеліктерін бейнелейтін
тəрбие заңдылықтарын зерттейді. Бүгінгі күнде жас кезеңдер педагогикасы
орта білім берудің барша жүйесін қамтиды. əрқилы жас топтарында немесе оқу-
тəрбие мекемелеріндегі тəрбие айырмашылықтарын танытушы дербес
педагогикалық салалар пайда болуда. Олардың ішінде қазіргі күнде өз алдына
пəн ретінде оқылатындары – мектепке дейінгі педагогика, кəсіби техникалық
мектептер педагогикасы, өндірістік педагогика, ұзақтан оқыту педагогикасы
жəне т.б.
Ғылыми пəндер ішінде ересектердің педагогикалық проблемаларымен
айналысып, қарқынды даму жолына түскен – жоғары мектеп педагогикасы. Оның
міндеттері- барша деңгейдегі ресми, ресми емес тіркелген жоғарғы оқу
орындарында жүріп жатқан оқу-тəрбие процесінің заңдылықтарын ашып беру,
қазіргі ауыспалы кезеңде жоғары білім алудың арнайы проблемаларын зерттеу,
жоғары технологиялық жəне компьютерлік оқу жүйелерінің принциптерімен
таныстыру. Дипломнан соңғы білім педагогикасы еңбек педагогикасымен тығыз
байланыста мамандық көтеру, сонымен бірге нарықтық экономикаға орай
көкейкесті болып тұрған халық шаруашылығының əртүрлі салаларында қызмет
етіп жатқан жұмысшылардың қайта мамандану, егделік жасқа келгенде жаңа
білімдерді, жаңа кəсіпті игеру мəселелерімен шұғылданады. Арнайы
жағдайларда өтетін тəрбие процестер ерекшелігін əскери педагогика
зерттейді.
Əлеуметтік педагогика ауқымында отбасы педагогикасы, мəжбүрлі тəрбие
(первентив) педагогикасы, алдын алу (профилактикалық) педагогикасы дамуда.
Өз дамуында əрқилы мүшелік бұзылыстар мен ауытқуларға ұшыраған
адамдар арнайы педагогика аймағында зерттеледі. Есітпейтіндер мен мылқаулар
оқуы жəне тəрбиесімен сурдопедагогика, зағиптар- тифлопедагогика, ақыл-есі
кемдер- олигофренопедагогика шұғылданады.
Педагогика ғылымдарының арнайы тобын жекеленген немесе пəндік
əдістемелер құрайды. Олар оқу-тəрбие мекемелерінің барша типтерінде
өтілетін нақты оқу пəндерінің оқытылуы мен игерілуі заңдылықтарын ашып,
мұғалімдерге ұсынады. Өз пəнін оқыту əдістерімен əрбір педагог жоғары
деңгейде таныс болуы міндетті. Педагогиканы оқыту əдістемесі де жоқ емес.
Қолыңыздағы оқу құралы осы əдістеме талаптарына лайық жазылған. Соңғы он
жылдықтарда педагогиканың барша салалары дəстүрлі əдістемелерден
ерекшеленген, нақты жағдайларда жоғары нəтижеге жеткізуші ең тиімді деген
жолдар мен тəсілдерді түзуге көмектесетін жекеленген технологиялар жасау
бағытында дами бастады.
Тəрбиеге байланысты жаңа ғылым салалары педагогиканың дəл жəне
техникалық білімдермен тоғысында қылаң бере бастады. Олар – кибернетикалық,
математикалық, компьютерлік педагогика, суггестология (гипноздық сендірумен
жедел оқыту жүйесі) жəне т.б. Осы заманғы педагогика адам жөніндегі басты
ғылымдардың бірі ретінде ауқымды да қарқынды даму жолына түсті.
Қандай да болмасын ғылым салаларының дамуы қоғамның өмірлік
мұқтаждығынан, талабынан туады. Педагогиканың пайда болуы қоғамның жас
ұрпақты тәрбиелеудің тиімді жолын табу мақсатынан және де өндірісті дамыту
талабынан туған. Тәрбие ұрпақ пен ұрпақты байланыстыратын дәнекер болып
саналады. Педагогика ғылымы ұзақ тарихи даму жолынан өтті.
Алғашқы педагогикалық ой - пікірлер әртедегі шығыс елдерінің (Мысыр,
Вавилония, Унді, Қытай) философиялық жүйесінде дамып, кейін біртіндеп өз
алдына жеке ғылым болып дами бастады.
Ежелгі дуние философиясы әртедегі шығыс елдерінің қорытып жиыстырған
білім мұрасын дамытқан еді. Сократ, Платон, Аристотель, Демокрит саясат,
тәрбие, мемлекет, жеке адам тәрбиесінің мақсаттары мен мазмұны және
әрекшелігі сияқты педагогикалық мәселелерді қарастырады. Феодалдық қоғамда
(орта ғасырда) тәрбиеге деген көзқарас мүлдем өзгәрді. Әрте дүние
педагогтары ұсынған адамның рухани және дене күштерінің қатар дамуы
көзқарасының орнына "о дүниелік өмірге" дайындауды ұсынған пікірлер
қалыптасты.
ХУ-ХУI ғасыр педагогикасы орта ғасыр педагогикасын сынады. Адамның
жеке басының тәрбиесін оның дамуы ойшылдарды толғандырды, мәдениет пен
педагогикалық бағыт "гуманизм" деп аталды. Гуманистәр жаңа дәуір үшін жаңа
адам қажеттігін дәлелдеді.
Феодализмнен капитализмге өту деуірінде дін шығармауындағы ғылымдар
дамып, жеке бөлініп шыға бастайды.
Осы кезде педагогика да өз алдына ғылым ретінде бөлініп шықты. Сол ғасырда
педагогиканың жеке ғылым ретінде мәртебесі чех халқының ұлы педагогы Ян
Коменскийдің (1592-1670) "Ұлы дидактика" еңбегімен беки түсті.
Н.К.Крупская [ 4 ] (1869-1939) кеңестік педагогика ғылымын дамытуға
зор үлес қосып, еңбек және политехникалық білім беру, идеялық-саяси тәрбие
мәселелерін ғылыми-теориялық негізде талдады. Н.К. Крупскаяның айырықша
көңіл бөлген мәселелерінің бірі - оқыту теориясы. Сонымен катар кеңес
мектебінде оқушылардың өзін-өзі басқарудағы мақсаты мен міндеттерін
белгіледі. Оның еңбектерінде отбасы тәрбиесі, балалардың қоғамдық
ұйымдарының қоғамда алатын рөлі және міндеттері көрсетілді.
Көрнекті кеңес педагогы Антон Семенович Макаренко [ 5 ] (1888-1939)
жастарды қайта тәрбиелеудегі өзінің бай тәжірибесіне сүйелік, оқу-тәрбие
жұмысын жүргізудің жүйелі теориясы мен әдістемесін құрды.
Макаренконың тәрбие мен оқу жайлы еңбектері, оның жеті томдық
педагогикалық шығармаларында жинақталған. Олар: "Ата-аналар кітабы",
"Балаларды тәрбиелеу жайлы дәрістер , "Тәрбие жұмысын ұйымдастыру
әдістемесі", "Кеңестік мектеп тәрбиесінің мәселелері”, "Педагогикалық
поэма", "Мұнара үстіндегі тулар". Бұл енбектерінде Макаренко тәрбиенің
мақсаттары мен міндеттерін, әдістері мен негізгі принциптерін, балалар
ұжымы мен оқушыға қойылатын біріңғай педагогикалық талаптарды зерттеп,
жинақтады.
Көрнекті педагог Василий Александрович Сухомлинский [ 6 ] (1918-1970)
өзінің педагогикалық жүйесіпде әрбір оқушының басынын жан-жақты дамуының,
дара ерекшеліктерінің, бейімділігінің, қызығуінылығының, тағы басқа
кабілеттерінің жетілуіне бағытталған оқу-тәрбие процесін ұйымдастырды.
"Павлыш ортамектебі, "Балаға жүрек жылуы", "Ұжымның құдіретті күші",
"Мектептің жас директорымен сырласу", "Ұлыма хат", тағы басқа күнді
еңбектері арқылы В.А.Сухомлинский жас урпавда тәрбие мен білім берудің ұлы
ісінің жалғастырушысы болды.
Қазақстанда ағартушылық идеяны көтергендердің бірі - Шоқан Шыңғысұлы
Уәлиханов [ 7 ] (1835-1865). Ағартуіны-ғалым қазақ даласындағы оқу, мектеп
ісін ғылыми негізде құрып, оқу білімінің табиғат сырларын ашуға
бағытталуын, туған халқының алдықғы қатарлы мәдениетті елдерді қуып жетуін
ақсады. Діни бағыттағы медреселер мен ел билеуіні әкімдер, тілмаштар
дайындайтын мектептердің мақсатын сынай келіп, жалпы білім беретін
мектептердің ашылуын көздеді "Тек ақиқат білім ғана адамға күдік
тұғызбайды, ол өмірді бағалауға, тұрмыс құруға үйретеді', - деді Шоқан.
Қазақтық аса көрнекті ағартушы-педагогы Ыбырай Алтынсариннің [ 8 ]
(1841-1889) демократиялық-ағартушылық бағыты оның педагогикалық
көзкарастарынан айқын көрінеді. Бүкіл өмір жолын мектеп ашуға, қазақ,
балаларын оқуға тартуға, дүние ғылымдарын үйретуге, оқу құралдарын жазуға,
тәлімгер-ұстаз дайындауға, оларға ғылыми әдістемелік басшылық жасауға, өз
кезеңіндегі қазақ халкының қоғамдық өміріндегі саяси-әлеуметтік мәселелерді
жан-жақты қамтып, жазуға жұмсады Ы.Алтынсарин қазақ жастарының мамандық
алуына жол ашты.Торғайда – қолөнер, Қостанайда - ауыл шаруашылығы
училищелері, Ырғызда - қазақ қыздарына арнап мектеп-интірнат ашылуына зор
ықпал жасады.
Қазақ халкының ұлы ойшыл ақыны Абай Қунанбайұлыңың [ 9 ] (1845-1904)
поэтикалық шығармалары мен "Гадлия" сөздері педагогикалық ой-пікірлерге
толы. Табиғаттық санадан тыс, тәуелсіз өмір суруі, өмір ақиқатының
туйсікпен қабылдануы, адамдар жаратылысының бірдегі еместігі, ғылымның
ақылмен, жан құмарымен алынатындығы оның көрінісі. Ақынның педагогикалық
көзкарасының қоғамдық қатынастар тұрғысындағы пікірлері, жастарды халқының
әдеп-ғұрпы, салт-санасы, дәстурінен тәлім-тәрбие алуға шақыруы дүниежузілік
педагогика классиктерінің ой-пікірлерімен үндеседі.
Ағартушы-педагог Ахмет Байтұрсынов [ 10 ] (1873-1937) мол
педагогикалық мұра калдырды. А. Байтұрсынов бүкіл саналы өмірін қазақ,
қоғамында білім-ғылымының дамуына, мектеп ағартушылық ісінің жанданып,
кемелденуіне бағыштайды. Ол ауыл мектебінде, семинарияларда бала оқытты,
оқу-тәрбие жұмыстарын жетілдіру саласында көп ізденді.
А. Байтұрсынов "Қазақ" газетіндегі (1914 ж) "Мектеп керектері' деген
мақаласында: "Ең әуелі мектепке керек - білімді, педагогика, методикадан
хабарлар оқыта білетін мұғалім. Екінші - оқыту ісіне керек құралдардық
қолайлы әм сайлы болуы. Үшінші - мектепке керегі белгіленген бағдарлама. Әр
іс көңілдегідегі болып шығуы үшін оның үлгісі, я мезгілді өлшеуіші болуы
керек. Үлгісіз я өлшеусіз істелген іс - ол я артық, я кем шықпақшы", - деп
оқытудық дидактикалық принциптерін ғылыми тұрғыда белгілеп берді.
А.Байтұрсынов ұсынған жаңа әліпби 1913 жылдардан бастап мусылман
медреселері мен орыс-қазақ мектептерінде қолданыла бастады. Қоғам алдына
ол қазақ даласында оқу-ағарту ісі дұрыс жолға қойылсын, ол үшін ауыл
мектептерінде балалар қазақша сауат ашатын болсын, оқу ана тілінде
жүргізілсін деген талаптарды бастауіны болды.
Жүсіпбек Аймауытов [ 11 ](1889-1931) педагогика, психология саласында
құнды ғылыми-зерттеу еңбектерімен қатар, бірнеше оқулықтар, оқу
құралдарының авторы болған ірі тұлғалардың бірі. "Тәрбиеге жетекші" атты
еңбегінде (1924 ж.) педагогиканың дидактика саласын ғылыми негіздеген.
Қазан төңкерісінен кейін тәлім-тәрбие ғылымына тәрең үңілгендердің бірі -
Мағжан Жумабаев (1893-1938). Оның "Педа¬гогика" атты еңбегі соң кезеңдегі
ана тілімізде жазылып, ғылыми әлемді елең еткізген туынды болды.
Қазақ педагогика ғылымының тұңғыш профессоры Шәрапи Әлжановтың (1901-1938)
тәлім-тәрбие саласында әр түрлі тақырыптың төңірегінде жазған жиырмадан
астам еңбегі жарық, көрді. Ол "Ес және есте сақтау меселелері', "Ой
мәселелері", "Дағдылану мәселелері' атты еңбегінде (1936 ж.) шәкірт
психологиясының жас және дара ерекшеліктері жайлы соз қозғайды, сол салада
жүргізгілген сараптамалық зерттеулердің нетижесін оқырман назарына ұсынады.
Қазақтық белгілі педагогы Әбдіхамит Сембаевтың [ 12 ] (1905-1989)
қаламынан сексеннен астам қомақты ғылыми-педагогикалық еңбектер шықты.
"Қазақстанда Советтік мектептің даму тарихы" (1962 ж.) атты монографиялық
еңбегінде мектептердің көптеп ашылуын, оқулықтар мен оқу-әдістемелік
құралдардық жасалу жолдарын, мұғалім кадрларын даярлау ісіндегі қол жеткен
табыстарды нақтылы дәректермен ғылыми тұрғыда дәлелдеді.
Қартбай Бержанов [ 13 ] (1924-1976) - педагогика ғылымдарының
докторы, профессор. Педагогика ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан ғалым-
ұстаз.
Қорыта айтқанда, Қазақстанда педагогика ғылымы XX ғасырдық екінші
жартысынан бері тез қарқынмен дамыды.
1.3 Педагогика ғылымының салалары, педагогикалық зерттеу әдістері.
және оның басқа ғылымдармен байланысы
XVII ғасырдағы мектептегі білім беру жүйесінің кемшілігін жақсы
түсінген Коменский Еуропадағы оқу - ағарту ісін мүлде қайта құрумен
айналыса бастады. Ол оқудың жаңа әдістері мен әдістемелігінің қажеттілігін
айтып, білім беру жүйесінің, оқудың прогрессивтік жүйесін — оның барлық
адамға бірдей және тиімді де түсінікті болуын, өзіне мақсат етіп қойды.
Оның дәлелдеуінше — Балаларды оқыту қажет, біртіндеп қарапайым,
элементарлық ұғымдардан күрделіге көшіп отыру педагогикалық талаптардың
негізі деп көрсетті.
Адам жөніндегі ғылымдар жүйесіндегі педагогиканың орны оны басқа
ғылымдармен байланыстыра қарастырғанда ғана айқындалуы мүмкін. Өзінің
ұзаққа созылған тарихында педагогика көптеген ғылымдармен тығыз байланыста
болып, өз дамуы мен кемелденуінде олардың əрқилы ықпал-əсеріне ұшырап
отырды. Бұл ұштастықтардың кейбірі тарих тұңғиығынан жалғасып келе жатса,
енді біреулері-кейінгі, жақын дəуірлерде пайда болды. Педагогиканың алғашқы
байланыс түзген білім салалары-философия мен психология. Бұл ғылыми одақ
қазіргі күнде де педагогикалық теория мен практиканың кең, өрістеп дамуының
алғы шарты.
Педагогиканың философиямен байланысы өте бір ұзақ та өнімді болды,
себебі философиялық идеялардан педагогикалық тұжырымдар мен теориялар
туындап отырды. Педагогикалық ізденістердің бағыттары белгіленді, сонымен
бірге педагогиканың əдіснамалық негізі осы философиялық көзқарастардан
қалыптасты. Философиялық бағыттар (экзистенциалды, прагматикалы,
неопозитивистік, материалистік т.б.) жүйесін ұстануына орай педагогика
зерттеушілерінің оқу-тəрбие саласындағы ғылыми-ізденіс жолы, білім беру
процесінің мəні мен мағынасы, мақсаты мен технологиялық сипаттамасы
айқындалады. Философия сонымен бірге педагогикалық болмыс пен нақты
тəжірибені теориялық тұрғыдан түсінудің құралы ретінде қолданылып, жаңа
педагогикалық тұжырымдамалар жасаудың бастау көзін береді.
Педагогиканың ежелден келе жатқан дəстүрлі де аса бір құнды
байланысы жантану (психология) ғылымымен орныққан. Адам табиғатын білу,
оның тума қасиеттері мен мүмкіндіктерін түсіну, тұлға дамуы мен оның
жандүниелік қозғалыстарында байқалатын заңдылықтар жəне оларды басқарушы
тетіктерді ескеру, сонымен бірге оқу мен тəрбие жүйесін осы психикалық
заңдылық, қасиет-сапа, қажеттіктер мен мүмкіндіктерге негіздей отырып
құрастыру талаптарын елеулі ғұлама-педагогтардың бəрі де алға тартып
отырған. Дегенмен, ескеретін жəйт: тұлғаның дамуы мен қалыптасуын бір жақты
тек психологиялық шарттармен ғана түсіндіру шынайылыққа келмейді, себебі
педагогтар мен балалар өмірі табиғи заңдылықтардан кейде басымдау түсетін
əлеуметтік-педагогикалық жағдайларға тəуелді келеді, тіпті сол
психологиялық дүние, болмыстың өзі де арнайы қоғамдық ықпал нəтижесінде
өзгеріске келуі əбден мүмкін.
Педагогиканың басқа ғылымдармен байланысы адамды тұлға ретінде
зерттеуімен ортақ келетін философия жəне психология аймағымен шектеліп
қалмайды. Оның адамды тіршіліктегі сипатында танушы анатомия, физиология,
астрология жəне медицина ғылымдарымен де байланысы заңды құбылыс.
Адам дамуына ықпал жасаушы табиғи жəне əлеуметтік факторлар
арақатынасынан туындайтын проблема - педагогика үшін өзекті мəселелердің
бірі. Адамның жекеленген табиғи дамуын зерттеуші биология ғылымында бұл
мəселе аса маңыздылығымен танылған.
Адамды табиғи жаратылыс туындысы жəне əлеуметтік болмыс жемісі
ретінде қарастыра отырып, педагогика антропология ғылымындағы адам туралы
білімдердің бай қорын толық пайдаланады, осыдан олардың бəрін жалпыланған
адам бойында теориялық бірігімге келтірумен оның сан қырлы да көп сырлы
болмысын тануға жол ашады.
Педагогиканың медицинамен байланысының нəтижесінде педагогикалық
білімдердің арнайы саласы коррекциялық (реттеуші) педагогика пайда болды.
Осыдан, өз дамуында тума немесе жасанды ауытқуы бар балаларға білім берудің
тəсілдері анықталды. Педагогиканың бұл саласы медицина деректерін пайдалана
отырып, бала деніндегі кемшіліктердің орнын толтыру мен оның қоғам өміріне
толыққанды араласып кетуін жеңілдететін терапиялық құрал-жабдықтар жүйесін
түзіп, қолданымға келтірді.
Сонымен бірге педагогиканың дами түсуі адамды қоғам мүшесі ретінде,
оны əлеуметтік қатынас, байланыстар жүйесінде зерттеуші ғылымдарға да
тəуелді келеді. Сондықтан да осы заман педагогикасының əлеуметтану,
экономика, саясаттану жəне басқа əлеуметтік ғылым салаларымен тұрақты да
ықпалды байланысқа түсуі кездейсоқ емес.
Педагогика жəне экономикалық ғылымдар арасындағы қатынастар өте
күрделі, бірақ біртекті емес. Қай заманда да экономикалық саясат қоғам
білімін қамтамасыз етудің қажетті шарты болған. Осы саладағы ғылыми
зерттеулерді экономикалық қолдау педагогика дамуына үлкен ықпал жасаушы
факторға айналып отыр. Осы ғылымдардың байланысынан Білім экономикасы
деген арнайы педагогика саласы дүниеге келіп, білім беру аймағын
реттестіруші экономикалық заңдылықтар ашылды, олардың қоғамды
сауаттандыруға байланысты ерекшеліктері зерделенді.
Педагогиканың əлеуметтану ғылымымен байланысы ежелден келе жатқан,
дəстүрлі. Себебі бұл екеуін де толғандыратын ортақ проблемалар: білімді
жоспарлау; халықтың əртүрлі топтары мен əлеуметтік қатарының негізгі даму
бағыттарын айыра тану; əрқилы əлеуметтік орта мен ұйымдардағы тұлғаның
қоғамдық кемелденуі мен тəрбиесі заңдылықтарын ашу.
Қоғам мен мемлекеттегі білім саясатының қалыптасуы əрдайым үстемдік
жүргізуші партиялар мен таптардың идеологиясы негізінде түсіндіріледі; бұл
тұрғыдан педагогика мемлекеттік оқу-тəрбие құралы ретінде саясаттану
ғылымының заңдылықтарына сүйене отырып, адамның саяси сана субъектісі
ретінде қалыптасуының шарттары мен механизмдерін белгілейді, саяси идеялар
мен талаптарды игеріп, орындау мүмкіндіктерін нақтылап, ашып отырады.
Педагогиканың басқа ғылымдармен байланыстарын талдауға сала отырып,
оларды пайдаланудың келесі формалары анықталған:
– басқа ғылымдардың негізгі идеялары, теориялық болжамдары мен
қорытындыларының педагогикада пайдалану;
– бұл ғылымдарда қолданылатын зерттеу əдістерін шығармашылықпен қабылдап,
меншіктеу;
– психология, жоғары жүйке қызметі физиологиясы, əлеуметтану жəне басқа да
ғылымдар зерттеулерінің нақты нəтижелерін педагогикада қолдану;
– адамды жан-жақты жəне көптарапты зерттеуде педагогиканың қатысуы.
Жекеленген əдістемелер – оқудың жалпы заңдылықтарын жəне пəндерді оқытуда
қолдану ерекшеліктерін зерттеуші пəн дидактикасы.
Педагогика тарихы – əрқилы тарихи дəуірлердегі педагогикалық идеялар
мен білімдендіру тəжірибесін зерттейтін ғылым саласы.
Педагогика ғылымындағы жаңа салалардың жіктелу процесі белсенді
түрде жалғасын табуда. Соңғы жылдардың өзінде педагогиканың бұрын болмаған
салалары өзінің қажеттілік маңызымен көзге ілінуде: білім философиясы,
салыстырмалы педагогика, əлеуметтік педагогика ж.т.б.
Педагогика дамып, тәрбие мен білім беру жайлы ғылыми тарауларға бөліне
бастады. Мысалы, педагогиканың жалпы негіздері, тәрбие теориясы, дидактика,
т.б.
Тәрбие мен оқыту ісінің одан әрі дамуына байланысты педаогика
ғылымының түрлі салалары, атап айтсақ, мектепке дегіінгі педагогика, мектеп
педагогикасы, педагогика тарихы, дефектология және пәндәрді оқыту
әдістемесі, кәсіптік-техникалық білім беру педагогикасы, жоғары мектеп
педагогикасы, әскери педагогика, басқару педагогикасы, отбасы тәрбиесінің
педагогикасы, медени-ағарту қызметкерлерінің педагогикасы, түзеліс-еңбек
педагогикасы, этнопедагогикасы, әлеуметтік педагогика, кәсіби педагогика,
жас ерекшелік педагогикасы т.б. педагогика салалары пайда болды.
Мектепке дейінгі педагогика -отбасы, балалар бақшасындағы демек, мектеп
жасына дегіінгі балалар тәрбиесін зерттейді
Мектеп педагогикасы мектеп жасындағы балаларды тәрбиелеу мен оқытудық
мақсаттары мен міндеттерін, әдістері мен принциптерін, формаларын, мазмұнын
және нетижесін айкындайды. Мектеп педагогикасы төрт бөлімнен тұрады. Олар:
1. Педагогиканың жалпы негіздері
2. Тәрбие теориясы.
3. Дидактика.
4. Мектептану (басқару теориясы).
Дидактика - педагогиканың негізгі тарауларының бірі.
Дидактика оқытудық заңдылықтарын қарастырады. Сондықтан ол "Нені
оқыту керек?", "Қалай оқыту керек?", "Не үшін оқыту керек?" деген
сұрақтарға жауап береді.
Жалпы дидактиканың негізгі міндеттері оқыту процесінің заңдылықтарын ашу,
білім берудің мазмұнын анықтау, оқытудық тиімді әдістері мен ұйымдастыру
формаларын іздестіру, жастардың таным ынтасы мен қабілетін дамыту, дуниеге
көзқарасты қалыптастыру, олардың өмір тәжірибесіне дайындалу тәжіриберін
зәрттеп, шешу.
Педагогика тарихы – педагогика ғылымының жеке бір саласы. Педагогика
тарихы тәрбиенің шығуы мен дамуының тарихын, қалыптасуын зерттейді.
Дефектология - педагогика ғылымынының арнаулы саласы. Дефектология
көру, есту, сөйлеу мүшелерінде және ақыл ойында табиғи кемістігі бар
балаларды оқыту, тәрбиелеу мәселерін зәрттеп жетілдіреді. Дефектология
төрт салаға бөлінеді.
Сурдопедагогика - саңырау, мылқау және керең балаларға білім беру
және тәрбиелеу мәселесін зерттейтін педагогика саласы.
Тифлопедагогика - көру қабілеті нашар және соқыр балаларды тәрбиелеу
және білім беру мәселесін зерттейтін педагогика саласы.
Олигофренопедагогика -ақыл-ойы кеміс балаларға білім және тәрбие беру
мәселерін зерттейтін педагогика саласы.
Логопедия- тілінің кемісі бар балаларға білім беру және тәрбиелеу
мәселесін зерттейтін педагогикасы.
Педагогиканың басқа ғылымдармен байланысы:Философия - табиғат
пенқоғам дамуының жалпы заңдарын, түбегейлі мәселелерін зерттейді, өмір
шындығын танып-білу жөніндегі көзқарастың негізгі жүйесі болып табылады,
адамды күшті идеялық сенімге, айқын түсіне білушілікке тәрбиелейді.
Ғылыми философия тұрғысынан қарағанда, мысалы, теріске шығару
зақының мәнін былайша түсіндіруге болады: ескінің орнын жаңа басады,
дамудық бір кезеңі екінші кезеңімен ауысады. Мысалы, қоғамның тарихи даму
барысында бір формация екінші формациямен ауысады. Ғасырлар бойы табиғи
дамудық негізінде жануарлар мен өсімдіктердің ескі түрлерін жаңа түрлері
теріске шығарады.
Ғылыми философия әр түрлі заттарды, құбылыстарды, оқиғаларды терең
және жан-жақты зерттей білуді талап етеді. Сондықтан ол басқа ғылымдар
сияқты педагогиканы диалектикалық әдіспен қаруландыра отырып, тәрбие және
оқыту мәселерін ғылыми тұрғыдан шешуге көмектеседі.
Кейбір жалпы мәселелер философия мен педагогика ғылымдарының бірігіп
зерттеуін қажет етеді.Оларға тәрбиедегі жұртшылықтың рөлі, адамды
қалыптастыруды тұқым қуалаушылықтың, ортаның және тәрбиенің рөлі, т.б.
жатады.
Педагогика психологиямен тығыз байланысты. Педагогика тәрбие мен
дидактика мәселелерін әр уақытта психологиялық ғылыми мәліметтерге сүйене
отырып зерттейді.
Егер психология психикалық процесті (түйсік, қабылдау, зейін, ес,
ойлау, т.б.) және адамның дербес ерекшеліктерін (темперамент, мінез,
қабілет), демек, адам психологиясының даму заңдылықтарын зерттейтін болса,
ал, педагогика осы мәселелерді терең пайдалана отырып, адамды қалыптастыру
үшін тәрбие мен оқыту және білім берудің тиімді әдістері мен құралдарын
анықтап ашады.
Мектептегі білім және тәрбие беру жүйесінің негізі жас ерекшелігі
физиологиясы ғылымына байланысты. Мұғалім балалар ағзасындағы жоғары жүйке
қызметін, тыныс алу және қан және жүрек-тамыр жүйесінің физиологиялық
ерекшеліктерін жете білуі қажет. Ол осы мәліметтерге сүйеніп, тәрбие мен
оқу процесін, әсіресе, дене тәрбиесінің практикалық және теориялық
мәселелерін дұрыс шешу жолдарын іздестіреді. Жас ағзаның дамуы барысындағы
анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерді, әсіресе жоғары жүйке қызметінің
негізгі заңдылықтарын (қозу, тежелу) жете түсіну педагогикалық процесті
ойдағыдай басқарудық негізі болады.
Педагогика ғылымы мектеп гигиенасымен тікелей байланысты. Мектеп
гигиенасы – жас ұрпақтың денсаулығын сақтау, нығайту және дамыту жайындағы
ғылым. Оқушылардың денсаулығы әр түрлі факторларға байланысты. Мектеп
ғимаратында, сынып бөлмелерінде ауаның жеткіліксіз болуы оқушыларды бас
ауруына, жалпы әлсіздікке, демек түрлі сырқатқа ұшыратады. Жарықтың
нашарлығы баланың көзіне әсер етіп, көру мүшесінің қызметін нашарлатады.
Осылардың нәтижесінде балалар сабақ үстінде селқос, сылбыр болып, зейіні
нашарлап, ойлау қабілеті төмендейді. Бұл жағдай үлгермеушілікті туғызады.
Соңғы кезде педагогика ғылымы кибернетика жетістіктерін де пайдалана
бастады.
Кибернетика - (грек сөзі) - басқару өнері. Кибернетика – жас ғылым,
ол XX ғасырдық 40-жылдарының аяғында қалыптаса бастады. Кибернетика –
күрделі машиналардағы, тірі ағзадағы және қоғамдағы процестердің жалпы
заңдылыңтарын зерттеп басқаратын, олардағы ақпараттарды беретін ғылым.
Кибернетиканың негізгі салалары: ақпарат теориясы, автоматтар теориясы,
бағдарламалау теориясы.
Әлеуметтану(социология) - ғылымы мен тығыз байланысыты. Педагогика
ғылымы нақты мәселелерді зерттеп жинақтауға әлуметтану ғылымы әлуметтік
ортаның адамға қатысын қарастырады. Жас ұрпақты тәрбиелеу мәселесін
қарастырғанда педагогика ғылымы әлуметтік ортамен тәрбие жайындағы
мәліметтерді әлеуметтану ғылымы негізінде қарастырады.
Педагогика – ақиқат ғылыми көзқарас болып есептелетін және
объективтік дүниені танудық, білудің және ғылыми білімнің дамуының бірден-
бір әдісі болып саналатын философия негізінде дамиды. Мысалы: диалектикалық
материализм табиғаттың, қоғамның және адам баласы дамуының заңдылықтарын
зерттейді. Диалектиканың қағидаларын басшылыққа ала отырып, педагогика
педагогикалық оқиғаларды жалпылама түрде ғана "көшіре" салмайды, ол
тәрбиенің заңдылықтарын ашады, тәрбиедегі себепті, нәтижелі байланыстарды
анықтайды, тәрбиенің болашағын көрсетеді.
Педагогиканың методологиялық негізі диалектикалық және тарихи
материализм болғандықтан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Педагогика ғылымы туралы түсінік 5
1.1Педагогика нысаны, пəні жəне қызметтер 5
1.2Педагогиканың шығуы және дамуы, педагогикалық ғылымдар жүйесі 9
1.3Педагогика ғылымының салалары, педагогикалық зерттеу әдістері 14
және оның басқа ғылымдармен байланысы
2 Ян Амос Коменский - Еуропа педагогикасының негізін салушы 23
2.1Я.А.Коменскийдің қысқаша ғұмырнамалық деректері 23
2.2Я.А.Коменскийдің көзқарасының қалыптастыруы педагогикалық 25
теориясының маңызы
2.3Я.А.Коменскийдің тәрбие, оқыту теориясы туралы 27
Қорытынды 34
Пайдаланған әдебиеттертізімі 35
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: XVII ғасырда педагогика статус алып,
өзінше ғылым болып бөлініп шыққаннан кейін Чехияның ұлы педагогі Я. А.
Коменскийдің (1592-1670) беделі және еңбектерімен әрі қарай бекіп, дами
түсті. Осы кезден бастап Коменскийдің теориялық ой-пікірлері педагогиканы
дамытып, ол күні бүгінге дейін ғылыми маңызын жоғалтқан жоқ. Содан бастап,
ол дүниежүзілік аренаға шығып педагогикаға әлем жұртшылығының назарын
аударды, қолдау тапты.
Коменскийдің педагогика туралы алғашқы еңбегі 1630 жылы отбасында
тәрбиелейтін аналар мен бала күтетін адамдарға арналды.
Педагогика бұл - адамзат ғылымының ең ежелгі және қоғам дамуының ажырамас
саласы болып табылады. Педагогика деген ұғым көне грек елдерінде б.э.б.
2,5 жылда пайда болған дейді. Педагогика деген сөз, яғни термин, көне грек
тілінен шыққан, ол балаларды ертіп жүру, баланы жетектеп мектепке апаруы
деген сөз. Анығырақ айтатын болсақ, "Педагогика" термині гректің екі
сөзінен: "пайс" - балалар және "эгейн" - баланы басқару, тәрбиелеу,
жетектеу, бағу ұғымдарынан шыққан.
Адам өмір бойы тәрбиеленеді және қайта тәрбиеленеді. Педагогика -
бала жайындағы ғылым, олай болса ол ұрпақ тәрбиесі жайындағы ілім. Адам
баласының ұрпағы үнемі жаңарып, өзгеріп отырғандықтан, педагогика ілімі де
үнемі өзгеріп отырады.
Коменский тек ақылды адамдар тәрбиелеу емес, жеке тұлғаны түгелдей
дамыту оқудың ең басты міндеті — деп есептеді. Тәрбиенің рөлін жоғары
бағалаған педагог Адам тек тәрбие арқылы ғана адам болады, Адам болу
үшін ол білім алуы тиіс, Білімділер нағыз адам — деді. Iлім
-нравтылықтың спутнигі — деді педагог. Оның жүйесінің негізі — ақыл-ой,
нравтық, діни тәрбиені жүзеге асыру. Оның айтуынша, ақыл-ой тәрбиесі ақылды
еңбектің жемісі. Коменский білім алу тек жастардың ғана міндеті емес,
барлық адам оқуы, үйренуі қажет — деді.
Коменский мектепке арнап бірнеше оқулықтар жазды, оның мақсаты
балаларға өмірдің тұтас картинасын беру. Оның ғылыми еңбектері, оны бүкіл
Еуропаға және жер жүзіне танытты. Ол іс жүзінде оқуды ғылымға айнал-дырды.
Оның педагогикалық әдістері революциялық маңыз алды. Оқуды түбегейлі
өзгертті.
Коменский педагогика тарихында аса көрнекті орын алды. Оны ғылыми,
теориялық маңызын жоғалтқан жоқ. Оның принциптері, әдістері мен
әдістемеліктері, оқыту формалары, мысалы, сынып-сабақ жүйесі —
педагогиканың теориялық негізі болып сақталып қалды.
Зерттеу тақырыбының мақсаты: Коменскийдің педагогикалық жүйесін
толық және дәлелді түрде баяндау.
Зерттеу тақырыбының міндеті:
1. Коменскиий туралы мәліметтер жинау
2. Коменскийдің педагогикалық жүйесін зерттеу
3. Коменскийдің педагогикалық теориясының маңызын зерттеу
Зерттеу тақырыбының обьектісі: Оқытушы мен оқушы.
Зерттеу тақырыбының пәні: Коменский педагогика ғылымының негізін
салушы
Курстық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде,
зерттеу мақсаты, зерттеу міндеттері, зерттеу обьектісі, зерттеу пәні.
Бірінші бөлім Педагогика ғылымы туралы түсінік,- деп аталады. Бұнда жалпы
педагогика туралы және де педагогика ұғымындағы тәрбие әдістері мен
қызметтері жайында айтылады. Ян Амос Коменский - Еуропа педагогикасының
негізін салушы атты екінші бөлімде Амос Ян Коменскийдің педагогикалық
зерттеулері жөнінде мәліметтер беріледі. Қорытындыда зерттеу проблемасы
бойынша жасалған тұжырымдар мен ұсыныстар беріледі.
1 ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІКымы туралы түсінік
1.1Педагогика нысаны, пəні жəне қызметтер
Педагогиканың философиядан бөлініп, өз алдына ғылыми жүйеге келуі ұлы
чех педагогы Ян Амос Коменскийдің (1592-1670) есімімен байланысты.
Педагогика - жалпы адам тәрбиесі жайындағы ғылым . Ал тәрбие -
жастарды әлеуметтік өмірге және еңбекке даярлап, оларға қоғамдық тарихи
тәжірибені үйрету процесі. Қазіргі кезде тәрбиенің ықпал жасау аясы кеңейе
тусуде. Сондықтан "педагогика - бала тәрбиесі жайындағы ғылым", -деп шек
қоюға болмайды. Педагогиканың ғылыми таным саласы - тәрбие. Педагогика
қоғамдық өмірдегі тәрбиенің мәні мен рөлін анықтайды. Педгогика пәнін толық
түсіну үшін ең алдымен негізгі педагогикалық ұғымдарды қарастырайық.
Әрбір ғылымның өзіне тән зерттейтін саласы және ғылыми ұғымдары бар.
Мысалы, философиядағы ұғымдарға "болмыс", "материя", "қозғалыс"; саяси
экономияда- "қоғамның өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастары", ал
педагогикада - "тәрбие", "білім беру", "оқыту"жатады.
Педагогикалық ұғымдар арқылы педагогикалық құбылыстарды, олардың
байланысын танимыз.Педагогикалық ұғымдардың бірі - тәрбие.Тәрбие дегеніміз
- адамдарды қоғамдық өмірге және өнімді еңбекке дайындау мақсатын көздеп,
жаңа ұрпаққа қоғамдық-тарихи тежірибені беру процесі. Тәрбие ұғымы кең
мағынада әлеуметтік қоғамдағы құбылыс ретінде барлық тәрбие салаларын, атап
айтсақ: отбасы, мектепке дегіінга мекеме, оқу тәрбие орындары, еңбек ұжымы,
ақпарат құралдары, баспа орындарын қамтиды. Біздің мемлекетте бұл салалар
қоғамдық, мемлекеттік мақсатқа қызмет етеді.
Кең мағынада деген ұғымда бүкіл сыртқы әсерлердің, адамды қоршап тұрған,
табиғи және әлеуметтік ортаның, тәрбиешілердің мақсатты іс-әрекеттерінің
ықпалымен адамды қалыптастыру.
"Тәрбие" ұғымы тар мағынада "Тәрбиеші тәрбиелейді", кең мағынада
"Өмір тәрбиелейді' деп қолданудың тәрбие жайлы ұғымды анықтауда зор мәні
бар.Тәрбие - тар мағынада жеке тәрбиелік міндетті шешуге, жеке адамның
белгілі бір қасиетін қалыптастыруға, меселен, эстетикалық талғамын
тәрбиелеуге бағытталған жұмыс.Тәрбие жаңа ұрпақты өмірге, еңбекке дайындау
арқылы коғамның алға қарай дамуын қамтамасыз ететін процесс. Тәрбие
-педагогикалық кең мағынада қоғамның арнайы бөлінген адамдары - мұғалім,
педагог, тәрбиешілердің басқаруымен жүргізілетін мақсатты үрдіс. Олар
арнайы тәрбие жұмысын ұйымдастырып, жеке адамның қалыптасуына ықпал
жасайтын жиынтық факторларды пайдалана отырып әрекше әдіс-тәсілдерді
қолданады.
Тәрбие жайлы әр түрлі теориялар мен пікірлер айтылып келеді. Тәрбиені
ересек адамдардың балаларға ықпал жасауы деп түсіндіруішілер де бар. Бұл
жағдайда бала енжар объект түрінде қарастырылады. Ол педагогикалық
процестің субъектісі бола алмайды, яғни, өздігінен ойланып, белсенді іс-
әрекет жасай алмайды. Бұдан тәрбиеге бір жақты анықтама беру байқалады.
Білім беру - табиғат пен қоғам жайында жинақталған білім жүйесін жеке
адамның меңгеруі және оны өмірде тиімді етіп қолдана білуі.Білім беру
ұғымын педагогикаға тұңғыш енгізген И. Песталоцци [ 1 ] .Білім беру - оқыту
мен тәрбие жұмысын біріктіретін және жеке бастық дамуына ықпал жасайтын
процесс.
Оқыту - білім берудің негізгі жолы. Оқыту екі жақты, бір текті
процесс:
1. Оқытушы оқушыларға білім беріп, іскерлік, дағдыға үйретеді.
2. Оқушы таным міндеттерін жете түсініп, жаңа білімді, іскерлікті, дағдыны
игереді және оларды өмірде колданады.
Ал адамның білім алуы тек оқыту процесінің нетижесі емес, оның; білім
алуына көпшілік ақпарат құралдары кино, радио, телехабар, т.б. ықпал
жасайды.
Сонымен бірге адамның "жетілуі", "даму", "өзін-өзі тәрбиелеу"
ұғымдары да педагогиканың зерттейтін меселелері саласын толықтырады.
Жеке адамның дамуы - бұл ішкі және сыртқы, басқарылатын, басқарылмайтын
және факторлардың ықпалымен жеке адамның қалыптасып жетілу процесі. Жеке
адамның дамуы мен жетілуінде мақсатты түрде жүргізілетін тәрбие және оқыту
шешуіні рөл атқарады.
Жеке адамның қалыптасуында өзін-өзі тәрбиелеудің маңызы зор. өзін-өзі
тәрбиелеу - адамның саналы түрде, белгілі бір мақсат көздеп өзінің бойына
қалыптастыратын қасиет, мінез-құлық дағдысына бағытталған жұмыс.
Негізгі педагогикалық, ұғымдар – тәрбие, білім беру, оқыту біріне-бірі
теуелді, табиғи байланысты. Бұл ұғымдар жастарды өмірге, тәжірибеге
дайындаудың басты құралы.
Білім, білімдену процесі тек педагогиканың ғана меншікті зерттеу
аймағы емес, оның зерттеуімен философия, əлеуметтану, жантану, экономика
жəне де басқа ғылымдар шұғылданады. Мысалы, экономист білім жүйесінде
өндірілген еңбек ресурстарының шынайы мүмкіндіктер деңгейін анықтай
отырып, олардың дайындығына жұмсалатын қаржы мөлшерін белгілеуге тырысады.
Социолог өз міндетіне орай білім жүйесінде дайындықтан өткен
адамдардың əлеуметтік ортаға икемдесу қабілеттері мен ғылыми-техникалық
үдеріске жəне əлеуметтік өзгерістер жолында ықпал ету мүмкіндіктерін
білгісі келеді.
Философ, өз кезегінде, ауқымдылау бағдарын негізге ала отырып, білім
саласының жалпы міндеттері мен мақсаттары жөніндегі сұрақтарға жауап
іздестіреді: Білімнің бүгінгі жайы қалай? Ол келешекте қандай болмақ?
Психолог білімді педагогикалық үдеріс ретінде қарастыра отырып, оның
психологиялық қырларына назар аударады. Саясаткер қоғам дамуының нақты
кезеңіндегі мемлекеттік білім саясатының тиімділік деңгейін тануға ұмтылады
т.с.с.
Əлеуметтік құбылыс болған білімді зерттеудегі əртүрлі ғылымдардың
қосқан үлесі, əлбетте, құнды да қажетті, бірақ олардың бəрі де адамның
күнделікті өсу жəне даму процестерімен байланысқан білімнің мəндік астарын
жəне сол даму процесіндегі педагог пен оқушы ықпалдастығы мен оған сəйкес
жүйелік құрылымдарды назардан тыс қалдырады. Солай болуы заңды да, себебі
аталған проблемалардың баршасы арнайы ғылым – педагогиканың зерттеу
нысандары.
Осыдан, педагогиканың пəні – арнайы əлеуметтік мекемелерде
(институттарда): отбасы, білім беру жəне мəдени-тəрбие орындарында –мақсат
бағдарлы ұйымдастырылған шынайы біртұтас педагогикалық процесс ретінде
көрінетін жүйеленген білім саласы. Бұл тұрғыдан педагогика əрбір адамның
бүкіл өмір бойы дамуының кепілі жəне құралы болған педагогикалық процестің
мəні мен мазмұнын, заңдары мен заңдылықтарын жəне оның бүгінгі бағыт-
бағдары мен болашақ өркендеу жолын зерттеуші ғылым жүйесін аңдатады. Осы
негізде педагогика тəлім-тəрбие процесінің ұйымдасу теориясы мен
технологиясын, педагог іс-əрекетін (педагогикалық қызметті) жəне
оқушылардың əрқилы оқу жұмыстарын жетілдірудің формалары мен əдістерін əрі
олар арасындағы оқу істері төңірегінде туындап отыратын қарым-қатынас,
ықпалдастық стратегиялары мен тəсілдерін нақтылап, ашып отырады.
Педагогика ғылымының қызметтері. Дербес ғылым ретінде танылған
педагогиканың қызметтері оның жоғарыда аталған пəндік сипаттарымен
сабақтас, яғни табиғи бірлікте іске асырылуы қажет теориялық жəне
технологиялық міндеттер.
Педагогиканың теориялық міндеттері үш деңгейде жүзеге асырылады:
- сипаттау немесе түсіндіру – озат əрі жаңашыл педагогикалық тəжірибені
зерттеу;
- анықтау (диагностикалық) – педагогикалық құбылыс жағдайын, педагог пен
оқушы іс-əрекеттерінің нəтижелілігі немесе тиімділігін жəне оларды
қамтамасыз етуші шарттар мен себептерді айқындап алу;
- болжау (прогноздау) – барша педагогикалық жағдаяттарды табиғи тұтастық
күйінде эксперименталды зерттеуден өткізу жəне оның негізінде сол
педагогикалық болмыстың жаңаланған моделін құрастыру.
Теориялық қызметтің болжау, болжастыру деңгейі педагогикалық
құбылыстардың мəнін ашу, педагогикалық процестің түп - төркінінде орын
алатын құбылыстарды таба білу, сонымен бірге болып қалуы мүмкін ықтималды
өзгерістерге ғылыми негіздеме бере алу сынды іс-əрекеттермен байланысты.
Осы деңгейде анықталған деректерге орай оқу жəне тəрбие теориясы анықталып,
білім беру практикасына жетекші рол атқарушы озық педагогикалық жүйе моделі
құрылады.
Педагогиканың технологиялық қызметтері де үш көрініс береді:
- жобалау (проекттеу) – педагогикалық іс - əрекет пен оның мазмұны əрі
сипатын қалыптастыру жəне реттеуге нұсқау болғандай теориялық тұжырымдар
мен анықтамаларды қамтыған қажетті əдістемелік материалдарды (оқу жоспары,
бағдарлама, оқулықтар мен оқу құралдары, педагогикалық ұсыныстар) жасауға
байланысты;
- жаңалау – тəрбие жəне білім беру тəжірибесін жетілдіру мен қайта түзу
мақсатына орай педагогика ғылымының замандық жетістіктерін мектеп өміріне
енгізе, пайдалану;
- ықпал таныту (рефлексивтік)жəне реттеу - түзетулер енгізу (коррекциялық)-
ғылыми зерттеу нəтижелерінің оқу - тəрбие ісіне болған əсер-ықпалын
бағалау жəне одан соңғы ғылыми теория мен тəжірибелік іс-əрекеттер
байланысына қажет болып қалатын реттеу-түзетулерді іске асыру.
Өзінің қоғамдық қызметтерді орындауға қажет қабілеттерінің дамуына
себепші болған əлеуметтену процесінде адам тұлғалық кемелдену сатысына
көтеріледі. Адамның əлеуметтенуі оның қоғамдағы ауыспалы жағдайлар мен
шарттарға икемдесе білуі ғана емес, ол өз ішіне жеке тұлғаның дамуы,
өзіндік танымы мен өз мүмкіндіктерін өз күшімен іске асыра алу сияқты
процестерді де қамтиды. Дегенмен, аталған процестерге байланысты
міндеттердің шешімі бірде мүдделі, жүйеленген болып, бүкіл қоғам, сол үшін
арнайы ұйымдастырылған мекемелердің қолдауымен жəне жеке адамның ынта-
ықыласына негізделсе, кейде кездейсоқ келеді. Ал осы əлеуметтенуге орай
жүргізілетін, нақты мақсатқа бағыттала ұйымдастырылған басқару процесі
білім (образование) деп аталады. Білім мəні – əр адамның өте күрделі
өзіндік басқару жүйесінің тиімділігін көтеру жəне оны жоғары моральдық жəне
азаматтық мұраттар рухында тəрбиелеу.
Өткенде де, қазіргі күнде де педагогика жөніндегі ғалымдар пікірі үш
бағытта өрбіген. Бірінші топ ғылым өкілдерінің ойынша педагогика адамзат
білімдерінің пəнаралық аймағын құрайды. Осыдан мұндай көзқарас
педагогиканың дербес теориялық ғылым екендігін, яғни педагогикалық
құбылыстардың идеялық түйіні боларын тіпті де мойындамайды. Бұл жағдайда
педагогикалық нысан ретінде əртүрлі күрделі болмыс объекттері (космос,
мəдениет, саясат жəне т.б.) қабылданары сөзсіз.
Ендігі ғалымдар тобы педагогиканың басқа ғылым салаларынан
(психология, жаратылыстану, əлеуметтану жəне т.б.) алынған білімдерді
жанама түрде пайдаланып, оқу жəне тəрбие аймағында туындайтын мəселелерді
шешуге икемдестірілген қолданбалы пəн рөлін таңдады. Бұлай болғанда
педагогикалық практиканың іске асуы мен өзгерістеріне тұғырлы тірек болар
тұтастай теориялық негіз қалыптасуы мүмкін емес. Мұндай педагогика мазмұны
педагогикалық құбылыстардың жеке тақырыптары жөніндегі кездейсоқ,
жүйеленбеген, байланыссыз деректер жиынтығы күйінде көрінері екінің біріне
аян.
Қазіргі кезеңде ғылым мен практикаға үшінші ғылыми тұжырым өз
тиімділігімен танылып отыр: педагогика- өзіндік нысаны мен зерт-теу пəніне
ие салыстырмалы дербес білім саласы.
Педагогика ғылымының нысандық ерекшелігі жөнінде батыл ой ұсынған
ғалым жəне практик А.С.Макаренко [ 2 ] болды. Оның пікірі: көпшілік
педагогика нысаны бала деп біледі, алайда бұл дұрыс емес. Ғылыми педагогика
зерттеулерінің объектісі– бұл педагогикалық дерек (құбылыс).
Дегенмен, бала, адам да зерттеуші назарынан тыс қалмайды. Керісінше,
адам жөніндегі ғылымдардың бірі болғандықтан, педагогика аталған
объекттердің тұлғалық дамуы мен қалыптасуына мақсатты бағдарланған саналы
іс-əрекеттер аймағын зерттейді. Осыдан, педагогика өз нысаны ретінде тек
өкілі (индивид) не оның психикасын қарастырмай (бұлар психология объекті),
оның дамуына байланысты педагогикалық-тəрбие құбылыстар жүйесін зерттеуге
алады. Сондықтан да педагогика нысаны деп қоғамның мақсатты бағдарланған іс-
əрекеттері үдерісінде дара адам дамуына себепкер болған болмыс құбылыстарын
айтамыз. Бұл құбылыстар педагогика ғылымында білімдену (образование)
атамасымен белгіленіп, педагогика шұғылданатын шынайы дүниенің бір бөлігін
танытады.
1.2 Педагогиканың шығуы және дамуы, педагогикалық ғылымдар жүйесі
XVII ғасырда педагогика статус алып, өзінше ғылым болып бөлініп
шыққаннан кейін Чехияның ұлы педагогі Я. А. Коменскийдің [ 3 ] (1592-1670)
беделі және еңбектерімен әрі қарай бекіп, дами түсті. Осы кезден бастап
Коменскийдің теориялық ой-пікірлері педагогиканы дамытып, ол күні бүгінге
дейін ғылыми маңызын жоғалтқан жоқ. Содан бастап, ол дүниежүзілік аренаға
шығып педагогикаға әлем жұртшылығының назарын аударды, қолдау тапты.
Коменский дәуірі Еуропада буржуазиялық формацияның үстемдік етіп тұрған
кезі болатын, ол соған соқтығысып өзінің философ-гуманист, қоғам-
қайраткері, аса көрнекті педагог екенін таныта білді.
Педагогиканың іргетасы - философия, дəлірек айтсақ, тəрбие
проблемаларымен арнайы шұғылданатын оның тəрбие философиясы тармағы. Тəрбие
философиясы өз алдына білім саласы ретінде тəрбиелік практикада əртүрлі
философиялық жүйе идеяларын пайдаланады. Философия – педагогикаға танымның
жалпы бағыт - бағдарын, педагогикалық құбылыстар мен процестерді зерттеудің
əдіс - тəсілдерін көрсетеді. Сондықтан да, философияны оның біртұтас жəне
жүйелік, құрылымдық талдау əдістерімен бірге педагогиканың əдіснамалық
негізі деп атау қабылданған.
Қоғамдық құбылыс ретінде тəрбие дамуы мен педагогикалық білімдердің
өткен жолын педагогика тарихы зерттейді. Өткенді түсіне отырып, болашаққа
көз тігеміз. Бастан кешіргенді зерттеу жəне оны бүгінгімен салыстыру осы
заманғы құбылыстардың негізгі даму кезеңдерін нақтылаумен бірге бұрынғы
қателерді қайталаудан сақтандырады.Педагогика жүйесі келесі салаларды
қамтиды: жалпы педагогика; жас кезеңдер педагогикасы; əлеуметтік
педагогика; арнайы педагогика.
Жалпы педагогика – адам тəрбиесі заңдылықтарын зерттеп, барша типтегі
тəрбиелік мекемелердегі оқу-тəрбие процесінің жалпы негіздерін теориялық
тұрғыдан қарастыратын іргелі ғылыми пəн. Қалыптасқан дəстүр бойынша жалпы
педагогика төрт бөлімнен тұрады. 1) оқу-тəрбие процесінің негіздері; 2)
дидактика (оқу теориясы); 3) тəрбие теориясы; 4) мектеп тану. Жас кезеңдер
педагогикасы педагогиканың мектепке дейінгі жəне мектептік жүйелерін өз
алдына бөліктеп қарастырады. Олар өсіп келе жатқан əулеттің белгілі жас
тобына байланысты оқу-тəрбие іс-əрекеттері ерекшеліктерін бейнелейтін
тəрбие заңдылықтарын зерттейді. Бүгінгі күнде жас кезеңдер педагогикасы
орта білім берудің барша жүйесін қамтиды. əрқилы жас топтарында немесе оқу-
тəрбие мекемелеріндегі тəрбие айырмашылықтарын танытушы дербес
педагогикалық салалар пайда болуда. Олардың ішінде қазіргі күнде өз алдына
пəн ретінде оқылатындары – мектепке дейінгі педагогика, кəсіби техникалық
мектептер педагогикасы, өндірістік педагогика, ұзақтан оқыту педагогикасы
жəне т.б.
Ғылыми пəндер ішінде ересектердің педагогикалық проблемаларымен
айналысып, қарқынды даму жолына түскен – жоғары мектеп педагогикасы. Оның
міндеттері- барша деңгейдегі ресми, ресми емес тіркелген жоғарғы оқу
орындарында жүріп жатқан оқу-тəрбие процесінің заңдылықтарын ашып беру,
қазіргі ауыспалы кезеңде жоғары білім алудың арнайы проблемаларын зерттеу,
жоғары технологиялық жəне компьютерлік оқу жүйелерінің принциптерімен
таныстыру. Дипломнан соңғы білім педагогикасы еңбек педагогикасымен тығыз
байланыста мамандық көтеру, сонымен бірге нарықтық экономикаға орай
көкейкесті болып тұрған халық шаруашылығының əртүрлі салаларында қызмет
етіп жатқан жұмысшылардың қайта мамандану, егделік жасқа келгенде жаңа
білімдерді, жаңа кəсіпті игеру мəселелерімен шұғылданады. Арнайы
жағдайларда өтетін тəрбие процестер ерекшелігін əскери педагогика
зерттейді.
Əлеуметтік педагогика ауқымында отбасы педагогикасы, мəжбүрлі тəрбие
(первентив) педагогикасы, алдын алу (профилактикалық) педагогикасы дамуда.
Өз дамуында əрқилы мүшелік бұзылыстар мен ауытқуларға ұшыраған
адамдар арнайы педагогика аймағында зерттеледі. Есітпейтіндер мен мылқаулар
оқуы жəне тəрбиесімен сурдопедагогика, зағиптар- тифлопедагогика, ақыл-есі
кемдер- олигофренопедагогика шұғылданады.
Педагогика ғылымдарының арнайы тобын жекеленген немесе пəндік
əдістемелер құрайды. Олар оқу-тəрбие мекемелерінің барша типтерінде
өтілетін нақты оқу пəндерінің оқытылуы мен игерілуі заңдылықтарын ашып,
мұғалімдерге ұсынады. Өз пəнін оқыту əдістерімен əрбір педагог жоғары
деңгейде таныс болуы міндетті. Педагогиканы оқыту əдістемесі де жоқ емес.
Қолыңыздағы оқу құралы осы əдістеме талаптарына лайық жазылған. Соңғы он
жылдықтарда педагогиканың барша салалары дəстүрлі əдістемелерден
ерекшеленген, нақты жағдайларда жоғары нəтижеге жеткізуші ең тиімді деген
жолдар мен тəсілдерді түзуге көмектесетін жекеленген технологиялар жасау
бағытында дами бастады.
Тəрбиеге байланысты жаңа ғылым салалары педагогиканың дəл жəне
техникалық білімдермен тоғысында қылаң бере бастады. Олар – кибернетикалық,
математикалық, компьютерлік педагогика, суггестология (гипноздық сендірумен
жедел оқыту жүйесі) жəне т.б. Осы заманғы педагогика адам жөніндегі басты
ғылымдардың бірі ретінде ауқымды да қарқынды даму жолына түсті.
Қандай да болмасын ғылым салаларының дамуы қоғамның өмірлік
мұқтаждығынан, талабынан туады. Педагогиканың пайда болуы қоғамның жас
ұрпақты тәрбиелеудің тиімді жолын табу мақсатынан және де өндірісті дамыту
талабынан туған. Тәрбие ұрпақ пен ұрпақты байланыстыратын дәнекер болып
саналады. Педагогика ғылымы ұзақ тарихи даму жолынан өтті.
Алғашқы педагогикалық ой - пікірлер әртедегі шығыс елдерінің (Мысыр,
Вавилония, Унді, Қытай) философиялық жүйесінде дамып, кейін біртіндеп өз
алдына жеке ғылым болып дами бастады.
Ежелгі дуние философиясы әртедегі шығыс елдерінің қорытып жиыстырған
білім мұрасын дамытқан еді. Сократ, Платон, Аристотель, Демокрит саясат,
тәрбие, мемлекет, жеке адам тәрбиесінің мақсаттары мен мазмұны және
әрекшелігі сияқты педагогикалық мәселелерді қарастырады. Феодалдық қоғамда
(орта ғасырда) тәрбиеге деген көзқарас мүлдем өзгәрді. Әрте дүние
педагогтары ұсынған адамның рухани және дене күштерінің қатар дамуы
көзқарасының орнына "о дүниелік өмірге" дайындауды ұсынған пікірлер
қалыптасты.
ХУ-ХУI ғасыр педагогикасы орта ғасыр педагогикасын сынады. Адамның
жеке басының тәрбиесін оның дамуы ойшылдарды толғандырды, мәдениет пен
педагогикалық бағыт "гуманизм" деп аталды. Гуманистәр жаңа дәуір үшін жаңа
адам қажеттігін дәлелдеді.
Феодализмнен капитализмге өту деуірінде дін шығармауындағы ғылымдар
дамып, жеке бөлініп шыға бастайды.
Осы кезде педагогика да өз алдына ғылым ретінде бөлініп шықты. Сол ғасырда
педагогиканың жеке ғылым ретінде мәртебесі чех халқының ұлы педагогы Ян
Коменскийдің (1592-1670) "Ұлы дидактика" еңбегімен беки түсті.
Н.К.Крупская [ 4 ] (1869-1939) кеңестік педагогика ғылымын дамытуға
зор үлес қосып, еңбек және политехникалық білім беру, идеялық-саяси тәрбие
мәселелерін ғылыми-теориялық негізде талдады. Н.К. Крупскаяның айырықша
көңіл бөлген мәселелерінің бірі - оқыту теориясы. Сонымен катар кеңес
мектебінде оқушылардың өзін-өзі басқарудағы мақсаты мен міндеттерін
белгіледі. Оның еңбектерінде отбасы тәрбиесі, балалардың қоғамдық
ұйымдарының қоғамда алатын рөлі және міндеттері көрсетілді.
Көрнекті кеңес педагогы Антон Семенович Макаренко [ 5 ] (1888-1939)
жастарды қайта тәрбиелеудегі өзінің бай тәжірибесіне сүйелік, оқу-тәрбие
жұмысын жүргізудің жүйелі теориясы мен әдістемесін құрды.
Макаренконың тәрбие мен оқу жайлы еңбектері, оның жеті томдық
педагогикалық шығармаларында жинақталған. Олар: "Ата-аналар кітабы",
"Балаларды тәрбиелеу жайлы дәрістер , "Тәрбие жұмысын ұйымдастыру
әдістемесі", "Кеңестік мектеп тәрбиесінің мәселелері”, "Педагогикалық
поэма", "Мұнара үстіндегі тулар". Бұл енбектерінде Макаренко тәрбиенің
мақсаттары мен міндеттерін, әдістері мен негізгі принциптерін, балалар
ұжымы мен оқушыға қойылатын біріңғай педагогикалық талаптарды зерттеп,
жинақтады.
Көрнекті педагог Василий Александрович Сухомлинский [ 6 ] (1918-1970)
өзінің педагогикалық жүйесіпде әрбір оқушының басынын жан-жақты дамуының,
дара ерекшеліктерінің, бейімділігінің, қызығуінылығының, тағы басқа
кабілеттерінің жетілуіне бағытталған оқу-тәрбие процесін ұйымдастырды.
"Павлыш ортамектебі, "Балаға жүрек жылуы", "Ұжымның құдіретті күші",
"Мектептің жас директорымен сырласу", "Ұлыма хат", тағы басқа күнді
еңбектері арқылы В.А.Сухомлинский жас урпавда тәрбие мен білім берудің ұлы
ісінің жалғастырушысы болды.
Қазақстанда ағартушылық идеяны көтергендердің бірі - Шоқан Шыңғысұлы
Уәлиханов [ 7 ] (1835-1865). Ағартуіны-ғалым қазақ даласындағы оқу, мектеп
ісін ғылыми негізде құрып, оқу білімінің табиғат сырларын ашуға
бағытталуын, туған халқының алдықғы қатарлы мәдениетті елдерді қуып жетуін
ақсады. Діни бағыттағы медреселер мен ел билеуіні әкімдер, тілмаштар
дайындайтын мектептердің мақсатын сынай келіп, жалпы білім беретін
мектептердің ашылуын көздеді "Тек ақиқат білім ғана адамға күдік
тұғызбайды, ол өмірді бағалауға, тұрмыс құруға үйретеді', - деді Шоқан.
Қазақтық аса көрнекті ағартушы-педагогы Ыбырай Алтынсариннің [ 8 ]
(1841-1889) демократиялық-ағартушылық бағыты оның педагогикалық
көзкарастарынан айқын көрінеді. Бүкіл өмір жолын мектеп ашуға, қазақ,
балаларын оқуға тартуға, дүние ғылымдарын үйретуге, оқу құралдарын жазуға,
тәлімгер-ұстаз дайындауға, оларға ғылыми әдістемелік басшылық жасауға, өз
кезеңіндегі қазақ халкының қоғамдық өміріндегі саяси-әлеуметтік мәселелерді
жан-жақты қамтып, жазуға жұмсады Ы.Алтынсарин қазақ жастарының мамандық
алуына жол ашты.Торғайда – қолөнер, Қостанайда - ауыл шаруашылығы
училищелері, Ырғызда - қазақ қыздарына арнап мектеп-интірнат ашылуына зор
ықпал жасады.
Қазақ халкының ұлы ойшыл ақыны Абай Қунанбайұлыңың [ 9 ] (1845-1904)
поэтикалық шығармалары мен "Гадлия" сөздері педагогикалық ой-пікірлерге
толы. Табиғаттық санадан тыс, тәуелсіз өмір суруі, өмір ақиқатының
туйсікпен қабылдануы, адамдар жаратылысының бірдегі еместігі, ғылымның
ақылмен, жан құмарымен алынатындығы оның көрінісі. Ақынның педагогикалық
көзкарасының қоғамдық қатынастар тұрғысындағы пікірлері, жастарды халқының
әдеп-ғұрпы, салт-санасы, дәстурінен тәлім-тәрбие алуға шақыруы дүниежузілік
педагогика классиктерінің ой-пікірлерімен үндеседі.
Ағартушы-педагог Ахмет Байтұрсынов [ 10 ] (1873-1937) мол
педагогикалық мұра калдырды. А. Байтұрсынов бүкіл саналы өмірін қазақ,
қоғамында білім-ғылымының дамуына, мектеп ағартушылық ісінің жанданып,
кемелденуіне бағыштайды. Ол ауыл мектебінде, семинарияларда бала оқытты,
оқу-тәрбие жұмыстарын жетілдіру саласында көп ізденді.
А. Байтұрсынов "Қазақ" газетіндегі (1914 ж) "Мектеп керектері' деген
мақаласында: "Ең әуелі мектепке керек - білімді, педагогика, методикадан
хабарлар оқыта білетін мұғалім. Екінші - оқыту ісіне керек құралдардық
қолайлы әм сайлы болуы. Үшінші - мектепке керегі белгіленген бағдарлама. Әр
іс көңілдегідегі болып шығуы үшін оның үлгісі, я мезгілді өлшеуіші болуы
керек. Үлгісіз я өлшеусіз істелген іс - ол я артық, я кем шықпақшы", - деп
оқытудық дидактикалық принциптерін ғылыми тұрғыда белгілеп берді.
А.Байтұрсынов ұсынған жаңа әліпби 1913 жылдардан бастап мусылман
медреселері мен орыс-қазақ мектептерінде қолданыла бастады. Қоғам алдына
ол қазақ даласында оқу-ағарту ісі дұрыс жолға қойылсын, ол үшін ауыл
мектептерінде балалар қазақша сауат ашатын болсын, оқу ана тілінде
жүргізілсін деген талаптарды бастауіны болды.
Жүсіпбек Аймауытов [ 11 ](1889-1931) педагогика, психология саласында
құнды ғылыми-зерттеу еңбектерімен қатар, бірнеше оқулықтар, оқу
құралдарының авторы болған ірі тұлғалардың бірі. "Тәрбиеге жетекші" атты
еңбегінде (1924 ж.) педагогиканың дидактика саласын ғылыми негіздеген.
Қазан төңкерісінен кейін тәлім-тәрбие ғылымына тәрең үңілгендердің бірі -
Мағжан Жумабаев (1893-1938). Оның "Педа¬гогика" атты еңбегі соң кезеңдегі
ана тілімізде жазылып, ғылыми әлемді елең еткізген туынды болды.
Қазақ педагогика ғылымының тұңғыш профессоры Шәрапи Әлжановтың (1901-1938)
тәлім-тәрбие саласында әр түрлі тақырыптың төңірегінде жазған жиырмадан
астам еңбегі жарық, көрді. Ол "Ес және есте сақтау меселелері', "Ой
мәселелері", "Дағдылану мәселелері' атты еңбегінде (1936 ж.) шәкірт
психологиясының жас және дара ерекшеліктері жайлы соз қозғайды, сол салада
жүргізгілген сараптамалық зерттеулердің нетижесін оқырман назарына ұсынады.
Қазақтық белгілі педагогы Әбдіхамит Сембаевтың [ 12 ] (1905-1989)
қаламынан сексеннен астам қомақты ғылыми-педагогикалық еңбектер шықты.
"Қазақстанда Советтік мектептің даму тарихы" (1962 ж.) атты монографиялық
еңбегінде мектептердің көптеп ашылуын, оқулықтар мен оқу-әдістемелік
құралдардық жасалу жолдарын, мұғалім кадрларын даярлау ісіндегі қол жеткен
табыстарды нақтылы дәректермен ғылыми тұрғыда дәлелдеді.
Қартбай Бержанов [ 13 ] (1924-1976) - педагогика ғылымдарының
докторы, профессор. Педагогика ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан ғалым-
ұстаз.
Қорыта айтқанда, Қазақстанда педагогика ғылымы XX ғасырдық екінші
жартысынан бері тез қарқынмен дамыды.
1.3 Педагогика ғылымының салалары, педагогикалық зерттеу әдістері.
және оның басқа ғылымдармен байланысы
XVII ғасырдағы мектептегі білім беру жүйесінің кемшілігін жақсы
түсінген Коменский Еуропадағы оқу - ағарту ісін мүлде қайта құрумен
айналыса бастады. Ол оқудың жаңа әдістері мен әдістемелігінің қажеттілігін
айтып, білім беру жүйесінің, оқудың прогрессивтік жүйесін — оның барлық
адамға бірдей және тиімді де түсінікті болуын, өзіне мақсат етіп қойды.
Оның дәлелдеуінше — Балаларды оқыту қажет, біртіндеп қарапайым,
элементарлық ұғымдардан күрделіге көшіп отыру педагогикалық талаптардың
негізі деп көрсетті.
Адам жөніндегі ғылымдар жүйесіндегі педагогиканың орны оны басқа
ғылымдармен байланыстыра қарастырғанда ғана айқындалуы мүмкін. Өзінің
ұзаққа созылған тарихында педагогика көптеген ғылымдармен тығыз байланыста
болып, өз дамуы мен кемелденуінде олардың əрқилы ықпал-əсеріне ұшырап
отырды. Бұл ұштастықтардың кейбірі тарих тұңғиығынан жалғасып келе жатса,
енді біреулері-кейінгі, жақын дəуірлерде пайда болды. Педагогиканың алғашқы
байланыс түзген білім салалары-философия мен психология. Бұл ғылыми одақ
қазіргі күнде де педагогикалық теория мен практиканың кең, өрістеп дамуының
алғы шарты.
Педагогиканың философиямен байланысы өте бір ұзақ та өнімді болды,
себебі философиялық идеялардан педагогикалық тұжырымдар мен теориялар
туындап отырды. Педагогикалық ізденістердің бағыттары белгіленді, сонымен
бірге педагогиканың əдіснамалық негізі осы философиялық көзқарастардан
қалыптасты. Философиялық бағыттар (экзистенциалды, прагматикалы,
неопозитивистік, материалистік т.б.) жүйесін ұстануына орай педагогика
зерттеушілерінің оқу-тəрбие саласындағы ғылыми-ізденіс жолы, білім беру
процесінің мəні мен мағынасы, мақсаты мен технологиялық сипаттамасы
айқындалады. Философия сонымен бірге педагогикалық болмыс пен нақты
тəжірибені теориялық тұрғыдан түсінудің құралы ретінде қолданылып, жаңа
педагогикалық тұжырымдамалар жасаудың бастау көзін береді.
Педагогиканың ежелден келе жатқан дəстүрлі де аса бір құнды
байланысы жантану (психология) ғылымымен орныққан. Адам табиғатын білу,
оның тума қасиеттері мен мүмкіндіктерін түсіну, тұлға дамуы мен оның
жандүниелік қозғалыстарында байқалатын заңдылықтар жəне оларды басқарушы
тетіктерді ескеру, сонымен бірге оқу мен тəрбие жүйесін осы психикалық
заңдылық, қасиет-сапа, қажеттіктер мен мүмкіндіктерге негіздей отырып
құрастыру талаптарын елеулі ғұлама-педагогтардың бəрі де алға тартып
отырған. Дегенмен, ескеретін жəйт: тұлғаның дамуы мен қалыптасуын бір жақты
тек психологиялық шарттармен ғана түсіндіру шынайылыққа келмейді, себебі
педагогтар мен балалар өмірі табиғи заңдылықтардан кейде басымдау түсетін
əлеуметтік-педагогикалық жағдайларға тəуелді келеді, тіпті сол
психологиялық дүние, болмыстың өзі де арнайы қоғамдық ықпал нəтижесінде
өзгеріске келуі əбден мүмкін.
Педагогиканың басқа ғылымдармен байланысы адамды тұлға ретінде
зерттеуімен ортақ келетін философия жəне психология аймағымен шектеліп
қалмайды. Оның адамды тіршіліктегі сипатында танушы анатомия, физиология,
астрология жəне медицина ғылымдарымен де байланысы заңды құбылыс.
Адам дамуына ықпал жасаушы табиғи жəне əлеуметтік факторлар
арақатынасынан туындайтын проблема - педагогика үшін өзекті мəселелердің
бірі. Адамның жекеленген табиғи дамуын зерттеуші биология ғылымында бұл
мəселе аса маңыздылығымен танылған.
Адамды табиғи жаратылыс туындысы жəне əлеуметтік болмыс жемісі
ретінде қарастыра отырып, педагогика антропология ғылымындағы адам туралы
білімдердің бай қорын толық пайдаланады, осыдан олардың бəрін жалпыланған
адам бойында теориялық бірігімге келтірумен оның сан қырлы да көп сырлы
болмысын тануға жол ашады.
Педагогиканың медицинамен байланысының нəтижесінде педагогикалық
білімдердің арнайы саласы коррекциялық (реттеуші) педагогика пайда болды.
Осыдан, өз дамуында тума немесе жасанды ауытқуы бар балаларға білім берудің
тəсілдері анықталды. Педагогиканың бұл саласы медицина деректерін пайдалана
отырып, бала деніндегі кемшіліктердің орнын толтыру мен оның қоғам өміріне
толыққанды араласып кетуін жеңілдететін терапиялық құрал-жабдықтар жүйесін
түзіп, қолданымға келтірді.
Сонымен бірге педагогиканың дами түсуі адамды қоғам мүшесі ретінде,
оны əлеуметтік қатынас, байланыстар жүйесінде зерттеуші ғылымдарға да
тəуелді келеді. Сондықтан да осы заман педагогикасының əлеуметтану,
экономика, саясаттану жəне басқа əлеуметтік ғылым салаларымен тұрақты да
ықпалды байланысқа түсуі кездейсоқ емес.
Педагогика жəне экономикалық ғылымдар арасындағы қатынастар өте
күрделі, бірақ біртекті емес. Қай заманда да экономикалық саясат қоғам
білімін қамтамасыз етудің қажетті шарты болған. Осы саладағы ғылыми
зерттеулерді экономикалық қолдау педагогика дамуына үлкен ықпал жасаушы
факторға айналып отыр. Осы ғылымдардың байланысынан Білім экономикасы
деген арнайы педагогика саласы дүниеге келіп, білім беру аймағын
реттестіруші экономикалық заңдылықтар ашылды, олардың қоғамды
сауаттандыруға байланысты ерекшеліктері зерделенді.
Педагогиканың əлеуметтану ғылымымен байланысы ежелден келе жатқан,
дəстүрлі. Себебі бұл екеуін де толғандыратын ортақ проблемалар: білімді
жоспарлау; халықтың əртүрлі топтары мен əлеуметтік қатарының негізгі даму
бағыттарын айыра тану; əрқилы əлеуметтік орта мен ұйымдардағы тұлғаның
қоғамдық кемелденуі мен тəрбиесі заңдылықтарын ашу.
Қоғам мен мемлекеттегі білім саясатының қалыптасуы əрдайым үстемдік
жүргізуші партиялар мен таптардың идеологиясы негізінде түсіндіріледі; бұл
тұрғыдан педагогика мемлекеттік оқу-тəрбие құралы ретінде саясаттану
ғылымының заңдылықтарына сүйене отырып, адамның саяси сана субъектісі
ретінде қалыптасуының шарттары мен механизмдерін белгілейді, саяси идеялар
мен талаптарды игеріп, орындау мүмкіндіктерін нақтылап, ашып отырады.
Педагогиканың басқа ғылымдармен байланыстарын талдауға сала отырып,
оларды пайдаланудың келесі формалары анықталған:
– басқа ғылымдардың негізгі идеялары, теориялық болжамдары мен
қорытындыларының педагогикада пайдалану;
– бұл ғылымдарда қолданылатын зерттеу əдістерін шығармашылықпен қабылдап,
меншіктеу;
– психология, жоғары жүйке қызметі физиологиясы, əлеуметтану жəне басқа да
ғылымдар зерттеулерінің нақты нəтижелерін педагогикада қолдану;
– адамды жан-жақты жəне көптарапты зерттеуде педагогиканың қатысуы.
Жекеленген əдістемелер – оқудың жалпы заңдылықтарын жəне пəндерді оқытуда
қолдану ерекшеліктерін зерттеуші пəн дидактикасы.
Педагогика тарихы – əрқилы тарихи дəуірлердегі педагогикалық идеялар
мен білімдендіру тəжірибесін зерттейтін ғылым саласы.
Педагогика ғылымындағы жаңа салалардың жіктелу процесі белсенді
түрде жалғасын табуда. Соңғы жылдардың өзінде педагогиканың бұрын болмаған
салалары өзінің қажеттілік маңызымен көзге ілінуде: білім философиясы,
салыстырмалы педагогика, əлеуметтік педагогика ж.т.б.
Педагогика дамып, тәрбие мен білім беру жайлы ғылыми тарауларға бөліне
бастады. Мысалы, педагогиканың жалпы негіздері, тәрбие теориясы, дидактика,
т.б.
Тәрбие мен оқыту ісінің одан әрі дамуына байланысты педаогика
ғылымының түрлі салалары, атап айтсақ, мектепке дегіінгі педагогика, мектеп
педагогикасы, педагогика тарихы, дефектология және пәндәрді оқыту
әдістемесі, кәсіптік-техникалық білім беру педагогикасы, жоғары мектеп
педагогикасы, әскери педагогика, басқару педагогикасы, отбасы тәрбиесінің
педагогикасы, медени-ағарту қызметкерлерінің педагогикасы, түзеліс-еңбек
педагогикасы, этнопедагогикасы, әлеуметтік педагогика, кәсіби педагогика,
жас ерекшелік педагогикасы т.б. педагогика салалары пайда болды.
Мектепке дейінгі педагогика -отбасы, балалар бақшасындағы демек, мектеп
жасына дегіінгі балалар тәрбиесін зерттейді
Мектеп педагогикасы мектеп жасындағы балаларды тәрбиелеу мен оқытудық
мақсаттары мен міндеттерін, әдістері мен принциптерін, формаларын, мазмұнын
және нетижесін айкындайды. Мектеп педагогикасы төрт бөлімнен тұрады. Олар:
1. Педагогиканың жалпы негіздері
2. Тәрбие теориясы.
3. Дидактика.
4. Мектептану (басқару теориясы).
Дидактика - педагогиканың негізгі тарауларының бірі.
Дидактика оқытудық заңдылықтарын қарастырады. Сондықтан ол "Нені
оқыту керек?", "Қалай оқыту керек?", "Не үшін оқыту керек?" деген
сұрақтарға жауап береді.
Жалпы дидактиканың негізгі міндеттері оқыту процесінің заңдылықтарын ашу,
білім берудің мазмұнын анықтау, оқытудық тиімді әдістері мен ұйымдастыру
формаларын іздестіру, жастардың таным ынтасы мен қабілетін дамыту, дуниеге
көзқарасты қалыптастыру, олардың өмір тәжірибесіне дайындалу тәжіриберін
зәрттеп, шешу.
Педагогика тарихы – педагогика ғылымының жеке бір саласы. Педагогика
тарихы тәрбиенің шығуы мен дамуының тарихын, қалыптасуын зерттейді.
Дефектология - педагогика ғылымынының арнаулы саласы. Дефектология
көру, есту, сөйлеу мүшелерінде және ақыл ойында табиғи кемістігі бар
балаларды оқыту, тәрбиелеу мәселерін зәрттеп жетілдіреді. Дефектология
төрт салаға бөлінеді.
Сурдопедагогика - саңырау, мылқау және керең балаларға білім беру
және тәрбиелеу мәселесін зерттейтін педагогика саласы.
Тифлопедагогика - көру қабілеті нашар және соқыр балаларды тәрбиелеу
және білім беру мәселесін зерттейтін педагогика саласы.
Олигофренопедагогика -ақыл-ойы кеміс балаларға білім және тәрбие беру
мәселерін зерттейтін педагогика саласы.
Логопедия- тілінің кемісі бар балаларға білім беру және тәрбиелеу
мәселесін зерттейтін педагогикасы.
Педагогиканың басқа ғылымдармен байланысы:Философия - табиғат
пенқоғам дамуының жалпы заңдарын, түбегейлі мәселелерін зерттейді, өмір
шындығын танып-білу жөніндегі көзқарастың негізгі жүйесі болып табылады,
адамды күшті идеялық сенімге, айқын түсіне білушілікке тәрбиелейді.
Ғылыми философия тұрғысынан қарағанда, мысалы, теріске шығару
зақының мәнін былайша түсіндіруге болады: ескінің орнын жаңа басады,
дамудық бір кезеңі екінші кезеңімен ауысады. Мысалы, қоғамның тарихи даму
барысында бір формация екінші формациямен ауысады. Ғасырлар бойы табиғи
дамудық негізінде жануарлар мен өсімдіктердің ескі түрлерін жаңа түрлері
теріске шығарады.
Ғылыми философия әр түрлі заттарды, құбылыстарды, оқиғаларды терең
және жан-жақты зерттей білуді талап етеді. Сондықтан ол басқа ғылымдар
сияқты педагогиканы диалектикалық әдіспен қаруландыра отырып, тәрбие және
оқыту мәселерін ғылыми тұрғыдан шешуге көмектеседі.
Кейбір жалпы мәселелер философия мен педагогика ғылымдарының бірігіп
зерттеуін қажет етеді.Оларға тәрбиедегі жұртшылықтың рөлі, адамды
қалыптастыруды тұқым қуалаушылықтың, ортаның және тәрбиенің рөлі, т.б.
жатады.
Педагогика психологиямен тығыз байланысты. Педагогика тәрбие мен
дидактика мәселелерін әр уақытта психологиялық ғылыми мәліметтерге сүйене
отырып зерттейді.
Егер психология психикалық процесті (түйсік, қабылдау, зейін, ес,
ойлау, т.б.) және адамның дербес ерекшеліктерін (темперамент, мінез,
қабілет), демек, адам психологиясының даму заңдылықтарын зерттейтін болса,
ал, педагогика осы мәселелерді терең пайдалана отырып, адамды қалыптастыру
үшін тәрбие мен оқыту және білім берудің тиімді әдістері мен құралдарын
анықтап ашады.
Мектептегі білім және тәрбие беру жүйесінің негізі жас ерекшелігі
физиологиясы ғылымына байланысты. Мұғалім балалар ағзасындағы жоғары жүйке
қызметін, тыныс алу және қан және жүрек-тамыр жүйесінің физиологиялық
ерекшеліктерін жете білуі қажет. Ол осы мәліметтерге сүйеніп, тәрбие мен
оқу процесін, әсіресе, дене тәрбиесінің практикалық және теориялық
мәселелерін дұрыс шешу жолдарын іздестіреді. Жас ағзаның дамуы барысындағы
анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерді, әсіресе жоғары жүйке қызметінің
негізгі заңдылықтарын (қозу, тежелу) жете түсіну педагогикалық процесті
ойдағыдай басқарудық негізі болады.
Педагогика ғылымы мектеп гигиенасымен тікелей байланысты. Мектеп
гигиенасы – жас ұрпақтың денсаулығын сақтау, нығайту және дамыту жайындағы
ғылым. Оқушылардың денсаулығы әр түрлі факторларға байланысты. Мектеп
ғимаратында, сынып бөлмелерінде ауаның жеткіліксіз болуы оқушыларды бас
ауруына, жалпы әлсіздікке, демек түрлі сырқатқа ұшыратады. Жарықтың
нашарлығы баланың көзіне әсер етіп, көру мүшесінің қызметін нашарлатады.
Осылардың нәтижесінде балалар сабақ үстінде селқос, сылбыр болып, зейіні
нашарлап, ойлау қабілеті төмендейді. Бұл жағдай үлгермеушілікті туғызады.
Соңғы кезде педагогика ғылымы кибернетика жетістіктерін де пайдалана
бастады.
Кибернетика - (грек сөзі) - басқару өнері. Кибернетика – жас ғылым,
ол XX ғасырдық 40-жылдарының аяғында қалыптаса бастады. Кибернетика –
күрделі машиналардағы, тірі ағзадағы және қоғамдағы процестердің жалпы
заңдылыңтарын зерттеп басқаратын, олардағы ақпараттарды беретін ғылым.
Кибернетиканың негізгі салалары: ақпарат теориясы, автоматтар теориясы,
бағдарламалау теориясы.
Әлеуметтану(социология) - ғылымы мен тығыз байланысыты. Педагогика
ғылымы нақты мәселелерді зерттеп жинақтауға әлуметтану ғылымы әлуметтік
ортаның адамға қатысын қарастырады. Жас ұрпақты тәрбиелеу мәселесін
қарастырғанда педагогика ғылымы әлуметтік ортамен тәрбие жайындағы
мәліметтерді әлеуметтану ғылымы негізінде қарастырады.
Педагогика – ақиқат ғылыми көзқарас болып есептелетін және
объективтік дүниені танудық, білудің және ғылыми білімнің дамуының бірден-
бір әдісі болып саналатын философия негізінде дамиды. Мысалы: диалектикалық
материализм табиғаттың, қоғамның және адам баласы дамуының заңдылықтарын
зерттейді. Диалектиканың қағидаларын басшылыққа ала отырып, педагогика
педагогикалық оқиғаларды жалпылама түрде ғана "көшіре" салмайды, ол
тәрбиенің заңдылықтарын ашады, тәрбиедегі себепті, нәтижелі байланыстарды
анықтайды, тәрбиенің болашағын көрсетеді.
Педагогиканың методологиялық негізі диалектикалық және тарихи
материализм болғандықтан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz