Мақал-мәтелдерді ағылшын тілі сабақтарында пайдалану
Мазмұны
Кіріспе____________________________ _____________________________3
I. Мақал-мәтелдер – халық ауыз әдебиетінің жанры________________6
I.1 Мақал-мәтелдердің шығу тегі ________________________________6
I.2 Мақал-мәтелге жалпы сипаттама, ортақ тұстары және айырмашылықтары
___________________________________ ________________8
I.3 Мақал-мәтелдерді топтастырудың негізгі қағидалары __________ 20
I.4 Қазақ, орыс және ағылшын мақал-мәтелдерінің мағыналық
ұқсастығы__________________________ ___________________________22
I.5 Мәдениетаралық қарым-қатынас______________________ ______ 25
II. Мақал-мәтелдерді ағылшын тілі сабақтарында пайдалану _____ 29
II.1 Мақал-мәтелдерді дыбыстардың айтылу дағдыларын дамытуда
қолдану ___________________________________ ________________35
II.2 Үш тілдегі мақал-мәтелдерді лексиканы оқытуда пайдалану____37
II.3 Үш тілдегі мақал-мәтелдерді грамматиканы оқытуда
пайдалану ___________________________________ ______________ 39
Қорытынды ___________________________________ _______________ 43
Қолданылған әдебиеттер тізімі __________________________________4 6
Тіркеме ___________________________________ ___________________ 48
Кіріспе
Соңғы 15 жылдағы еліміздегі халықаралық саяси, экономикалық
және мәдени байланыстардың дамуы мен нығаюы және республикамыздың
халықаралық қоғамдастыққа енуі білім беру саясатына шет тілдерге байланысты
көптеген өзгерістер әкелді. Қазіргі кездегі жаһандану, яғни әлемдік білім
беру кеңістігіне ену процесі жүріп жатыр. Президентіміз Қазақстанның
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру реформасын
ұсынды. Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін
қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі. Бізге
экономикалық және қоғамдық қажеттіліктерге сай осы заманғы білім беру
жүйесі қажет. [1: 56] Яғни жоғары нәтижелерге жету үшін, біздің болашақ
ұрпағымыз өте білімді, заман талабына сай жан-жақты дамыған, мәдениетті
және тәрбилі болуы қажет. Ал жан-жақты дамыған тұлға тек берік біліммен
қаруланып қана қоймай, қазіргі заман талабына сай бірнеше тілді меңгеруі
тиіс.
Дипломдық жұмысың өзектілігі. ЮНЕСКО XXI ғасырды полилингвизм
ғасыры деп атады. Біздің болашақ ұрпағымыз тек өз ана тілін, өз мәдениетін,
салт-дәстүрлерін біліп қана қоймай, сонымен қатар бірнеше шетел тілін
меңгеріп, басқа елдердің мәдениеті мен дәстүрлерімен таныс болуы тиіс. Ал
шетел тілін жан-жақты меңгертуде, шетел тілінің лексикасымен таныстырып,
меңгертуде оқу-тәрбие процесін қызықты, ұтымды және ыңғайлы қылу үшін, үш
(қазақ, орыс, ағылшын) тілдегі мақал-мәтелдерді қолдануды ұсынамыз.
Сондықтан да бұл жұмыс қазіргі уақытта ағылшын тілін оқытуда өзекті
мәселелердің бірін құрайды.
Қазақстан Республикасының егеменді ел, халықаралық қатынастар
субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына
байланысты, Республиканың, мемлекеттің тілі ретінде оның халықаралық
қатынастар деңгейіндегі коммуникацияда қолданылу ықтималдығын жоққа
шығаруға болмайды. Өзара қарым-қатынастың нығаюы, тіларалық байланыстардың,
ағылшын - қазақ қостілділігінің жандануы, дамуы, осыған орай, классикалық,
көркем әдеби шығармалардың, саяси ақпараттардың, халықаралық зор мәнділікке
ие құжаттардың аралық тіл (язык посредник) ықпалынсыз тікелей қазақ тіліне
аударылуы таяу болашақта өрістей түседі. Ал, шет тілін үйретуде және
аударма жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік проблемалардың бірі —
мақал-мәтелдер болып табылады. Оның себебін тілдің фразеологиялық
паремиологиялық жүйесіндегі тұрақты тіркестердің ұлттық сипатының, ұлттық
нақышының ерекшелігімен түсіндіруге болады. Тілдік бірліктердің тұтас
мағынасын жете түсінбей, тіркес құрамындағы сыңарлар мәнін негізге ала
отырьп аудару әртүрлі келеңсіз жағдайларға, "сәтсіздіктерге" ұшыратуы әбден
мүмкін. Сондықтан мақал-мәтелдердің тіларалық семантикасын салғастыра
зерттей отырып, оңдағы жалпы адамзаттық, жалпыхалықтық мәнділіктер мен
заңдылықтарды және этностық, ерекшеліктерді, сондай-ақ ұлт, тіл, мәдениет
жэне өркениеттің өзара сабақтастығын айқындау да аса өзекті мәселелер
қатарына жатады.
Бұл жұмыста біз шетел тілін меңгертуде үш тілдегі мақал-
мәтелдерді қолдануды ұсынамыз. Мақсатымыз – қазіргі заман талаптарына сай
келетін, жаңа әдістемелерді қолдану арқылы ағылшын тілі сабақтарында мақал-
мәтелдерді қолданудың әр түрлі әдістерімен таныстыру, оқу-тәрбие процесінде
мақал-мәтелдердің маңыздылығы мен ұтымдылығын көрсету. Бұл жұмыс тек қана
өзінің теориялық құндылығымен ғана пайдалы болып қана қоймай, сонымен
қатар ағылшын тілі сабағындағы практикалық күнделікті міндеттерді шешуге
көмектеседі деген үміттеміз.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Мақал-мәтелдерді үйрету барысында кездесетін дыбыстық
қиыншылықтарды анықтау.
2. Мақал-мәтелдерді оқытуда лексикалық қиындықтарды зерттеу.
3. Ағылшын тілі сабағында грамматиканы меңгерудегі қиыншыл қтарды
қарастыру.
Бұл дипомдық жұмыста зерттеу материалы болып әдеби шығармалар, мектеп
қабырғасында оқытылатын оқу құралдары болып табылады.
Дипломдық жұмысының зерттеу әдіс-тәсілдері. Жұмыс барысында
салыстырмалы, салғастырмалы, ғылыми талдаудың этнолингвистикалық, жүйелеу
сияқты түрлері колданылды.
Дастан, хиссаларға қарағанда мақал-мәтелдердiң ерекше қасиетi
көлемiнiң шағындығы, мазмұнының кеңдiгi, тiлiнiң өткiрлiгi, мағынасының
тереңдiгi. Әрi ол барлық халыққа әсерлi, жалпы адамзатқа ортақ, көңiлге
бөлекше қонымды, ұтымды келедi.
Тегiнде мақал-мәтелдер қай халықтың да жан-дүниесiнiң, мiнез-
бiтiмiнiң, тыныс-тiршiлiгiнiң айнасы; ол сол халықтың сөздiк қорының
байлығын танытып қана қоймайды, оның уақыт озған сайын құны артпаса арзымас
қазына екенiн де сездiрер белгiсi. Кез-келген халықтың даналығы мен рухы
сол халықтың мақал-мәтелдерiнде анық көрiнiс беретiнi ертеден мәлiм. Ал
басқа тiлдегi мақал-мәтелдердi бiлiп, түсiну – бұл тiлдi жақсы меңгеруiне
көмектесiп қана қоймай, сонымен қатар басқа халықтың ой-бейнесiн және мiнез-
құлқын түсiнуiне көп үлес қосады, дәнекер болады. Мақал-мәтел, нақыл сөздер
тілімізді байыта түсетін халықтың асыл қоры. Оның жұртшылық үшін пайдасы
мен рөлі зор. Шетел тiлдi меңгертуде сол тiлдердегi нақыл сөздердi, мақал-
мәтелдердi үйретiп, жаттатқызу арқылы оқушының практикалық дағдыларын
қалыптастыру әдiсi белгiлi нәтижелердi көрсеттi.
Қай елдiң мақал-мәтелдерiн алмасақ та, барлығының ең басты ерекшелiгi
– тәрбиелiк маңыздылығы. Ағылшын мақал-мәтелдердi үйрету негiзiнде бiз
балаларды тек ағылшын және көп ғасырлық өмiрлiк тәжiрибесiмен, әлеуметтiк,
этикалық және эстетикалық көзқарастары мен дүниетанымымен таныстырып қана
қоймай, ең бастысы сол нақыл сөздер мен мақал-мәтелдердiң тәрбиелiк мәнiн
түсiндiрiп, сөздiк қорын байытамыз.
I. Мақал-мәтелдер – халық ауыз әдебиетінің жанры.
1.1. Мақал-мәтелдердің шығу тегі.
Сонау ықылым заманнан, сан ғасырлар бойы халықтың өзiмен бiрге
жасалып, екшелiп, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып қалып жатқан ауыз әдебиетiнiң
бай саласының бiрi – мақал-мәтелдер.
“Мақал-мәтел – сөз мәйегі”, “Мақал – сөздің мұнарасы” деп, қазақ халқы ауыз
әдебиетінің асыл жанрына аса құнды баға берген.
Халық қашан да өскелең ұрпақты тәрбиелеудің мәнін, оның
қиындығы мен қуанышын, одан шығатын нәтижені біліп отырған. Осы тұрғыдан
алғанда Ауыз әдебиетіндегі шағын жанрлардың бірі – мақал-мәтелдер баланың
ой-өрісін, дүниетанымын, қиялын, тілін дамытуда, тәлім-тәрбиесінде терең
мән жатыр.
Мақал-мәтелдер – ұзақ жылдар бойы халықтың іс-тәжірибесінен
түйінделген даналық жемісі. Мақал-мәтелдер - әр кезеңде ата-бабадан
ұлағатты сөз, парасатты ой ретінде ұрпақтың еншілеген мол қазынасы. Тоқсан
ауыз сөздің тобықтай түйінінде халықтың өмір сүру барысындағы тәжірибесі,
көңілге түйген ақылының кені жатыр.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде мақал мен мәтелге мынандай
түсіндірме берілген: мақал – үлгі-өнеге ретінде айтылатын жалпы халықтық
нақыл сөз; мақал деп қысқа, образды, ұйқасты, тұжырымды нақыл сөзді айтамыз
[2:89]. Мәтел – тұжырымды. Бейнелі әрі ықшам нақыл сөз.
Мақалдар – нақыл, өсиет түрінде айтылатын философиялық ой
түйіндері, сөз мәйегі. Мақалдар, көбінесе өлеңдік өрнекпен, сабырлы,
салмақты ырғақпен айтылады, қара сөзбен, яғни шешендікпен айтылатын
мақалдар да бар. Мақал, негізінен, екі бөлімнен ( көбінесе екі тармақтан)
құралады. Бірінші бөлімде пайымдау (айтатын ойдың негізі), екінші бөлімде
ой қорытындысы айтылады ( Тазалық бар жерде денсаулық бар, Чистота –
залог здоровья, If each would sweep before his own door, he should have a
clean city). Тура мағынада және ауыспалы мағынада қолданылатын мақалдарды,
көбінесе халық шығарған. Жыраулар мен ақындар, ел басылары мен батырлар,
зиялы адамдар шығарған мақалдар мен мәтелдер өте көп.
Мәтелдер, негізінен, тұжырым тұспалы өлеңде сыңар тармақты, қара
сөзде нұсқалы сөз ретінде айтылады (Денсаулық – зор байлық, Здоровье
дороже богатства, Good health is above wealth). Мәтелдер тура
мағынасында да, ауыспалы мағынасында да қолданылады.
Жыраулар мен ақындар, ел басылары мен батырлар, зиялы адамдар
шығарған мақалдар мен мәтелдер өте көп. Досыңа достық – қарыз іс,
дұшпаныңа әділ бол. Бұл мақалдың авторы Абай Құнанбаев [3: 46]. Бұндай
мысалдарды ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдерден де келтіруге болады. The
wish is father to the thought ойын ең бірінші рет Юлий Цезарь айтқан.
Уақыт өте келе бұл мақалдарды халық қолдана бастады [4: 123].
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің шарықтау кезеңі Шекспир
заманына тура келеді.Сонымен қатар Тәураттан енген мақал-мәтелдердің саны
да көп. Мысалы, You cannot serve God and mammon, The spirit is willing,
but the flesh is weak. Шекспирдің, яғни онымен айтылған мақалдар
Тәураттан кейін екінші орында. Оның мақалдарының кейбіреулері түп
нұсқасында сақталған. Мысалы, Brevity is the soul of wit, Sweet are the
uses of adversity. Басқалары оның сөздерінің бейімделенуі болып табылады.
Мысалы, A rose by any other name would smell as sweet.
Яғни мақал-мәтелдердің қайнар көзі әдеби және халықтық болып
табылады. Бұл мақал-мәтелдермен қатар ағылшын мақал-мәтелдерінің қайнар
көздерінің бірі – басқа тілден келген мақал-мәтелдер. Бұнда да мақал-
мәтелдердің шығу тегі туралы сұрақ күмән тудырады. Өйткені мақал ағылшын
мақалы болудың алдында, латын, француз немесе неміс тілдерінде болса, бұл
мақалдың бұрын басқа тілдерден енген болуы мүмкін. Мүмкін, бұл мақал
жазылып алғаннан бұрын ағылшын болған шығар. Сондықтан да мақал-мәтелдің
шығу тегіне байланысты мәліметтерге біз толығымен сенімді бола алмаймыз.
Кейбір басқа тілден енген мақал-мәтелдер Англияда толығымен
ассимиляцияға түсті, бірақ көбі бұны істей алмады. “He gives twice who
gives quickly” мақалының қандай латын мақалының негізінде пайда болғанын
ойлап табу қиын емес, бірақ “Through hardship to the stars” мақалы оғаштау
естіледі және де латын “Per aspera ad astra” мақалына қарағанда, мақалға да
ұқсамайды. Бірақ басқа тілден енген мақал-мәтелдердің көбі түп
нұсқасында сақталған.
Мысалы: Noblesse oblige.
In vino veritas.
Тәураттан енген мақал-мәтелдер де басқа тілден енген мақал-
мәтелдер болып саналады, өйткені Тәурат ивриттан аударылған, оның дана
ойлары ежелгі еврей қоғамының өмірін бейнелейді. Ертеде Тәурат өте көп
оқылған еді, сондықтан да оның нақыл сөздерінің көбі қоғам санасына сіңгені
сонша, тіпті қазіргі кезде кейбір мақал-мәтелдердің қайнар көзі Тәураттан
деп те ешкім ойламас шығар. Соған қарамастан Көптеген ағылшын мақалдар
толығымен Тәураттан алынған, мысалы:
You cannot serve God and mammon.
The spirit is willing, but the flesh is weak.
Әдеби шығармалардың көптеген сөздері кей-кезде мақалдар ретінде
қолданылады, бірақ олар мақалға айналмайды немесе мақал мен цитатаның
арасында жарты жолда қалады. Оларға мыналарды жатқза аламыз, мысалы:
The wages of sin is death (Romans).
No man but a blockhead ever wrote except for money (Samuel
Johnson).
Солай мақал-мәтелдерге жылжу тән, олар әрқашанда қозғалыста.
Оларға әрқашан ескіргендер де қосылады. Әрқашан жаңа мақалдар қосылып,
біреулері ескіріп, қолданыстан шығады [ 5: 99].
1.2 Мақал-мәтелге жалпы сипаттама, ортақ тұстары және айырмашылықтары.
Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді,
қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі
ойды шебер де ұтымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-
мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, көңілге түйгенін мақал-
мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік
бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім
алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық
тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас
бұрын отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған,
олардың қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен
жөн. Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес
қосқан В.В. Виноградов,. Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева,
М.М.Копыленко, А.Б.Кунин, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды
ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі деген
ғылыми негіздемелер ұсынады.
Ағылшын тілінің фразеологиясына қатысты кешенді зерттеулерімен,
дәйекті тұжырым, пайымдауларымен танымал А.В. Кунин де жоғарыда аталған
ғалымдардың көзкарасын ұстанады, алайда, аталмыш тұрақты тұлғалардың
құрылымдық-мағыналық ерекшеліктерін негізге ала отырып, оларды
"коммуникативтік фразеологиялық бірліктер" деп атап, жеке қарауды ұсынады.
Сондай-ақ, автор құрамындағы сыңарлары тура мағыналы болып келетін мақалдар
тобын яғни, "all is well, that ends well" (сөзбе-сөз ауд.: сәтті аяқталған
істің бәрі жақсы), "Appearances are deceptive" (сөзбе-сөз ауд.: келбет —
алдамшы), "Better late than never" (сөзбе-сөз ауд.: ештен кеш жақсы)
тәрізді оралымдарды фразеологиядан тыс, "фразеологиялык емес тұрақты
құрылымдар" аясында қарастырды [8: 93].
Осы жоғарыда аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі
ғалымдар:Н.Н.Амосова,А.М.Бабкин,В.П .Жуков,М.Т.Тагиев,М.А.Филипповская, А.Н.
Кожин т.б. Мақал-мәтелдерді фразеология саласынан тыс қарайтын ғалымдардың
көпшілігі оларды ауыз әдебиетінің зерттеу нысаны қатарына жатқызады. Ал осы
бағыттағы көлемді зерттеулерімен танымал ғалым Н.Н. Амосова "мақал-
мәтелдерді фразеология қорына жатқызуға болмайды, олар мазмұны жағынан да,
сөйлемде атқаратын қызметі тұрғысынан да фразеологиялық бірліктердің
белгілеріне жауап бермейді" деген пікір ұсынады [9: 46].
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде,
тілдік бірліктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек сіңірген
ғалым Г.Л. Пермяков аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдар тарапынан
да, әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі қажеттігін ескертеді.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне
сүйенер болсақ, мақал-мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес
тиянақтылығы, мағына тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды
фразеологизмдер қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік
береді.
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдердің зерттелуі.
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасау
барысында оларды жинақтау, сұрыптау, жүйелеу, жариялау ісінің екі
кезеңнен тұратыны анықталды, оның алғашқысы — XIX ғасырдың екінші
жартысы. Кеңес дәуірінің 1948 жылдарына дейін мақал-мәтелдерді тек
халық аузынан жинап,жеке басылым ретінде шығару жұмыстары жүргізілген
болса, екінші кезең - оларды тілдік тұрғыдан зерттеудің қалыптасуымен
сипатталады.
Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым —
Ш.Уәлиханов. Ш. Уәлиханов пен Н.Н. Березин архивтерінде XIX ғасырдың
елуінші жылдарында ел аузынан жазып алынған екі жүзден аса мақал-мәтелдер
сақталған. Сондай-ақ, қазақ ауыз эдебиетінің басқа үлгілерімен бірге қазақ
мақалдары мен мәтелдерін де жинақтап, жеке жинақтар шығарып, қазақ тілі мен
әдебиетінің, тіл ғылымының, мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан
Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, Ш.Ибрагимов, М.Терентьев, Я. Лютш,
Ф.Катанов, В.В. Катаринский, П.М. Мелиоранский, Н.Н. Пантусов, А.Е.
Алекгоров т.б. сынды ағартушы, ғалымдардың еңбегі ерекше.
Халық мұрасын жүйеге келтіру, насихаттауда зор үлес қосқан танымал
ғалым — Ә. Диваев. Ғалым жинақталған материалдың барлық нұсқасын толық
қамтуды көздей отырып, өз топтамаларын 1900-1927 жылдар аралығында "Сборник
материалов для статистики Сыр-Дарьинской области", "Этнографические
материалы" жинақтарының, "Туркестанские ведомости" газетінің басылымдарында
жариялады. Сондай-ақ, "Киргизские пословицы, записанные в Копальском уезде
Семиреченской области" деген топтамасын 1900 жылы Қазан қаласында
жарияланған [10: 167]. Н. Н.Пантусовтың еңбегін де ерекше атап өткен жөн.
Сөздік құрамның негізгі қаттауын құрайтын мақал-мәтелдерді жинақтау,
жүйелеу, жариялау жұмыстары әр кезеңге орай жалғасын тапты.
Қазақ мақал-мәтелдерінің ғылыми тұрғыдан зерттелуіне арналған іргелі
монографиялық зерттеулер де, мақалалар да баршылық. Солардың ішінен ғалым
Б. Шалабаев алғашқылардың бірі болып, аталмыш тұрақты тіркестер тобын
арнайы қарастырып, олардың негізгі мағыналық топтарын, жанрлық
ерекшеліктерін анықтады. М. Ғабдуллин өзінің "Қазақ халқының ауыз әдебиеті"
[11: 83]. деген еңбегіңде қазақ халкының шаруашылығын, кәсібін, тұрмыс-
тіршілігін сипаттайтын мақал-мәтелдердің өмір танытқыштық мәні мен қызметін
айқындаса,С. Нұрышев оларды даму тарихы тұрғысынан қарастырды.
Қазақ мақал-мәтелдеріне қатысты ерекше орны бар зерттеулердің бірі —
Р.Сәрсенбаевтың "Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-семантикалық
ерекшеліктері" атты кандидаттық диссертациясы [12:136]. Қазан
революциясынан бұрын басылып шыққан жинақтарды өз еңбегінің негізі зерттеу
материалы ретінде ала отырып, ғалым мақал-мәтелдердің құрамы мен құрылымын,
жасалу жолдарын, лексика-семантикалық, стилдік ерекшеліктерін жан-жақты
талдап таратады. Ал М.Әлімбаевтың "Өрнекті сөз- ортақ қазына" [13:97] деп
аталған зерттеу жұмысы аударма мәселесіне арналған. Жұмыста зерттеушінің
қазақ мақал-мәтелдерінің тілде қалыптасу тарихы,жасалу жолдары,тілде
қолданылуы бір тілден екінші тілге аудару мәселесі, тәржімалаудың амал-
тәсілдері жөнінде, кұнды пікірлері, теориялық және практикалық мәні зор
ұсыныстары баяндалады. Еңбектің поэтикалық аудармаға бой ұру басымдылығына
қарамастан, бұл - ғылымда өзіндік орны, елеулі үлесі бар еңбек. Б.
Аламбаевтын "Халық даналығы" атты монографиялық еңбегі "Мақал-мәтелдер"
және "Шешендік сөздер" деген өзара байланысты екі бөлімнен тұрады [14:141].
Жұмыс осы аталған тілдік бірліктердің жанрлық табиғатын, тәрбиелік мәнін,
құрылымы мен әдеби-көркемдік ерекшеліктерін талдауға арналған. Сондай-ақ,
мақал-мәтелдердің окказионалды өзгерістері, варианттылығы Ғ.Тұрабаеваның,
құрамы мен құрылымы, компоненттерінің байланысу тәсілдері, синтаксистік
белгілері, инверсиялануы С.Кенжемұратованың, фразеологиялық тұтастықтар мен
мақал-мәтелдер ұласымдылығы, танымдық-прагматикалық аспектілері
Д.Бегалықызының ғылыми зерттеулерінде баяндалған [15:101].
Тіл-тілдегі паремиологиялық жүйені салыстыра-салғастыра зерттеуге
арналған жұмыстар қатарының біртіндеп толығып келетіндігі байқалады.
Мысалы, А.Нұрмахановтың зерттеуі түркі тілдеріндегі мақал-мәтелдердің
жалпылығы мен кейбір өзгешіліктерін саралауға бағытталса, Ә.Мұқышева
қазақ және неміс тілдеріндегі мақал-мәтелдерінің өзара сәйкес тұстары мен
ерекше белгілерін, ұлттық, мәдени компоненттерін анықтайды. Зерттеу нысаны
ретінде алынған тілдік бірліктердің лексика-грамматикалық ерекшеліктері,
қазақ және араб тілдеріндегі мақал-мәтелдердің жасалу жолдары, типологиялық
универсалия және уникалия кұбылыстары А. Донбаеваның жұмысында қаралған.
Сонымен, қазақ мақал-мәтелдерінің зерттелу тарихына шолу жасау
барысында оның бес бағытта жүргізіліп келгендігі анықталды:
а) тілішілік, яғни бір тіл аясындағы зерттеулер; ә) туыс тілдерді
салыстыра талдауға; б) әртектес тілдер бірліктерін салғастыра қарауға; в)
этнолингвистикалық астарын ашуға және г) қолданбалы мақсатқа негізделген
зерттеу жұмыстары.
Мақал-мәтелдердің ағылшын тілінде зерттелуі. Ағылшын тіліндегі
жалпыхалықтық мұраны жинақтап, жариялау жұмыстары сонау көне ғасырда
қалыптасып, күні бүгінге дейін дәстүрлі түрде жалғасып келеді. Тарихи
деректерге сүйенер болсақ, өте көне мақал-мәтелдер тізбегін қамтитын
алғашқы "Book of Proverbs in the Old Testament" атты топтама V ғасырда
жарық көрген. Кейінгі жинақтар халық игілігіне айналған осы іске етене
араласып, зор еңбек сіңірген оқымысты ғалым Дезидериус Эрасмус есімімен
тығыс байланысты. Оның 1500 жылы "Collectanea", 1508 жылы Венецияда
"Chiliades" деген атпен жарияланған жинақтары 1515-1536 жылдары аралығында
толықтырылып қайта басылып шықты.
Артына өшпес тарихи із қалдырған ғалымдардың бірі Джон Хеуд (John
Heywood) өзінің алғашқы "A Dialogue Containing the Number in Effect of all
the Proverbs in the English Tongue" атты еңбегін 1546 жылы, кейінгілерін
1550, 1555, 1560 жылдары жарыққа шықты. Сондай-ақ, 1610-1680 жылдар
аралығында бірқатар мақал-мәтелдер жинақтары, атап айтқанда, 1612 жылы
ағылшын шіркеу қызметшісі Thomas Draxe "Bibliotheca Scholastica
Instructissima or, a Treasurie of Ancient Adagies, and Sententious
Proverbes", 1639 жылы пастор Дж. Кларктың (John Clarke) "Paroemiologia
Angio-Latina", 1640 жылы Дж.Херберттің "Outlandish Proverbs", 1659 жылы Дж.
Хауэльдің "Proverbs", 1670, 1678 жылдары Дж. Рэйдің 'English Proverbs" атты
еңбектері жарық көрді. Келесі ғасырларда бұрынғы ескі жинақтар
толықтырылып, қайта бастырылып отырды. Зерттеу барысында мамандардың
көбінесе ағылшын тілі мақал-мәтелдерін жинаққа енгізу үрдісімен шектелтенін
көреміз.
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерін ғылыми тұрғыдан арнайы, жан-жақты
қарастырған зерттеу жұмыстарының бар екендігі мәлім.
Мысалы, Л.И.Селянинаның еңбегінде варианттылығы, варианттардың өзара
ұқсастықтары мен айырмашылықтары және сөйлеу тіліндегі окказионалды
өзгерістері сипатталады. Л. И.Швыдкояның ғылыми зерттеуінде мақалдар мен
афоризмдер "клише" деген атаумен бір топқа біріктіріліп, олардың синонимдік
қатары берілген. С.И.Вяльцеваның кандидаттық жұмысы ағылшын мақал-
мәтелдерін стильдік, ал Э.Ахундованың зерттеуі синтаксистік ерекшеліктері
тұрғысынан талдауға арналған. Ағылшын тілінің тұрақты тіркестерін зерттеу
жұмыстары ғалым А.В. Кунин есімімен тығыз байланысты. Ол өзінің "Курс
английского языка", "Курс фразеологии современного английского языка"
тәрізді көлемді ғылыми еңбектері мен "Англо-русский фразеологаческий
словарь" сөздігі т.б. арқылы ағылшын тілі табиғатының кейбір өзгеге
беймәлім тұстарын айқындап, жалпы тіл ғылымына елеулі үлес қосты және
салғастырмалы негіздегі ізденістерге бағыт-бағдар берді. Мақал-мәтелдердің
басқа тілдік бірліктермен салыстыра алғанда өзіндік ерекшеліктерін,
күрделілігін, мән-мазмұнының тереңдігін айқын көрсететін тұстардың бірі —
аударма жұмысы. Кейбір жалпыхалықтық универсалдық сипатқа ие түрлерін
есепке алмағанда, әдетте, мақал-мәтелдер бір тілден екінші тілге тікелей
аударылмайды. Бір тілден екінші тілге тәржімелеу барысында мағынасы мен
тіркес құрамындағы сыңарлары дәлме- дәл келетін теңбе-тең баламасы
(абсолюттік балама) немесе контекстік мағынасы сәйкес эквиваленті
қолданылуы мүмкін. Әсіресе, ілеспе аудармада шапшаңдық, жинақылық, дәлдік
қажет. Осы мақсатқа негізделген, практикалық мәні бар жұмыстардың бірі —
Т.Баймаханова, Н. Өтешева, Н. Байтөлеевалардың құрастыруымен жарық көрген
"Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты в русском и казахском
языках" атты еңбек. Жұмыста мақал-мәтелдер он мағыналық топқа бөлініп,
олардың орыс және қазақ тілдеріндегі баламалары берілген. Алайда, ағылшын
мақал-мәтелдерінің қазақ тілінде баламалары бола тұра, тікелей аударылған
тұстары да баршылық.
Зерттеу барысында, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдерді топтастырып,
жүйеге келтіріп, баспадан шығару ісіне ғалымдардың баса назар аударғаны
және ағылшын мақал-мәтелдерін тек өз аясында ғана зерттеудің, жан-жақты
емес, бір қырынан ғана қарастырудың орын алғандығы байқалды. Біздің
пайымдауымызша, екі немесе бірнеше тілді салыстыра - салғастыра зерттеу
жұмыстарының нәтижелері тіл білімін теориялық тұрғыдан толықтыра, жетілдіре
түсері даусыз.
Мақал-мәтелдердің шығу төркіні, тілде қалыптасуы деген мәселеге келер
болсақ, оның күрделілігі де, түпдеректігі қалтықсыз табудың қиындығы да
түсінікті. Дегенмен, қазақ халқының рухани қазынасын, сөз маржандарын
қалыпқа келтіру барысында елеулі еңбек сіңірген Б.Адамбаевтың "мақал-
мәтелдер әуелде, аузы дуалы жеке кісінің аузынан шыққанымен, біреуден
біреуге, ұрпақтан-ұрпаққа ауыса жүріп өңделген, өзгерген, бүкіл елге тарап,
оны халық ақиқат деп таныған қағидаға, тіпті ережеге - заңға айналған"
деген ой тұжырымымен толық келісуге болады. Тарихи деректер, ғылыми
ізденістердің нәтижелері, танымал ғалымдардың пайымдаулары да жоғарыда
айтылған пікірмен өзектес. Себебі, кез-келген сөз ұрпақтан ұрпаққа жетіп,
ақиқат ретінде таныла бермесі хақ. Өз дәуірінің озық ойлы кемеңгерлерінің
халықтың көкейінен шығатын, ұтқыр ойы, бейнелі, өткір сөзі ғана кеңінен
таралып, танымал болуы мүмкін. Халықтың дана билері мен шешендерінің бір
кезде аузынан шығып, кейіннен ел аузында мақал-мәтел ретінде қолданысқа
енген сөздерінен бірер мысал келтірейік. Майқы би:
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді.
Даналығымен, шешендігімен, қара қылды қақ жарған әділдігімен
жастайынан елді аузына қаратқан Төле би сөздерінің де ұрпақтан ұрпаққа
мирас болып, халық арасында мақал-мәтел ретінде кен қолданыс тапқаны
байкалды:
Жаңбыр жаумаса, жер жетім,
Басшысы болмаса, ел жетім.
Сондай-ақ,халықтық мақал-мәтелге айналып,жиі қолданылып жүрген "Көпті
қорлаған көмусіз калады" тіркесінің Әйтеке бидің, ал "Бұлақ көрсен көзін
аш" Бәйдібек бидің дуалы аузынан шыққан тілдік бірліктер деген деректер
бар, мұндай мысалдарды әрі қарай тізбектеп, қатарын көбейте беруге болады.
Зерттеу барысында ертегі, аңыз әңгімелер негізінде қалыптасқан мақал-
мәтелдердің де аз еместігі байқалды. Мысалы: Түйе бойына сеніп, жылдан құр
калыпты; Қайда барса Қорқыттың көрі, Аяз би.
Тілімізде жұмбақтардан бастау алатын ММ-дер кездеседі: Сырты бүтін,
іші түтін (оқ); Караңғы үйде қабан күркірейді (диірмен) т.б. Бұл
жұмбақтардың кейде жұмбактық негізінен "қол үзіп", фразеологиялық тіркес,
мәтел ретінде де қолданысқа енгені анықталды.
Рухы биік, ойы көркем, тілі шұрайлы, мән-мазмұны терең, кесек
туындыларымен ерекшеленетін дарынды ақын-жазушылардың, дара тұлғалардың
көңіл түпкірінен шыққан пікір-пайымдаулары да жалпыхалықтық қорға еніп,
тұрақты қолданысқа, мақал-мәтелдік сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы: Еңбек
етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей; Азға қанағат етпесең, көптен құр
қаларсың.( Ыбырай); Берекені көктен тілеме ,еткен еңбектен тіле (М.Әуезов);
Жасында көргені жоқтың, өскенде айтары жоқ (Ғ.Мүстафин) т.б. Қорыта
айтқанда, қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің басым көшпілігі тарихтың терең
кат-қабат қаттауларынан көрініс беретін оқиға, аңыз, әңгіме, ертегілердің
және көрнекті ақын-жазушылар шығармалары негізінде қалыптасқан.
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бір тобы қасиетті кітап
Інжілге байланысты қалыптасқан. Халық арасына кеңінен таралып, көп
оқылғандықтан, Інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы, тіркес
тиянақтылығы, мағына тұтастығы тәрізді белгілердің негізінде қолдануға даяр
тілдік бірлікке айналған. Зерттеу барысында олардың ауқымды бір бөлігінің
түпнұсқадағы қалпын берік сақтағандығы, еш өзгеріссіз қолданылатындығы
айқындалды. Мысалы: "You cannot serve God and mammon" (сөзбе-сөз аудармасы:
Сен құдай мен байлыққа бірдей кызмет ете алмайсың);" A soft answer turneth
away wrath "(c.c.a.: Жұмсақ (жылы) жауап ашуды қайтарады) т.б. Түп-төркіні
Інжілге барып саятын мақал-мәтелдердін сәл өзгеріске ұшыраған түрлері де
кездеседі. Мысалы, Saw the wind and reap the whirlwind : Spare the red and
spoil the child; You cannot make bricks without straw.
Ағылшын паремиологиялық жүйесінің Шекспир шығармаларындағы цитаталар
арқылы едәуір байығандығы жөніндегі мағлұматтар бар, алайда, олардың
Шекспир дәуіріне дейін де қолданылған болуы мүмкін екендігін де естен
шығармаған абзал. Десек те, бұл мақал-мәтелдер Шекспир туындыларына дейін
ауызша таралып, кейінгі ұрпаққа Шекспир шығармалары арқылы жеткен. Әлі
күнге дейін ғалымдар қай мақалдың Шекспир дәуіріне дейін қолданыста
болғаны, қайсысы оның өз туындысы, жазушының данышпандылығы мен
тапқырлығының жемісі деген сұраққа жауап іздеуде. Дүниежүзі тілдерінің
сөздік қоры тәрізді ағылшын паремиологиялық жүйесі де басқа тілдерден,
мысалы, латын, француз, испан тілдерінен енген мақал-мәтелдермен толығып
отырғаны мәлім. Олардың бір бөлігі ағылшын тіліне кіріп кетсе, келесі
бөлігі басқа тілден енген бастапқы қалпын сақтап қалған.
Зерттеу барысында басқа тілдерден енген, ішкі формасы көмескіленген,
қолдану жиілігі өте жоғары тілдік орамдардың ауқымды тобы бар екендігі
анықталды.
Ақын-жазушы, саясаткерлердің ұтымды, үйлесімді айтылған қысқа, әрі
нұсқа, айшықты сөздерінің де ағылшын тілінің сөздік қорын байытуға едәуір
үлес қосқаны нақтыланды. Мысады: "The customer is always right "(Әрқашан
тұтынушынікі дұрыс) тіркесінің Еуропадағы ең үлкен сауда орталықтарының
бірі "Сэлфриджезді" (Selfridge's) ашқан Г.Селфриджге тиесілілігі жөнінде
деректер бар. Себебі, оның барлық дүкендерінде "The customer is always
right", яғни "әрқашан тұтынушынікі дұрыс" деген қатаң қағида қалыптасқан.
Көпшілік көңілінен шыққан осы сөз кейіннен халық арасында жиі айтылып,
дәстүрлі колданысқа енген. Ағылшын тілінде бұл тәрізді қолдануға даяр,
астарлы "авторды" тіркестердің мол қоры бар.
Сонымен, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бөлігі қасиетті
кітап Інжілден, ал келесі бір бөлігі дарынды Шекспир сыңды көркемсөз
шеберлерінің, халыққа танымал ақын-жазушылардың туындыларынан, сондай-ақ,
көрнекті саясаткерлер сөздерінен бастау алғандықтары байқалады.
Қазақ және ағылшын паремиологизмдерінің түпдеректеріне қатысты негізгі
айырма мынада:
Қазақ мақал-мәтелдерінің ауқымды тобы жеке тұлғаға (би, шешен,
ақылгөй, дана қариялар т.б.) байланысты қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша
таралып отырған. Ал ағылшын мақал-мәтелдерінің негізгі бұлағы діни ағым,
қасиетті кітаптан тараған ұлағатты сөздер болып табылады және сондай-ақ ,
Шекспир сынды ұлы тұлғалардың айшықты, мәнді сөз үлгілері ерекше орын
алады.
Бірінші бөлімде мақал-мәтелдердің арасындағы сәйкестіктер мен ара-
жігін ажырататын айырым белгілер сарапқа алынды. Осы мәселеге қатысты
айтылған пікір, пайымдауларға шолу жасалып, ғылыми атауларға түсіндірме
және энциклопедиялық сөздіктерден анықтамалар берілді. Ағылшын тіліндегі
мақал-мәтелдерге берілген анықтамалар қазақ ғалымдарынын пікір,
пайымдауларымен төркіндес.
Ағылшын тіл білімінде мақал мен мәтелдердің ара-жігі
ажыратылмағандығы, біртұтас, тұрақты тұлғалар ретінде қарастыратындығы
көпшілікке беймәлім болуы мүмкін.
Сонымен, жоғарыда келтірілген пікір, пайымдауларды жэне зерттеу
нәтижелерін қорыта келгенде, мақал мен мәтелдің айырмашылықтары
төмендегідей:
-Мақалдың толық тұлға болып келіп, тұтас ой мен қорытынды пікірді
қатар білдіруі ойды ишарат арқылы тұспалдап жеткізетін мәтелден ара-жігін
ажыратады.
-Мақал бір немесе бірнеше толық сөйлемнен құрылуы мүмкін, ал мәтел
салыстырмалы түрде алғанда, құрамының ықшамдылығымен ерекшеленеді, көбіне
толымсыз жай сөйлем түрінде келеді.
-Мақалдың басым көпшілігі егіз жолды, қос тармақты, кейде үш тармақты
болып келеді және ұйқаса құрылады.
-Мақал көбіне уағыз, өсиет, үндеу сипатында келіп, дәлел мен қорытынды
пікір қатар беріледі.
-Мақалдар қолданысы мен мағынасы жағынан екі топқа бөлінеді:
а) тура мағынада қолданылатын мақал-мәтелдер :
Достың алыс- жақынын іс түскенде білерсің.
A friend is never known till man have need.
б) ауыз мағынада қолданылатын мақал-мәтелдер:
Аз сөз — алтын, көп сөз— күміс.
Speech is silver, but silence is gold.
Жұмыста, сондай-ақ, мақал-мәтелдердің фразеологиялық бірліктер, қанатты,
нақыл сөздермен ұқсастықтары мен айырмашылықтары айқындалып, нақты тілдік
деректер арқылы дәйектелді.
1.3 Мақал-мәтелдерді топтастырудың негізгі қағидалары.
Тіл білімінде мақал-мәтелдерді топтастырудың бірнеше принциптері бар, енді
солардың негізгі түрлеріне тоқталайық.
1. Әріптік, әліпбилік (алфавиттік) топтастыру. Аты айтып тұрғандай,
топтастырудың бұл түрінде мақал құрамындағы алғашқы сөздің басты әрпі
негізге алынады. Тілдік бірліктерді осы тұрғыдан топтастырудың тиімділігін
оның қарапайымдылығымен, қолдануға қолайлылығымен, ал кемшілігін басқы әріп
негізге алынатындықтан, мағыналас тіркестердің әр басқа топқа саралануымен
түсіндіруге болады.
2.Ұйытқы сөз арқылы (лексикалық энциклопедиялық) топтастыру.
А.Жигулев, М.В. Буковская және бірқатар шетел ғалымдарының осы әдіске зор
мәң беретіндігі байқалды. Қажет тілдік бірлікті ұйытқы сөзге сүйене отырып,
оңай тауып алуға болатындығын аталмыш әдістің ерекшелігі деп танимыз. Ал
кемшілік тұсы жоғарыда аталған әдіспен пара-пар, өзара мағыналас мақалдар
бөлек, ал, керісінше, лексемалары бір, мазмұны бөлек түрлері бір топқа
енеді. Мысалы, "Жуас түйе жүндеуге жақсы", "Түйе бойына сеніп жылдан құр
қалыпты", "Түйе көп болса, жүк сыймас" тәрізді мақал-мәтелдер семантикалық
алшақтыққа қарамастан, ұйытқы сөзі "түйе" болғандықтан, бір тақырьптық
топқа біріктіріледі. Зерттеу нәтижесінде қазақ тілінде аталмыш әдіс бойынша
құрастырылған мақал-мәтелдер жинағының жоқтығы анықталды.
3. Монографиялық топтастыру. Мұнда мақал-мәтелдер жинақталған
уақытына, кезеңіне, таралу аймағына орай жіктелген. "Пословицы, поговорки,
загадки в рукописных сборниках ХІІІ-ХХ веков" және "Ақылдың көзі, Ташкент
маңы және Сырдария жағалауындағы Қазығүрт пен Қаратау бөктеріндегі ежелден
тұратын қазақтардың мақалдары" атты жинақтар монографиялық топтастырудың
айқын үлгісі.
4. Генетикалық тұрғыдан топтастыруда мақал-мәтелдердің шығу төркіні,
белгілі бір халыққа, тілге қатыстылығы негізге алынады. М.Брагинскийдің
жетекшілігімен жарық көрген "Шығыс халықтарының мақал-мәтелдері" жинағы осы
генетикалық әдіспен түзілген.
5. Тақырыптық (тематикалық) топтастыру. Бұл принцип бойынша мақал-
мәтелдер мән-мағынасына қарай топтастырылады. Зерттеу барысында көп
жағдайда қазақ мақал-мәтелдерінің осы принциппен топтастырылғандығы
байқалды. Топтастырудың бұл принципі мағыналас мақал-мәтелдерді бір топтан
оңай тауып алуға болатыңдығымен ерекшеленеді. Дей тұрғанмен, топтастырудың
бұл жолы да кемшіліксіз емес. Біріншіден, көптеген мақал-мәтелдер ауыспалы
мәнге ие болғандықтан көп тақырыпты болып келеді де, оларды бір топ аясына
енгізу қиындық туғызады. Екіншіден, кей мақал-мәтелдердің тақырыптық тобын
айқындау да едәуір қиындық туғызады. Үшіншіден, мақал-мәтелдерді тақырыптық
топқа саралау, топ жиынтығын құрайтын топшалардың жалпы санын айқындау,
мақалдардың топ-топқа меншіктілігін анықтау тәрізді мәселелерді шешу
зерттеуші немесе жинақтаушының құзырында. Бірақ, жоғарыда аталған
кемшіліктерге қарамастан, мақал-мәтелдерді тақырыптық тұрғыдан топтастырған
жөн деп ойлаймыз. Себебі, ізденуші немесе тілді үйренуші өзінің мақсат-
мүддесіне орай қажет мақал-мәтелді тақырыбына қарап оңай тауып алады, әрі
қолдаңуға да өте ыңғайлы. Мақал-мәтелдер табиғатын арнайы зерттеп жүрген
тілші қауымға да аталмыш топтастырудың мәні зор екендігі айтпаса да
түсінікті.
6. Мақал-мәтелдерді зерттеуге зор үлес қосқан белгілі паремиолог ғалым
Г.Л.Пермяков жоғарыдағы топтастыру үлгілерінің кемшін тұстарын ескере
отырып, мақал-мәтелдерді жүйелеудің жаңа бір принципін ұсынды. Бұл мақал-
мәтелдерді инвариантты тақырыптық жұптармен (инвариантные тематические
пары) топтастыру. Бұл принцип бойынша, мақал-мәтелдер тобы "жақсы- жаман",
"кәрі-жас", "бай-кедей" т.б. деген тақырыптар бойынша жіктеледі. Мысалы:
"Жақсыға айтсаң ұғар, жаманға айтсаң күлер" тұлғасының ықшам, мазмұнының
тереңдігімен ерекшеленетін тілдік орам "жақсы-жаман" тобына енеді.
7. Академик Ә.Қайдар көп жылдан бергі ізденуі нәтижесіңде этнография
мен лингвистика ғылымдарында қолданылып жүрген топтаст ыру принциптерін
ескере отырып, қазақ тілінің өз ерекшеліктеріне сәйкес, "Табиғат-Адам-
Қоғам" деген идеографиялық классификацияны ұсынған еді. Бұл топтастыру
бойынша "Табиғат" бөлімі төрт тараудан (жануарлар, өсімдіктер дүниесі,
аспан әлемі, т.б), "Адам" бөлімі (адамның ішкі дүниесі мен сипаты, іс-
әрекеті т.б.) он бір тараудан, "Қоғам" бөлімі (қоғамдық қарым-қатынас,
шаруашылық, кәсіп т.б.) жиырмадан астам тараудан тұрады. Соңғы аталған
принцип ағылшын және қазақ тілдеріндегі мақал-мәтелдердің
этнолингвистикалық ерекшеліктерін ашуға қолайлы.
1.4 Қазақ, орыс және ағылшын мақал-мәтелдерінің мағыналық ұқсастығы.
Мақал-мәтелдер – халық ауыз әдебиетінің өте көп таралған асыл
жанрларының бірі. Ол халықпен бірге жасасып, екшеліп ұрпақтан-ұрпаққа
берілген асыл мұра. Ал мақал-мәтелдердің шығу тегінің тарихы бізді
тарихтың өтіп кеткен жүзжылдықтарға үңілуге мәжбүр етеді. Мақал-мәтелдердің
көбі жазу пайда болғанға дейін қолданысқа түскендіктен, олардың шығу тегін
анықтау мәселесі әлі де талқылауды қажет ететіні сөзсіз. Және де дүние жүзі
халықтарының мақал-мәтелдері бірін-бірі тікелей қайталамаса да, біріне-бірі
, көбіне ұқсас болып келеді. Осыған қарап мақал-мәтелдерді ұлтаралық, жалпы
адамзаттық әдеби мұра деуге де болар еді.
Ағылшыннан қазақшаға аударуда қиыншылықтар кездесетiнi де сөзсiз.
Аударманы жасаған кезде басқа тiлдiң көмегi арқылы белгiлi бiр тiлдегi
мазмұнды мүмкiндiгiнше дәл жеткiзу, ағылшын және неміс тiлiндегi мақалды
немесе мәтелдi түсiнiп, оны өз туған тiлiнде түсiндiруге және керiсiнше
жасау iскерлiгiне ие болу мiндетi қойылады. тiлдегi мақал-мәтелдердегi
немесе нақыл сөздердегi мағыналық реңктiң ұқсастықтары мен айырмашылықтарын
ұғыну ағылшын тiлiн үйренуiне елеулi көмек көрсетедi [6: 83].
Қазақ, орыс және ағылшын тілдерінің мақал-мәтелдерін саралап
қарап, салыстыратын болсақ, олардың арсында ұқсас, тіпті бірдей мақал-
мәтелдерді кездестіре аламыз. Қазақ, орыс, ағылшын мақал-мәтелдерін
мағыналарына қарай саралауға болады:
а) Мақал-мәтелдердің үш тілде сөздік баламасының әр түрлі, мағыналарының
бірдей болуы;
ә) мақал-мәтелдердің үш тілде сөздік баламасының дәл келуі.
Мысалы: Білім – қуат.
Знание – сила.
Knowledge is power.
Бұл мәтелде 3 тілдегі сөздік баламасы және мағынасы дәл келіп
тұр.
Екінші мысал: Бір қарын майды бір құмалақ шірітеді.
Паршивая овца всё стадо портит.
One drop of poison spoils the whole
tun of wine.
Ал бұл мәтелде 3 тілдегі сөздік баламасы әр түрлі, бірақ мағынасы
бір.
Сөздік баламалары және мағыналары бірдей мақал-мәтелдер.
Ағылшын Қазақ Орыс
Knowledge is power Білім - қуат Знание – сила
Meekness is not Ұяңдық – жасықтық емес Мягкость –не слабость
weakness
When the cat is away, Мысық жоқта тышқан Без кота мышам раздолье
the mice will play майсарар
Never offer to teach Балықты жүзуге үйретпе Не учи рыбу плавать
fish to swim
All are not thieves Ит үргеннің бәрі ұры Не все те воры на кого
that dogs bark at емес собаки лают
Сөздік баламалары әр түрлі мағыналары бір мақал-мәтелдер
Ағылшын Қазақ Орыс
What is done by night Айды етегіңмен жаба Всё тайное становиться
appears by day алмайсың явным
Birds of feather flock Темірші көміршіге үйір Рыбак рыбака видит из
together далека
Two of a trade never Екі қошқардың басы бір Два медведя в одной
agree қазанға сыймайды берлоге не уживаются
Think today and speak Орынсыз сөз орға жығадыНе подумав не говори
tomorrow
A cat may look at a Жақсыны көрмек үшін, Смотреть ни на кого не
king Сұлуды сүймек үшін возбраняется
1.5 Мәдениетаралық қарым-қатынас
Шетел тілін оқыту барысында белгілі бір әдістемені қолдану әр
түрлі шарттарға байланысты болады. Ол шарттардың ең бастысы шетел тілін
оқытудың алдына қойылатын мақсат. Мәселен, өз саласы бойынша жаңа
ақпараттар алу үшін шетел тілін оқып-үйренетін ғалым мен сол тілде
сөйлейтін елде жөн таба біліп, сол елдегі адамдармен тіл табыса білу үшін
шетел тілін оқып-үйренетін туристің алдына шетел тілін оқуда қоятын
мақсаттары да әр түрлі, соған байланысты оларды оқытуда қолданатын әдіс-
тәсілдер де мүлде басқаша болуы заңды құбылыс. Сол сияқты шетел тілін
үйренуге бөлінген уақыт, сағат саны да белгілі әдістемені қолдануды талап
етеді. Шетел тілін үйренетін шәкірттердің жас ерекшелігі де әдістемені
таңдауда ескерілуі тиіс. Әрине, он жастағы бала мен жиырма бестегі ересек
адамды оқытуда бірдей әдістемені қолдану мүмкін емес екендігі айтпаса
түсінікті. Сондай-ақ белгілі бір шетел тілін оқытуда шәкірттердің ана
тілінің ерекшеліктерін, оның шетел тілін меңгеруге тигізетін тиімді-тиімсіз
ықпалын ескермеуге болмайды. Міне, осындай факторлардың бәрі шетел тілін
оқыту әдістемесін құруда өз ықпалын тигізіп отырады.
Оқытудың аталған шарттардың ішінде оқыту мақсаты аса маңызды рөл
атқарады. Қоғамның дамуы, оның басқа елдермен саяси, шаруашылық және басқа
байланыстары шетел тілін оқытудың мақсаттарын анықтауға тікелей ықпал
етеді. Сөйтіп, аталған факторлар XX ғасырдың екінші жартысында барлық
елдерде коммуникативтік әдістеменің тууына ықпал етті. Бұл әдістеменің
қалыптасуы мен дамуы барысында екі сатыны ажыратуға болады:
1. XX ғасырдың соңғы онжылдықтарындағы прагматикалық-функционалдық
концепция;
2. XX ғасырдың 90-жылдарынан бері қалыптасып, дамып келе жатқан
мәдениетаралық коммуникация концепциясы.
Прагматикалық-функционалдық концепция негізінде шетел
тілдерін оқытуда коммуникативтік біліктілікті (компетенция) дамыту талап
етіліп, осыған сәйкес коммуникативтік әдістеме қалыптасып дамыды. Осы
концепция негізінде құрылған оқулықтардың негізінде істелген жұмыс, осы
негізде шетел тілдерін оқыту тәжірибесі көрсеткендей, коммуникативтік
концепцияны барлық елдерде, барлық адамдарды оқытуда бірдей қолдану мүмкін
емес екен. Оның өз себептері бар. Осыған байланысты әдіскер-ғалымдар шетел
тілін оқытудың басқа жолдарын іздеуге мәжбүр болды. Қазіргі кездегі
әдістеме ғылымның даму дәрежесі ондай жолды көрсетіп те отыр. Ол –
мәдениетаралық коммуникация концепциясы. Бұл концепцияның қағидасына сәйкес
шетел тілін оқып-үйрену оқушыны өзі сабақ барысында ұшырасатын жат әлемді
жақсырақ түсінуге, сол жат әлеммен ұшырасу нәтижесінде өз әлемін айқынырақ,
дәлірек түсініп, анығырақ білуге төселдіруі тиіс. Шетел тілін
мәдениетаралық коммуникация негізінде оқыту барысында оқушылар өз әлемін
тілін оқып отырған елдердің әлемімен салыстыруға, сондай-ақ жат әлемнің өз
әлемінен өзгешелігі, оның қызықтылығы, тартымдылығы неде, онда нендей
құбылыстар түсініксіз, жат екендігі туралы ойлануға, сол туралы сөйлеуге
бейімделуі тиіс. Сонымен, қорыта келгенде айтарымыз, оқып-үйреніп жүрген
тілдің, сол тілде сөйлейтін халықтың мәдениетін білмей, оны меңгермей
тұрып, сол тілде коммуникативтік біліктілікке қол жеткізу мүмкін емес.
Сондықтан шетел тілдерін оқыту мәдениетаралық концепциясын ескере отырып
жүзеге асырылады.
Шетел тілін оқытудың мақсаты – оқушылардың санасында
мәдениетаралық коммуникация іскерліктерін қалыптастыру. Оқыту мақсатын
анықтау мәселелерімен шұғылданып жүрген авторлар коммуникативтік біліктілік
пен мәдениетаралық коммуникацияның арасындағы өзара түсіністікті тығыз
байланыста қарастырады. Бір сөзбен айтқанда мәдениетаралық коммуникация
іскерліктерін дамыту алғышарттары:
1. жат мәдениетті түсініп, өз мәдениетін саналы түрде меңгеру, яғни
рецептивтік іскерліктер: басқа мәдениет өкілдерінің вербалдық емес
әрекеттерін түсіне білу;
2. басқа мәдени ортада дұрыс әрекеттену іскерлігін дамыту, яғни
продуктивтік іскерліктер: сөз туындылары мен вербалдық емес
әрекеттерді дұрыс және белсенді түрде туындата білу.
Шетел тілдерін оқыту әдістемесінде коммуникативтік амалдың
мәдениетаралық қатынас амалы бағытында одан әрі дамуы мәдениет ұғымын
дәлірек анықтауды талап етеді. Осы мәселеге арналған еңбектердің басым
көпшілігінде бұл ұғымды бұлайша анықтайды: мәдениет дегеніміз әмбебап жүйе,
бірақ ол жүйе белгілі бір қоғамға, ұйымға, топқа тән бағдарлы жүйе болып
табылады. Бұл жүйе осы қоғамның барлық мүшелерінің болмысты қабылдауына,
оны бағалауына, ойлауы мен іс-әрекетіне ықпал етеді. Сөйтіп, осы қоғамға
жататын индивидтердің барлығына ортақ іс-әрекеттер жүйесі қалыптасады. Бұл
қалыптасқан жүйе әр қоғамда әр түрлі болады. Осы жүйенің кейбір элементтері
басқа қоғам мүшелеріне де тән болуы мүмкін. Бірақ ол элементтер бір қоғамда
жетекші орын алатын болса, басқа қоғамда ол бағынышты ғана қызмет атқаруы
мүмкін. Сөйтіп, белгілі бір жүйенің кейбір элементтері екі қоғамға да ортақ
болғанымен, олардың қоғамда атқаратын қызметі сәйкес келе бермейді.
Сондықтан басқа тілді қоғамда дұрыс жөн таба білу үшін сол елдің тілін ғана
меңгеру аз, сол тілде сөйлейтін халықтың мәдениетін де меңгеру керек. Ол
үшін өз мәдениеті мен бөтен мәдениетті салыстырып, олардың ұқсастықтары мен
ерекшеліктерін тани білу керек.
Сонымен мәдениетаралық коммуникация концепциясы негізінде
құрылған шетел тілдерін оқыту әдістемесіне қойылатын талаптардың бірі:
шетел тілдерін мәдениетаралық қатынас концепциясына сүйеніп оқытудың
негізгі тәсілі өз мәдениетінің элементтері мен бірліктерін, структурасын
тілін оқып жүрген елдің мәдениетімен салыстыра білу тәсілі болып табылады
[7:67]. Яғни оқушылар шетел тілін үйрену барысында өз халқының мәдениетімен
салыстыру қажет. Біз бұл талапты іске асыру үшін кез-келген халықтың
мәдениетінің бөлшегі болып табылатын ауыз әдебиетінің үлгілері – мақал-
мәтелдерді оқушыларға шетел тілін оқытуда қолдануды ұсынамыз.
Үш тілдегі мақал-мәтелдерді қолдану арқылы біз мәдениетаралық
қатынас концепциясын іске асыруға мүмкіндік аламыз. Оқушылардың бөтен елдің
мәдениетімен танысу арқылы тіларалық кедергіні өту процесін жеңілдетуге
болады. Басқа елдің мәдениеті мақал-мәтелдерде көрініс беретіндіктен,
оқушылар мақал-мәтелдер арқылы басқа елдің мәдениетін біліп, өз
мәдениетімен ұқсастықтарды табуға өте қуанышты болады. Бұл олардың
мотивациясын жақсартады.
Сонымен, біз үш тілдегі мақал-мәтелдердің маңыздылығы мен
ұтымдылығына көз жеткізуге мүмкіндік алдық. Ол арқылы біз үш тілдегі мақал-
мәтелдердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айқындап, оқу-тәрбие
процесінде оларды ұтымды да пайдалы қолдана аламыз.
II. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе____________________________ _____________________________3
I. Мақал-мәтелдер – халық ауыз әдебиетінің жанры________________6
I.1 Мақал-мәтелдердің шығу тегі ________________________________6
I.2 Мақал-мәтелге жалпы сипаттама, ортақ тұстары және айырмашылықтары
___________________________________ ________________8
I.3 Мақал-мәтелдерді топтастырудың негізгі қағидалары __________ 20
I.4 Қазақ, орыс және ағылшын мақал-мәтелдерінің мағыналық
ұқсастығы__________________________ ___________________________22
I.5 Мәдениетаралық қарым-қатынас______________________ ______ 25
II. Мақал-мәтелдерді ағылшын тілі сабақтарында пайдалану _____ 29
II.1 Мақал-мәтелдерді дыбыстардың айтылу дағдыларын дамытуда
қолдану ___________________________________ ________________35
II.2 Үш тілдегі мақал-мәтелдерді лексиканы оқытуда пайдалану____37
II.3 Үш тілдегі мақал-мәтелдерді грамматиканы оқытуда
пайдалану ___________________________________ ______________ 39
Қорытынды ___________________________________ _______________ 43
Қолданылған әдебиеттер тізімі __________________________________4 6
Тіркеме ___________________________________ ___________________ 48
Кіріспе
Соңғы 15 жылдағы еліміздегі халықаралық саяси, экономикалық
және мәдени байланыстардың дамуы мен нығаюы және республикамыздың
халықаралық қоғамдастыққа енуі білім беру саясатына шет тілдерге байланысты
көптеген өзгерістер әкелді. Қазіргі кездегі жаһандану, яғни әлемдік білім
беру кеңістігіне ену процесі жүріп жатыр. Президентіміз Қазақстанның
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру реформасын
ұсынды. Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін
қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі. Бізге
экономикалық және қоғамдық қажеттіліктерге сай осы заманғы білім беру
жүйесі қажет. [1: 56] Яғни жоғары нәтижелерге жету үшін, біздің болашақ
ұрпағымыз өте білімді, заман талабына сай жан-жақты дамыған, мәдениетті
және тәрбилі болуы қажет. Ал жан-жақты дамыған тұлға тек берік біліммен
қаруланып қана қоймай, қазіргі заман талабына сай бірнеше тілді меңгеруі
тиіс.
Дипломдық жұмысың өзектілігі. ЮНЕСКО XXI ғасырды полилингвизм
ғасыры деп атады. Біздің болашақ ұрпағымыз тек өз ана тілін, өз мәдениетін,
салт-дәстүрлерін біліп қана қоймай, сонымен қатар бірнеше шетел тілін
меңгеріп, басқа елдердің мәдениеті мен дәстүрлерімен таныс болуы тиіс. Ал
шетел тілін жан-жақты меңгертуде, шетел тілінің лексикасымен таныстырып,
меңгертуде оқу-тәрбие процесін қызықты, ұтымды және ыңғайлы қылу үшін, үш
(қазақ, орыс, ағылшын) тілдегі мақал-мәтелдерді қолдануды ұсынамыз.
Сондықтан да бұл жұмыс қазіргі уақытта ағылшын тілін оқытуда өзекті
мәселелердің бірін құрайды.
Қазақстан Республикасының егеменді ел, халықаралық қатынастар
субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына
байланысты, Республиканың, мемлекеттің тілі ретінде оның халықаралық
қатынастар деңгейіндегі коммуникацияда қолданылу ықтималдығын жоққа
шығаруға болмайды. Өзара қарым-қатынастың нығаюы, тіларалық байланыстардың,
ағылшын - қазақ қостілділігінің жандануы, дамуы, осыған орай, классикалық,
көркем әдеби шығармалардың, саяси ақпараттардың, халықаралық зор мәнділікке
ие құжаттардың аралық тіл (язык посредник) ықпалынсыз тікелей қазақ тіліне
аударылуы таяу болашақта өрістей түседі. Ал, шет тілін үйретуде және
аударма жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік проблемалардың бірі —
мақал-мәтелдер болып табылады. Оның себебін тілдің фразеологиялық
паремиологиялық жүйесіндегі тұрақты тіркестердің ұлттық сипатының, ұлттық
нақышының ерекшелігімен түсіндіруге болады. Тілдік бірліктердің тұтас
мағынасын жете түсінбей, тіркес құрамындағы сыңарлар мәнін негізге ала
отырьп аудару әртүрлі келеңсіз жағдайларға, "сәтсіздіктерге" ұшыратуы әбден
мүмкін. Сондықтан мақал-мәтелдердің тіларалық семантикасын салғастыра
зерттей отырып, оңдағы жалпы адамзаттық, жалпыхалықтық мәнділіктер мен
заңдылықтарды және этностық, ерекшеліктерді, сондай-ақ ұлт, тіл, мәдениет
жэне өркениеттің өзара сабақтастығын айқындау да аса өзекті мәселелер
қатарына жатады.
Бұл жұмыста біз шетел тілін меңгертуде үш тілдегі мақал-
мәтелдерді қолдануды ұсынамыз. Мақсатымыз – қазіргі заман талаптарына сай
келетін, жаңа әдістемелерді қолдану арқылы ағылшын тілі сабақтарында мақал-
мәтелдерді қолданудың әр түрлі әдістерімен таныстыру, оқу-тәрбие процесінде
мақал-мәтелдердің маңыздылығы мен ұтымдылығын көрсету. Бұл жұмыс тек қана
өзінің теориялық құндылығымен ғана пайдалы болып қана қоймай, сонымен
қатар ағылшын тілі сабағындағы практикалық күнделікті міндеттерді шешуге
көмектеседі деген үміттеміз.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Мақал-мәтелдерді үйрету барысында кездесетін дыбыстық
қиыншылықтарды анықтау.
2. Мақал-мәтелдерді оқытуда лексикалық қиындықтарды зерттеу.
3. Ағылшын тілі сабағында грамматиканы меңгерудегі қиыншыл қтарды
қарастыру.
Бұл дипомдық жұмыста зерттеу материалы болып әдеби шығармалар, мектеп
қабырғасында оқытылатын оқу құралдары болып табылады.
Дипломдық жұмысының зерттеу әдіс-тәсілдері. Жұмыс барысында
салыстырмалы, салғастырмалы, ғылыми талдаудың этнолингвистикалық, жүйелеу
сияқты түрлері колданылды.
Дастан, хиссаларға қарағанда мақал-мәтелдердiң ерекше қасиетi
көлемiнiң шағындығы, мазмұнының кеңдiгi, тiлiнiң өткiрлiгi, мағынасының
тереңдiгi. Әрi ол барлық халыққа әсерлi, жалпы адамзатқа ортақ, көңiлге
бөлекше қонымды, ұтымды келедi.
Тегiнде мақал-мәтелдер қай халықтың да жан-дүниесiнiң, мiнез-
бiтiмiнiң, тыныс-тiршiлiгiнiң айнасы; ол сол халықтың сөздiк қорының
байлығын танытып қана қоймайды, оның уақыт озған сайын құны артпаса арзымас
қазына екенiн де сездiрер белгiсi. Кез-келген халықтың даналығы мен рухы
сол халықтың мақал-мәтелдерiнде анық көрiнiс беретiнi ертеден мәлiм. Ал
басқа тiлдегi мақал-мәтелдердi бiлiп, түсiну – бұл тiлдi жақсы меңгеруiне
көмектесiп қана қоймай, сонымен қатар басқа халықтың ой-бейнесiн және мiнез-
құлқын түсiнуiне көп үлес қосады, дәнекер болады. Мақал-мәтел, нақыл сөздер
тілімізді байыта түсетін халықтың асыл қоры. Оның жұртшылық үшін пайдасы
мен рөлі зор. Шетел тiлдi меңгертуде сол тiлдердегi нақыл сөздердi, мақал-
мәтелдердi үйретiп, жаттатқызу арқылы оқушының практикалық дағдыларын
қалыптастыру әдiсi белгiлi нәтижелердi көрсеттi.
Қай елдiң мақал-мәтелдерiн алмасақ та, барлығының ең басты ерекшелiгi
– тәрбиелiк маңыздылығы. Ағылшын мақал-мәтелдердi үйрету негiзiнде бiз
балаларды тек ағылшын және көп ғасырлық өмiрлiк тәжiрибесiмен, әлеуметтiк,
этикалық және эстетикалық көзқарастары мен дүниетанымымен таныстырып қана
қоймай, ең бастысы сол нақыл сөздер мен мақал-мәтелдердiң тәрбиелiк мәнiн
түсiндiрiп, сөздiк қорын байытамыз.
I. Мақал-мәтелдер – халық ауыз әдебиетінің жанры.
1.1. Мақал-мәтелдердің шығу тегі.
Сонау ықылым заманнан, сан ғасырлар бойы халықтың өзiмен бiрге
жасалып, екшелiп, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып қалып жатқан ауыз әдебиетiнiң
бай саласының бiрi – мақал-мәтелдер.
“Мақал-мәтел – сөз мәйегі”, “Мақал – сөздің мұнарасы” деп, қазақ халқы ауыз
әдебиетінің асыл жанрына аса құнды баға берген.
Халық қашан да өскелең ұрпақты тәрбиелеудің мәнін, оның
қиындығы мен қуанышын, одан шығатын нәтижені біліп отырған. Осы тұрғыдан
алғанда Ауыз әдебиетіндегі шағын жанрлардың бірі – мақал-мәтелдер баланың
ой-өрісін, дүниетанымын, қиялын, тілін дамытуда, тәлім-тәрбиесінде терең
мән жатыр.
Мақал-мәтелдер – ұзақ жылдар бойы халықтың іс-тәжірибесінен
түйінделген даналық жемісі. Мақал-мәтелдер - әр кезеңде ата-бабадан
ұлағатты сөз, парасатты ой ретінде ұрпақтың еншілеген мол қазынасы. Тоқсан
ауыз сөздің тобықтай түйінінде халықтың өмір сүру барысындағы тәжірибесі,
көңілге түйген ақылының кені жатыр.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде мақал мен мәтелге мынандай
түсіндірме берілген: мақал – үлгі-өнеге ретінде айтылатын жалпы халықтық
нақыл сөз; мақал деп қысқа, образды, ұйқасты, тұжырымды нақыл сөзді айтамыз
[2:89]. Мәтел – тұжырымды. Бейнелі әрі ықшам нақыл сөз.
Мақалдар – нақыл, өсиет түрінде айтылатын философиялық ой
түйіндері, сөз мәйегі. Мақалдар, көбінесе өлеңдік өрнекпен, сабырлы,
салмақты ырғақпен айтылады, қара сөзбен, яғни шешендікпен айтылатын
мақалдар да бар. Мақал, негізінен, екі бөлімнен ( көбінесе екі тармақтан)
құралады. Бірінші бөлімде пайымдау (айтатын ойдың негізі), екінші бөлімде
ой қорытындысы айтылады ( Тазалық бар жерде денсаулық бар, Чистота –
залог здоровья, If each would sweep before his own door, he should have a
clean city). Тура мағынада және ауыспалы мағынада қолданылатын мақалдарды,
көбінесе халық шығарған. Жыраулар мен ақындар, ел басылары мен батырлар,
зиялы адамдар шығарған мақалдар мен мәтелдер өте көп.
Мәтелдер, негізінен, тұжырым тұспалы өлеңде сыңар тармақты, қара
сөзде нұсқалы сөз ретінде айтылады (Денсаулық – зор байлық, Здоровье
дороже богатства, Good health is above wealth). Мәтелдер тура
мағынасында да, ауыспалы мағынасында да қолданылады.
Жыраулар мен ақындар, ел басылары мен батырлар, зиялы адамдар
шығарған мақалдар мен мәтелдер өте көп. Досыңа достық – қарыз іс,
дұшпаныңа әділ бол. Бұл мақалдың авторы Абай Құнанбаев [3: 46]. Бұндай
мысалдарды ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдерден де келтіруге болады. The
wish is father to the thought ойын ең бірінші рет Юлий Цезарь айтқан.
Уақыт өте келе бұл мақалдарды халық қолдана бастады [4: 123].
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің шарықтау кезеңі Шекспир
заманына тура келеді.Сонымен қатар Тәураттан енген мақал-мәтелдердің саны
да көп. Мысалы, You cannot serve God and mammon, The spirit is willing,
but the flesh is weak. Шекспирдің, яғни онымен айтылған мақалдар
Тәураттан кейін екінші орында. Оның мақалдарының кейбіреулері түп
нұсқасында сақталған. Мысалы, Brevity is the soul of wit, Sweet are the
uses of adversity. Басқалары оның сөздерінің бейімделенуі болып табылады.
Мысалы, A rose by any other name would smell as sweet.
Яғни мақал-мәтелдердің қайнар көзі әдеби және халықтық болып
табылады. Бұл мақал-мәтелдермен қатар ағылшын мақал-мәтелдерінің қайнар
көздерінің бірі – басқа тілден келген мақал-мәтелдер. Бұнда да мақал-
мәтелдердің шығу тегі туралы сұрақ күмән тудырады. Өйткені мақал ағылшын
мақалы болудың алдында, латын, француз немесе неміс тілдерінде болса, бұл
мақалдың бұрын басқа тілдерден енген болуы мүмкін. Мүмкін, бұл мақал
жазылып алғаннан бұрын ағылшын болған шығар. Сондықтан да мақал-мәтелдің
шығу тегіне байланысты мәліметтерге біз толығымен сенімді бола алмаймыз.
Кейбір басқа тілден енген мақал-мәтелдер Англияда толығымен
ассимиляцияға түсті, бірақ көбі бұны істей алмады. “He gives twice who
gives quickly” мақалының қандай латын мақалының негізінде пайда болғанын
ойлап табу қиын емес, бірақ “Through hardship to the stars” мақалы оғаштау
естіледі және де латын “Per aspera ad astra” мақалына қарағанда, мақалға да
ұқсамайды. Бірақ басқа тілден енген мақал-мәтелдердің көбі түп
нұсқасында сақталған.
Мысалы: Noblesse oblige.
In vino veritas.
Тәураттан енген мақал-мәтелдер де басқа тілден енген мақал-
мәтелдер болып саналады, өйткені Тәурат ивриттан аударылған, оның дана
ойлары ежелгі еврей қоғамының өмірін бейнелейді. Ертеде Тәурат өте көп
оқылған еді, сондықтан да оның нақыл сөздерінің көбі қоғам санасына сіңгені
сонша, тіпті қазіргі кезде кейбір мақал-мәтелдердің қайнар көзі Тәураттан
деп те ешкім ойламас шығар. Соған қарамастан Көптеген ағылшын мақалдар
толығымен Тәураттан алынған, мысалы:
You cannot serve God and mammon.
The spirit is willing, but the flesh is weak.
Әдеби шығармалардың көптеген сөздері кей-кезде мақалдар ретінде
қолданылады, бірақ олар мақалға айналмайды немесе мақал мен цитатаның
арасында жарты жолда қалады. Оларға мыналарды жатқза аламыз, мысалы:
The wages of sin is death (Romans).
No man but a blockhead ever wrote except for money (Samuel
Johnson).
Солай мақал-мәтелдерге жылжу тән, олар әрқашанда қозғалыста.
Оларға әрқашан ескіргендер де қосылады. Әрқашан жаңа мақалдар қосылып,
біреулері ескіріп, қолданыстан шығады [ 5: 99].
1.2 Мақал-мәтелге жалпы сипаттама, ортақ тұстары және айырмашылықтары.
Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді,
қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі
ойды шебер де ұтымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-
мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, көңілге түйгенін мақал-
мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік
бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім
алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық
тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас
бұрын отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған,
олардың қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен
жөн. Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес
қосқан В.В. Виноградов,. Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева,
М.М.Копыленко, А.Б.Кунин, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды
ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі деген
ғылыми негіздемелер ұсынады.
Ағылшын тілінің фразеологиясына қатысты кешенді зерттеулерімен,
дәйекті тұжырым, пайымдауларымен танымал А.В. Кунин де жоғарыда аталған
ғалымдардың көзкарасын ұстанады, алайда, аталмыш тұрақты тұлғалардың
құрылымдық-мағыналық ерекшеліктерін негізге ала отырып, оларды
"коммуникативтік фразеологиялық бірліктер" деп атап, жеке қарауды ұсынады.
Сондай-ақ, автор құрамындағы сыңарлары тура мағыналы болып келетін мақалдар
тобын яғни, "all is well, that ends well" (сөзбе-сөз ауд.: сәтті аяқталған
істің бәрі жақсы), "Appearances are deceptive" (сөзбе-сөз ауд.: келбет —
алдамшы), "Better late than never" (сөзбе-сөз ауд.: ештен кеш жақсы)
тәрізді оралымдарды фразеологиядан тыс, "фразеологиялык емес тұрақты
құрылымдар" аясында қарастырды [8: 93].
Осы жоғарыда аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі
ғалымдар:Н.Н.Амосова,А.М.Бабкин,В.П .Жуков,М.Т.Тагиев,М.А.Филипповская, А.Н.
Кожин т.б. Мақал-мәтелдерді фразеология саласынан тыс қарайтын ғалымдардың
көпшілігі оларды ауыз әдебиетінің зерттеу нысаны қатарына жатқызады. Ал осы
бағыттағы көлемді зерттеулерімен танымал ғалым Н.Н. Амосова "мақал-
мәтелдерді фразеология қорына жатқызуға болмайды, олар мазмұны жағынан да,
сөйлемде атқаратын қызметі тұрғысынан да фразеологиялық бірліктердің
белгілеріне жауап бермейді" деген пікір ұсынады [9: 46].
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде,
тілдік бірліктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек сіңірген
ғалым Г.Л. Пермяков аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдар тарапынан
да, әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі қажеттігін ескертеді.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне
сүйенер болсақ, мақал-мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес
тиянақтылығы, мағына тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды
фразеологизмдер қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік
береді.
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдердің зерттелуі.
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасау
барысында оларды жинақтау, сұрыптау, жүйелеу, жариялау ісінің екі
кезеңнен тұратыны анықталды, оның алғашқысы — XIX ғасырдың екінші
жартысы. Кеңес дәуірінің 1948 жылдарына дейін мақал-мәтелдерді тек
халық аузынан жинап,жеке басылым ретінде шығару жұмыстары жүргізілген
болса, екінші кезең - оларды тілдік тұрғыдан зерттеудің қалыптасуымен
сипатталады.
Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым —
Ш.Уәлиханов. Ш. Уәлиханов пен Н.Н. Березин архивтерінде XIX ғасырдың
елуінші жылдарында ел аузынан жазып алынған екі жүзден аса мақал-мәтелдер
сақталған. Сондай-ақ, қазақ ауыз эдебиетінің басқа үлгілерімен бірге қазақ
мақалдары мен мәтелдерін де жинақтап, жеке жинақтар шығарып, қазақ тілі мен
әдебиетінің, тіл ғылымының, мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан
Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, Ш.Ибрагимов, М.Терентьев, Я. Лютш,
Ф.Катанов, В.В. Катаринский, П.М. Мелиоранский, Н.Н. Пантусов, А.Е.
Алекгоров т.б. сынды ағартушы, ғалымдардың еңбегі ерекше.
Халық мұрасын жүйеге келтіру, насихаттауда зор үлес қосқан танымал
ғалым — Ә. Диваев. Ғалым жинақталған материалдың барлық нұсқасын толық
қамтуды көздей отырып, өз топтамаларын 1900-1927 жылдар аралығында "Сборник
материалов для статистики Сыр-Дарьинской области", "Этнографические
материалы" жинақтарының, "Туркестанские ведомости" газетінің басылымдарында
жариялады. Сондай-ақ, "Киргизские пословицы, записанные в Копальском уезде
Семиреченской области" деген топтамасын 1900 жылы Қазан қаласында
жарияланған [10: 167]. Н. Н.Пантусовтың еңбегін де ерекше атап өткен жөн.
Сөздік құрамның негізгі қаттауын құрайтын мақал-мәтелдерді жинақтау,
жүйелеу, жариялау жұмыстары әр кезеңге орай жалғасын тапты.
Қазақ мақал-мәтелдерінің ғылыми тұрғыдан зерттелуіне арналған іргелі
монографиялық зерттеулер де, мақалалар да баршылық. Солардың ішінен ғалым
Б. Шалабаев алғашқылардың бірі болып, аталмыш тұрақты тіркестер тобын
арнайы қарастырып, олардың негізгі мағыналық топтарын, жанрлық
ерекшеліктерін анықтады. М. Ғабдуллин өзінің "Қазақ халқының ауыз әдебиеті"
[11: 83]. деген еңбегіңде қазақ халкының шаруашылығын, кәсібін, тұрмыс-
тіршілігін сипаттайтын мақал-мәтелдердің өмір танытқыштық мәні мен қызметін
айқындаса,С. Нұрышев оларды даму тарихы тұрғысынан қарастырды.
Қазақ мақал-мәтелдеріне қатысты ерекше орны бар зерттеулердің бірі —
Р.Сәрсенбаевтың "Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-семантикалық
ерекшеліктері" атты кандидаттық диссертациясы [12:136]. Қазан
революциясынан бұрын басылып шыққан жинақтарды өз еңбегінің негізі зерттеу
материалы ретінде ала отырып, ғалым мақал-мәтелдердің құрамы мен құрылымын,
жасалу жолдарын, лексика-семантикалық, стилдік ерекшеліктерін жан-жақты
талдап таратады. Ал М.Әлімбаевтың "Өрнекті сөз- ортақ қазына" [13:97] деп
аталған зерттеу жұмысы аударма мәселесіне арналған. Жұмыста зерттеушінің
қазақ мақал-мәтелдерінің тілде қалыптасу тарихы,жасалу жолдары,тілде
қолданылуы бір тілден екінші тілге аудару мәселесі, тәржімалаудың амал-
тәсілдері жөнінде, кұнды пікірлері, теориялық және практикалық мәні зор
ұсыныстары баяндалады. Еңбектің поэтикалық аудармаға бой ұру басымдылығына
қарамастан, бұл - ғылымда өзіндік орны, елеулі үлесі бар еңбек. Б.
Аламбаевтын "Халық даналығы" атты монографиялық еңбегі "Мақал-мәтелдер"
және "Шешендік сөздер" деген өзара байланысты екі бөлімнен тұрады [14:141].
Жұмыс осы аталған тілдік бірліктердің жанрлық табиғатын, тәрбиелік мәнін,
құрылымы мен әдеби-көркемдік ерекшеліктерін талдауға арналған. Сондай-ақ,
мақал-мәтелдердің окказионалды өзгерістері, варианттылығы Ғ.Тұрабаеваның,
құрамы мен құрылымы, компоненттерінің байланысу тәсілдері, синтаксистік
белгілері, инверсиялануы С.Кенжемұратованың, фразеологиялық тұтастықтар мен
мақал-мәтелдер ұласымдылығы, танымдық-прагматикалық аспектілері
Д.Бегалықызының ғылыми зерттеулерінде баяндалған [15:101].
Тіл-тілдегі паремиологиялық жүйені салыстыра-салғастыра зерттеуге
арналған жұмыстар қатарының біртіндеп толығып келетіндігі байқалады.
Мысалы, А.Нұрмахановтың зерттеуі түркі тілдеріндегі мақал-мәтелдердің
жалпылығы мен кейбір өзгешіліктерін саралауға бағытталса, Ә.Мұқышева
қазақ және неміс тілдеріндегі мақал-мәтелдерінің өзара сәйкес тұстары мен
ерекше белгілерін, ұлттық, мәдени компоненттерін анықтайды. Зерттеу нысаны
ретінде алынған тілдік бірліктердің лексика-грамматикалық ерекшеліктері,
қазақ және араб тілдеріндегі мақал-мәтелдердің жасалу жолдары, типологиялық
универсалия және уникалия кұбылыстары А. Донбаеваның жұмысында қаралған.
Сонымен, қазақ мақал-мәтелдерінің зерттелу тарихына шолу жасау
барысында оның бес бағытта жүргізіліп келгендігі анықталды:
а) тілішілік, яғни бір тіл аясындағы зерттеулер; ә) туыс тілдерді
салыстыра талдауға; б) әртектес тілдер бірліктерін салғастыра қарауға; в)
этнолингвистикалық астарын ашуға және г) қолданбалы мақсатқа негізделген
зерттеу жұмыстары.
Мақал-мәтелдердің ағылшын тілінде зерттелуі. Ағылшын тіліндегі
жалпыхалықтық мұраны жинақтап, жариялау жұмыстары сонау көне ғасырда
қалыптасып, күні бүгінге дейін дәстүрлі түрде жалғасып келеді. Тарихи
деректерге сүйенер болсақ, өте көне мақал-мәтелдер тізбегін қамтитын
алғашқы "Book of Proverbs in the Old Testament" атты топтама V ғасырда
жарық көрген. Кейінгі жинақтар халық игілігіне айналған осы іске етене
араласып, зор еңбек сіңірген оқымысты ғалым Дезидериус Эрасмус есімімен
тығыс байланысты. Оның 1500 жылы "Collectanea", 1508 жылы Венецияда
"Chiliades" деген атпен жарияланған жинақтары 1515-1536 жылдары аралығында
толықтырылып қайта басылып шықты.
Артына өшпес тарихи із қалдырған ғалымдардың бірі Джон Хеуд (John
Heywood) өзінің алғашқы "A Dialogue Containing the Number in Effect of all
the Proverbs in the English Tongue" атты еңбегін 1546 жылы, кейінгілерін
1550, 1555, 1560 жылдары жарыққа шықты. Сондай-ақ, 1610-1680 жылдар
аралығында бірқатар мақал-мәтелдер жинақтары, атап айтқанда, 1612 жылы
ағылшын шіркеу қызметшісі Thomas Draxe "Bibliotheca Scholastica
Instructissima or, a Treasurie of Ancient Adagies, and Sententious
Proverbes", 1639 жылы пастор Дж. Кларктың (John Clarke) "Paroemiologia
Angio-Latina", 1640 жылы Дж.Херберттің "Outlandish Proverbs", 1659 жылы Дж.
Хауэльдің "Proverbs", 1670, 1678 жылдары Дж. Рэйдің 'English Proverbs" атты
еңбектері жарық көрді. Келесі ғасырларда бұрынғы ескі жинақтар
толықтырылып, қайта бастырылып отырды. Зерттеу барысында мамандардың
көбінесе ағылшын тілі мақал-мәтелдерін жинаққа енгізу үрдісімен шектелтенін
көреміз.
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерін ғылыми тұрғыдан арнайы, жан-жақты
қарастырған зерттеу жұмыстарының бар екендігі мәлім.
Мысалы, Л.И.Селянинаның еңбегінде варианттылығы, варианттардың өзара
ұқсастықтары мен айырмашылықтары және сөйлеу тіліндегі окказионалды
өзгерістері сипатталады. Л. И.Швыдкояның ғылыми зерттеуінде мақалдар мен
афоризмдер "клише" деген атаумен бір топқа біріктіріліп, олардың синонимдік
қатары берілген. С.И.Вяльцеваның кандидаттық жұмысы ағылшын мақал-
мәтелдерін стильдік, ал Э.Ахундованың зерттеуі синтаксистік ерекшеліктері
тұрғысынан талдауға арналған. Ағылшын тілінің тұрақты тіркестерін зерттеу
жұмыстары ғалым А.В. Кунин есімімен тығыз байланысты. Ол өзінің "Курс
английского языка", "Курс фразеологии современного английского языка"
тәрізді көлемді ғылыми еңбектері мен "Англо-русский фразеологаческий
словарь" сөздігі т.б. арқылы ағылшын тілі табиғатының кейбір өзгеге
беймәлім тұстарын айқындап, жалпы тіл ғылымына елеулі үлес қосты және
салғастырмалы негіздегі ізденістерге бағыт-бағдар берді. Мақал-мәтелдердің
басқа тілдік бірліктермен салыстыра алғанда өзіндік ерекшеліктерін,
күрделілігін, мән-мазмұнының тереңдігін айқын көрсететін тұстардың бірі —
аударма жұмысы. Кейбір жалпыхалықтық универсалдық сипатқа ие түрлерін
есепке алмағанда, әдетте, мақал-мәтелдер бір тілден екінші тілге тікелей
аударылмайды. Бір тілден екінші тілге тәржімелеу барысында мағынасы мен
тіркес құрамындағы сыңарлары дәлме- дәл келетін теңбе-тең баламасы
(абсолюттік балама) немесе контекстік мағынасы сәйкес эквиваленті
қолданылуы мүмкін. Әсіресе, ілеспе аудармада шапшаңдық, жинақылық, дәлдік
қажет. Осы мақсатқа негізделген, практикалық мәні бар жұмыстардың бірі —
Т.Баймаханова, Н. Өтешева, Н. Байтөлеевалардың құрастыруымен жарық көрген
"Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты в русском и казахском
языках" атты еңбек. Жұмыста мақал-мәтелдер он мағыналық топқа бөлініп,
олардың орыс және қазақ тілдеріндегі баламалары берілген. Алайда, ағылшын
мақал-мәтелдерінің қазақ тілінде баламалары бола тұра, тікелей аударылған
тұстары да баршылық.
Зерттеу барысында, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдерді топтастырып,
жүйеге келтіріп, баспадан шығару ісіне ғалымдардың баса назар аударғаны
және ағылшын мақал-мәтелдерін тек өз аясында ғана зерттеудің, жан-жақты
емес, бір қырынан ғана қарастырудың орын алғандығы байқалды. Біздің
пайымдауымызша, екі немесе бірнеше тілді салыстыра - салғастыра зерттеу
жұмыстарының нәтижелері тіл білімін теориялық тұрғыдан толықтыра, жетілдіре
түсері даусыз.
Мақал-мәтелдердің шығу төркіні, тілде қалыптасуы деген мәселеге келер
болсақ, оның күрделілігі де, түпдеректігі қалтықсыз табудың қиындығы да
түсінікті. Дегенмен, қазақ халқының рухани қазынасын, сөз маржандарын
қалыпқа келтіру барысында елеулі еңбек сіңірген Б.Адамбаевтың "мақал-
мәтелдер әуелде, аузы дуалы жеке кісінің аузынан шыққанымен, біреуден
біреуге, ұрпақтан-ұрпаққа ауыса жүріп өңделген, өзгерген, бүкіл елге тарап,
оны халық ақиқат деп таныған қағидаға, тіпті ережеге - заңға айналған"
деген ой тұжырымымен толық келісуге болады. Тарихи деректер, ғылыми
ізденістердің нәтижелері, танымал ғалымдардың пайымдаулары да жоғарыда
айтылған пікірмен өзектес. Себебі, кез-келген сөз ұрпақтан ұрпаққа жетіп,
ақиқат ретінде таныла бермесі хақ. Өз дәуірінің озық ойлы кемеңгерлерінің
халықтың көкейінен шығатын, ұтқыр ойы, бейнелі, өткір сөзі ғана кеңінен
таралып, танымал болуы мүмкін. Халықтың дана билері мен шешендерінің бір
кезде аузынан шығып, кейіннен ел аузында мақал-мәтел ретінде қолданысқа
енген сөздерінен бірер мысал келтірейік. Майқы би:
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді.
Даналығымен, шешендігімен, қара қылды қақ жарған әділдігімен
жастайынан елді аузына қаратқан Төле би сөздерінің де ұрпақтан ұрпаққа
мирас болып, халық арасында мақал-мәтел ретінде кен қолданыс тапқаны
байкалды:
Жаңбыр жаумаса, жер жетім,
Басшысы болмаса, ел жетім.
Сондай-ақ,халықтық мақал-мәтелге айналып,жиі қолданылып жүрген "Көпті
қорлаған көмусіз калады" тіркесінің Әйтеке бидің, ал "Бұлақ көрсен көзін
аш" Бәйдібек бидің дуалы аузынан шыққан тілдік бірліктер деген деректер
бар, мұндай мысалдарды әрі қарай тізбектеп, қатарын көбейте беруге болады.
Зерттеу барысында ертегі, аңыз әңгімелер негізінде қалыптасқан мақал-
мәтелдердің де аз еместігі байқалды. Мысалы: Түйе бойына сеніп, жылдан құр
калыпты; Қайда барса Қорқыттың көрі, Аяз би.
Тілімізде жұмбақтардан бастау алатын ММ-дер кездеседі: Сырты бүтін,
іші түтін (оқ); Караңғы үйде қабан күркірейді (диірмен) т.б. Бұл
жұмбақтардың кейде жұмбактық негізінен "қол үзіп", фразеологиялық тіркес,
мәтел ретінде де қолданысқа енгені анықталды.
Рухы биік, ойы көркем, тілі шұрайлы, мән-мазмұны терең, кесек
туындыларымен ерекшеленетін дарынды ақын-жазушылардың, дара тұлғалардың
көңіл түпкірінен шыққан пікір-пайымдаулары да жалпыхалықтық қорға еніп,
тұрақты қолданысқа, мақал-мәтелдік сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы: Еңбек
етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей; Азға қанағат етпесең, көптен құр
қаларсың.( Ыбырай); Берекені көктен тілеме ,еткен еңбектен тіле (М.Әуезов);
Жасында көргені жоқтың, өскенде айтары жоқ (Ғ.Мүстафин) т.б. Қорыта
айтқанда, қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің басым көшпілігі тарихтың терең
кат-қабат қаттауларынан көрініс беретін оқиға, аңыз, әңгіме, ертегілердің
және көрнекті ақын-жазушылар шығармалары негізінде қалыптасқан.
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бір тобы қасиетті кітап
Інжілге байланысты қалыптасқан. Халық арасына кеңінен таралып, көп
оқылғандықтан, Інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы, тіркес
тиянақтылығы, мағына тұтастығы тәрізді белгілердің негізінде қолдануға даяр
тілдік бірлікке айналған. Зерттеу барысында олардың ауқымды бір бөлігінің
түпнұсқадағы қалпын берік сақтағандығы, еш өзгеріссіз қолданылатындығы
айқындалды. Мысалы: "You cannot serve God and mammon" (сөзбе-сөз аудармасы:
Сен құдай мен байлыққа бірдей кызмет ете алмайсың);" A soft answer turneth
away wrath "(c.c.a.: Жұмсақ (жылы) жауап ашуды қайтарады) т.б. Түп-төркіні
Інжілге барып саятын мақал-мәтелдердін сәл өзгеріске ұшыраған түрлері де
кездеседі. Мысалы, Saw the wind and reap the whirlwind : Spare the red and
spoil the child; You cannot make bricks without straw.
Ағылшын паремиологиялық жүйесінің Шекспир шығармаларындағы цитаталар
арқылы едәуір байығандығы жөніндегі мағлұматтар бар, алайда, олардың
Шекспир дәуіріне дейін де қолданылған болуы мүмкін екендігін де естен
шығармаған абзал. Десек те, бұл мақал-мәтелдер Шекспир туындыларына дейін
ауызша таралып, кейінгі ұрпаққа Шекспир шығармалары арқылы жеткен. Әлі
күнге дейін ғалымдар қай мақалдың Шекспир дәуіріне дейін қолданыста
болғаны, қайсысы оның өз туындысы, жазушының данышпандылығы мен
тапқырлығының жемісі деген сұраққа жауап іздеуде. Дүниежүзі тілдерінің
сөздік қоры тәрізді ағылшын паремиологиялық жүйесі де басқа тілдерден,
мысалы, латын, француз, испан тілдерінен енген мақал-мәтелдермен толығып
отырғаны мәлім. Олардың бір бөлігі ағылшын тіліне кіріп кетсе, келесі
бөлігі басқа тілден енген бастапқы қалпын сақтап қалған.
Зерттеу барысында басқа тілдерден енген, ішкі формасы көмескіленген,
қолдану жиілігі өте жоғары тілдік орамдардың ауқымды тобы бар екендігі
анықталды.
Ақын-жазушы, саясаткерлердің ұтымды, үйлесімді айтылған қысқа, әрі
нұсқа, айшықты сөздерінің де ағылшын тілінің сөздік қорын байытуға едәуір
үлес қосқаны нақтыланды. Мысады: "The customer is always right "(Әрқашан
тұтынушынікі дұрыс) тіркесінің Еуропадағы ең үлкен сауда орталықтарының
бірі "Сэлфриджезді" (Selfridge's) ашқан Г.Селфриджге тиесілілігі жөнінде
деректер бар. Себебі, оның барлық дүкендерінде "The customer is always
right", яғни "әрқашан тұтынушынікі дұрыс" деген қатаң қағида қалыптасқан.
Көпшілік көңілінен шыққан осы сөз кейіннен халық арасында жиі айтылып,
дәстүрлі колданысқа енген. Ағылшын тілінде бұл тәрізді қолдануға даяр,
астарлы "авторды" тіркестердің мол қоры бар.
Сонымен, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бөлігі қасиетті
кітап Інжілден, ал келесі бір бөлігі дарынды Шекспир сыңды көркемсөз
шеберлерінің, халыққа танымал ақын-жазушылардың туындыларынан, сондай-ақ,
көрнекті саясаткерлер сөздерінен бастау алғандықтары байқалады.
Қазақ және ағылшын паремиологизмдерінің түпдеректеріне қатысты негізгі
айырма мынада:
Қазақ мақал-мәтелдерінің ауқымды тобы жеке тұлғаға (би, шешен,
ақылгөй, дана қариялар т.б.) байланысты қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша
таралып отырған. Ал ағылшын мақал-мәтелдерінің негізгі бұлағы діни ағым,
қасиетті кітаптан тараған ұлағатты сөздер болып табылады және сондай-ақ ,
Шекспир сынды ұлы тұлғалардың айшықты, мәнді сөз үлгілері ерекше орын
алады.
Бірінші бөлімде мақал-мәтелдердің арасындағы сәйкестіктер мен ара-
жігін ажырататын айырым белгілер сарапқа алынды. Осы мәселеге қатысты
айтылған пікір, пайымдауларға шолу жасалып, ғылыми атауларға түсіндірме
және энциклопедиялық сөздіктерден анықтамалар берілді. Ағылшын тіліндегі
мақал-мәтелдерге берілген анықтамалар қазақ ғалымдарынын пікір,
пайымдауларымен төркіндес.
Ағылшын тіл білімінде мақал мен мәтелдердің ара-жігі
ажыратылмағандығы, біртұтас, тұрақты тұлғалар ретінде қарастыратындығы
көпшілікке беймәлім болуы мүмкін.
Сонымен, жоғарыда келтірілген пікір, пайымдауларды жэне зерттеу
нәтижелерін қорыта келгенде, мақал мен мәтелдің айырмашылықтары
төмендегідей:
-Мақалдың толық тұлға болып келіп, тұтас ой мен қорытынды пікірді
қатар білдіруі ойды ишарат арқылы тұспалдап жеткізетін мәтелден ара-жігін
ажыратады.
-Мақал бір немесе бірнеше толық сөйлемнен құрылуы мүмкін, ал мәтел
салыстырмалы түрде алғанда, құрамының ықшамдылығымен ерекшеленеді, көбіне
толымсыз жай сөйлем түрінде келеді.
-Мақалдың басым көпшілігі егіз жолды, қос тармақты, кейде үш тармақты
болып келеді және ұйқаса құрылады.
-Мақал көбіне уағыз, өсиет, үндеу сипатында келіп, дәлел мен қорытынды
пікір қатар беріледі.
-Мақалдар қолданысы мен мағынасы жағынан екі топқа бөлінеді:
а) тура мағынада қолданылатын мақал-мәтелдер :
Достың алыс- жақынын іс түскенде білерсің.
A friend is never known till man have need.
б) ауыз мағынада қолданылатын мақал-мәтелдер:
Аз сөз — алтын, көп сөз— күміс.
Speech is silver, but silence is gold.
Жұмыста, сондай-ақ, мақал-мәтелдердің фразеологиялық бірліктер, қанатты,
нақыл сөздермен ұқсастықтары мен айырмашылықтары айқындалып, нақты тілдік
деректер арқылы дәйектелді.
1.3 Мақал-мәтелдерді топтастырудың негізгі қағидалары.
Тіл білімінде мақал-мәтелдерді топтастырудың бірнеше принциптері бар, енді
солардың негізгі түрлеріне тоқталайық.
1. Әріптік, әліпбилік (алфавиттік) топтастыру. Аты айтып тұрғандай,
топтастырудың бұл түрінде мақал құрамындағы алғашқы сөздің басты әрпі
негізге алынады. Тілдік бірліктерді осы тұрғыдан топтастырудың тиімділігін
оның қарапайымдылығымен, қолдануға қолайлылығымен, ал кемшілігін басқы әріп
негізге алынатындықтан, мағыналас тіркестердің әр басқа топқа саралануымен
түсіндіруге болады.
2.Ұйытқы сөз арқылы (лексикалық энциклопедиялық) топтастыру.
А.Жигулев, М.В. Буковская және бірқатар шетел ғалымдарының осы әдіске зор
мәң беретіндігі байқалды. Қажет тілдік бірлікті ұйытқы сөзге сүйене отырып,
оңай тауып алуға болатындығын аталмыш әдістің ерекшелігі деп танимыз. Ал
кемшілік тұсы жоғарыда аталған әдіспен пара-пар, өзара мағыналас мақалдар
бөлек, ал, керісінше, лексемалары бір, мазмұны бөлек түрлері бір топқа
енеді. Мысалы, "Жуас түйе жүндеуге жақсы", "Түйе бойына сеніп жылдан құр
қалыпты", "Түйе көп болса, жүк сыймас" тәрізді мақал-мәтелдер семантикалық
алшақтыққа қарамастан, ұйытқы сөзі "түйе" болғандықтан, бір тақырьптық
топқа біріктіріледі. Зерттеу нәтижесінде қазақ тілінде аталмыш әдіс бойынша
құрастырылған мақал-мәтелдер жинағының жоқтығы анықталды.
3. Монографиялық топтастыру. Мұнда мақал-мәтелдер жинақталған
уақытына, кезеңіне, таралу аймағына орай жіктелген. "Пословицы, поговорки,
загадки в рукописных сборниках ХІІІ-ХХ веков" және "Ақылдың көзі, Ташкент
маңы және Сырдария жағалауындағы Қазығүрт пен Қаратау бөктеріндегі ежелден
тұратын қазақтардың мақалдары" атты жинақтар монографиялық топтастырудың
айқын үлгісі.
4. Генетикалық тұрғыдан топтастыруда мақал-мәтелдердің шығу төркіні,
белгілі бір халыққа, тілге қатыстылығы негізге алынады. М.Брагинскийдің
жетекшілігімен жарық көрген "Шығыс халықтарының мақал-мәтелдері" жинағы осы
генетикалық әдіспен түзілген.
5. Тақырыптық (тематикалық) топтастыру. Бұл принцип бойынша мақал-
мәтелдер мән-мағынасына қарай топтастырылады. Зерттеу барысында көп
жағдайда қазақ мақал-мәтелдерінің осы принциппен топтастырылғандығы
байқалды. Топтастырудың бұл принципі мағыналас мақал-мәтелдерді бір топтан
оңай тауып алуға болатыңдығымен ерекшеленеді. Дей тұрғанмен, топтастырудың
бұл жолы да кемшіліксіз емес. Біріншіден, көптеген мақал-мәтелдер ауыспалы
мәнге ие болғандықтан көп тақырыпты болып келеді де, оларды бір топ аясына
енгізу қиындық туғызады. Екіншіден, кей мақал-мәтелдердің тақырыптық тобын
айқындау да едәуір қиындық туғызады. Үшіншіден, мақал-мәтелдерді тақырыптық
топқа саралау, топ жиынтығын құрайтын топшалардың жалпы санын айқындау,
мақалдардың топ-топқа меншіктілігін анықтау тәрізді мәселелерді шешу
зерттеуші немесе жинақтаушының құзырында. Бірақ, жоғарыда аталған
кемшіліктерге қарамастан, мақал-мәтелдерді тақырыптық тұрғыдан топтастырған
жөн деп ойлаймыз. Себебі, ізденуші немесе тілді үйренуші өзінің мақсат-
мүддесіне орай қажет мақал-мәтелді тақырыбына қарап оңай тауып алады, әрі
қолдаңуға да өте ыңғайлы. Мақал-мәтелдер табиғатын арнайы зерттеп жүрген
тілші қауымға да аталмыш топтастырудың мәні зор екендігі айтпаса да
түсінікті.
6. Мақал-мәтелдерді зерттеуге зор үлес қосқан белгілі паремиолог ғалым
Г.Л.Пермяков жоғарыдағы топтастыру үлгілерінің кемшін тұстарын ескере
отырып, мақал-мәтелдерді жүйелеудің жаңа бір принципін ұсынды. Бұл мақал-
мәтелдерді инвариантты тақырыптық жұптармен (инвариантные тематические
пары) топтастыру. Бұл принцип бойынша, мақал-мәтелдер тобы "жақсы- жаман",
"кәрі-жас", "бай-кедей" т.б. деген тақырыптар бойынша жіктеледі. Мысалы:
"Жақсыға айтсаң ұғар, жаманға айтсаң күлер" тұлғасының ықшам, мазмұнының
тереңдігімен ерекшеленетін тілдік орам "жақсы-жаман" тобына енеді.
7. Академик Ә.Қайдар көп жылдан бергі ізденуі нәтижесіңде этнография
мен лингвистика ғылымдарында қолданылып жүрген топтаст ыру принциптерін
ескере отырып, қазақ тілінің өз ерекшеліктеріне сәйкес, "Табиғат-Адам-
Қоғам" деген идеографиялық классификацияны ұсынған еді. Бұл топтастыру
бойынша "Табиғат" бөлімі төрт тараудан (жануарлар, өсімдіктер дүниесі,
аспан әлемі, т.б), "Адам" бөлімі (адамның ішкі дүниесі мен сипаты, іс-
әрекеті т.б.) он бір тараудан, "Қоғам" бөлімі (қоғамдық қарым-қатынас,
шаруашылық, кәсіп т.б.) жиырмадан астам тараудан тұрады. Соңғы аталған
принцип ағылшын және қазақ тілдеріндегі мақал-мәтелдердің
этнолингвистикалық ерекшеліктерін ашуға қолайлы.
1.4 Қазақ, орыс және ағылшын мақал-мәтелдерінің мағыналық ұқсастығы.
Мақал-мәтелдер – халық ауыз әдебиетінің өте көп таралған асыл
жанрларының бірі. Ол халықпен бірге жасасып, екшеліп ұрпақтан-ұрпаққа
берілген асыл мұра. Ал мақал-мәтелдердің шығу тегінің тарихы бізді
тарихтың өтіп кеткен жүзжылдықтарға үңілуге мәжбүр етеді. Мақал-мәтелдердің
көбі жазу пайда болғанға дейін қолданысқа түскендіктен, олардың шығу тегін
анықтау мәселесі әлі де талқылауды қажет ететіні сөзсіз. Және де дүние жүзі
халықтарының мақал-мәтелдері бірін-бірі тікелей қайталамаса да, біріне-бірі
, көбіне ұқсас болып келеді. Осыған қарап мақал-мәтелдерді ұлтаралық, жалпы
адамзаттық әдеби мұра деуге де болар еді.
Ағылшыннан қазақшаға аударуда қиыншылықтар кездесетiнi де сөзсiз.
Аударманы жасаған кезде басқа тiлдiң көмегi арқылы белгiлi бiр тiлдегi
мазмұнды мүмкiндiгiнше дәл жеткiзу, ағылшын және неміс тiлiндегi мақалды
немесе мәтелдi түсiнiп, оны өз туған тiлiнде түсiндiруге және керiсiнше
жасау iскерлiгiне ие болу мiндетi қойылады. тiлдегi мақал-мәтелдердегi
немесе нақыл сөздердегi мағыналық реңктiң ұқсастықтары мен айырмашылықтарын
ұғыну ағылшын тiлiн үйренуiне елеулi көмек көрсетедi [6: 83].
Қазақ, орыс және ағылшын тілдерінің мақал-мәтелдерін саралап
қарап, салыстыратын болсақ, олардың арсында ұқсас, тіпті бірдей мақал-
мәтелдерді кездестіре аламыз. Қазақ, орыс, ағылшын мақал-мәтелдерін
мағыналарына қарай саралауға болады:
а) Мақал-мәтелдердің үш тілде сөздік баламасының әр түрлі, мағыналарының
бірдей болуы;
ә) мақал-мәтелдердің үш тілде сөздік баламасының дәл келуі.
Мысалы: Білім – қуат.
Знание – сила.
Knowledge is power.
Бұл мәтелде 3 тілдегі сөздік баламасы және мағынасы дәл келіп
тұр.
Екінші мысал: Бір қарын майды бір құмалақ шірітеді.
Паршивая овца всё стадо портит.
One drop of poison spoils the whole
tun of wine.
Ал бұл мәтелде 3 тілдегі сөздік баламасы әр түрлі, бірақ мағынасы
бір.
Сөздік баламалары және мағыналары бірдей мақал-мәтелдер.
Ағылшын Қазақ Орыс
Knowledge is power Білім - қуат Знание – сила
Meekness is not Ұяңдық – жасықтық емес Мягкость –не слабость
weakness
When the cat is away, Мысық жоқта тышқан Без кота мышам раздолье
the mice will play майсарар
Never offer to teach Балықты жүзуге үйретпе Не учи рыбу плавать
fish to swim
All are not thieves Ит үргеннің бәрі ұры Не все те воры на кого
that dogs bark at емес собаки лают
Сөздік баламалары әр түрлі мағыналары бір мақал-мәтелдер
Ағылшын Қазақ Орыс
What is done by night Айды етегіңмен жаба Всё тайное становиться
appears by day алмайсың явным
Birds of feather flock Темірші көміршіге үйір Рыбак рыбака видит из
together далека
Two of a trade never Екі қошқардың басы бір Два медведя в одной
agree қазанға сыймайды берлоге не уживаются
Think today and speak Орынсыз сөз орға жығадыНе подумав не говори
tomorrow
A cat may look at a Жақсыны көрмек үшін, Смотреть ни на кого не
king Сұлуды сүймек үшін возбраняется
1.5 Мәдениетаралық қарым-қатынас
Шетел тілін оқыту барысында белгілі бір әдістемені қолдану әр
түрлі шарттарға байланысты болады. Ол шарттардың ең бастысы шетел тілін
оқытудың алдына қойылатын мақсат. Мәселен, өз саласы бойынша жаңа
ақпараттар алу үшін шетел тілін оқып-үйренетін ғалым мен сол тілде
сөйлейтін елде жөн таба біліп, сол елдегі адамдармен тіл табыса білу үшін
шетел тілін оқып-үйренетін туристің алдына шетел тілін оқуда қоятын
мақсаттары да әр түрлі, соған байланысты оларды оқытуда қолданатын әдіс-
тәсілдер де мүлде басқаша болуы заңды құбылыс. Сол сияқты шетел тілін
үйренуге бөлінген уақыт, сағат саны да белгілі әдістемені қолдануды талап
етеді. Шетел тілін үйренетін шәкірттердің жас ерекшелігі де әдістемені
таңдауда ескерілуі тиіс. Әрине, он жастағы бала мен жиырма бестегі ересек
адамды оқытуда бірдей әдістемені қолдану мүмкін емес екендігі айтпаса
түсінікті. Сондай-ақ белгілі бір шетел тілін оқытуда шәкірттердің ана
тілінің ерекшеліктерін, оның шетел тілін меңгеруге тигізетін тиімді-тиімсіз
ықпалын ескермеуге болмайды. Міне, осындай факторлардың бәрі шетел тілін
оқыту әдістемесін құруда өз ықпалын тигізіп отырады.
Оқытудың аталған шарттардың ішінде оқыту мақсаты аса маңызды рөл
атқарады. Қоғамның дамуы, оның басқа елдермен саяси, шаруашылық және басқа
байланыстары шетел тілін оқытудың мақсаттарын анықтауға тікелей ықпал
етеді. Сөйтіп, аталған факторлар XX ғасырдың екінші жартысында барлық
елдерде коммуникативтік әдістеменің тууына ықпал етті. Бұл әдістеменің
қалыптасуы мен дамуы барысында екі сатыны ажыратуға болады:
1. XX ғасырдың соңғы онжылдықтарындағы прагматикалық-функционалдық
концепция;
2. XX ғасырдың 90-жылдарынан бері қалыптасып, дамып келе жатқан
мәдениетаралық коммуникация концепциясы.
Прагматикалық-функционалдық концепция негізінде шетел
тілдерін оқытуда коммуникативтік біліктілікті (компетенция) дамыту талап
етіліп, осыған сәйкес коммуникативтік әдістеме қалыптасып дамыды. Осы
концепция негізінде құрылған оқулықтардың негізінде істелген жұмыс, осы
негізде шетел тілдерін оқыту тәжірибесі көрсеткендей, коммуникативтік
концепцияны барлық елдерде, барлық адамдарды оқытуда бірдей қолдану мүмкін
емес екен. Оның өз себептері бар. Осыған байланысты әдіскер-ғалымдар шетел
тілін оқытудың басқа жолдарын іздеуге мәжбүр болды. Қазіргі кездегі
әдістеме ғылымның даму дәрежесі ондай жолды көрсетіп те отыр. Ол –
мәдениетаралық коммуникация концепциясы. Бұл концепцияның қағидасына сәйкес
шетел тілін оқып-үйрену оқушыны өзі сабақ барысында ұшырасатын жат әлемді
жақсырақ түсінуге, сол жат әлеммен ұшырасу нәтижесінде өз әлемін айқынырақ,
дәлірек түсініп, анығырақ білуге төселдіруі тиіс. Шетел тілін
мәдениетаралық коммуникация негізінде оқыту барысында оқушылар өз әлемін
тілін оқып отырған елдердің әлемімен салыстыруға, сондай-ақ жат әлемнің өз
әлемінен өзгешелігі, оның қызықтылығы, тартымдылығы неде, онда нендей
құбылыстар түсініксіз, жат екендігі туралы ойлануға, сол туралы сөйлеуге
бейімделуі тиіс. Сонымен, қорыта келгенде айтарымыз, оқып-үйреніп жүрген
тілдің, сол тілде сөйлейтін халықтың мәдениетін білмей, оны меңгермей
тұрып, сол тілде коммуникативтік біліктілікке қол жеткізу мүмкін емес.
Сондықтан шетел тілдерін оқыту мәдениетаралық концепциясын ескере отырып
жүзеге асырылады.
Шетел тілін оқытудың мақсаты – оқушылардың санасында
мәдениетаралық коммуникация іскерліктерін қалыптастыру. Оқыту мақсатын
анықтау мәселелерімен шұғылданып жүрген авторлар коммуникативтік біліктілік
пен мәдениетаралық коммуникацияның арасындағы өзара түсіністікті тығыз
байланыста қарастырады. Бір сөзбен айтқанда мәдениетаралық коммуникация
іскерліктерін дамыту алғышарттары:
1. жат мәдениетті түсініп, өз мәдениетін саналы түрде меңгеру, яғни
рецептивтік іскерліктер: басқа мәдениет өкілдерінің вербалдық емес
әрекеттерін түсіне білу;
2. басқа мәдени ортада дұрыс әрекеттену іскерлігін дамыту, яғни
продуктивтік іскерліктер: сөз туындылары мен вербалдық емес
әрекеттерді дұрыс және белсенді түрде туындата білу.
Шетел тілдерін оқыту әдістемесінде коммуникативтік амалдың
мәдениетаралық қатынас амалы бағытында одан әрі дамуы мәдениет ұғымын
дәлірек анықтауды талап етеді. Осы мәселеге арналған еңбектердің басым
көпшілігінде бұл ұғымды бұлайша анықтайды: мәдениет дегеніміз әмбебап жүйе,
бірақ ол жүйе белгілі бір қоғамға, ұйымға, топқа тән бағдарлы жүйе болып
табылады. Бұл жүйе осы қоғамның барлық мүшелерінің болмысты қабылдауына,
оны бағалауына, ойлауы мен іс-әрекетіне ықпал етеді. Сөйтіп, осы қоғамға
жататын индивидтердің барлығына ортақ іс-әрекеттер жүйесі қалыптасады. Бұл
қалыптасқан жүйе әр қоғамда әр түрлі болады. Осы жүйенің кейбір элементтері
басқа қоғам мүшелеріне де тән болуы мүмкін. Бірақ ол элементтер бір қоғамда
жетекші орын алатын болса, басқа қоғамда ол бағынышты ғана қызмет атқаруы
мүмкін. Сөйтіп, белгілі бір жүйенің кейбір элементтері екі қоғамға да ортақ
болғанымен, олардың қоғамда атқаратын қызметі сәйкес келе бермейді.
Сондықтан басқа тілді қоғамда дұрыс жөн таба білу үшін сол елдің тілін ғана
меңгеру аз, сол тілде сөйлейтін халықтың мәдениетін де меңгеру керек. Ол
үшін өз мәдениеті мен бөтен мәдениетті салыстырып, олардың ұқсастықтары мен
ерекшеліктерін тани білу керек.
Сонымен мәдениетаралық коммуникация концепциясы негізінде
құрылған шетел тілдерін оқыту әдістемесіне қойылатын талаптардың бірі:
шетел тілдерін мәдениетаралық қатынас концепциясына сүйеніп оқытудың
негізгі тәсілі өз мәдениетінің элементтері мен бірліктерін, структурасын
тілін оқып жүрген елдің мәдениетімен салыстыра білу тәсілі болып табылады
[7:67]. Яғни оқушылар шетел тілін үйрену барысында өз халқының мәдениетімен
салыстыру қажет. Біз бұл талапты іске асыру үшін кез-келген халықтың
мәдениетінің бөлшегі болып табылатын ауыз әдебиетінің үлгілері – мақал-
мәтелдерді оқушыларға шетел тілін оқытуда қолдануды ұсынамыз.
Үш тілдегі мақал-мәтелдерді қолдану арқылы біз мәдениетаралық
қатынас концепциясын іске асыруға мүмкіндік аламыз. Оқушылардың бөтен елдің
мәдениетімен танысу арқылы тіларалық кедергіні өту процесін жеңілдетуге
болады. Басқа елдің мәдениеті мақал-мәтелдерде көрініс беретіндіктен,
оқушылар мақал-мәтелдер арқылы басқа елдің мәдениетін біліп, өз
мәдениетімен ұқсастықтарды табуға өте қуанышты болады. Бұл олардың
мотивациясын жақсартады.
Сонымен, біз үш тілдегі мақал-мәтелдердің маңыздылығы мен
ұтымдылығына көз жеткізуге мүмкіндік алдық. Ол арқылы біз үш тілдегі мақал-
мәтелдердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айқындап, оқу-тәрбие
процесінде оларды ұтымды да пайдалы қолдана аламыз.
II. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz