ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТӨЛЕМ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ДАМЫТУДЫҢ САРАПТАМАСЫ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ 3

1. ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ, АҚША АУДАРУ МЕН ТӨЛЕМДЕРДІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ
МЕХАНИЗМДЕРІ 6
1. Төлем жүйесінің мәні 6
2. Төлем жүйелерін құрудың (құрылысының) халықаралық стандарттары
(негізгі принциптері)
11
1.3 Төлем жүйелерінің қызмет етуінің шетелдік тәжірибесі
(Австрия, Нидерланды)
13

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТӨЛЕМ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ДАМЫТУДЫҢ САРАПТАМАСЫ
19
1. Қазақстандағы төлем жүйесінің дамуының қысқаша тарихи жағдайы 19
2. Қазақстан Республикасының төлем жүйесінің қазіргі жағдайы 21
3. Қазақстан Республикасының төлем жүйесінде мониторинг жүргізу 28

ҚОРЫТЫНДЫ 30

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 32
КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасының эканомикасының қарқынды дамуының
нәтижесінде, шетелдік инвеститцияның көлемінің артуының, ақша айналымының
ұлғаюының және эканомика агенттерінің кәсіби белсенділігінің жоғарылауының
нәтижесінде ақша айналымын тиімді ұйымдастыру сөйтіп төлем жүйесінің қызмет
етуінің жаңа денгейге көтерілу қажеттігі курстық жұмысымның өзектілігін
айқындайды.
Осы курстық жұмысын жазу барысында алға қойылған мақсатым - Қазақстан
Республикасының қазіргі кезеңдегі төлем жүйесінің негізгі құрылымдарын
талап - сараптау; төлем жүйесі ұғымының маңызы мен мәнін ашу және
еліміздегі болашақта жүзеге асырылатын төлем жүйесінің дамуының жоспарларын
анықтау.
Осы үдеуден шығу үшін мынадай мақсаттар қойылады:
- Қазақстан Республикасындағы төлем жүйесінің қалыптасуы мен дамуын
зерттеу;
- Қазақстан Республикасындағы төлем жүйесінің құқықтық аспектілерін
анықтау;
- төлем жүйесін ұйымдастырудағы орталық банктер қызметіне баға беру;
- төлем жүйесін тәуекелдікпен басқару әдісін қалыптастыру;
- Қазақстан Республикасында төлемнің пайда болу механизмдерінің мәнін.
- төлем жүйесі өзіне материалдық және қаржылық активтерді иеленетін
экономикалық субъектілерді қабылдай отырып, өз кезегінде міндетті есеп
механизмдердің жиынтығын ұсына алады. Әдетте мұндай міндеттемелер ақша
аударылымы есебінен, не қолма-қол қаржы түрінде немесе коммерциялық банктер
иелігіндегі депозиттер негізінде жойылады.
Сонымен қатар, экономикалық көзқараспен қарайтын болсақ, егер де әрбір
шаруашылық белсенділіктегі тұлға үй көлеміндегі төлем қарыздарына
мүмкіндігінше төлей алатын болса, онда бұл тиімсіз деп табылады.
Осы себепке байланысты материалдық өндіріс саласындағы экономикалық
агенттер әдетте түсімдер арасындағы шығындар мен уақытша өзгерістер
кезінде ақшамен төленетін тұтынысты өтеу үшін несие беретін банктер сияқты
несиелік мекемелері ұсынатын төлем қызметін пайдаланады. Банктер өз
кезегінде талап еткен функцияларды орындау үшін, олар банкаралық нарық
қызметін, ал жекелеген жағдайларда уақытша өзгерістер кезіндегі төлем мен
ақша түсірілімдерін есептік операцияларды, олардың өтем ақысын жабу үшін
орталық банктердің қысқа мерзімге берілетін қаржысын пайдаланады.
Төлем жүйесінің өзі және оның құралдары шаруашылық субъектілердің
маңызды бөлігі болып табылуы керек, ал бұл дегеніміз өз кезегінде төлем
жүйесіне деген маңызды принциптік сенімді білдіреді. Төлем жүйесіндегі
иеленуші белгілерінің осы немесе өзге де жағымдылығы жүйеге қатысушылар
белсенділігінің қаржылық және техникалық аспектілеріне қатысты қандай да
бір деңгейдегі сенімі болып табылады.
Нарықтық экономика адамдар, кәсіпорындар мен мемлекеттік мекемелер
арасыедағы әртүрлі операциялармен соған сәйкес олардың келісімдерінің
күрделі байланысымен сипатталады. Сенімділік пен өз уақытында төлемді өтеу
және оны есепке алу “уақыттық бағаға” тән сипаттарға ие бола алатын ақша
құндылығымен үлкен маңызға ие бола алады, оған қоса, мақсатсыз немесе
күтпеген жерде төлемді анықталмаған деңгейге дейін көтеріліп кетуі соған
қатысты кідірістің негізінде төлем өтеле ме жоқ па осы жүйеге
қатысушыларды ұстап тұра ала ма, олардың жалпы тәуекелділігін арттыра
алуымен байланысты.
Соңғы жылдары төлем жүйесіндегі белсенділікті жобалау, басқару мен
бақылауға қатысты мәселелері Еуропа мен Солтүстік Американың, сондай- ақ
экономикасы қарқында дамыған елдерінде қызу саяси пікір таласқа айналды.
Ерте жоспарлы орталықтандыруды жаңартуға қатысты мәселеге, сонымен бірге
социалистік нарықтық экономикадағы Орталық және Шығыс Еуропамен бұрынғы
Кеңестер Одағы елдері де көңіл бөлуде. Нарықтық реформаны жүргізу
тәжірибесі көрсеткендей, жекелеген тұлғалар мен фирмалардың қаржысын
қауіпсіз және тиімді аударуға деген олардың тұтынысын қанағаттандыратын
қолма-қол төлем жүйесі нарықтық экономика даңғылына сәтті өтуге қажетті
инфрақұрылыстың маңызды бөлшегі болып табылады.
Мен таңдап алған курстық жұмысым нарықтық экономикаға өту кезегіндегі
қазіргі заманғы нарықтық экономикадағы төлем жүйесі көкейкесті болып
табылады. Тек халық сенімін пайдаланып тиімсіз жұмыстейтін қаржы жүйесі
өзінің сенімділігімен тұрақтылығы арқасында экономиканың шынайы секторында
қалыпты қызмет атқара алмауы мүмкін. Тиімсіз әрбір қарапайым қаржылық
операцияларды іске асыруға төлем жүйесі еш сенімділік танытпаса, онда ол
ешкім сенбейтін күрделі іске айналады, осыған орай қолма-қол әрбір сенімді,
тиімді, еш шығынсыз және қауіпсіз төлем жүйесімен оны іске асыратын қаржы
ұғымы мемлекетпен жеке тұлғалар өнемі назар аударатын сала болып табылады.

Курстық жұмысын жазу барысында теориялық-әдістемелік база ретінде
отандық және шетелдік жетекші экономистердің, Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілерінің жиынтығы мен Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінің төлем жүйеісі саласындағы, нормативтік - хұқықтық актілері, төлем
жүйесіне қатысты семинарлар мен жыл сайын Венада (Австрия) Халықаралық
Валюта Қорының ұйымдастыруымен өтетін конференцияның материалдары
пайдаланылды.
Жұмыстың методикалық негіздері: Қазақстан Республикасының
заңнамалық және нормативтік актілері ( заңдар, Қазақстан Республикасының
Жарлығы және Қазақстанреспубликасы Министірлер кабинетінің ережелері),
сондай-ақ Қазақстанның Бағалы қағаздар Нарығы, Қазақстан Банкілер,
Экономикалық шолу, 2000-2006 жылдардағы Альпари журналдарының
жарияланымдары.
Жұмыстың құрылымы алға қойылған міндеттерге сәйкес жасалған.Жұмыс
кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайданылған әдебиеттер тізімінен
құрылған.

1 ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІНІҢ АҚША АУДАРУ МЕН ТӨЛЕМДЕРДІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ
МЕХАНИЗМДЕРІ

1.1 Төлем жүйесінің мәні

Төлем жүйесі экономиканың банк секторы мен қаржы нарығында басты
орынды алатындықтан, төлем жүйесінің сенімді және дұрыс жүзеге асырылуы
экономикалық процестің қатысушыларының ғана емес, сонымен бірге ресми
тұлғалардың, оның ішінде орталық банк өкілдерінің де міндеті. Тұрақты төлем
жүйесінің принциптерін жүзеге асыруды қамтамасыз етудің бірден бір жолы -
коммерциялық банктерге үнемі бақылау жүргізіп отыру. Бұл процесс барысында
орталық банк пен қадағалау функциясы жүктелген басқа да мемлекеттік
мекемелер банктер қызметінің қаншалықты тұрақты және сенімді екенін
тексереді. Орталық банк коммерциялық банктерді төлем жүйесі ауқымында пайда
болуы мүмкін тәуекелдерді анықтауға және бақылап отыруға міндеттейді.
Заң шығарушы база- кез келген төлем жүйесінің негізгі құрамдас бөлігі.
Төлем жүйесі тұтастай заңдарға, ережелерге және стандарттарға негізделеді
және төлем жүйесінің барлық компоненттері заңнамаға сай құралады. Реттеуші
заңнамалардағы кез келген өзгерістер төлем жүйесінің басқа да құрамдас
бөліктеріне әсерін тигізеді. Заң шығарушы база төлем жүйесіне қатысушы
барлық тараптардың құқықтары мен міндеттерін нақты анықтауы тиіс.
Төлем жүйесінің дамуы оның нормативтік базасының үнемі жетіліп,
жаңарып отыруын талап етеді.
- төлем жүйесінің қатысушылары (тұтынушылары).
Ең алдымен төлем жүйесіне қатысушыларды, олардың құқықтары мен
міндеттерін анықтап алу қажет. Әдетте, бұл орталық банктің нормативті -
құқықтық актілерінде көрініс табады. Тұтынушылардың құқықтары мен
міндеттері, сондай-ақ шарттармен де анықталады.
Төлем құралдарын екі топқа бөлуге болады:
- кредиттік (несиелік) құралдар.
- дебеттік құралдар.
Несиелік құралға төлем тапсырмасы жатады. Несиелік аударымды жүзеге
асыру үшін ақша аударушы тұлға өз банкісіне оның есеп шотынан ақша
қаражаттарын алып, оны ақша алушы тұлғаның банкісіне аударуға тапсырма
береді.
Төлемдік карточкалары кредиттік және дебеттік болып екіге бөлінеді.
Сонымен бірге дебеттік- кредиттік карточкалар да пайдаланылады, олар
дебеттік карточканың да, кредиттік карточканың да қызметін қатар атқарады.
Кредиттік карточка оның иесіне несиеге берілген сома шегінде ғана төлемдер
жүргізуге мүмкіндік береді. Ал, несие сомасы нақты бір мерзім өткеннен
кейін өтелуі тиіс және берілген несие бойынша кредиттік карточканың иесі
сыйақы төлейді.
Ал, кредиттік карточкаға қарағанда дебеттік карточканың иесі тек шотта
бар ақша қалдығы шегінде ғана пайдалана алады.
Дебеттік - несиелік карточка осы екі жағдайды да қамтиды. Егер есепте
ақша бітсе, банк автоматты түрде оған несие береді.
Соңғы жылдары төлем карточкалары өте көп қолданылып келеді, себебі бұл
құралды қолдану өте ыңғайлы және ол бойынша операцияларды жүргізу қауіпсіз.
Сонымен бірге төлем карточкасы бөлшек сауда нарығында төлемдерді жүргізуде
өте ыңғайлы болып табылады. [2, 36 бет].
Кез-келген төлем карточкасы өзінің шығарған төлем жүйесі шеңберінде
ғана қолданылады. Мысалы: VІSA белгісі бар карточка тек VІSA төлем
жүйесінде ғана қолданылады.
Сонымен қатар, банк тәжірибесінде магниттік жолақшасы және
микропроцессоры бар карточкалар қолданыс тапқан. Қазіргі кезде магнит
жолақшасы бар карточкалардан гөрі микропроцессоры бар карточкалар көп
қолданылады, себебі бұл сенімді, қауіпсіз және функционалды болып
табылады..
Микропроцессорлы технологиялардың дамуымен дүние жүзінде электронды
ақша қолданатын түрлі төлем жүйелері енгізіле бастады.
Электронды технологияны белсенді колдануға карамастан, жүйелердің
көбінде төлем нұсқауларын бастапқыда тіркеу қағаздық құжаттармен жүзеге
асады. Бұны қалыптасқан дәстүрлер мен заңдар талап етеді. Әзірше
қатысушылардың аз бөлігі ғана қарапайым жұмыс пен даудың шешілуі кезінде
кағаздан бас тартуға дайын. Қағаздық құжат төлем өткізудің банкаралық
тәртібінде, атап айтқанда банкінің корреснопдеінтік есепшоты бойынша үзінді
көшірме немесе клиенттср үшін есеп айырысудың ең соңғы сатысында
жүргізілген төлемдердің тізімі басылып жатқанда қолданылады. Мысалы,
қағаздық құжат негізінде Ресей банкі жүйесінднгі есепшоттар, карточкалық
жүйедегі слиптер, чектер. Western Union және Ресей Жинақ банкінің жүйелері
бойынша есепшот ашпай-ақ ақша аударуға арыздар, банкілерде халықаралық
есепшоттар бойынша қызмет көрсететін төлемдер жүзеге асуда. Төлемнің
қағаздық құжат арқылы жүзеге асқандығы туралы акцепті клиент Ресей банкінің
төлем жүйесі арқылы банкомат квитаициясы ретінде алады.
Құжаттарды екі қағаздық құжатпен қатар жүргізу тек тасымалдаушы
жүйелерде ғана жүзеге асады. Қағаздық кұжаттардың өзгеруі нәтижесінде қайта
енгізілген технологияларда ақаулықтар пайда болып, жаңа жұмыс жағдайында
психологиялық қолайсыздық туындауы мүмкін. Мұндай қатар жұмыс жүргізу 2000
жылға дейін Ресей банкі арқылы есеп айырысуға тән болды. Қағаз-электронды
құжат айналымындағы өтпелі жүйелерде ұсталған біраз шығындар қағаздық құжат
өзгерген кезде пайда болған.
Қағаз құжат айналымынан электронды айналымға өту белгілі бір капитал
салымдары мен қазіргі таңдағы қолданыстағы жүйеден толығымен бас тартуды
талап етеді. Қағаз құжат айналымының, әсіресе оның бастапқы және соңғы
сатысында сақталуы консервативті клиентерге тиімді. Дәстүрлі төлем жүйесіне
сұраныс болып, жаңа капитал салымдарын қажет етпесе оларды бұзудың қажеті
жоқ. Бірақ алдағы уақытта толем жүйесі толығымен электронды құжат
айналымына көшеді.
Жоғарыда төлеушінің төлем нұсқауы мен акцептісін нақты тіркеуге
кажет клиенттердің төлем құжаттары қарастырылды. Банк-клиент қарым-
қатынасынан басқа корреспонденттік шот бойынша төлемді жүзеге асырудың
банкаралық қатынастары бар. Банк аралық корреспонденттік катынасқа төлемші-
банк акцептісі мен нақты нұсқау және соған сәйкес төлем құжаттарының
кажеттігі туындайды.
Банкаралық төлем құжапарыныц ішінде өте кең таралған түрі Ресей банкі
арқылы есеп айырысудың төлем дер тізімі мен банкаралық төлем тапсырмаларын
жүзеге асыратын карточкалық төлемдер тізімі. Банкаралық төлем құжаттарын
мен корреспонденттік шоттағы көшірмемен шатастыруға болмайды. Банк-клиент
қатынасындағыдай төлем құжаты төлем өткізуге негіз болады, ал
корреспонденттік шоттағы көшірме – оны өткізудсгі есеп беру болып табылады.
Ресей банкі арқылы есеп айырысу тізімінде барлық клиенттер төлемнің
реквизиттрі матрица жолдары түрінде, сонымен қатар электронды көмекші -
ақпарат құжаттарының реквизиттері көрсетілген.
Тізілімнің көз мөлшерін оны қағаздық құжатқа басқан кезде немесе
компБютер экранынан көруге болады. Тізідімнің форматы клиенттің төлем
тапсырысына ұқсас. Тізілімнің мазмұны клиентке түсініксіз әрі мәнсіз болып
көрінуі мүмкін, ал банк программистеріне қарапайым әрі түсінікті.
Тізілім тек қатысушы-банкінің акцептісін ғана қамтиды. Дәл осы банк
клиенттің төлем нұсқауларының орындалуына жүйе алдында жауап береді. Бұл
тізілім формасын, оның реквизиттерінің құрамы мен өңдеуін біршама
жеңілдетеді.
Дәстүрлі жүйелердің көбінде тізілімдер мен корреснонденттік шот есеп
көшірмелерін айырбастау тәжірибеленуде. Көшірме көзбен қарап бақылау үшін
ыңғайсыз, әрі үлкен болмауы үшін оған әдетте, төлемнің тек қосымша сомасын
қояды. Көшірмені нақтылау үшін, оған қосымша ретінде клиенттің есепшоты
арқылы төлемді жүзеге асыруға арналған толық құрамды реквизиттері бар
төлемдер тізілімі қойылады.
Карточкалық төлем жүйесінде төлемдер осылайша жүзеге асырылады, мұнда
тізілім процессинтілік компания арқылы өтеді, ал банк арқылы осы
компапияның бұйрығы бойынша бір төлеммен тек есеп айырысудың жалпы сальдосы
ғана аударылады. Жеке зерттеу клиент негізінде дәстүрлі төлем жүйесінде
қарастырылады. Мысалы, Ресей банкінің төлем жүйесінде 1990 жылдардың соңына
дейін тізілім мен көшірме жеке өңделіп, жеке беріліп келді.
Жалпы есеп айырысудың қазіргі замандағы жаңа жүйесінде тізілім мен
көшірмені коррспонденттік шот бойынша байланыстырады. Мұнда әр төлем жеке-
жеке банкіге түскеннен кейін өткізіледі, сондықтан да төлемдер клирингілік
жүйедегідей іс-әрекет жүзе асқан күннің соңына дейін жинақталмайды.
Тізілімді толығымен қалыптастырудың ешқандай мәні жоқ, себебі минут
сайын бұл екі құжатты бөліп тұратындай соншалықты көп төлемдер жиналмайды.
Көзбен қарап бақылау үшін де бұл екі құжатты бөлудің қажеті жоқ, себебі
жүйе осы бақылау әрекеттерінің барлығын қосқанда толығымен
автоматтандырылған. Қүжаи айналымын көшіруді жою төлемді жүзеге асыруда
кететін уақытты қысқартуға және электронды құрылғылардағы ауыртпалық
азайтуға әкеледі.
Бұл жүйеде төлемші-банкінің тізілімі болашақ көшірменің бейнесі
болады. Жүйсінің есеп банкі тізілімді өңдеу төлем жургізгеннен
кейін, тізілімге төлемді өткізу туралы белгі қойып, сонымен қатар тускен
төлемдерге жаңа жолдар арнайды. Клиент төлемдерінің барлық реквизиттері
бірыңғай деректер қорында сақталып, бірыңғай электронды қужат
айналымында өңделеді Корреспонденттік шот бойынша кошірме толық форматты
болып табылады, ол клиенттердің есепшоттары бойынша тез жүргізуге арналған
төлемдердің барлық реквизиттерін қамтиды.
Клиенттердің әр түрлі төлем құжаттарын саралау нәтижесі дәстүрлі төлем
құжаттарын электронды құрылғылар көмегімен іске асыруға мумкіндік береді.
Банкаралық корреспонденттік қатынастарда берілетін ақпарат көлемі,
соның ішінде төлем саны мен әр төлем реквизиті электронды құрылғы арқылы
клиенттен алынатын ақпараттан бірнеше есе көп. Банкаралық есеп айырысудағы
ақаулар, бұзылулар мен кідірістердің салдары қиындыктарға әкеледі.
Банкаралық төлем нүеқаулары авгомапы іурде клиеіптердің нмем
қужаггарыныц электронды түрі негізінде жүзеге асады. Қорларында
көрсетілгендей, банкаралык төлем құжатының электронды түрі клиенттерге,
тіпті қарапайым банк қызметкерлеріне де түсініксіз болуы мумкін. Бұл түр
клиенттің төлем нұсқауы расталған арнайы электронды құрылғысынан алынған
электронды хабарлама сияқты түсініксіз болады.
Сондықтан, ыңғайлылық тұрғысынан алғанда, маман емес адам үшін төлем
құжатын көзге елестетіп түсіну тұрғысынан алғанда, төлемнің банкаралық
тізілімі, мысалы банкомат арқылы арқылы клиенттің төлем нұсқауы сияқты
үйреншікті емес электронды форма алады.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысу принціпінің бірі — банкілік шоттың
міндетті түрде болуы, онда барлық қолма-қол ақшасыз төлемдер мен ақша
қалдықтары саналады. Төлем жүйелерінің көбі төлеуші мен алушының банкілік
шотының, есеп айырысуға қатысушы екі жақтың банкаралық байланыстырма
есепшотының болуын талап етеді. Бірақ кейбір бөлшек төлем жүйелерінде
ережеден ауытқушылық кездеседі, қай жағдайда оларда төлеушінің немесе
алушының есепшоты болмайды. Western Union жедел ақша аудару жүйесі,
пошталық аударулар, Ресей Жинақ банкінің коммуналдық төлем жүйесі,
электронды қолма-қол акшаға негізделген алдын ала төленген карталар мен
жүйелер клиенттің банкілік есеіпшотын қажет етпейді.
Western Union жүйесі арқылы ақша аудару есеп ашпай ақша аудару деп
аталады. Төлеуші ақша аударуға арыз жазып, банкіге ақша енгізуі керек
(қолма-қол немесе картамен). Ақша аудару үшін жазылған арызда алушының
тұрғылықты орны мен сәйкестендіруінің барлық реквизиттері көрсетіледі.
Клиент үшін банк оның өкілі болып табылады. Осылайша көрсетілген жүйе тек
қана банкінің корреспонденттік шоттарын кажет етеді де, клиенттердің
есепшотын қажет етпейді.
Ұксас технология бойынша пошталық ақша аудару Ресей поштасы арқылы
жүзеге асады. Төлеуші поштада ақша аударуга арыз толтырады да қажетті
соманы қолма-қол енгізеді. Төлем құжаты байланысты пошта капалы бойынша
алушының бөліміне жеткізіледі де, ол жерде оған қолма-қол ақша беріледі.
Егер байланыстың нақты бөлімі үшін аударылатын ақша сомасы мен берілетін
сома тең болса, онда қолма-қол ақша ешқайда инкассоланбай басқа клиентке
беріледі. Шонтта кассасын толықтыру немесе артық шыққандарды беру байланыс
бөлімінің қарапайым банкілік шотынан жүзеге асады. Ресей поштасы мен
Western Union арасындагы тек технологиялық айырмашылық қана бар. Western
Union жүйесі жаңартпауға бейім, сондықтан да ақша аудару тез, әрі арзан
болады, бірақ екеуінде де ақша аударудың мәні бір.
Ресей Жинақ банкісінің коммуналдық төлемдер жүйесі төлеушінің
есепшотын емес, алушының есепшотын талап етеді. Төлеуші сонымен қатар ақша
аудару үшін жазылатын арызға ұқсас қағазды толтырады, онда ол өзінің
реквизиттерін, банкілік шоты мен төлемін толығымен көрсетеді. Коммуналдық
мекеметте кызмет көрсету орнына байланысты, төлемдер Ресей Жинақ банкінің
филиалдарындағы корреспонденттік шоты немесе Ресей банкінің
корреспонденттік есепшоты бойынша жүзеге асады. Төлем алушының банкілік
есепшотына төленеді. Коммуналдық төлемдерді алушы ретіндс әдетте бірнеше
компаниялар болса, ал төлеушілер бірнеше мыңдаған адам болады. Сондықтан
төлемді алуда төлеушіден банкілік есепшот талан етілмейді. Бірақ көптеген
төлемдер түсетін коммуналдық шаруашылық мекемелерінде банкілік есепшоттың
болуы міндетті.
Банкілік шоттағы төлем жүйелерінің көпшілгінде бұл шарттар есеп
айырысуға катысушылардың төлемін тез тарату үшін банктер мен клиенттердің
төлем туралы түсінігі мен тиімді есебі үшін кажет. Мұндай төлем жүйелерінде
клиенттер өте көп, олардың әрқайсысы қысқа мерзім ішінде көптегеп
төлемдерді жүзеге асырады, сондықтан да банкілік шот төлемді тез жүзеге
асырудың ең негізгі шарты болып табылады.
Қарапайым төлем жүйесі мен құжат айналымы үшін банкілік шотта төлем
құжаты бірліктік тіркеу болса, банктілік есепшотсыз төлем жүйесі үшін — тек
төлем құжаты болып табылады. Соңғы жағдайда төлем құжаты алушы мен
төлеушінің бірегей сәйкестендіруі үшін қажетті барлық реквизиттерді
қамтиды.
Банкілік есепшоттың қажеттігі туралы мәселені қарастырғанда оның
ашылуы мен жабылуында ұсталған шығындар туралы айтуға болады. Мысалы,
көптеген төлем жүйелерінде есепшоттар ашу банк мекемесіне арнайы баруды,
көптеген құжаттар толтыруды, банкінің қамтамасыз етуі мен олардың сақталуын
талап етеді. Ресей банкінде және шет елде жеке шот ашу үшін банкіге арнайы
бару керек. Шот ашу үшін құжаттарды поштамен жіберуге болады. Төлем
құжаттарын жөндеуде банкіге арнайы бару төлем жүйелерінде көрсетілген,
бірақ есепшот ашудың ең басында банкіге бару міндетті болып табылады.
Әрине аз ақшамен жұмыс істейтін бөлшек төлемдер жүйесі жеке есепшотты
өздерінің интернет-порталы арқылы ашады, бірақ есеп айырысуды,
технологиялық жетілдіру барысы дәл осы бағытта келе жатыр.
Қолма-қол акшасыз есеп айырысу принциптерінің бәрі төлемді жүзеге
асырудағы төлеуші акцептісінің қажеттігін анықтайды. Тәжірибе жүзінеде бұл
төлем құжатына төлеушінің қол қоюын білдіреді. Төлеушінің бұл қолы
төлеммен келісетіндігін, сонымен қатар төлем құжаттың барлық
реквизиттерінің дұрыстығын білдіреді.

1.2 Төлем жүйелерін құрудың (құрылысының) халықаралық стандарттары
(негізгі принциптері)

Қазіргі кезде қаржылық инфрақұрылымды нығайту арқылы қаржылық
тұрақтылықты қолдау бойынша бірқатар халықаралық бастамалар жүзеге
асырылуда. "Ондық топқа" кіретін елдердің орталық банктерінің есеп айырысу
және төлем жүйелері бойынша комитеті ( Қазақ Банкралық Есеп Айырысу
орталығы) жүйелі мәні бар төлем жүйелері үшін маңызды принциптерді жасау
арқылы бұл жұмысқа өз үлесін қосып отыр.
Тұрақты және нәтижелі төлем жүйелері қаржы жүйесінің тиімді дамуы үшін
өте маңызды болып табылады, себебі олар мемлекеттің қаржылық тұрақтылығын
қолдап, бекітудің маңызды шартының бірі болып есептеледі.
Жүйелік мәні бар төлем жүйелерінің негізгі принциптері:
Жүйеге барлық заңдылықтарға сәйкес жан-жақты талқыланған нормативтік
база қажет.
Жүйенің барлық ережелері мен әрекеттері жүзеге асыруға міндетте болуы
керек, ал оларды жүзеге асырудың заңды нәтижесі алдын-ала болжамды болуы
керек. Мықты заңды базасы жоқ немесе кейбір заңдылықтары толық
түсіндірілмеген жүйе өз тұтынушыларында жүйенің заңдық құрылымын білдіреді,
мысалы: әр келісім- шарт, төлем, құнды қағаз, банктің қызметі және басқа да
әректтер-бәрі белгілі бір заңдылықтарға бағынуы керек.
Жүйенің ережелері мен әрекетгері жүйе қатысушыларына жүйенің әр
қаржылық қауіпке ықпалы туралы нақты түсінік беру керек.
Жүйе қатысушылары, жүйе операторы және басқа да мүдделі жақтар, кейде
тұтынушылар жүйеге байланысты қаржылық қауіпті және оларға кім жауап
беретінін нақгы білулері керек. Осы фактор жүйенің ережелері мен
әрекеттерінің негізгілерінің бірі болып табылады. Сонымен бірге ережеде
жүйенің ережелері мен заңдық базаның басқа құраушылары арасындағы толық
түсінісушілікті қамтамасыз ету керек. Сонымен қатар қаржылық қауіпке
байланысты негізгі ережелер басылып шығарылуы керек.
Жүйе несиелік қауіп пен өтімділік қаупін басқаратын нақгы
әрекеттерге ие болуы керек.
Жүйелік мәні бар төлем жүйесінің ережелері мен әрекеттері тек несиелік
қауіп пен өтімділік қаупін анықтауда ғана емес, сол қауіптерді басқару
функцияларын бөлуде де негізгі роль атқарады. Сондықтан олар төлем
жүйесінде болатын қаржылық қауіптерді бақылайтын маңызды механизм болып
табылады. Қауіптерді басқаруда аналитикалық (мониторинг, несиелік және
өтімділік (ликвидный) қауіптердің анализі) әрекеттермен бірге операциялық
әрекеттер де қолданылуы мүмкін.
Есеп жүргізу үшін қолданылатын активтер орталық банк талаптарына сай
болуы керек; егер басқа активтер қолданылатын болса, олардың несиелік және
өтімділік қауіптері нөлге тең немесе өте аз болуы керек.
Көптеген төлем жүйелері жүйе қатысушылары арасындағы аударымдарды
жүзеге асырады. Есеп жүргізу үшін қолданылатын актив ретінде көбінде
орталық банк есебіндегі ақшалар болып табылады. Сонымен бірге активтердің
басқа түрлері де кездеседі, мысалы коммерциялық банкке талапты активтер.
Жүйенің қауіпсіздігі және операциялық сенімділігі жоғары болуы керек,
және біркүн хабарламаларды уақытында сараптайтын қосымша
процедуралары (іс- әрекеті) болуы керек.
Нарық қатысушылары өз есеп жүргізулерін қаржы нарығында жүзеге асыруда
төлем жүйелеріне сүйенеді. Бұл әрекеттердің нақты және ережеге сай дұрыс
жүзеге асырылуы үшін төлем жүйесінің операциялық сенімділік және
қауіпсіздік жағдайлары өте жоғары болуы керек. Ол уақытта ағыны және
технологияның дамуына байланысты болады. Сонымен бірге олармен қатар
нәтижелі бизнес әрекеттер мен жоғары дәрежелі пайдаланып төлемдердің дұрыс
және уақытында жүзеге асуын қамтамасыз етеді.
Төлем жүйесі ұсынатын төлемдерді жүзеге асыру тәсілдері тұтынушылар
үшін қолайлы және экономика үшін нәтижелі болуы керек. Жүйе қатысушылары
үшін оның нәтижелі болуы қолайлы есебі олар өз ресурстары басқа жұмысшылары
келмейді. Жүйе құрылымы техникалық варианттармен қоса белгілі ресурстардың
шығынын үнемдеуді қадағалауы керек. Төлемдік қызмет көрсетулердің құны
қызмет көрстеудің саласынан, тұтынушылардың сұраныстарынан және жүйені
орындауына байланысты. Барлық талаптарға сай жүйенің тұтынушылары көп
болады да, соның әсерінен қызмет көрсетудің құны төмендейді. Жүйе төлемдік
қызмет көрсетулер нарығы дамуына ұлттық және халықаралық жағынан (тұрғыдан)
дағдылануын қамтамасыз ететіндей болып құрылуы тиіс.
Жүйенің қатысушылар үшін әділетті және ашық жол ашатын халыққа
жарияланған және аиқатты критерийлері болуы тиіс.
Төлем жүйесін басқару әрекеттері нәтижелі есеп беруге міндетті және
транспарентті болуы тиіс.
Негізгі принциптерді жүзеге асырудағы орталық банктің міндеттері.
- орталық банк өз принциптерін нақты айқындап алып, сосын өз рөлін
және саясатын басқа маңызды төлем жүйелеріне мәлімдеуі
(хабарлауы) тиіс.
- орталық банк өзі басқаратын жүйелер оның негізгі принциптерін
орындауын қамтамасыз ету керек.
- орталық банк өзі басқармайтын жүйелердің негізгі принциптерді
орындауы бақылауға тиіс, яғни сондай бақылауды жүзеге асыратын
мүмкіндікке ие болуы керек.
- төлем жүйесін негізгі принциптерге сүйене отырып орталык банк басқа
орталық банктермен және басқа да кез- келген сондай (ұқсас) ұлтгық немесе
шетелдік мекемелермен жұмыс істесуі керек.

1.3 Төлем жүйелерінің қызмет етуінің шетелдік тәжірибесі
(Австрия, Нидерланды)

Нидерландының төлем жүйесі.
DNВ төлем жүйелер бөлімшелерінің құрылымы мен атқаратын
қызметтері. Төлем жүйелерін құрып, олардың нәтажелі әрекеттерін қамтамасыз
ететін бөлімше болып төлемдер мен халықаралық операциялар Департаменті
есептеледі. Ол өз ішінде:
- төлем жүйесінің саясат департаменті;
- төлемдер мен бағалы қағаздар департаменті болып екіге бөлінеді.
Төлем жүйесінің саясаты департаменті төлем жүйелерінің әрекеттерін
сараптайды, мониторинг жүргізеді және төлем жүйелерін дамыту саясатын
анықтайды. Төлемдер мен құнды қағаздар департаменті тұтынушыларға есеп- шот
ашу мен есеп қызмет көрсетуді, операциялық күнді ашып- жабуды және төлемдік
тапсырмалардың уақытында орындалуын жүзеге асырады.
DNВ банкі (АСН) клирингтік палатаның, ЕuroNext коммерциялық
банктердің, қаржы министрлігінің банктерінің банкі болып табылады. DNВ- да
есеп шоттарын сақтайтындар саны 300- ге тең.
Нидерландыда жергілікті банктер арасындағы іс- әрекеттерді хабарлама
арқылы жүзеге асыру банктер мен қоғам арасында, банктер мен орталық банк 2
жүйе іс жүргізеді
- ТОР- RTGS жүйесі;
- клиринг ТОР жүйесінің есе жүргізулері DNВ хабарлама есеп-шоттары
арқылы шотта бар қаражат аясында жүзеге асырылады. Қаражат аз болған
жағдайда төлем құжаттары ҒІҒО принципі бойынша кезекке орналастырылады
ТОP-тық 4 приоритеті бар. Бір приоритеттің ішінде ҒІҒО ретін хабар түскен
уақытын өзгерту арқылы өзгертуге болады. [5, 26 бет].
DNВ арқылы ТОР- қа кезекке енетін хабарларды банк- жіберуші де банк-
алушы да көре алады. Хабарламаны кезектен өшіруді DNВ мамандары екі жақ
банктердің келісуімен жүзеге асырады.
ТОР операциялық күні 22-00 аяқталатын болса, жүйе кезекте қалған
төлемдердің көпжақты клирингін жүзеге асыруына мүмкіндігі бар. Күн аяғында
қаржы жетіспеушілігінен кезекте қалған хабарламалар жүйеден қайтарылады.
Нидерландыда кепілдемелердің көлемді саны бар. Ол 43 млрд евроға тең.
Ол кепілдемелер негізінен жергілікті депозит салымшыларының, жеке
қожайындар мен орталық банктің шетелдегі құнды қағаздары. Бір күн ішінде
барлық қатысушылар DNВ -дан құнды қағаздарды кепілдікке қоя отырып
проценттсіз овердрафт ала алады. Кепілдік ретінде еврозона елдерінің кез-
келген құнды қағаздары қолдана береді.
DNB мен коммерциялық банктер арасындағы қауіпсіздік VPN шифрлы қүрал-
жабдықтарын орналастыру арқылы жүзеге асады. Сонымен бірге жүйеге кіру үшін
САМРТ картасын қолдануға болады. Төлемдер туралы хабарларға кіру тек
қорғалған интернет сервер (WWW) арқылы жүзеге асады, бұл әдіс файлдық
айырбастық көлемін азайтуға көмектеседі. Әр тұтынушы өз еркі бойынша өзіне
керекті төлемдерге байланысты кез-келген хабарды интернет-сайттан шығарып
ала алады. [5, 89 бет].
Бөлшектеп төлеу жүйесі.
Бөлшектеп төлеу жүйесінің операторы болып ІnterPay клинрингтік
палатасы табылады. ІnterPay акционерлік қоғам болып есептеледі, оның
акционерлері: ABN AMRO банкі; ІNG банкі және RaboBank (әр қайсысы 3%) және
акцияның 10% қалған акционер банктер арасында бөлінген. Компанияда жұмыс
істейтін адамдар саны 2000-ды құрайды. ІnterPay барлық тұтынушы есептерінің
орталықтандырылған сақтаушысы болып табылады.
ІnterPay- дың негізгі функцияларына ТОР ішінде көпжақты клиринг және
таза позициялар есебін жүргізу, сонымен бірге пластикалық карталар қолдана
отырып транзакциялар свифтингін, авторизация және клирингін өткізу кіреді.
Көпжақты клиринг жүйесі күделікті 7:30 дан 17:00 ге дейін ТҰО есебімен
және 20:00 ге дейін ТҰ1 есебімен әрекет жасайды. ТОР-та клирингтің таза
позицияларын санау мен есептеу әр 30 минут сайын орын алады. Клирингтің
қатысушысы ретінде коммерциялық банктерден бөлек өз төлемдік тапсырмаларын
жүйеге шығаратын мүмкіндігі бар мекемелер есептеледі. ІnterPay мекемеден
төлемді қабылдаған соң, сол мекеменің коммерциялық банкінен мекеменің
есебінде төлемге жетерлік ақша бар екендігі туралы хабарлама сұратады.
Егер ақша жететін болса, онда төлемді жүйеде өңдейді, ал егер ақша
жетпейтін болса, төлем кезекке тұрады да, ІnterPay бұл туралы мекемеге
хабарлайды.
Егер қатысушының дебеттік таза позициясы бірінші 30 минутта есептеле
алмаса, онда қалған төлемдер келесі 30 минуттық есептеуге қалады. Егер бұл
жағдай жұмыс күніні соңында орын болса, онда төлем келесі күннің кезегіне
ауыстырылады да, сол жүйеде 7 күн сақталуы мүмкін.
DNB ІnterPay қызмет кқрсетулерін тұтынбайды және клиринг қатысушысы
емес, бірақ ол ІnterPay іс-әрекетін бақылайды. ТОР ІnterPay-да таза
позицияларды есептеу үшін МСPD– да таза позицияны есептейтін кестеге
ұқсас кесте қолданады. Клирингтік есептеулерден басқа ІnterPay-дың
жауапкершілігінде үлкен эквайерингтік желіс орын алады, сонымен бірге ол
коммерциялық банктермен қатар карточкалар имитентті болып табылады.
Терминалды жүйеде қызмет көрсету үшін ІnterPay-дың Голландияның әр жағында
орналасқан 4 орталығы (франк- офис), тұтынушылар есептерін жүргізетін банк-
офис, және резервті банкі бар. ІnterPay VІSA және EUROPAY халықаралық
жүйелерінің транзакцияларының свитгингін, роутингін және клирингін жүзеге
асырады.
Тәуекелдіктерді басқару мақсатында төлем жүйелерінің мониторингі
жүзеге асырылады. Мониторинг мақсаты:
- монеталық (қаржылық) саясаттың нәтижелі және дұрыс жүзеге
асырылуына кепілдік беру және жүйелік тәуекелдікті азайту мақсатында қаржы
жүйесінің тұтастығын, тұрақтылығын және нәтижелігін қолдау.
- тұтынушылардың қаржы жүйесіне деген сенімін арттыру үшін төлем
жүйелерінің дұрыс жүзеге асырылуын қамтамасыз ету.
Нидерландыда төлем жүйесінің мониторингінде қолданатын бірнеше
нормативтік-құқықтың актілер (заңдар), түрлі ережелер мен стандарттар бар.
Австрияның төлем жүйесі.
OeNB төлем жүйелерінің құрылымы мен бөлімшелерінің қызметі.
Төлем жүйелерін құру мен олардың нәтижелі қызмет етуін реттеуші
орган. Төлем жүйелері мен хабарландыру технологиялары Департаменті болып
табылады. Ол жүйелерді дамыту басқармасынан, техникалық қолдау
басқармасынан және төлем басқармасынан құрылады. Жүйелерді дамыту
басқармасының міндеті төлем жүйелерінің қызметін сораптау, мониторинг
өткізу және төлем жүйелерінің даму саясатын анықтау. Техникалық қолдау
басқармасы төлем жүйелерінің қызметін техникалық және бағдарламалық
тұрғыдан қамтамасыз етумен айналысады. Төлемдер басқармасының қызметіне
тұтынушыларға есеп- шот ашу мен оларға қызмет көрсету, операциялық күнді
ашып жабу және төлемдік тапсырмалардың уақытысында орындалуын қамтамасыз
ету жатады.
Австрияның OeNB банкі жабық акционерлік қоғам болып табылады. Оның
акцияларының 50 пайызы мемлекетке қарасты болса, қалған акциялары екінші
деңгейдегі қоғамдық мекемелері, сақтандыру компаниялары мен банктерге
қарасты. Австрия 1995 жылдан бастап ЕуроОдаққа (ҒО) мүше болды және
Еуропалық қаржылық одақтың (ЕҚО) мүшесі болып табылады. OeNB құрамында
төлемдік және есептік жүйелер комитеті қызмет етеді.
OeNB- нің бірнеше еншілес (дочерний) мекемелері бар: Монетный двор;
банкноталық фабрика (GSA), стандарттау мекемесі (STUZZA), Austrіa Card:
карточкалар қолданатын операциялар есебін жүзеге асыратын мекеме (APSS);
сертификаттау мен хабарлық қауіпсіздік қызметін көрсетуші мекеме (ATrust)
және басқалар.
RTGS– тың қалан жүйелері сияқты ARTІS те ішкі операциялар бойынша
төлемдер және ЕО қабырғасында болатын төлемдерді жүргізу үшін қолданылады.
Бұл жүйе өз жұмысын таңғы сағат 6.30- да бастайды және өз жұмысында
SWІFT форматты хабарламаларды қолданады. Жұмыс күнінің жабылу уақыты
төлемдік тапсырмаларда көрсетіледі. Тұтынушылар шотында қаржы жетіспеген
жағдайда төлемдер белгілі бір өзгермелі бағдарлама негізінде кезекке
тұрады. Бұл бағдарлама 0- ден (ең төменгі) және 5- ке дейін (ең жоғарғы
бағдарлама) өзгеріп отырады. Егер есеп жүргізу мүмкіншілігі жоқ болса
Австрия банкі тұтынушы сұрауы бойынша құнды қағаздармен кепілдендірілген
пайызсыз овердрафт несиесін береді. Мұнда овернайт несиесінің үлесі 3,5 %
құрайды. Санақтарға сүйенсек бір күнде Австрияда шамамен 10 овердрафт
несиелері беріледі. Сонымен бірге жүйе қатысушылары бір операциялық күн
ішінде Австрия Банктеріндегі хабарламалық есепте өтімділікті толықтыра
алады. Бұл жүйенің ішкі есептер үшін қызмет көрсету бағасы трансакция үшін
төлем есебінде 100 евро.

1-кесте
ЕО ішіндегі трансшекаралық төлемдер.

1 айдағы төлемдер саны тал (штук) 1 төлемдік төлем
100-ге дейін 1,75
1000-ға дейін 1,0
1000-нан көп 0,8
Ескерту - Кестедегі мәліметтер автормен www.national.kz. сайтынан
алынды.

Сонымен бірге бұл жүйеде қаржыландыру мерзімін 5-күнге дейін
бекітуге болады (Т+5). Бір трансакцияны өңдеу жылдамдығы 0,5- 1 секунд.
Бұл жүйеде қарама-қарсы кезек клирингі қарастырылмаған.
ARTІS мониторингі. Жүйе операторларының төлем жүйесінің 3 түрлі
мониторингін жүргізу мүмкіндіктері бар:
- графикалық монитор, мұнда төлемдердің ұзақ кезекте тұруы графикалық
түрде беріледі, сонымен қатар ЕО-тың кез-келген елінің төлем жүйесінің
кезекте тұру күйін бақылауға болады.
- ескертулер мониторы, мұнда төлемдерді жүзеге асыру кезінде болатын
қиыншылықтардың бар-жоқтығын бақылау жүзеге асырылады. Мұндай
қиыншылықтарға өтімділіктің жетіспеушілігі және төлем құжаттарындағы
қателер жатады.
Техникалық монитор, ол төлем жүйесінің жұмысын техникалық жобада
(тұрғыда) көрсетеді; ЕО-тың мүшелерінің төлем жүйелерінде қолданылатын
хабарламалы-техникалық құралдардың қиыншылықтарын белгілейді.
APSS төлем жүйелері бойынша австриялық қызмет (служба) көрсету.
Австрияның APSS және Қазақстанның “Процессингті орталығы” екеуінің
атқаратын қызметтері бір болып келеді:
- APSS атқаратын міндеті төлем карточкалары бойынша транзакцияларды
өңдеуге байланысты қызмет көрсету.: оның ішінде : төлем карточкалары
бойынша транзакцияларды өңдеуге қажет бағдарламалық құралдарды қамтамасыз
етуді жеткізу және орнату; POS-терминалдары және банкомат жүйесінің
техникалық жағынан қамтамасыз ету. Қаржылық институттар және басқа
мекемелер тапсырысына сәйкес APSS төлем карточкаларын шығарады.
APSS–тің жұмыс істеу тәртібі– 1 жылда 365 күн тәулік бойы: on-lіne
режимінде терминал арқылы өңдеу жылдамдығы секундына 120 операция
(секундына 400 операцияға дейін жетуі мүмкін).
Соңғы 4 жылда дәстүрлі төлем құралдарымен қатар (несиелік аударымдар,
несиелік және дебеттік карточкалар) инновацияның төлем әдістері де
пайдаланып жүр. Мысалы: алдын-ала төленген өнімдер (электронды ақша on-lіne
режимінде жүзеге асатын (мысалы: e-maіle, интернет) алдын-ала төленген
карточкалар). Электронды төлемдерді төмендегі жүйелер жүргізеді: Cybercach,
Cybercach, Ecash, Fіrst Vіrtual, Mіllіcent, Mondex, NetBіll, NetCach, Net
chegue, SET.
1981 жылдан бастап Австрияда Австрия Банкі құрған екіншілес Austrіa
Card компаниясы қызмет көрсетеді. Оның негізгі қызметі ең алдымен
еурочектерді жекелендіру ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.