Жеке тұлғаның бағыт-бағдарының тәрбиелік мәні. Оқу-тәрбие үрдісіндегі тәрбиенің дамуы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Тарау. “Жеке тұлғаның бағыт-бағдарының тәрбиелік мәні “
1.1 Педагогика ғылымындағы тәрбие теориясы туралы ой пікірлер ... ... ...
7
2. Тәрбие теориясының мәнін ашу.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
3. Оқу-тәрбие үрдісіндегі белсенділіктің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2. Тарау. Оқу-тәрбие үрдісіндегі тәрбиенің дамуы.
1. Тәрбиенің жаңа
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..39
2.2 А.С.Макаренко идеясымен тәрбиенің жаңа формаларын.
Іс-тәжірибе үрдісінде байланыстырудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 60
Сілтеме жасалған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі.
Бүгінгі жас ұрпақ-қоғамның болашақ қайраткері,еліміздің тірегі.Кемел
келешектің де кілті өсіп келе жатқан осы мектеп оқушыларының қолында.
Адамзат тарихында Аристотельден кейінгі екінші ұстаз атанған ұлы Әбу Насыр
әл-Фарабидің “Адамға ең бірінші білім емес,тәрбие беру керек,
тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы,ол келешекте оның өміріне апат
әкеледі” дегенін біз,ұстаздар әрқашанда жадымызда ұстауымыз керек.
Жұмабаев Мағжан “Тәрбиелеу-адам баласын кәміл жасқа толып,өзіне-өзі
қожа болғанша тиісті азық беріп,өсіру” десе,”тәрбие дегеніміз өзі,ең ал-
дымен,баланың сезімін оятып,әсершілдігін дамыту,сезімді тәрбиелеу,яғни,
баланы қоғамдық мәні бар,адамдарға жақсылық әкелетін қылық қасиеттер
ден қуаныш табуға баулу деген сөз”деп жазды Назарбаева Сара Алпысқызы
өзінің “Ұстаздан ұлағат”кітабында. Бала тәрбиесі-ана сүтінен
басталып,біреудің біреуге ықпалы арқылы өмір бойы қалыптасатын күрде-лі
құбылыс.Тәрбиенің ең алғашқы бастамасын отбасында алса,жалғасы мектеппен
байланысады,бала тәрбиелене отырып білім алады.Мектептің міндеті-барлық
тәрбие сатылары мен салаларына байланысты ата-аналардың,ұстаз
тәрбиешілердің шығармашылық ізденістерін пайдалана отырып нақты жүйе
жасау.”Мектептің тәрбие жүйесі”дегеніміз-мектептегі,сыныпта н және мектептен
тыс жүргізілетін тәрбие жұмысы ,өткі
зілетін іс-шаралар.
“Ұлылықтың алдында –ұстаз тұрар” демекші,біздің бүгінгі басты мақсат-
тымыз-“Қазақстан-2030”бағдарламасын а сәйкес сауаттыда салауатты
ұрпақ тәрбиелеп,өркениетті ел қатарына қосу.
Тәрбие әрқашан да қоғам мүддесіне сай ұйымдастырылған.Оның мақсаты мен
міндеті қоғамдық дамудың қажетіне сәйкестенген.
ҚР-ның Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың “Біз жеткіншек
ұрпақты бос белбеу тіршілікке емес,басқалармен бірдей бағын сынайтын
нартәуекел мен іскерлікке тәрбиелеуіміз ләзім” деген сөзін басшылыққа ала
отырып,мектебіміздің оқушыларын жастайынан қоғамдық істерге бейім
өнер мен спортқа,білімге ,өнегелі өсиетке тәрбиелейтін,өз жұмыстарын өздері
талдап,өз ісінің мақсатын өзі белгілеп,өзі жоспарлайтын,өзі
ұйымдастырып,шешім қабылдай алатын,заман талабына байланысты тың
мәселелерді шеше білетін оқушылардың”Болашақ” атты өзін-өзі басқару балалар
ұйымының жұмысы үш жылдан бері қанат жаюда.Оның жұмысы мектептегі барлық
оқу-тәрбие үрдісімен тығыз байланыста жүргізілуде.
Балалар мен жеткіншектерге потриоттық тәрбие беру жүйесінің бөлінбейтін
құрамдас бір бөлігі болып табылатын балалар ұйымы өскелең ұрпақты
тәрбиелеудің қоғамның алға қойып отырған жалпы мақсаты мен міндетітерін
орындауға белсене қатысады.
Балалар ұйымы оқушылардың терең де тиянақты білім үшін күресіне,саяси
идеялық,еңбек,адамгершіл,эстетикалы қ және дене тәрбиелеріне қатыса отырып
жалпы білім беретін мектепке оқушыларды жан-жақты дайындауға көмектеседі.
Жан-жақты жетілген жеке адамның және жаңа қоғамның белсенді
құрылысшының қалыптасуы жалпы білім беретін мектеп пен балалар ұйымының
ортақ және біріңғай мақсаты болып табылады.
Балаларұйымы жас ұрпақтың ұлттық тәрбие жүйесінде еліміздегі жас
ұрпақтарды біріктіретін қоғамдық-саяси ұйым ретінде белгілі орын алады.
Балалар ұйымы жас ұрпақтың ұлттық тәрбие жүйесінде еліміздегі жас
ұрпақтарды біріктіретін қоғамдық-саяси ұйым ретінде белгілі орын алады.
Балалар ұйымы оқушылардың ғылым мен техникаға ынтасын білім құмарлығы
мен творчествосын дамыта және мектеп білімдерін дружина мен отрдтың қоғамға
пайдалы істеріне қолдана отырып,мектепке оларды”білім еліне”кіргізуге
көмектесуге міндетті.Мектепте білімге құштарлық,өзіндік жеке білімге
табыну,оқуда жолдастық,әрбір мектеп баласының оқу табыстары жөнінде
қамқорлық,жалқаулар мен жетесіздерге,мектеп тәртібін оқушыларға төзбестік
жағдайын жасау әрбір дружинаның міндеті болып табылады.Оқушылардың терең де
тыңғылықты білім алуына және әрбір топпен бірлестіктердің,әрбір дружинаның
балалар ұйымы алдында жауапкершілік сезімдерін тәрбиелеу-міне,балалар
ұжымының күресінң мәні осында.Өоғамдық пайдалы нақтылы қызметте жас
ұландардың белсенді позициясы қалыптасады.Мектеп оқушысының белсенді
позициясын дамытуда тәлімгер мен педагог әрбір жеке ұланның ісі мен қылығын
бағалап отыратын балалар ұйымының қоғамдық пікіріне сүйенеді.
Белсенді позицияның қалыптасуы балалар ұйымына мүшелікке ерікті кіру
және істеріне белсене араласу үрдісінің іс жүзінде жүзеге асуының негізі
болып табылады.
Балалар ұйымы жұмысының нақтылы практикасы,республикалық және
жергілікті балалар ұйымдары дружиналары менбірлестіктердің озық
тәжірибелерін талдау және қорыту арқылы,сондай-ақ жас ұландардың тәрбие
процесін арнайы эксперименталды зерттеулердің көмегімен оқып
үйретіледі.Балалар ұйымы жұмысын оқып үйрену кездерінде-
баспасөзматериалдары:газет,журнал,к ітаптар,архив документтері менғылыми
зерттеулер де орын алады.
.Жас ұрпақты тәрбиелеу –еліміздің болашақ тарихын тәрбиелеу деген сөз.
Біздің Республикамыздағы пионерлер мен балалар ұйымының Одағы-
ерікті,өзін-өзі басқаратын қоғамдық,көп ұлтты балалардың,жеткіншектердің
және үлкендердің ұйымы .Олардың мақсаты:қоршаған дүниені тану және жақсарту
үшін әрбір пионерге көмектесу,өз Отанының қадірлі азаматы етіп өсіру.Ұраны:
“Отан үшін жақсылық және әділдік”
Ұландарды өнегелі үлгіге тәрбиелеу жұмысында өз халқының тамаша
өкілдерінің адамгершілік бейнесінің байлығы ашылады,олардан үлгі алуға
ұмтылу пайда болады.
Ұландардың қызметі мен қарым-қатынасына жолдастарының үлгі ықпалыда
маңызды.Сыртқы мінез –құлық ерекшеліктері қабылданады,адамгершілікті
бағалау,пікірлесу,сүйікті істер,бейімділік пен талғам,қызығулардың өзара
тоғысулары болады.
Ғылыми апараты.
Зерттеу обьектісі: Тәрбиенің жаңа формаларын қолдана отырып
Оқушылардың белсенділігін арттыру.
Зерттеу пәні: Ұлттық тәрбие мұраларды қолдану арқылы бала
санасына ұлтжандылық негіздерін қалыптастыру
жолдары,түрлері.
Ғылыми болжам:Егер тәрбиенің жаңа формаларын,озық үлгіле-
рін тәрбие үрдісінде жүйелі қолданса,онда оқушы
ның сана сезімін жетілдіріп,адами қасиеттерді
бойына сіңірген тәрбиелі тұлға қалыптастыруға
болар еді.
Міндеті: Оқушыларға жан-жақты тәрбие беру барысында жаңа
Формаларға талдау жасау.
Оқушылардың тәрбие деңгейін анықтау.
Жаңа формаларды жетілдіру үшін ғылыми теориялық
әдебиеттерді талдау.
Мақсаты: Оқушыларға жан-жақты тәрбие беру үшін тәрбие маңы-
зын ашу.
Әдістері:Тестер, сауалнамалар, эксперименттер жүргізу.
1 Тарау. Жеке тұлғаның бағыт-бағдарының тәрбиелік мәні.
1.1 Педагогика ғылымындағы тәрбие теориясы туралы ой-пікірлер.
Тәрбие анықтамасына шолу жасалып,ғалымдардың осы мәселе төңіріндегі ой-
пікірлері зерделенеді.
Тәрбие-педагогикалық үрдістің өте маңызды,әрі күрделі де ұзақ мерзімді
қажет ететін құрамдас бөлігі.К.Д.Ушинский “Адамға тәрбие беру әдістері”
Атты іргелі еңбегінде”Тәрбие беру өнері жұрттың бәріне дерлік таныс және
түсінікті іс,ал кейбіреулерге тіпті оңай іс болып,көрінетін ерекшелігі бар-
бұл,адамның онымен теориялық немесе практикалық таныстығы неғұрлым азырақ
болған сайын соғұрлым түсініктірек және оңайырақ болып көрінеді
Жұрттық барлығы дерлік тәрбие беру төзімділікті талап ететінін мойындайды”.
Дұрыс тәрбие-балаға өмір бойы азық.Тәрбие жұмысының мақсаты бала-ның жеке
тұлғасының даму үрдісін басқару міндеттерін анықтайды.Тұл-ғаны тәрбиелеуде
оның ертеңгі қуаныш күйін,болашағын болжау, оны
Жобалаудың да маңызы ерекше.А.С.Макаренко адамдағы жақсы қасиет әркезде оны
жобалау арқылы келетіндігіне үнемі назараударған.Сол се-кілді
В.А.Сухомлинский де “тәрбиені ғылыми тұрғыда алдын-ала болжамау
Онда ол қарапайым көрініске;тәрбиеші-сауатсыз күтушіге,педагогика-бал-
герлікке айналар еді”-дейді.
Педагогика ғылымында тәрбие жұмысының мақсатын анықтау негізгі
мәселенің бірі.Себебі, қандай да болмасын әрекеттің түрі,мақсатқа сәйкес
туындайды.Мақсат болмаса,әрекетте болмайды.Сондықтан,мақсат тәрбие
жұмысының принципін,мазмұны мен формалары және әдістерін анықтай-
ды.
Тәрбие мақсаты-бұл басты күш-жігер бағытталатын болашақ.Кез-келген тәрбие
ұсақ актілерден бастап кең тарапты мемлекеттік бағдарламаларға дейін-әр
қашан мақсатты бағытталған,мақсатсыз ешнәрсеге ұмтылмайтын тәрбие
болмайды.Мақсатқа тәрбиенің мазмұны,ұйымдастырылуы,форма-лары мен әдістері
түгел дерлік бағынады.Сонымен тәрбие мақсаты-бұл идеял тәрбиеленуші туралы
көзқарас. Идеял туралы мұндай көзқарас тәрбиешіні әрекетке итермелеп,тәрбие
мақсаты,мазмұны мен амалдарын алдын-ала анықтайды.Мұнда тәрбиелік нәтижесі
оқушының білімі, білігі, олардың дене ,адамгершілік дамуы- жек және ағымдық
мақсаттармен со-
нымен қатар соңғы мақсатпен –идеял бала бейнесімен салыстырылады.
Тәрбие мақсаты-мейілінше тәрбиелік күш-қуатқа ие болатын өзара әрекетті
ұйымдастыру.Мақсат тәрбиенің жалпы ұмтылысын қарастырады.
Мақсат кез-келген тәрбиелік жүйенің анықтаушы сипаттамасы.
Тәрбие мақсаты қозғалмалы,өзгермелі және нақты тарихи сипатқа ие.Өйткені
тәрбие мақсаты стихиялы түрде,не жекелеген біреулердің тіле-гінен
тумайды,қоғам қажеттілігінен шығады.Тәрбие мақсатын анықтау тура
лы пікірталастар сонау ежелгі дәуірден жалғасып келеді.Мәселен,ежелгі ой
шылдар тәрбие мақсаты қасиеттер қалыптастыру болуы қажет деп
есептеген.Платон,Аристотель ақыл-ой,ерік-жігер,сезім қалыптастыруды
қуаттады.Ж.Ж.Руссо тәрбие мақсатыадамның күші мен қабілетін үйлесімді
дамыту болуы тиіс деп түсінді.Л.С.Выготский пікірінше,тәрбие мақсаты бұл
жағымды қызығушылықтарды ояту және жағымсызын ығыстыру.
Тәрбиенің негізгі мақсаты жеке адамды қалыптастыру және оның жан-
жақты толыққанды дамуын қамтамасыз ету.
Тәрбиелік жүйе ұғымы педагогикалық термонологияда салыстырмалы түрде
жаңа болып саналады.Мектептің тәрбиелік жүйесін зерттеген ғалымдар В.А
Караковский,Л.Н.Новикованың пікірінше,тәрбие жұмысы ұйымдастырылған
тәрбиелік жүйе шегінде жүзеге асқанда ғана жемісті болады
дейді.В.А.Караковскийдің пікірінше,тәрбиелік жүйе ұғымы педагогикалық
әрекеттің неғұрлым іргелі факторларының бірін:мектепті өзін-өзі реттеу мен
өзін-өзі ұйымдастыру жүзеге асатын өзіндік қызмет ету және даму логикасы
бар,әлеуметтік тұтас ағза ретінде бейнелейді.
С.Т.Щатский жүйесі.”Сетлемент” колониясында балалардың әр жақты
дамуына жағдай туғызу мақсатын көздеп Москваның Марьиной Рощесінде
құрған.1919 –1931 жылы ол Калуга губерниясында жаңадан “Бодрость”
Деген колония-мектеп ашты.Алғашқы колониясында ол бала дамуына әлеу
меттік ортаның әсерін зерттеуді мақсат етпесе, кейінгі жылдары оныда есепке
алып,маңызды факторлардың бірі деп есептеді.Оның тәжірибелік станциясына
балабақша, бастауыш және орта мектеп,интернат,клубтық мекемелер енді.Осы
тәжірибелік станциядағы әрекеттің соңғы кезеңінде қоғамдық қатынастардың
өзгеруіне мектептің қатысуына ерекше мән берді.
Бірақ оның балалар колхозын құру идеясы зор қарсылыққа ұшырады .Сол
себептен,теориялық тұрғыда ойластырылған тәрбие құралдары
бұзғандықтан,тәрбие жүйесі көп ұзамай күйреуге душар болды. М.М.Питра
к жүйесі”еңбек мектебінде”практикалық өмірге енді.Ғалым
1919жылдан бастап Москваның Лепешинский атындағы тәжірибелік мектепте жұмыс
істеп,өз идеясын жүзеге асырады.Нәтижесінде келесі жүйені ұсынды:
• Педагогикалық әрекеттің негізінде-балаларды қоршаған ортамен
таныстыру және адамдардың еңбек әрекетін зерттеуге негізделген
авторлық бағдарлама жасау.
• өндірісті әлеуметтік ағза ретінде зерттеу;оқу мотивизациясын қа
лыптастыру,оқыту үрдісін балалардың әсері мен бақылауының
негізінде ұйымдастыру;
• ұжым өмірін өзін-өзі басқару ұстанымына негіздеп ұйымдастыру
Осындай міндеттерді жүзеге асырған бұл жүйе де өз кезеңі үшін жаңалық әрі
тәрбиелік мәнділігімен құнды болды.
А.С.Макаренко жүйесі –бұл тұлғаны ұжымда тұлғалық және ұжымдық
факторлар негізінде тәрбиелеу жүйесі болды.А.С.Макаренко-адамға деген
Құрметті және оған деген талапты мейлінше күшейту керек деген ұстамды
ұстанды.Ол тек шығармашыл адамды емес,сонымен қатар бақытты адамды
тәрбиелеу керек деп есептеді.Ол тәрбие жүйесінде келесі шарттар
дың сақталуын талап етті:
• мақсат тәрбиеленуші бойында қызығушылық пен құлшыныс тудыру
керек;
• тәрбиеші тәрбиеленушінің мақсатқа жетуіне шынайы қызығушылық
білдіруі қажет;
• тәрбие еңбек үрдісінде жүзеге асатындықтан,онда міндетті түр-
де жарыс болуы әрі жарыс тең дәрежелі болуы шарт;
• мақсаттың тәрбиеленушіге түсінікті және шамасы жетерліктей
сонымен бірге еңбектенуін қажет ететіндей болуы тиіс.
Сондай-ақ А.С.Макаренко ұжымның даму кезеңдерін төмендегідей жіктеді:
• ұжымда бірден емес,кезең-кезеңмен өзара талапшылдықты тәрбиелеу;
• ұжымды басқарудың демократиялық органын қалыптастыру;
• ауызбіршілік пен бірлікті,қоғамдық сананы қалыптастыру;
• ұжым дәстүрлерін қалыптастыру,адам дарынын көрсету.
В.А.Сухомлинский жүйесі 50 жылдардың соңы мен 60 жылдардың басын
да қалыптасты.Ол Украинадағы Павлишев мектебінде жүзеге асты.
Автор өзінің тәрбиелік жүйесінде жеке бастық амал тұрғысынан келуге
жетекші орын берді.Сонымен қатароның жүйесінде жалпы азаматтық құндылықтар
менізгілік мұраттарға кеңінен мән берілді.Ол оқушыларды әдемілікті өз
қолымен жасауға,сұлулықты сезінуге ,құрметтеуге, шығар- машылыққа ұмтылуға
тәрбиелеуді көздеді. .Павлишев мектебі жүйесінде халық дәстүрлеріне едәуір
көңіл бөлінді.
Сонымен бірге Сухомлинский мектеп пен отбасының өзара тығыз байла- ныста
болуына ерекше мән бере білді.Сол мақсатпен “Ата-аналар
мектебін” құрып,онда “Аналар дидактикасы”атты дәріс жүргізді.Көптеген ата-
аналар мектептегі үйірме және балалар бірлестігіне жетекшілік жасады.Оның
тәрбие жүйесінде азаматтық пен елжандылық басымдық танытқан құндылықтар
қатарында болды.Сол себептен жүйе солкезеңдегі әлеуметтік тапсырысты
қанағаттандырған жүйелер қатарында болды.
В.А.Караковский жүйесі-бұл Москваның №825-мектебінде іске асқан
тәрбиелік жүйе.Бұл жүйенің мәні-тәрбиелік ықпалдарды
кіріктіру,шығармашылық,ғылыми ізденіске жол ашу болды. Оның басты көрінісі
жыл сайын көктемгі демалыс кезінде бұрынғы түлектері,мұғалімдер,оқушылар
бірлесіп өткізетін коммунарлық жиыны болды.Жиында үш күн бойы бұл ұжым
коммунадағыдай бірлесіп ойындар өткізеді,қызықты жұмыстарды
орындайды,араласады.Жүйе тек қана өзін-
өзі реттеуші ғана емес,ғылыми басқарылды да.Жылда оқушылар өзгеретін
діктен,мұнда да соған сәйкес мақсаттар,міндеттер өзгеріп,жаңарып отырады
әрі ол үздіксіз ізденісті талап етті.Сондықтан жүйе әрқашан бүгінгі
күнге дейін даму,жаңару үстінде болып келеді.Сонымен тәрбиелік жүйе
дегеніміз-тұлғаның рухани –адамгершілік,шығармашылық дамуын қамтамасыз
ететін әлеуметтік шындық құрауыштарының жиынтығы.Қазіргі мектеп
тәжірибесінде көбіне екі жүйе:оқушылардың оқу әрекеті мен мұға -лімдердің
әдістемелік жұмыстарын қамтитын дидактикалық жүйе және
оқудан тыс тәрбиелік іс-шаралар деп түсінілетін тәрбие жұмыстарының жүйесі
жүзеге асырылады.
Тәрбие жүйесінің өзегі тәрбиелеуші ұжым болып табылады.Бұл педаго-
гикалық және оқушылар ұжымының өзінше өзгеше бірлігі.Сондай-ақ педа-
гогикалық ұжым-басқарушы ішкі жүйе,ал оқушылар ұжымы-басқарылатын жүйе.
Тәрбие формасы – бұл тәрбие үрдісінің сыртқы көрінісі. Мазмұн және
форма бір – бірімен тығыз байланысты, яғни мазмұн өзгерісі форма
өзгерісіне әкеліп соғады. Мазмұн қалыптасады немесе формаланады, форма
мазмұнмен толығады. Тәрбие үрдісінде қамтылған адам санына қарай тәрбие
формалары жеке, жағын топтық, ұжымдық және бұқаралық болып бөлінеді.
Ұжымдағы тәрбиеленушілер саны 5–7 – ден 25-40- дейін болса, бұқаралық
формада оның шегі болмайды. Тәрбие үрдісінің мәнділігі оны ұйымдастырудың
формасына байланысты. Тәрбиеленушілер саны тәрбие жұмысының мазмұнына және
оны басқаруға әсерін тигізеді. Тәрбиеленушілер саны көбейген сайын тәрбие
сапасы нашарлайды. Тәрбиелеуде жеке және шағын топтық формалар дұрыс. Бұл
тәрбие жұмысын ұйымдастыру формалары өте жылдам және мақсатты бағдарлауға,
жағдайдың өзгеруіне қарай педогогикалық амалдарды өзгертуге ыңғайлы.
Қазіргі жүйелердің көпшілігі тәрбиенің ұжымдық формасын пайдалануға көшті.
Мектеп тәрбиесін ұйымдастырудың топтық формасы ұжымдық деп аталады.
Тек ұжымда ғана тұлға өзінің жан – жақты даму мүмкіншілігіне ие, сонымен
бірге тек ұжымда ғана жекелей еркіндік болуы мүмкін. Ұжымдық рухта
тәрбиелеу педагогикалық тәрбие мақсатындағы негізгі принцип. Бұл мақсатқа
жетудің жолдары мен формалары ұжымға байланысты. Кеңес мектебі әлемде
бірінші болып, жеке тұлғаға бағдарланған тәрбиеден бас тартып тәрбие іс-
әрекетінің негізіне ұжымды қалады. Сөйтіп, тәрбие тәжірибесі мен
теориясының дамуына деген көз-қараста үлкен қадам жасады. Ұжым тәрбиелік
талпыныстар орталығына айналды. Оны қалыптастыру мектептің негізгі міндеті
ретінде қабылданды. Жаңа қойылған мақсаттар кіші және үлкен мәселелерді
теориялық үйлестіру мен талдауды қажет етті. Оларды шешуге А.С.Макаренко,
В.А.Сухомлинский, И.П.Иванов және т.б. атақты педагогтар күш жұмсады.
А.С.Макаренко тағылымы ұжымды сатылы қалытастырудың технологиясынан
тұрады. Ол ұжымның өмір сүру заңын былай түсіндіреді: қозғалыс-ұжымның өмір
сүру формасы: тоқтау-оның жойылу формасы. Ұжым болу үшін, топ сапалы
тіктелу жолынан өтуі қажет. Осы жолда А.С.Макаренко бірнеше сатыларды
белгілейді. Бірінші сатысы ұжымның құрылуы. Бұл кезеңде ұжым педагог тәрбие
жұмысының мақсаты ретінде көрінеді, мұның өзі ұйымдасқан, белгіленген топты
ұжымға айналдыруға талпыну, яғни оқушылардың ұжымға қатынасы бірлескен іс-
әрекет мазмұнымен, мақсат-міндеттерімен анықталады. Ұжым белсенділері
анықталып, тәрбиеленушілер жалпы мақсатқа, іс-әрекетке және ұжымдық
бірлікке келгенде бірінші кезең аяқталады. Екінші сатыда белсенділердің
ықпалы арта түседі. Егер белсенділер ұжым қажеттілігін дұрыс түсінсе, онда
олар педагогтың сенімді көмекшілеріне айналады. Бұл кезеңде белсенділер
жұмысына педагог көп көңіл бөлуі керек. Екінші кезең ұжым құрылымының
тұрақтауы мен сипатталады. Бұл сатыда өзін-өзі ұйымдастыру және өзін -өзі
реттеу механизмдері іске қосыла бастайды. Үшінші және одан кейінгі сатылар
ұжымының кемелденуі. Алдыңғы даму сатыларында қол жеткізген қасиеттер киелі
тұлғалық ерекшеліктерді топтастырады: жолдастарына қарағанда өзіне жоғары
талап қоюы, көз – қарастарының, әдеттерінің, әрекет – қылықтарының
тұрақтануы. Егер ұжым осы сатыға жетсе, онда толыққанды, адамгершілікті
тұлға қалыптастыру үстінде деген сөз. Жалпы тәжірибе, болған оқиғаны бірдей
бағалай білуі- үшінші сатыдағы ұжымның ең негізгі белгісі.
И.П.Ивановтың ұжымдық- творчествалық тәрбие методикасы
А.С.Макаренканың идеяларын қазіргі жағдайларға сай дамытып, ұжымдықты
қалыптастырудың, пионер және комсомол ұйымдарындағы оқушылардың өмірін
жетілдірудің, балалардың қоғамдық игілікке деген жекелей және ұжымдық
қамқорлықтарын арттырудың жолдарын көрсетеді.
Өскелен ұрпақтарды қоғам талаптарына және оның мүдделерімен өмір сүруге
тәрбиелеу мектептің аса маңызды міндеті. Біртұтас тәрбие ұжымы- бұл
тәрбиешілер мен шәкірттер бірлестігі, мұнда олардың ортақ азаматтық
қамқорлығы – үлкендердің кішілерге жолдастық тәрбие қамқорлығы арқылы
бағытталатын ұйымдастыру, практикалық, тәрбиелік әрекеттері. Біртұтас
тәрбие ұжымында үлкендер бұрын жинақталған дайын қоғамдық қажетті тәрбиені
ашық беріп, осы тәжірибені кішілер игеріп қана қоймайды, сонымен қатар
тәрбиешілердің осындай тәжірибені елеусіз беруімен шәкірттердің ұжымдық
творчествалық істерді игеруі аса тығыз өзара байланыста жүзеге асады.
Сонымен, біртұтас тәрбие ұжымында тәрбиешілер шәкірттерді тәрбиелеп қана
қоймай, кішілердің де, үлкендердің де өзін-өзі тәрбиелеуі жүріп жатады.
Біртұтас тәрбие ұжымының жетекші бөлігі тәрбие ұжымы, кішілерге тәрбие беру
жөніндегі қамқорлық бойынша жолдастар ретіндегі аға-ұрпақтар кілдерінің
бірлестігі. Сонымен бірге және солардың басшылығымен олар ұйымдастыру,
практикалдық және тәрбиелік, соның ішінде оқу жөніндегі маңызды өмірлік
міндеттерді творчетвалықпен шешеді. Тәрбие ұжымында ұстаздар ерекше роль
атқараы. Тәрбие ұжымын дамытудың қозғаушы күші кішілердің творчествалық
азаматтық қамқорлығын бағыттайтын олар жөніндегі үлкендердің жолдастық
тәрбие беру қамқорлығы болып табылады.
Көп жылдар бойы мектеп оқушылар ұжымын ұйымдастыру әселесін зерттеуге
арнаған Т.Е. Конникова өзінің монографиясында бір мектеп ұжымының оқудан
тыс әрекеттерін баса көңл бөліп қарастырады. Бірақ, оның ойынша оқушылар
ұжымының оқушы оқу жұмысы барысындағы тәрбиелік күшін зерттеу арнаулы
ғылыми ізденісті талап етеді.
Тәрбие әдісі- бұл мектеп тәжірибесінде тәрбиеге қойылған мақсаттарға қол
жеткізу үшін пайдаланылатын жол. Қазіргі педогоикалық теорияда тәрбие әдісі
ұғымы әлі де жете зерттелмеген мәселелердің бірі. Т.Е.Конникованың
анықтамасы бойынша – бұл педагогикалық жұмыстың тәсілдері мен жолдары
арқылы тәрбие мақсатына жету. И:С.Марьенконың анықтамасы бойынша, тәрбие
әдісі - бұл жеке адамға тікелей және жанама түрде ықпал жасау.
В.А.Сластенин тәрбие әдісін тәрбиешілері мен тәрбиеленушілердің іс-
әрекетінің өзара байланыс тәсілдері деп тұжырымдады. Сонымен, әр түрлі
авторлардың анықтамаларына сүйеніп, мынадай қорытынды жасауға болады.
Тәрбие әдісі- тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара байланыс іс-
әрекеттерінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына бағытталған
педагогикалық жұмыс тәсілдері. Белгілі орыс педагогтары тәрбие әдістерін
жасау үшін 40-жылдардың соңында 50-жылдардың басында көп күш салды. Тәрбие
әдістері проблемасын шешуде зор үлес қосқан педагогтар Н.К.Гончаров,
Т.Е.Конникова, И.Т.Огородников, Н.И.Балдырев,И.С.Маренко, Г.И.Щукина,
В.А.Сластенин,т.б. Қазіргі кезде тәрбие әдістерін жіктеудің 11-ден астам
түрлері бар. Солардың ішінде Т.Е.Конникова, Г.И.Щукина және В.С.Сластенин
жасаған тәрбие әдістері жіктеуінде бір ізділік байқалады. Бұл жіктеу
мектептерде қолданылып келеді. Олар жасаған тәрбие әдістерін жіктеу 3 топқа
бөлінеді.
• Тәрбиеленушілердің іс-әрекеттеріндегі, қарым-қатынасындағы,
мінез-құлқындағы жағымды тәжірибені қалыптастыру әдістері:
Талап, қоғамдық пікір, үйрету, жаттықтыру. Талап мінез-құлық, нормасы -
ның көрінісі,балаларды әлеуметтік тәжірибеге қатыстыру. Қоғамдық
пікір – бұл ұжымдық талаптың бейнеленуі, ал талап – нақты міндет. Үйрету,
жаттықтыру – бұл мінез-құлық нормасына сәйкес оқушыларды қажетті дағдыға,
әдетке төселдіру. Тәрбие үйретуден басталады. Жаттықтыру әдісі бұл әр түрлі
ситуацияда оқушылардың моральдық тапсырмаларды орындауы.
• Жеке адамның санасын қалыптастыру әдістері. Бұл топтың әдістері:
Саяси, этикалық әңгіме, әңгімелесу, пікірталас, лекциялар, өнеге.
• Мадақтау және жазалау әдістері. Мадақтау тәрбиеленушіні іс-
әрекетінде және мінез-құлқында белсенділікке ынталандырады.
Жазалау – баланы өзінің теріс мінездері үшін ұялтады, оның теріс қылықтарын
тежейді.
Әлфарабидің “Математикалық трактаттары”,”Философиялық трактары”
Этикалық трактаттары” және басқа шығармаларында адамзаттық игілікке ,
бақытқа,шаттық өмірге жету жолындағы ең негізгі компоненттер деп
экономиканы,саясатты,мемлекеттік құрылысты ,жанұяны және тәрбиені
атаған.Бұдан бірнеше ғасыр бұрын айтылған пікір біздің дәірімізге де өз
маңызын жоймай жеткен.
Жалпы Фарабидің гуманистік идеялары кең тараған.Ол ақын -ой мен
білімнің биік мәнін ,жоғары маңызын,халықтар арасындағы туысқандық пен
достықты жырлады.Оның “бақытқа жету жолында барлық халық бір-біріне
көмектесетін болса,жер беті түгелімен берекеге толады”деген қағидасы да
бүгін өте құнды.
9-13 ғасырда өмір сүрген бүкіл Орта Азия халықтарына ортақ Хүсіп
Баласұғын өзінің “Құтты білік”атты еңбегінде “Ақыл қайда болса ,ұлылық
толады,білім кімде болса билікті болады”-деп осылай тәрбиедегі ақылға мән
береді.
Тәрбие-қайшылықты және ұзақ үрдіс.
Тәрбие –стихиялы өтетін процесс емес,ол белгілі бір мақсатқа
құрылған еліміздің тарихи дамуының әрбір кезеңіндегі белгілі міндеттерді
шешуге арналған.Оның нәтижесін есепке алу күрделі мәселе.Ол үшін жобаланған
және қол жеткен шынайы нәтижені салыстырып талдау қажет.
Педагогика дегеніміз адам тәрбиесі туралы ғылым.Сондықтан ол тұтас
алғанда тұлғаның қалыптастыру үрдісін :
-тұлға дамуына не әсер етеді,
-оның өзін-өзі жетілдіруіне не ықпал етеді,
-қандай әдістемелік құралдар бар,
-оқыту мен тәрбие бағдарламалары қандай,
-тұлға қалай өзгереді,
-қандай жетістіктерге қол жеткізілгенін зерттейді.
Тәрбиесіз толық қанды тұлға қалыптастыру мүмкін емес.Алдымен осы
тәрбие ұғымының түрлі мағыналарының ара жігін ажыратып көрейік.
Педагогикада тәрбие термині үш түрлі мағынада қолданылады:
-Тәрбие барлық әлеуметтік қоршаған шындықтың ықпалы арқылы оқушы тұлғаның
қалыптасу үрдісі,қоғамдық құбылыс ретінде,яғни кең әлеуметтік мағынада
қарастырылғанда :қоғамның тәрбиелік күші,оның әлеуметтік
институттарымен,қоғамдық ұғымдары,бұқаралық құралдың ықпалы жетекші рөл
атқарады.
-Кең педагогикалық мағынада қарастырылғанда ,тәрбие деп арнайы оқу-тәрбие
мекемесінің мақсаты бағытталған оқу-тәрбие үрдісі түсініледі.Мектеп
әлеуметтік ортаны зерттейді және осы ортаға педагогтар,ата-аналар,балалар
яғни адам арқылы ықпал етеді.Мектептіңәлеуметтік ортаны сауықтырудағы
қызметі міне осында.
-Тар педагогикалық мағынада,нақты оқу орнының оқушылармен өткізетін тәрбие
жұмысының жүйесі ретінде қарастырылады.
Сонымен тәрбие қоғамдық –тарихи үрдіс және педагогика пәні болып
табылады.тәрбие педагогика пәні ретінде қарастырылғанда әр кезеңде оған
ғалымдар әртүрлі анықтамалар беріп келеді.Ең бастысы олардың барлығы да
тәрбие-жалпыға және обьективті үрдіс деген пікірді жоққа шығармайды.Оқыту
мен тәрбие адамға берілу керек дей отырып ,
Песталоции қоғамды қайта құрудың негізгі құралдарының бірі-мектеп деп
есептеді.Адамды дамытудың ,тәрбиелеудің басты құралы еңбек деп санады.Еңбек
адамның күшін ғана дамытып қоймайды,оның ойын дамытып,мінез-құлқын
қалыптастырады.Тәрбиенің міндеті-адамның барлық күштерін ,қабілетін дамыту
және ол даму жан-жақты болуы керек.
Тәрбиеші баланың табиғи дамуына дұрыс бағыт беруі тиіс,дұрыс бағытталған
тәрбие ғана баланың жан-жақты дамуына негіз болады деп көрсетеді.Баланың
тәрбиесін дұрыс ұйымдастыруда жан-ұяның әсіресе,ананың ролін өте зор
бағалады.Баланы тәрбиелеу алғашқы күннен басталуы керек.Отбасындағы тәрбие
мектепте әрі қарай жалғастырылуы керек.Қоғамдық тәрбиеде отбасындағы
тәрбиенің жақсы жақтары әрі қарай дамыталады.Олар:балаға деген
сүйішпеншілік,балаға сенім білдіру,тәртіп,шыдамдылық ,борыштық сезім.Мұның
бәрі балаға деген қатынасынан туады.
Песталоцидің педагогикалық жүйесінің негізгі мәселесі балаларға
элементарлық білім –беру теориясы.Бұл теория бойынша тәрбиелеу ең жай
элементтерден басталып,бірте-бірте күрделене түсуі керек.Элементарлық білім
беру теориясына Песталоции дене тәрбиесін,,еңбекке тәрбиелеудің ,моральдік
эстетиканың және ақыл тәрбиесін беруді жатқызады.Тәрбиенің бұл салалары өз
ара байланысты түрде берілуге тиіс,сонда ғана олар адамды жан-жақты
тәрбиелейді деп есептеді.Ден тәрбиесінің мақсаты-баланың күшін
дамыту,әртүрлі қимылға ,қозғалысқа баланың өзі ұмтылады.Әр түрлі қимылға
осыдан келіп,ойын, тағы басқа әрекеттер туады деп,Песталоции дене
тәрбиесінде ойынмен қатар әскери жаттығуларға үлкен мән берді.Дене
жаттығуларының жүйесі арқылы баланы болашақ еңбек әрекетіне даярлауға
болады деп есептеді.
Песталоции еңбек адамгершілікке үйретеді,балалардың бір-бірімен өз ара және
олардың ересектермен дұрыс қарым-қатынаста болуы қалыптастырады деп
санады.Дұрыс ұйымдастырылғанеңбек балалардыңақыл-ойын дамытады.Тәрбиенің
басты мақсаты-қоғам өміріне белсене қатысатын жан-жақты дамыған адамды
қалыптастыру.Адамға пайдалы істерге баланы араластырып жаттықтыру арқылы
ғана дұрыс мінез-құлыққа тәрбиелеуге болады.
Адамды жан-жақты дамыту идеясын ұсына отырып,Песталоции білім-беруді
моралдық тәрбие беруден байланысты жүргізуді ,яғни оқыту арқылы тәрбиелеуді
талап етті.
Адольф Дистерверг жалпы халықтық тәрбие беру идеясын
жақтады.Мектептің мақсаты-азаматтарды саналы адамгершілік рухта тәрбиелеу
деп белгіледі.Жалпы адамға және халыққа деген сүйішпеншілік бала
тәрбиесінде ұщтасып жатуы қажет деп көрсетті.Балалардың туғаннан даму
мүмкіндігі зор деген Песталоцидің пікірін ол қызу қолдады.Оқытушылар
балаларды зерттеп біліп,өзінің недагогтық қызметін олардың ерекшеліктеріне
орай жүргізуді қажет деп есептеді.Балалардың жас
ерекшеліктерін,зейін,ес,ойлау процестерін білудің қажеттілігін атап
көрсетті.Дистерверг психалогияны тәрбие туралы ғылымның негізі деп
бағалады.Тәрбиеге қойылатын негізгі міндеттерінің бірі ретінде балалардың
белсенділігін дамытуды ұсынды.
Т.А.Ильина тұжырымдамасы бойынша :
Педагогика дегеніміз-ғылым әрі қандай болсын басқа ғылым сияқты,оныңда өз
пәні ,яғни ғылыми танымның белгілі бір саласы болады.Қандайда болсын
ғылымның пайда болуы мен дамуы қоғамның практикалық қажеттерінен туады.
Аға ұрпақ жүзеге асыратын жас ұрпақты өмірге осылай дайындау,тәрбиелеу
деп аталатын адам қоғамның ажырамас функциясы болып табылады.Тәрбиелеу ісі
ұрпақтар арасындағы сабақтастық байланысты қамтамасыз етеді.Мұнда тәрбие
үрдісінде жастар өзінің алдындағы ұрпақтар жинақтаған ұжымдық тәжірибе мен
білімді меңгеруге ғана тиіс емес.Сондай-ақ оның бойында өмір алға қоятын
аға ұрпақ шешпеген жаңа міндеттерді шешу үшін қажетті қасиеттер
қалыптастыру тиіс.
Сонымен тәрбие-дегеніміз оларды қоғамдық өмірге және өндіргіш еңбекке
дайындау мақсатын көздеп жаңа ұрпаққа қоғамдық-тарихи тәжірибені ауыстыру
үрдісі болып табылады.
Педагогиканың ғылыми танымының саласы да тербие беру болып табылады.Ал
сондықтан да педагогиеа адамды тәрбиелеу туралы ғылым ретінде анықталады.
Педагогикада “тәрбие” ұғымы кең және тар мағынада қолданылады .
Кең мағына да тәрбие деп кейде барлық сыртқы ықпалдардың әсерімен,яғни
адамның қоғам өміріне қатысуы үшін қаже болатын қасиеттерді оған дарыту
жөніндегі тәрбиеленушінің арнайы мақсат көздеген қызметі мен оны қоршаған
табиғи және әлеуметтік ортаның ықпалы арқылы адамды қалыптастырудың
үрдісін айтады.Сондықтанда педагогикада кең мағынада алғанда тәрбие деп
оқыту ментәрбие жұмысы үрдісіндегі оқу-тәрбие мекемелерінің жүйесінде
мақсат көздеген тәрбиешінің ықпал етуінің әсерімен адамды қалыптастыруды
түсіндіреді.
Тар мағынада тәрбие деп оқудан тыс уақытта көбінесе тәрбие берушілер
жүзеге асыратын арнайы тәрбие беру жұмысын түсінуге болады.А.Құнанбаевтың
педагогикалық көз қарасы.(2)
Абай бар асыл ойын замана жастарына,келер ұрпаққа арнады.Оның
шығармашылық қызметінің негізгі мұраты –адам тәрбиесі.Абай халықтың үлкені
мен кішісіне,ұлы мен қызына,әкесі
мен баласына өмірлі қажет еңбек пен адамгершілік,өнер мен білім,өнеге мен
тәлім,достық-жолдастық,парыз бен қарыз сияқты
қасиеттердің асыл үлгілерін жырымен де жеткізе білді.Ойшыл ақынның
ағартушылық тұрғыдағы педагогикалық тұжырымдары негізінен жастарды халқына
адал қызмет ететін нағыз азамат-“толық адам”етіп тәрбиелеу мақсатынан
туындаған.
Ақынның жастарды білім алуға -,ғылымға адамгершілікке үндеген
педагогикалық топшалары шығыстың атақты ғұламалары Ә.Науаи,әл-Фараби т.б.ой-
пікірлеріменсабақтас өзектес келеді.Ол орыстың алдыңғы қатарлы ойшылдары
менкөрнекті педагогтардың маңызды тәлім тәрбиелік ой-толғаныстарын өзіндік
құнды қағидалармен толықтырып,кейінгі
Ұрпаққа ағартушылық жаңа дәстүр қалдырды.
Абай педагогика саласынан арнайығылым-теориялық шығариалар
жазып,тікелейпедагогикалық қызметпен шұғылданбаса да оның өлеңдері мен
қарасөздерінен жастарды тәрбиелеу мен оқытудың кейбір дидактикалық
мәселелері жөнінде үлгі өнеге тұтарлық ойлар мен тұжырымдарды екздестіруге
болады.Ақын жастар тәрбиесінің сан қырына оның өзекті салаларына баса назар
аударды,жас ұрпаққа үміт артты, олардың жүрек сезімін оятып өзінің
көкейтесті мақсат мұраттарына жұмылдыруға ұмтылды.Ақын түсінігінде
адамгершілік тәрбиені құрайтын қасиеттер:адам баласын сүю,адамдардың бір-
біріне адал,мейірімді және бірлік,ынтымақта болуы.Ол адамгершілікке баулуда
жастардың сол замандағы мінез-құлық олқылықтарын өз бойларынан
іздетіп,олардан арылуға,өзін-өзі тәрбиелеуге өсиет етті.Жас өспірімдердің
мінез-құлық,адамгер-шілік тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген Абай:
“тез үйреніп,тез жойма,
Жас уақытта көңіл гүл...”-
Деп,жас баланы тәрбиелеуді өте ерте қолға алып,олардың дақ түспеген
санасына ізгі қасиеттерді еге білу қажеттігін ескертеді.
Ол өзі өмір сүрген әлеуметтік ортада орын алған бес түрлі зиянды қылықтан
адам болам деген әрбір жас өспірімнің сақтануы керектігін ашық айтады.Ойшыл
ақын жастарды адамгершілікке тәрбиелеуде гуманизм,отаншылдық және
интернационализм үрдісіне достықты,мейірімділікті негізгі қазық етіп
алды.Абайдың ұлттар достығы,интерноционалдық тәрбие жайлы ойлары өз халқына
деген сүйішпеншілік сезімінен туындады.
Көршілес халықтардың озық дәстүрлеріне,жетістіктеріне үңіле қарап,соларды
үлгі өнеге тұтты. Озық ойлы ақыл-ой иелерінің шығармаларын қазақ тілінде
аударып,жақсы тәлім-тәрбие үлгілерін батыл насихаттады.Жастарды
адамгершілік рухында тәрбиелеп оларға білім мен ғылымға бастар жолды
көрсете отырып,ақын бұл мәселелердің шешімі еңбекте деп білді.Ол еңбектің
адам мен қоғам өмірінде алатын қызметіне зор мән берді.Абай шығармалары
олардың әртүрлі кәсіпті еркін меңгеруіне ықпал етіп,еңбекті тиімді
ұйымдастыру жолдарына баулыды. Ақын жастарды бойындағы күш-қуатын пайдалы
еңбекке жұмсауға шақырды.
Абай жастарды еңбекке баулуда күнделікті отбасы тәрбиесіне
Ата-ананың жауапкершілігіне ерекше мән берді.Баланың болашағына
жауапкершілік алдымен әкеге жүктелетінін ескертіп ,әкенің ақылы мен ықпалы
болмай адал еңбекке,мағыналы өмірге дұрыс баулу ,жас жеткіншектің бойында
адамгершілік қа-
Сиеттерді қалыптастыру мүмкін емес екенін атап көрсетті.Сондықтан ,баланы
ұлағатты азамат-“Толық адам” етіп тәрбиелеу үшін ата-аналарының өздерінің
сол дәрежеге сай,үлгілі,өнегелі болуын талап етті.Абай халықтың болашағы
жастарды адамгершіліктің игі қасиеттеріне тәрбиелеуші үлкендерден ұзтаздық
шеберлікке лайық болуын талап етті.Бұл ойын ақын:
“Ұстаздық еткен жалықпас,
Үйретуден балаға” –деп тұжырымдады.
Абай қашанда ұлы ұстаз,биік бедел,асқан гуманист болғандықтан жас
ұрпақтың бойында ең абзал,парасатты қасиеттерді тәрбиелеуге болатындығын
“мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам,адам мінезіни түзеп болмайтын
деген кісінің тілін кесер едім”-деп үлкен кішінің де көзін жеткізіп
тәрбиеге зор сенім артады.Ғасыр бойы әдеп,таным ,академиясына айналған Абай
тәлімі кісіліктің ,адамгершіліктің киелі кітабындай бүгінгі ұрпаққа үлгі-
өнеге.
ХХ ғасырдың бас кезінен бастап,қазақ зиялылары өз ұлтының тағдырына ой
жіберіп,барлық күш қайрат,ақыл-ойларын халқын қалайда іргелі елдер қатарына
қосуды арман етті.
1.2 “Тәрбие теориясының мәнін ашу”
Тармағында балаларды тәрбиелеу жұмысында жетекші және шешуші роль
атқаратын ата-аналар мен педагогтар екені дәлелденеді.
И.П.Ивановтың коллективтік творчествалық тәрбие методикасы А.С.
Макаренканың идеяларын қазіргі жағдайларға сай дамытып, коллектившіл-
дікті қалыптастырудың, пионер және комсомол ұйымдарындағы оқушылар
дың өмірін жетілдірудің, балалардың қоғамдық игілікке деген жекелей және
коллективтік қамқорлықтарын арттырудың жолдарын көрсетеді. Өскелен
ұрпақтарды қоғам талаптарына және оның мүдделерімен өмір сүруге тәрбиелеу
мектептің аса маңызды міндеті. Аға ұрпақ өзінің әлеуметтік тәжі
рибесін, өзінің рухани және адамгершілік игіліктерін жас өспірімдерге, дары
туға мүдделі. Біртұтас тәрбие коллективі – бұл тәрбиешілер мен шәкірттер
бірлестігі, мұнда олардың ортақ азаматтық қамқорлығы- үлкендердің кіші-
лерге жолдастық тәрбие қамқорлығы арқылы бағытталатын ұйымдастыру,
практикалық, тәрбиелік әрекеттері. Біртұтас тәрбие коллективтерінде үл-
кендер бұрын жинақталған, дайын қоғамдық қажетті тәжірибені ашық беріп,
осы тәжірибені кішілер игеріп қана қоймайды, сонымен қатар, тәрбиешілер-
дің осындай тәжірибені елеусіз беруі мен шәкірттердің коллективтік твор-
чествалық істерді игеруі өзара тығыз байланыста жүзеге асады. Осы тәжі-
рибені қоғамдық және оқу міндеттерін қолдана отырып, шәкірттер тәрбие-
шілерімен бірге және олардың басшылығымен оларға қоғамдық маңызы бар жаңа
тәжірибе жасайды. Бұл жаңа тәжірибе игерілген және бұрынғы жеке тәжірибемен
ұштасады. Тәрбиеші мен шәкірттер арасында осындай
ұштасқан тәжірибенің алмасуы жүреді, осы тәжірибе пайдаланылады. Осы-
ның нәтижесінде ол әрбір адамның жеке игілігіне айналады. Сонымен біртұ
тас тәрбие ұжымында тәрбиешілер шәкірттерді тәрбиелеп қана қоймай, кі-
шілердің де, үлкендердің де өзін - өзі тәрбиелеуі жүріп жатады. Біртұтас
тәрбие коллективінің жетекші бөлігі тәрбие ұжымы, кішілерге тәрбие беру
жөніндегі қамқорлық бойынша жолдастар ретіндегі аға ұрпақтар өкілдерінің
бірлестігі. Солармен бірге және солардың басшылығымен олар ұйымдасты
ру, практикалық және тәрбиелік, соның ішінде оқу жөніндегі аса маңызды
өмірлік міндеттерді творчествалық шешеді. Тәрбие ұжымында оның ұйыт- қысы
– ұстаздар ерекше роль атқарады. Тәрбие ұжымын дамытудың қозғаушы күші
кішілердің творчествалық азаматтық қамқорлығын бағыт- тайтын олар жөніндегі
үлкендердің жолдастық тәрбие беру қамқорлығы болып табылады. Жолдастық
тәрбие қамқорлығының мақсаты – адамның творчествалық күш-жігерін нақты
істерде және ортақ қуаныш пен игілікке арналған іс-әрекеттерде ашып,
дамыту.
Көп уақыт бойы педогогикалық үрдістің тәрбиелік әсерінің мәні не
екен–дігі бұл мәселеге арналған ғылыми ізденістің аз болуынан түсініксіз
болып келді. Дегенмен бірқатар авторлар(К.Д. Ушинский, С.Т. Шацкий,
Н.К.Гончаров және т.б.) оқыту дегеніміз тек қана тәрбиенің құралы болады,
яғни кім жақсы оқытса, ол жақсы тәрбиелейді деген ой айтқан болатын. Пе-
дагогикалық процестің тәрбие проблемаларын шешу мәселелерін зерттеу
де үлестерін қосқан А.П.Пинкевич, М.М.Пистрак, С.Т.Шацкий сияқты ғалым
дар және басқалар болды. 30- шы жылдардың өзінде-ақ тәрбиенің басты
бағыты оқушылар коллективімен байланыстырылды. Бірақ тек қана педаго
гикалық әдебиеттерде ғана емес, сонымен бірге мектеп практикасында да
коллективтің тәрбиелік мүмкіншіліктері негізінен оқудан тыс іс-әрекеттерде
жүзеге асырылды деп есептелінді. Көп жылдар бойы мектеп оқушылар кол
лективтерін ұйымдастыру мәселесін зерттеуге арналған Т.Е.Конникова өзінің
монографиясында 1 мектеп коллективінің оқудан тыс іс-әрекеттерін бола көңіл
бөліп қарастырады.,бірақ оның ойынша оқушылар ұжымының оқушы оқу жұмысы
барысындағы тәрбиелік күшін зерттеу арнаулы ізденісті талап етеді.Оқу және
оқудан тыс жұмыстарының мазмұндары оқушының көзқарасын қалыптастырудың
жалпы ғылыми негізін жасауға мүмкіндік береді.Педагогикалық үрдістің
негізгі тәрбиелік реттіктерін оқушылардың педагогикалық үрдісте қалыптасқан
қатынастарының кеңестіктерінен іздеу керек.Балалар ұжымының іс-әрекеттерін
ұйымдастырудың деңгейі жоғары болған сайын,соғұрлым мұғалім әрбір оқушының
жеке тұлға ретінде жан-жақты дамуына ,сонымен бірге адамгершілігіне
де,ықпал ету мүмкіншілігін кеңінен қамтамасыз етеді.Балалар ұжымын тәрбие
құралы ретінде көптеген жылдар бойы зерттелген Л.И.Новикова мынадай оларды
мақсаты басқарудың тиімділігі көбінесе балалар ұжымында болып жатқан
әлеуметтік психалогиялық үрдістерді білуге және оларды тәрбие субьектісі
ретінде сипаттуға байланысты деген қортындыларға келді.Балалар ұжымы
үлкендердің мақсатты әрекетсіз дұрыста және үлгілі дамуы мүмкін
емес,сонымен бірге ол бір шама әленуметтік салыстырмалы дербес өзін
дік ішкі күрделі құрылымы бар қауым болады.
Оқушылар ұжымы-тәрбиенің шешуші факторы және біздің қоғам жағдайында
бала өмірін ұйымдастырудың негізгі формасы.Ұжым проблема
Сын педагогика ғылымының қайраткерлері және халық ағарту органдарының озат
өкілдері А.В.Луначарскии,А.С.Макаренко,П.П.Б лонскии
С.Т.Щацкии,В.А.Сухамлинскии аса зор көңіл аударып зерттеді.
А.В.Луначарский жаңа адамды қалыптастырудың негізгі жағдайы ұжым
болады деді.Оның айтуынша,адамды тәрбиелеу,демек,ол біздің заманымызда
ұжымшыл,қоғамдық мүддені жеке басының мүддесінен жоғары санайтын болуы
тиіс.Тұлға ұжым негізінде ғана дамиды.
А.С.Макаренко ұжымда жеке адамды тәрбиелеудің бір ізді педагогикалық
теориясын жасады.Оның идеялары осы уақытқа дейін құндылығын сақтауда және
іс-әрекеті,қарым-қатынас,дәстүр сияқты тәрбиелері ұжым өмірінде
шығармашылық дамудың негізі болады.Қазіргі кезде А.С.Макаренко идеясын
дамытуда И.П.Ивановтың “Коммунар әдісі” игі әсер етуде .Коммунар әдісінң
мәні,ұжым өмірінің айқын бейнесін ұйымдастыру.онда барлығы өнегелік
үрдісіне,шығармашылыққа негізделеді.Ұжымдық шығармашылық біріккен іс-
әрекеттің әдісіне ұжымдық жоспарлау және жүзеге асыру,күнделікті іс-
әрекеттері,ұжымдық талдау,шешім қабылдау және баға беру кіреді.
В.А.Сухамлинскийбалалар ұжымын дамыту теориясына айтарлықтай үлес
қосты.Оның пікірі бойынша әрбір бала тәрбиесі ұжымда негізгі тәрбие құралы
болады.Балалар мен тәрбиешілер арасындағы рухани қарым-қатынас ұжымдық даму
үрдісі,В.А.Сухамлинскийдің қарым-қатынас жайындағы идеясы жаңашыл
мұғалімдердің идеяларымен ұштасып жатыр.
Әдетте үрдіс дегеніміз адамның нақты іс-әрекетінде өзі басшылыққа
алатын алғы шарты,негізгі ережені бейнелейді.Тәрбие үрдістері тәрбиеші
басшылыққа алуға тиісті тәрбие үрдісінің жалпы заңдылықтарын бейнелей тін
бастапқы ережелер.Тәрбиеші оларды таңдамайды,басшылыққа алады, солардың
талабы тұрғысынан күрделі,жалпы және дербес,нақты мәселелердің шешімін
іздейді.Мектеп өмірінде әр түрлі тәрбие үрдістері қолданылады.
-Тәрбиенің идеялылығы.Тәрбиенің алдына қоғам болашағына берік сенімі бар
азаматтарды қалыптастыру міндеті қойылады.Мектептің бүкіл іс-әрекеті
,қоғамдық өмірі осыған қызмет етуі керек.Әрбір тәрбие жұмысына дайындалу
үшін ең алдымен олардың мақсаттары мен міндеттерін нақты
ойластырып,анықтаған жөн.Мақсатсыз тәрбие жақсы нәтиже бермейді.Өйткені
тәрбие әдісі олардың мақсаттарына байланысты.Осыған орай әрбір баланың
және ұжымның ерекшеліктерін еске алып мұғалім тәрбие жұмыстарының
формаларын,мазмұнын,әдістерін іріктеп алады.
-Тәрбиенің өмірмен,еңбекпен,қоғам құрылысының практикасымен байланыс
үрдісі.Бұл үрдістің мәні қоғамның экономикалық,әлеуметтік және рухани
қатынастарын,өмір шындығының моралі және әсемділікке көзқара-
сын тәрбие ісінде қолдану болып табылады.Осы үрдісті жүзеге асыру оқу-
шыларды өмірге,еңбекке ,мамандықты саналы таңдауға толық дайындаудың шынайы
алғы шартын жасайды.
-Ұжымда және ұжым арқылы тәрбиелеу.Бұл тәрбие жұмысының жетекші үрдісінің
бірі.Педагогика ғылымы балалар мен жас өспірімдердің топтық және ұжымдық
өмірін,олардың тұлғасының рухани байлығының,әлеуметтік белсенділік пен
жауап кершілік сезімі қалыптасуының міндетті шарты деп
қарайды.А.С.Макаренко ұжымды адамның біртұтас түрлі сапалары
жаттығып,қалыптасатын гимнастика залы,сондықтан тәрбие жүйесі “ұжым
болып”ұйымдастырылған педагогикалық іс-әрекетүрдісін басқалардан жоғары
қояды,-деп көрсетті.Бірлескен сәрекетте,орынды ұйымдастырыл-
ған ұжымдық қозғалыста ғана өзара тәуелді,өзара жауапкершілікті
қатынастартуындайды.баланың тәжірибесі және ұжымдық өмірдағдыларын жинау
үрдісіжүреді,оның қоғамдық мәнінің ұжымшылдық сапалары қалыптасады.
Отбасы тәрбиесі-ата-аналар ықпалымен жүзеге асатын қоғамдық тәрбиемен
ұштасады.Ол қоғаммен,бүкіл қоғамдық қатынастар жүйесімен тығыз байланысты
бола тұрса да ,ол адамдардың белгілі дәрежедегі дербес,сырлас тобы.Отбасы
өмірі материялдық және рухани процестермен сипатталады.Табиғи-биологиялық
және шаруашылық,тұтыну қатынастары оның материялдық жағын құрса,рухани
жағын правалық,адамгершілік және психалогиялық қатынастар құрайды.
Үлкендер отбасындағы басқалар үшін қоғам алдында жауап беретін ұжымның
аға мүшелері.Азаматтық тұрғыға көтерер ең маңызды ұлағатты адамгершілік
қарым-қатынас осы отбасынан басталады.Ондағы кішілер ,әдеп ережелерін және
тұрмыстағы психалогияны үйде ата-анаға қарап үйренеді.
Адамды әлеуметтендіру яғни оны қоғамға енуі,қатынастарға түсуі
отбасынан басталады.Жеке адамның дамуы және қалыптасуы процесінде оның ролі
ерекше.Отбасында тұрмыстың белгілі жағдайлары жасалады.,мәдени орта
қалыптасады,сезімдік күй-жай орнығады.”Ұяда не көрсең,ұшқанда соны аларсың”
дегендей бала тәрбиесі дүниеге келген күннен басталады.Өсуіне қарай оның
тәрбиесіде күрделеніп,оған қойылатын талапта арта түседі.Ұрпақ-болашақ,яғни
ол азаматтың болашағы,ал отбасы-кішкене мемелекет.Ол осында қандай болса
ұжымда да сондай болмақ.Сондықтан отағасы мемлекет басшысы екенін,ал
балалары сол мемлекеттің азаматтары екенінжәне бір-біріне деген махаббат
пен сыйластықтың осы мүшелерінің негізі екенін түсінгендері абзал.Отбасында
ынтымақ болмағандықтан ,ерлі-зайыптылар арасындағы
Ала ауыздықтан,бірінің сөзін екінші тыңдамайтындықтан бала тәрбиесі тым
қиындап кетеді.Ата-ана беделден,тіл алғызу ықпалынан айырылады.Отбасының
аса мағңызды міндеттерінің бірі-жас ұрпақты жарқын сезімдерге ,нұрлы
мұраттарға тәрбиелеу,жауапкершілік,достық,ар-н амыс сезімдері негізінен ошақ
басында қалыптпсады.Отбасында бала тәрбиесіне теріс ықпал ететін
факторлардың бірі-ата-ананың ішімдікке бой алдыруы.Ата-аналардың өзара және
олардың балаларға қатынасы жалпы алғанда балалар үшін өз алдына үлкен бір
мектеп.Олар өз көргендерін жолдастары арасында ,мектепте,ауладаесейгеннен
кейін еңбек ұжымдарында қолданады.Сондықтанда отбасындағы ішкі
қатынастардың әлеуметтік үлкен мәні бар.Отбасы,оның барлық өмір
тіршілігі,ата-ананың адал сенімі мен сезімі,олардың бір-бірімен қарым-
қатынасы айналасындағы адамдарға ,қоғамға деген көз-қарастары осыларының
бәрі балаларға ұмытылмас терең әсер етеді.
Осы тақырыпты оқу педагогикалық үрдіс ненің арқасында қажеттті тәрбие
тиімділігін беретіндігін анықтайды.Мұғалім сабақ үстінде білім береді,ал
сабақтан кейін тәрбие жұмысын жүргізеді деген түсініктерді қарастырады.
Егер тұлға тұтастықтан жасалған құрылым болса,онда оқушы тұлғасын
қалыптастыру проблемасы оқу материалын оқығанда да сонымен бірге оқудан тыс
жұмыста шешіледі,онда оқушылар үшін мазмұн мен формаларды және іс-әрекет
түрлерін таңдауға кеңестік бар.Ұзақ уақыт бойы педагогикалық әдебиеттер
мұғалімнің тәрбие мақсаты оның оқушылармен бірлескен іс-әрекеттерінің
нәтижесі болғанда не істеу керек деген сұраққа жауап бере алмады.
3) .С.макаренко еңбектерінде кейбір нұсқаулар бар.
Макаренко тұлғаның кемшілігі оның қоғамдағы қатынастарында-
ғы кемшіліктерімен байланысты деп көрсеткен.
А.С.Макаренконың тәрбие мен оқу жайлы еңбектері,оның 1983-1986 жылдары
жазылып баспадан шыққан сегіз томдық педагогикалық шығармаларында
жинақталған.Олар: “Ата-аналар үшін кітап”,”Тәрбие жұмысын ұйымдастыру
әдістемесі”тағы басқа да көптеген педагогикалық және әдеби тақырыптарға
жазылған повесть,мақалалар,әңгімелер мен очерктер.Бұл еңбектерінде
Макаренко тәрбиенің мақсаттары мен міндетттерін ,әдістемесі мен негізгі
принциптерін,балалар ұжымын,оқушыларға қойылатын біріңғай педагогикалық
талаптарды зерттеп жинақтады.
Отбасындағы тәрбие мәселелері педагогиканың ең қиын және ең аз талданған
мәселелерінің бірі.Әдетте әрбір жас ата-ана бала тәрбиелеу жөніндегі
күрделіде жауапты мәселеге ата-бабаларының мол тәжірибесінен алынған
дәстүрді қолдана отырып,іске зор тәуекелмен кіріседі.Отбасы тәрбиесі
жөнінен ата-аналарға көмектесуге құлшынған Макаренко өзінің бала тәрбиелеу
жөніндегі педагогикалық тәжірибесін ортаға салуға тырысты.Бұл өте жауапты
іс.Совет жажушыларының үздік совет педагогы А.С.Макаренконың 1937жылы
жарыққа шыққан”Ата-аналар кітабы”Автор өзінің жаңа еңбегін бастай
отырып,сыпайлықпен өзіне -өзі”мүмкін мына кітап тым асыра сілтеушілік
болар”-деп сұрақ қойып өз міндетінің қиын екенін де
айқын түсінеді.
Тәрбие диалектикасының маңызы мен міндеттерін дұрыс түсіне отырып автор
–өз кітабында оқушыларға тәрбие ісінің ешқандай да әдісін ұсынбайды.Ол тек
қана “оқушы жұртшылық кітаптан өзі үшін өзінің белсенді педагогикалық
ойлауы үшін пайдалы бастама бағдарын табады”деп сенеді.Мұның өзі аз жұмыс
емес.Белсенді педогогикалық ойлау мен ата-аналардың іс-әрекеті семьялық
тәрбиенің күрделі міндетт-
Терін шешетін кілт.
“Ата-аналар кітабы”сюжетті тұжырымды құрылған бір тұтас шығарма
емес.Кітаптағы автордың педагогикалық концепсиясының тұтасып тұрған,
тақырыптары әр алуан,жеке новеллардың барлығының да ерекше мәні бар.Өйткені
олардың әр қайсысы Макаренконың педагогикалық көз қарасын көрсетуде ерекше
міндет атқарады.
Әрбір новелло күрделі мәселеге арналған.Макаренко жұртшылықты жаңа
тәрбие талап етіп отырған принциптерге өзінің адалдылығымен,зор сенімімен
және сол принциптерді ынтыға үгіттеуімен қызықтырады.
Макаренко өз мақсатына отбасылық педагогиканың әр түрлі қарама-
қарсылығын көрсету,ата-аналарды өз бетімен қортынды шығара білуге үйрету
және өз балаларын тәрбиелеуде кездесетін қиыншылықтарды жеңе білуге үйрету
мақсатанына ақыр аяғына дейін адал қызмет еткен Макаренко:Біздердебала
тәрбиелеу жөнінен ешқандай опат,ешқандай да сәтсіздік,тіпті проценттік
жүзден бір бөлігінен есептелінетінде ешқандай ақау болуы мүмкін емес!”-деп
санайды.
Макаренко тәрбие жұмысында бірінші орынға ата-аналар мен педаго-
Тарды қояды.Балаларды тәрбиелеу жұмысында жетекші және шешуші роль
атқаратын ата-аналар мен педагогтар.Макаренко ата-аналарды балаларды
отбасылық тұрмыстық тар қаспағында ұстап қалудан сақтандырады. “Болашақ
“адамды тәрбиелеу үшін өрісі тар отбасы әсерлерінің немесе әкелердің
педагогикалық ақыл кеңесінің жиыны материал бола алмайды.Жан-жақты
көріністе алынған совет өмірі ғана материал бола алады.”
Коммунистік тәрбиенің негізі есебінде ұжымдық үрдіске сенімі мол.
Макаренко”Отбасы тек ұжым ғана болуы керек.Отбасы ұжымдық белгілерін
жоғалтса,ол өзінің тәрбиеші және бақыт иесі ұйым болу жөніндегі маңызының
көптеген бөлегін жоғалтып алады.Бұл бақытқа көбінесе “жалғыз бала болу
системасы “ қауып төндіріп отырады”-дейді.
Осындай “Жалғыз бала болу системасын”принципиалды жақтаушы
Макаренконың бір новелласынң басты кейіпкері Петр Александрович Кетов.
Автордың суреттеуінде Кетов күшті және ақылды адам психологиясын жақсы
ажырата білетін нәзік талдауға шебер кісі болып көрінеді.Бірақ өз өмірін
құруда көп қызмет еткен П.Александровичтің роционализм новелланың бір
жерінде барып өзінің қарама-қарсылығына айналды.Үлгілі әке бола отырып
,баласы Викторды тәрбиелеуге көп уақыт жұмсайды да П:Александрович одан
арғы жерінде басқа балаларының болуын қалауынша керек етпейді.Оның ойынша
үлкен отбасы тек қана орташа адамды тәрбиелеуі мүмкін,П.Александрвич
болса,өте сирек кездесетін адам жөнінде арман етеді.Ол үшін әкесі мен
шешесінің барлық сүйішпеншілігін,бар ақылын,барлық қабілетін тек қана бір
баланың төңірегіне топтастыру керек.Баланың тәрбиесі жөнінде терең жұмыс
істеулері керек.сегіз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Тарау. “Жеке тұлғаның бағыт-бағдарының тәрбиелік мәні “
1.1 Педагогика ғылымындағы тәрбие теориясы туралы ой пікірлер ... ... ...
7
2. Тәрбие теориясының мәнін ашу.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
3. Оқу-тәрбие үрдісіндегі белсенділіктің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2. Тарау. Оқу-тәрбие үрдісіндегі тәрбиенің дамуы.
1. Тәрбиенің жаңа
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..39
2.2 А.С.Макаренко идеясымен тәрбиенің жаңа формаларын.
Іс-тәжірибе үрдісінде байланыстырудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 60
Сілтеме жасалған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі.
Бүгінгі жас ұрпақ-қоғамның болашақ қайраткері,еліміздің тірегі.Кемел
келешектің де кілті өсіп келе жатқан осы мектеп оқушыларының қолында.
Адамзат тарихында Аристотельден кейінгі екінші ұстаз атанған ұлы Әбу Насыр
әл-Фарабидің “Адамға ең бірінші білім емес,тәрбие беру керек,
тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы,ол келешекте оның өміріне апат
әкеледі” дегенін біз,ұстаздар әрқашанда жадымызда ұстауымыз керек.
Жұмабаев Мағжан “Тәрбиелеу-адам баласын кәміл жасқа толып,өзіне-өзі
қожа болғанша тиісті азық беріп,өсіру” десе,”тәрбие дегеніміз өзі,ең ал-
дымен,баланың сезімін оятып,әсершілдігін дамыту,сезімді тәрбиелеу,яғни,
баланы қоғамдық мәні бар,адамдарға жақсылық әкелетін қылық қасиеттер
ден қуаныш табуға баулу деген сөз”деп жазды Назарбаева Сара Алпысқызы
өзінің “Ұстаздан ұлағат”кітабында. Бала тәрбиесі-ана сүтінен
басталып,біреудің біреуге ықпалы арқылы өмір бойы қалыптасатын күрде-лі
құбылыс.Тәрбиенің ең алғашқы бастамасын отбасында алса,жалғасы мектеппен
байланысады,бала тәрбиелене отырып білім алады.Мектептің міндеті-барлық
тәрбие сатылары мен салаларына байланысты ата-аналардың,ұстаз
тәрбиешілердің шығармашылық ізденістерін пайдалана отырып нақты жүйе
жасау.”Мектептің тәрбие жүйесі”дегеніміз-мектептегі,сыныпта н және мектептен
тыс жүргізілетін тәрбие жұмысы ,өткі
зілетін іс-шаралар.
“Ұлылықтың алдында –ұстаз тұрар” демекші,біздің бүгінгі басты мақсат-
тымыз-“Қазақстан-2030”бағдарламасын а сәйкес сауаттыда салауатты
ұрпақ тәрбиелеп,өркениетті ел қатарына қосу.
Тәрбие әрқашан да қоғам мүддесіне сай ұйымдастырылған.Оның мақсаты мен
міндеті қоғамдық дамудың қажетіне сәйкестенген.
ҚР-ның Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың “Біз жеткіншек
ұрпақты бос белбеу тіршілікке емес,басқалармен бірдей бағын сынайтын
нартәуекел мен іскерлікке тәрбиелеуіміз ләзім” деген сөзін басшылыққа ала
отырып,мектебіміздің оқушыларын жастайынан қоғамдық істерге бейім
өнер мен спортқа,білімге ,өнегелі өсиетке тәрбиелейтін,өз жұмыстарын өздері
талдап,өз ісінің мақсатын өзі белгілеп,өзі жоспарлайтын,өзі
ұйымдастырып,шешім қабылдай алатын,заман талабына байланысты тың
мәселелерді шеше білетін оқушылардың”Болашақ” атты өзін-өзі басқару балалар
ұйымының жұмысы үш жылдан бері қанат жаюда.Оның жұмысы мектептегі барлық
оқу-тәрбие үрдісімен тығыз байланыста жүргізілуде.
Балалар мен жеткіншектерге потриоттық тәрбие беру жүйесінің бөлінбейтін
құрамдас бір бөлігі болып табылатын балалар ұйымы өскелең ұрпақты
тәрбиелеудің қоғамның алға қойып отырған жалпы мақсаты мен міндетітерін
орындауға белсене қатысады.
Балалар ұйымы оқушылардың терең де тиянақты білім үшін күресіне,саяси
идеялық,еңбек,адамгершіл,эстетикалы қ және дене тәрбиелеріне қатыса отырып
жалпы білім беретін мектепке оқушыларды жан-жақты дайындауға көмектеседі.
Жан-жақты жетілген жеке адамның және жаңа қоғамның белсенді
құрылысшының қалыптасуы жалпы білім беретін мектеп пен балалар ұйымының
ортақ және біріңғай мақсаты болып табылады.
Балаларұйымы жас ұрпақтың ұлттық тәрбие жүйесінде еліміздегі жас
ұрпақтарды біріктіретін қоғамдық-саяси ұйым ретінде белгілі орын алады.
Балалар ұйымы жас ұрпақтың ұлттық тәрбие жүйесінде еліміздегі жас
ұрпақтарды біріктіретін қоғамдық-саяси ұйым ретінде белгілі орын алады.
Балалар ұйымы оқушылардың ғылым мен техникаға ынтасын білім құмарлығы
мен творчествосын дамыта және мектеп білімдерін дружина мен отрдтың қоғамға
пайдалы істеріне қолдана отырып,мектепке оларды”білім еліне”кіргізуге
көмектесуге міндетті.Мектепте білімге құштарлық,өзіндік жеке білімге
табыну,оқуда жолдастық,әрбір мектеп баласының оқу табыстары жөнінде
қамқорлық,жалқаулар мен жетесіздерге,мектеп тәртібін оқушыларға төзбестік
жағдайын жасау әрбір дружинаның міндеті болып табылады.Оқушылардың терең де
тыңғылықты білім алуына және әрбір топпен бірлестіктердің,әрбір дружинаның
балалар ұйымы алдында жауапкершілік сезімдерін тәрбиелеу-міне,балалар
ұжымының күресінң мәні осында.Өоғамдық пайдалы нақтылы қызметте жас
ұландардың белсенді позициясы қалыптасады.Мектеп оқушысының белсенді
позициясын дамытуда тәлімгер мен педагог әрбір жеке ұланның ісі мен қылығын
бағалап отыратын балалар ұйымының қоғамдық пікіріне сүйенеді.
Белсенді позицияның қалыптасуы балалар ұйымына мүшелікке ерікті кіру
және істеріне белсене араласу үрдісінің іс жүзінде жүзеге асуының негізі
болып табылады.
Балалар ұйымы жұмысының нақтылы практикасы,республикалық және
жергілікті балалар ұйымдары дружиналары менбірлестіктердің озық
тәжірибелерін талдау және қорыту арқылы,сондай-ақ жас ұландардың тәрбие
процесін арнайы эксперименталды зерттеулердің көмегімен оқып
үйретіледі.Балалар ұйымы жұмысын оқып үйрену кездерінде-
баспасөзматериалдары:газет,журнал,к ітаптар,архив документтері менғылыми
зерттеулер де орын алады.
.Жас ұрпақты тәрбиелеу –еліміздің болашақ тарихын тәрбиелеу деген сөз.
Біздің Республикамыздағы пионерлер мен балалар ұйымының Одағы-
ерікті,өзін-өзі басқаратын қоғамдық,көп ұлтты балалардың,жеткіншектердің
және үлкендердің ұйымы .Олардың мақсаты:қоршаған дүниені тану және жақсарту
үшін әрбір пионерге көмектесу,өз Отанының қадірлі азаматы етіп өсіру.Ұраны:
“Отан үшін жақсылық және әділдік”
Ұландарды өнегелі үлгіге тәрбиелеу жұмысында өз халқының тамаша
өкілдерінің адамгершілік бейнесінің байлығы ашылады,олардан үлгі алуға
ұмтылу пайда болады.
Ұландардың қызметі мен қарым-қатынасына жолдастарының үлгі ықпалыда
маңызды.Сыртқы мінез –құлық ерекшеліктері қабылданады,адамгершілікті
бағалау,пікірлесу,сүйікті істер,бейімділік пен талғам,қызығулардың өзара
тоғысулары болады.
Ғылыми апараты.
Зерттеу обьектісі: Тәрбиенің жаңа формаларын қолдана отырып
Оқушылардың белсенділігін арттыру.
Зерттеу пәні: Ұлттық тәрбие мұраларды қолдану арқылы бала
санасына ұлтжандылық негіздерін қалыптастыру
жолдары,түрлері.
Ғылыми болжам:Егер тәрбиенің жаңа формаларын,озық үлгіле-
рін тәрбие үрдісінде жүйелі қолданса,онда оқушы
ның сана сезімін жетілдіріп,адами қасиеттерді
бойына сіңірген тәрбиелі тұлға қалыптастыруға
болар еді.
Міндеті: Оқушыларға жан-жақты тәрбие беру барысында жаңа
Формаларға талдау жасау.
Оқушылардың тәрбие деңгейін анықтау.
Жаңа формаларды жетілдіру үшін ғылыми теориялық
әдебиеттерді талдау.
Мақсаты: Оқушыларға жан-жақты тәрбие беру үшін тәрбие маңы-
зын ашу.
Әдістері:Тестер, сауалнамалар, эксперименттер жүргізу.
1 Тарау. Жеке тұлғаның бағыт-бағдарының тәрбиелік мәні.
1.1 Педагогика ғылымындағы тәрбие теориясы туралы ой-пікірлер.
Тәрбие анықтамасына шолу жасалып,ғалымдардың осы мәселе төңіріндегі ой-
пікірлері зерделенеді.
Тәрбие-педагогикалық үрдістің өте маңызды,әрі күрделі де ұзақ мерзімді
қажет ететін құрамдас бөлігі.К.Д.Ушинский “Адамға тәрбие беру әдістері”
Атты іргелі еңбегінде”Тәрбие беру өнері жұрттың бәріне дерлік таныс және
түсінікті іс,ал кейбіреулерге тіпті оңай іс болып,көрінетін ерекшелігі бар-
бұл,адамның онымен теориялық немесе практикалық таныстығы неғұрлым азырақ
болған сайын соғұрлым түсініктірек және оңайырақ болып көрінеді
Жұрттық барлығы дерлік тәрбие беру төзімділікті талап ететінін мойындайды”.
Дұрыс тәрбие-балаға өмір бойы азық.Тәрбие жұмысының мақсаты бала-ның жеке
тұлғасының даму үрдісін басқару міндеттерін анықтайды.Тұл-ғаны тәрбиелеуде
оның ертеңгі қуаныш күйін,болашағын болжау, оны
Жобалаудың да маңызы ерекше.А.С.Макаренко адамдағы жақсы қасиет әркезде оны
жобалау арқылы келетіндігіне үнемі назараударған.Сол се-кілді
В.А.Сухомлинский де “тәрбиені ғылыми тұрғыда алдын-ала болжамау
Онда ол қарапайым көрініске;тәрбиеші-сауатсыз күтушіге,педагогика-бал-
герлікке айналар еді”-дейді.
Педагогика ғылымында тәрбие жұмысының мақсатын анықтау негізгі
мәселенің бірі.Себебі, қандай да болмасын әрекеттің түрі,мақсатқа сәйкес
туындайды.Мақсат болмаса,әрекетте болмайды.Сондықтан,мақсат тәрбие
жұмысының принципін,мазмұны мен формалары және әдістерін анықтай-
ды.
Тәрбие мақсаты-бұл басты күш-жігер бағытталатын болашақ.Кез-келген тәрбие
ұсақ актілерден бастап кең тарапты мемлекеттік бағдарламаларға дейін-әр
қашан мақсатты бағытталған,мақсатсыз ешнәрсеге ұмтылмайтын тәрбие
болмайды.Мақсатқа тәрбиенің мазмұны,ұйымдастырылуы,форма-лары мен әдістері
түгел дерлік бағынады.Сонымен тәрбие мақсаты-бұл идеял тәрбиеленуші туралы
көзқарас. Идеял туралы мұндай көзқарас тәрбиешіні әрекетке итермелеп,тәрбие
мақсаты,мазмұны мен амалдарын алдын-ала анықтайды.Мұнда тәрбиелік нәтижесі
оқушының білімі, білігі, олардың дене ,адамгершілік дамуы- жек және ағымдық
мақсаттармен со-
нымен қатар соңғы мақсатпен –идеял бала бейнесімен салыстырылады.
Тәрбие мақсаты-мейілінше тәрбиелік күш-қуатқа ие болатын өзара әрекетті
ұйымдастыру.Мақсат тәрбиенің жалпы ұмтылысын қарастырады.
Мақсат кез-келген тәрбиелік жүйенің анықтаушы сипаттамасы.
Тәрбие мақсаты қозғалмалы,өзгермелі және нақты тарихи сипатқа ие.Өйткені
тәрбие мақсаты стихиялы түрде,не жекелеген біреулердің тіле-гінен
тумайды,қоғам қажеттілігінен шығады.Тәрбие мақсатын анықтау тура
лы пікірталастар сонау ежелгі дәуірден жалғасып келеді.Мәселен,ежелгі ой
шылдар тәрбие мақсаты қасиеттер қалыптастыру болуы қажет деп
есептеген.Платон,Аристотель ақыл-ой,ерік-жігер,сезім қалыптастыруды
қуаттады.Ж.Ж.Руссо тәрбие мақсатыадамның күші мен қабілетін үйлесімді
дамыту болуы тиіс деп түсінді.Л.С.Выготский пікірінше,тәрбие мақсаты бұл
жағымды қызығушылықтарды ояту және жағымсызын ығыстыру.
Тәрбиенің негізгі мақсаты жеке адамды қалыптастыру және оның жан-
жақты толыққанды дамуын қамтамасыз ету.
Тәрбиелік жүйе ұғымы педагогикалық термонологияда салыстырмалы түрде
жаңа болып саналады.Мектептің тәрбиелік жүйесін зерттеген ғалымдар В.А
Караковский,Л.Н.Новикованың пікірінше,тәрбие жұмысы ұйымдастырылған
тәрбиелік жүйе шегінде жүзеге асқанда ғана жемісті болады
дейді.В.А.Караковскийдің пікірінше,тәрбиелік жүйе ұғымы педагогикалық
әрекеттің неғұрлым іргелі факторларының бірін:мектепті өзін-өзі реттеу мен
өзін-өзі ұйымдастыру жүзеге асатын өзіндік қызмет ету және даму логикасы
бар,әлеуметтік тұтас ағза ретінде бейнелейді.
С.Т.Щатский жүйесі.”Сетлемент” колониясында балалардың әр жақты
дамуына жағдай туғызу мақсатын көздеп Москваның Марьиной Рощесінде
құрған.1919 –1931 жылы ол Калуга губерниясында жаңадан “Бодрость”
Деген колония-мектеп ашты.Алғашқы колониясында ол бала дамуына әлеу
меттік ортаның әсерін зерттеуді мақсат етпесе, кейінгі жылдары оныда есепке
алып,маңызды факторлардың бірі деп есептеді.Оның тәжірибелік станциясына
балабақша, бастауыш және орта мектеп,интернат,клубтық мекемелер енді.Осы
тәжірибелік станциядағы әрекеттің соңғы кезеңінде қоғамдық қатынастардың
өзгеруіне мектептің қатысуына ерекше мән берді.
Бірақ оның балалар колхозын құру идеясы зор қарсылыққа ұшырады .Сол
себептен,теориялық тұрғыда ойластырылған тәрбие құралдары
бұзғандықтан,тәрбие жүйесі көп ұзамай күйреуге душар болды. М.М.Питра
к жүйесі”еңбек мектебінде”практикалық өмірге енді.Ғалым
1919жылдан бастап Москваның Лепешинский атындағы тәжірибелік мектепте жұмыс
істеп,өз идеясын жүзеге асырады.Нәтижесінде келесі жүйені ұсынды:
• Педагогикалық әрекеттің негізінде-балаларды қоршаған ортамен
таныстыру және адамдардың еңбек әрекетін зерттеуге негізделген
авторлық бағдарлама жасау.
• өндірісті әлеуметтік ағза ретінде зерттеу;оқу мотивизациясын қа
лыптастыру,оқыту үрдісін балалардың әсері мен бақылауының
негізінде ұйымдастыру;
• ұжым өмірін өзін-өзі басқару ұстанымына негіздеп ұйымдастыру
Осындай міндеттерді жүзеге асырған бұл жүйе де өз кезеңі үшін жаңалық әрі
тәрбиелік мәнділігімен құнды болды.
А.С.Макаренко жүйесі –бұл тұлғаны ұжымда тұлғалық және ұжымдық
факторлар негізінде тәрбиелеу жүйесі болды.А.С.Макаренко-адамға деген
Құрметті және оған деген талапты мейлінше күшейту керек деген ұстамды
ұстанды.Ол тек шығармашыл адамды емес,сонымен қатар бақытты адамды
тәрбиелеу керек деп есептеді.Ол тәрбие жүйесінде келесі шарттар
дың сақталуын талап етті:
• мақсат тәрбиеленуші бойында қызығушылық пен құлшыныс тудыру
керек;
• тәрбиеші тәрбиеленушінің мақсатқа жетуіне шынайы қызығушылық
білдіруі қажет;
• тәрбие еңбек үрдісінде жүзеге асатындықтан,онда міндетті түр-
де жарыс болуы әрі жарыс тең дәрежелі болуы шарт;
• мақсаттың тәрбиеленушіге түсінікті және шамасы жетерліктей
сонымен бірге еңбектенуін қажет ететіндей болуы тиіс.
Сондай-ақ А.С.Макаренко ұжымның даму кезеңдерін төмендегідей жіктеді:
• ұжымда бірден емес,кезең-кезеңмен өзара талапшылдықты тәрбиелеу;
• ұжымды басқарудың демократиялық органын қалыптастыру;
• ауызбіршілік пен бірлікті,қоғамдық сананы қалыптастыру;
• ұжым дәстүрлерін қалыптастыру,адам дарынын көрсету.
В.А.Сухомлинский жүйесі 50 жылдардың соңы мен 60 жылдардың басын
да қалыптасты.Ол Украинадағы Павлишев мектебінде жүзеге асты.
Автор өзінің тәрбиелік жүйесінде жеке бастық амал тұрғысынан келуге
жетекші орын берді.Сонымен қатароның жүйесінде жалпы азаматтық құндылықтар
менізгілік мұраттарға кеңінен мән берілді.Ол оқушыларды әдемілікті өз
қолымен жасауға,сұлулықты сезінуге ,құрметтеуге, шығар- машылыққа ұмтылуға
тәрбиелеуді көздеді. .Павлишев мектебі жүйесінде халық дәстүрлеріне едәуір
көңіл бөлінді.
Сонымен бірге Сухомлинский мектеп пен отбасының өзара тығыз байла- ныста
болуына ерекше мән бере білді.Сол мақсатпен “Ата-аналар
мектебін” құрып,онда “Аналар дидактикасы”атты дәріс жүргізді.Көптеген ата-
аналар мектептегі үйірме және балалар бірлестігіне жетекшілік жасады.Оның
тәрбие жүйесінде азаматтық пен елжандылық басымдық танытқан құндылықтар
қатарында болды.Сол себептен жүйе солкезеңдегі әлеуметтік тапсырысты
қанағаттандырған жүйелер қатарында болды.
В.А.Караковский жүйесі-бұл Москваның №825-мектебінде іске асқан
тәрбиелік жүйе.Бұл жүйенің мәні-тәрбиелік ықпалдарды
кіріктіру,шығармашылық,ғылыми ізденіске жол ашу болды. Оның басты көрінісі
жыл сайын көктемгі демалыс кезінде бұрынғы түлектері,мұғалімдер,оқушылар
бірлесіп өткізетін коммунарлық жиыны болды.Жиында үш күн бойы бұл ұжым
коммунадағыдай бірлесіп ойындар өткізеді,қызықты жұмыстарды
орындайды,араласады.Жүйе тек қана өзін-
өзі реттеуші ғана емес,ғылыми басқарылды да.Жылда оқушылар өзгеретін
діктен,мұнда да соған сәйкес мақсаттар,міндеттер өзгеріп,жаңарып отырады
әрі ол үздіксіз ізденісті талап етті.Сондықтан жүйе әрқашан бүгінгі
күнге дейін даму,жаңару үстінде болып келеді.Сонымен тәрбиелік жүйе
дегеніміз-тұлғаның рухани –адамгершілік,шығармашылық дамуын қамтамасыз
ететін әлеуметтік шындық құрауыштарының жиынтығы.Қазіргі мектеп
тәжірибесінде көбіне екі жүйе:оқушылардың оқу әрекеті мен мұға -лімдердің
әдістемелік жұмыстарын қамтитын дидактикалық жүйе және
оқудан тыс тәрбиелік іс-шаралар деп түсінілетін тәрбие жұмыстарының жүйесі
жүзеге асырылады.
Тәрбие жүйесінің өзегі тәрбиелеуші ұжым болып табылады.Бұл педаго-
гикалық және оқушылар ұжымының өзінше өзгеше бірлігі.Сондай-ақ педа-
гогикалық ұжым-басқарушы ішкі жүйе,ал оқушылар ұжымы-басқарылатын жүйе.
Тәрбие формасы – бұл тәрбие үрдісінің сыртқы көрінісі. Мазмұн және
форма бір – бірімен тығыз байланысты, яғни мазмұн өзгерісі форма
өзгерісіне әкеліп соғады. Мазмұн қалыптасады немесе формаланады, форма
мазмұнмен толығады. Тәрбие үрдісінде қамтылған адам санына қарай тәрбие
формалары жеке, жағын топтық, ұжымдық және бұқаралық болып бөлінеді.
Ұжымдағы тәрбиеленушілер саны 5–7 – ден 25-40- дейін болса, бұқаралық
формада оның шегі болмайды. Тәрбие үрдісінің мәнділігі оны ұйымдастырудың
формасына байланысты. Тәрбиеленушілер саны тәрбие жұмысының мазмұнына және
оны басқаруға әсерін тигізеді. Тәрбиеленушілер саны көбейген сайын тәрбие
сапасы нашарлайды. Тәрбиелеуде жеке және шағын топтық формалар дұрыс. Бұл
тәрбие жұмысын ұйымдастыру формалары өте жылдам және мақсатты бағдарлауға,
жағдайдың өзгеруіне қарай педогогикалық амалдарды өзгертуге ыңғайлы.
Қазіргі жүйелердің көпшілігі тәрбиенің ұжымдық формасын пайдалануға көшті.
Мектеп тәрбиесін ұйымдастырудың топтық формасы ұжымдық деп аталады.
Тек ұжымда ғана тұлға өзінің жан – жақты даму мүмкіншілігіне ие, сонымен
бірге тек ұжымда ғана жекелей еркіндік болуы мүмкін. Ұжымдық рухта
тәрбиелеу педагогикалық тәрбие мақсатындағы негізгі принцип. Бұл мақсатқа
жетудің жолдары мен формалары ұжымға байланысты. Кеңес мектебі әлемде
бірінші болып, жеке тұлғаға бағдарланған тәрбиеден бас тартып тәрбие іс-
әрекетінің негізіне ұжымды қалады. Сөйтіп, тәрбие тәжірибесі мен
теориясының дамуына деген көз-қараста үлкен қадам жасады. Ұжым тәрбиелік
талпыныстар орталығына айналды. Оны қалыптастыру мектептің негізгі міндеті
ретінде қабылданды. Жаңа қойылған мақсаттар кіші және үлкен мәселелерді
теориялық үйлестіру мен талдауды қажет етті. Оларды шешуге А.С.Макаренко,
В.А.Сухомлинский, И.П.Иванов және т.б. атақты педагогтар күш жұмсады.
А.С.Макаренко тағылымы ұжымды сатылы қалытастырудың технологиясынан
тұрады. Ол ұжымның өмір сүру заңын былай түсіндіреді: қозғалыс-ұжымның өмір
сүру формасы: тоқтау-оның жойылу формасы. Ұжым болу үшін, топ сапалы
тіктелу жолынан өтуі қажет. Осы жолда А.С.Макаренко бірнеше сатыларды
белгілейді. Бірінші сатысы ұжымның құрылуы. Бұл кезеңде ұжым педагог тәрбие
жұмысының мақсаты ретінде көрінеді, мұның өзі ұйымдасқан, белгіленген топты
ұжымға айналдыруға талпыну, яғни оқушылардың ұжымға қатынасы бірлескен іс-
әрекет мазмұнымен, мақсат-міндеттерімен анықталады. Ұжым белсенділері
анықталып, тәрбиеленушілер жалпы мақсатқа, іс-әрекетке және ұжымдық
бірлікке келгенде бірінші кезең аяқталады. Екінші сатыда белсенділердің
ықпалы арта түседі. Егер белсенділер ұжым қажеттілігін дұрыс түсінсе, онда
олар педагогтың сенімді көмекшілеріне айналады. Бұл кезеңде белсенділер
жұмысына педагог көп көңіл бөлуі керек. Екінші кезең ұжым құрылымының
тұрақтауы мен сипатталады. Бұл сатыда өзін-өзі ұйымдастыру және өзін -өзі
реттеу механизмдері іске қосыла бастайды. Үшінші және одан кейінгі сатылар
ұжымының кемелденуі. Алдыңғы даму сатыларында қол жеткізген қасиеттер киелі
тұлғалық ерекшеліктерді топтастырады: жолдастарына қарағанда өзіне жоғары
талап қоюы, көз – қарастарының, әдеттерінің, әрекет – қылықтарының
тұрақтануы. Егер ұжым осы сатыға жетсе, онда толыққанды, адамгершілікті
тұлға қалыптастыру үстінде деген сөз. Жалпы тәжірибе, болған оқиғаны бірдей
бағалай білуі- үшінші сатыдағы ұжымның ең негізгі белгісі.
И.П.Ивановтың ұжымдық- творчествалық тәрбие методикасы
А.С.Макаренканың идеяларын қазіргі жағдайларға сай дамытып, ұжымдықты
қалыптастырудың, пионер және комсомол ұйымдарындағы оқушылардың өмірін
жетілдірудің, балалардың қоғамдық игілікке деген жекелей және ұжымдық
қамқорлықтарын арттырудың жолдарын көрсетеді.
Өскелен ұрпақтарды қоғам талаптарына және оның мүдделерімен өмір сүруге
тәрбиелеу мектептің аса маңызды міндеті. Біртұтас тәрбие ұжымы- бұл
тәрбиешілер мен шәкірттер бірлестігі, мұнда олардың ортақ азаматтық
қамқорлығы – үлкендердің кішілерге жолдастық тәрбие қамқорлығы арқылы
бағытталатын ұйымдастыру, практикалық, тәрбиелік әрекеттері. Біртұтас
тәрбие ұжымында үлкендер бұрын жинақталған дайын қоғамдық қажетті тәрбиені
ашық беріп, осы тәжірибені кішілер игеріп қана қоймайды, сонымен қатар
тәрбиешілердің осындай тәжірибені елеусіз беруімен шәкірттердің ұжымдық
творчествалық істерді игеруі аса тығыз өзара байланыста жүзеге асады.
Сонымен, біртұтас тәрбие ұжымында тәрбиешілер шәкірттерді тәрбиелеп қана
қоймай, кішілердің де, үлкендердің де өзін-өзі тәрбиелеуі жүріп жатады.
Біртұтас тәрбие ұжымының жетекші бөлігі тәрбие ұжымы, кішілерге тәрбие беру
жөніндегі қамқорлық бойынша жолдастар ретіндегі аға-ұрпақтар кілдерінің
бірлестігі. Сонымен бірге және солардың басшылығымен олар ұйымдастыру,
практикалдық және тәрбиелік, соның ішінде оқу жөніндегі маңызды өмірлік
міндеттерді творчетвалықпен шешеді. Тәрбие ұжымында ұстаздар ерекше роль
атқараы. Тәрбие ұжымын дамытудың қозғаушы күші кішілердің творчествалық
азаматтық қамқорлығын бағыттайтын олар жөніндегі үлкендердің жолдастық
тәрбие беру қамқорлығы болып табылады.
Көп жылдар бойы мектеп оқушылар ұжымын ұйымдастыру әселесін зерттеуге
арнаған Т.Е. Конникова өзінің монографиясында бір мектеп ұжымының оқудан
тыс әрекеттерін баса көңл бөліп қарастырады. Бірақ, оның ойынша оқушылар
ұжымының оқушы оқу жұмысы барысындағы тәрбиелік күшін зерттеу арнаулы
ғылыми ізденісті талап етеді.
Тәрбие әдісі- бұл мектеп тәжірибесінде тәрбиеге қойылған мақсаттарға қол
жеткізу үшін пайдаланылатын жол. Қазіргі педогоикалық теорияда тәрбие әдісі
ұғымы әлі де жете зерттелмеген мәселелердің бірі. Т.Е.Конникованың
анықтамасы бойынша – бұл педагогикалық жұмыстың тәсілдері мен жолдары
арқылы тәрбие мақсатына жету. И:С.Марьенконың анықтамасы бойынша, тәрбие
әдісі - бұл жеке адамға тікелей және жанама түрде ықпал жасау.
В.А.Сластенин тәрбие әдісін тәрбиешілері мен тәрбиеленушілердің іс-
әрекетінің өзара байланыс тәсілдері деп тұжырымдады. Сонымен, әр түрлі
авторлардың анықтамаларына сүйеніп, мынадай қорытынды жасауға болады.
Тәрбие әдісі- тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара байланыс іс-
әрекеттерінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына бағытталған
педагогикалық жұмыс тәсілдері. Белгілі орыс педагогтары тәрбие әдістерін
жасау үшін 40-жылдардың соңында 50-жылдардың басында көп күш салды. Тәрбие
әдістері проблемасын шешуде зор үлес қосқан педагогтар Н.К.Гончаров,
Т.Е.Конникова, И.Т.Огородников, Н.И.Балдырев,И.С.Маренко, Г.И.Щукина,
В.А.Сластенин,т.б. Қазіргі кезде тәрбие әдістерін жіктеудің 11-ден астам
түрлері бар. Солардың ішінде Т.Е.Конникова, Г.И.Щукина және В.С.Сластенин
жасаған тәрбие әдістері жіктеуінде бір ізділік байқалады. Бұл жіктеу
мектептерде қолданылып келеді. Олар жасаған тәрбие әдістерін жіктеу 3 топқа
бөлінеді.
• Тәрбиеленушілердің іс-әрекеттеріндегі, қарым-қатынасындағы,
мінез-құлқындағы жағымды тәжірибені қалыптастыру әдістері:
Талап, қоғамдық пікір, үйрету, жаттықтыру. Талап мінез-құлық, нормасы -
ның көрінісі,балаларды әлеуметтік тәжірибеге қатыстыру. Қоғамдық
пікір – бұл ұжымдық талаптың бейнеленуі, ал талап – нақты міндет. Үйрету,
жаттықтыру – бұл мінез-құлық нормасына сәйкес оқушыларды қажетті дағдыға,
әдетке төселдіру. Тәрбие үйретуден басталады. Жаттықтыру әдісі бұл әр түрлі
ситуацияда оқушылардың моральдық тапсырмаларды орындауы.
• Жеке адамның санасын қалыптастыру әдістері. Бұл топтың әдістері:
Саяси, этикалық әңгіме, әңгімелесу, пікірталас, лекциялар, өнеге.
• Мадақтау және жазалау әдістері. Мадақтау тәрбиеленушіні іс-
әрекетінде және мінез-құлқында белсенділікке ынталандырады.
Жазалау – баланы өзінің теріс мінездері үшін ұялтады, оның теріс қылықтарын
тежейді.
Әлфарабидің “Математикалық трактаттары”,”Философиялық трактары”
Этикалық трактаттары” және басқа шығармаларында адамзаттық игілікке ,
бақытқа,шаттық өмірге жету жолындағы ең негізгі компоненттер деп
экономиканы,саясатты,мемлекеттік құрылысты ,жанұяны және тәрбиені
атаған.Бұдан бірнеше ғасыр бұрын айтылған пікір біздің дәірімізге де өз
маңызын жоймай жеткен.
Жалпы Фарабидің гуманистік идеялары кең тараған.Ол ақын -ой мен
білімнің биік мәнін ,жоғары маңызын,халықтар арасындағы туысқандық пен
достықты жырлады.Оның “бақытқа жету жолында барлық халық бір-біріне
көмектесетін болса,жер беті түгелімен берекеге толады”деген қағидасы да
бүгін өте құнды.
9-13 ғасырда өмір сүрген бүкіл Орта Азия халықтарына ортақ Хүсіп
Баласұғын өзінің “Құтты білік”атты еңбегінде “Ақыл қайда болса ,ұлылық
толады,білім кімде болса билікті болады”-деп осылай тәрбиедегі ақылға мән
береді.
Тәрбие-қайшылықты және ұзақ үрдіс.
Тәрбие –стихиялы өтетін процесс емес,ол белгілі бір мақсатқа
құрылған еліміздің тарихи дамуының әрбір кезеңіндегі белгілі міндеттерді
шешуге арналған.Оның нәтижесін есепке алу күрделі мәселе.Ол үшін жобаланған
және қол жеткен шынайы нәтижені салыстырып талдау қажет.
Педагогика дегеніміз адам тәрбиесі туралы ғылым.Сондықтан ол тұтас
алғанда тұлғаның қалыптастыру үрдісін :
-тұлға дамуына не әсер етеді,
-оның өзін-өзі жетілдіруіне не ықпал етеді,
-қандай әдістемелік құралдар бар,
-оқыту мен тәрбие бағдарламалары қандай,
-тұлға қалай өзгереді,
-қандай жетістіктерге қол жеткізілгенін зерттейді.
Тәрбиесіз толық қанды тұлға қалыптастыру мүмкін емес.Алдымен осы
тәрбие ұғымының түрлі мағыналарының ара жігін ажыратып көрейік.
Педагогикада тәрбие термині үш түрлі мағынада қолданылады:
-Тәрбие барлық әлеуметтік қоршаған шындықтың ықпалы арқылы оқушы тұлғаның
қалыптасу үрдісі,қоғамдық құбылыс ретінде,яғни кең әлеуметтік мағынада
қарастырылғанда :қоғамның тәрбиелік күші,оның әлеуметтік
институттарымен,қоғамдық ұғымдары,бұқаралық құралдың ықпалы жетекші рөл
атқарады.
-Кең педагогикалық мағынада қарастырылғанда ,тәрбие деп арнайы оқу-тәрбие
мекемесінің мақсаты бағытталған оқу-тәрбие үрдісі түсініледі.Мектеп
әлеуметтік ортаны зерттейді және осы ортаға педагогтар,ата-аналар,балалар
яғни адам арқылы ықпал етеді.Мектептіңәлеуметтік ортаны сауықтырудағы
қызметі міне осында.
-Тар педагогикалық мағынада,нақты оқу орнының оқушылармен өткізетін тәрбие
жұмысының жүйесі ретінде қарастырылады.
Сонымен тәрбие қоғамдық –тарихи үрдіс және педагогика пәні болып
табылады.тәрбие педагогика пәні ретінде қарастырылғанда әр кезеңде оған
ғалымдар әртүрлі анықтамалар беріп келеді.Ең бастысы олардың барлығы да
тәрбие-жалпыға және обьективті үрдіс деген пікірді жоққа шығармайды.Оқыту
мен тәрбие адамға берілу керек дей отырып ,
Песталоции қоғамды қайта құрудың негізгі құралдарының бірі-мектеп деп
есептеді.Адамды дамытудың ,тәрбиелеудің басты құралы еңбек деп санады.Еңбек
адамның күшін ғана дамытып қоймайды,оның ойын дамытып,мінез-құлқын
қалыптастырады.Тәрбиенің міндеті-адамның барлық күштерін ,қабілетін дамыту
және ол даму жан-жақты болуы керек.
Тәрбиеші баланың табиғи дамуына дұрыс бағыт беруі тиіс,дұрыс бағытталған
тәрбие ғана баланың жан-жақты дамуына негіз болады деп көрсетеді.Баланың
тәрбиесін дұрыс ұйымдастыруда жан-ұяның әсіресе,ананың ролін өте зор
бағалады.Баланы тәрбиелеу алғашқы күннен басталуы керек.Отбасындағы тәрбие
мектепте әрі қарай жалғастырылуы керек.Қоғамдық тәрбиеде отбасындағы
тәрбиенің жақсы жақтары әрі қарай дамыталады.Олар:балаға деген
сүйішпеншілік,балаға сенім білдіру,тәртіп,шыдамдылық ,борыштық сезім.Мұның
бәрі балаға деген қатынасынан туады.
Песталоцидің педагогикалық жүйесінің негізгі мәселесі балаларға
элементарлық білім –беру теориясы.Бұл теория бойынша тәрбиелеу ең жай
элементтерден басталып,бірте-бірте күрделене түсуі керек.Элементарлық білім
беру теориясына Песталоции дене тәрбиесін,,еңбекке тәрбиелеудің ,моральдік
эстетиканың және ақыл тәрбиесін беруді жатқызады.Тәрбиенің бұл салалары өз
ара байланысты түрде берілуге тиіс,сонда ғана олар адамды жан-жақты
тәрбиелейді деп есептеді.Ден тәрбиесінің мақсаты-баланың күшін
дамыту,әртүрлі қимылға ,қозғалысқа баланың өзі ұмтылады.Әр түрлі қимылға
осыдан келіп,ойын, тағы басқа әрекеттер туады деп,Песталоции дене
тәрбиесінде ойынмен қатар әскери жаттығуларға үлкен мән берді.Дене
жаттығуларының жүйесі арқылы баланы болашақ еңбек әрекетіне даярлауға
болады деп есептеді.
Песталоции еңбек адамгершілікке үйретеді,балалардың бір-бірімен өз ара және
олардың ересектермен дұрыс қарым-қатынаста болуы қалыптастырады деп
санады.Дұрыс ұйымдастырылғанеңбек балалардыңақыл-ойын дамытады.Тәрбиенің
басты мақсаты-қоғам өміріне белсене қатысатын жан-жақты дамыған адамды
қалыптастыру.Адамға пайдалы істерге баланы араластырып жаттықтыру арқылы
ғана дұрыс мінез-құлыққа тәрбиелеуге болады.
Адамды жан-жақты дамыту идеясын ұсына отырып,Песталоции білім-беруді
моралдық тәрбие беруден байланысты жүргізуді ,яғни оқыту арқылы тәрбиелеуді
талап етті.
Адольф Дистерверг жалпы халықтық тәрбие беру идеясын
жақтады.Мектептің мақсаты-азаматтарды саналы адамгершілік рухта тәрбиелеу
деп белгіледі.Жалпы адамға және халыққа деген сүйішпеншілік бала
тәрбиесінде ұщтасып жатуы қажет деп көрсетті.Балалардың туғаннан даму
мүмкіндігі зор деген Песталоцидің пікірін ол қызу қолдады.Оқытушылар
балаларды зерттеп біліп,өзінің недагогтық қызметін олардың ерекшеліктеріне
орай жүргізуді қажет деп есептеді.Балалардың жас
ерекшеліктерін,зейін,ес,ойлау процестерін білудің қажеттілігін атап
көрсетті.Дистерверг психалогияны тәрбие туралы ғылымның негізі деп
бағалады.Тәрбиеге қойылатын негізгі міндеттерінің бірі ретінде балалардың
белсенділігін дамытуды ұсынды.
Т.А.Ильина тұжырымдамасы бойынша :
Педагогика дегеніміз-ғылым әрі қандай болсын басқа ғылым сияқты,оныңда өз
пәні ,яғни ғылыми танымның белгілі бір саласы болады.Қандайда болсын
ғылымның пайда болуы мен дамуы қоғамның практикалық қажеттерінен туады.
Аға ұрпақ жүзеге асыратын жас ұрпақты өмірге осылай дайындау,тәрбиелеу
деп аталатын адам қоғамның ажырамас функциясы болып табылады.Тәрбиелеу ісі
ұрпақтар арасындағы сабақтастық байланысты қамтамасыз етеді.Мұнда тәрбие
үрдісінде жастар өзінің алдындағы ұрпақтар жинақтаған ұжымдық тәжірибе мен
білімді меңгеруге ғана тиіс емес.Сондай-ақ оның бойында өмір алға қоятын
аға ұрпақ шешпеген жаңа міндеттерді шешу үшін қажетті қасиеттер
қалыптастыру тиіс.
Сонымен тәрбие-дегеніміз оларды қоғамдық өмірге және өндіргіш еңбекке
дайындау мақсатын көздеп жаңа ұрпаққа қоғамдық-тарихи тәжірибені ауыстыру
үрдісі болып табылады.
Педагогиканың ғылыми танымының саласы да тербие беру болып табылады.Ал
сондықтан да педагогиеа адамды тәрбиелеу туралы ғылым ретінде анықталады.
Педагогикада “тәрбие” ұғымы кең және тар мағынада қолданылады .
Кең мағына да тәрбие деп кейде барлық сыртқы ықпалдардың әсерімен,яғни
адамның қоғам өміріне қатысуы үшін қаже болатын қасиеттерді оған дарыту
жөніндегі тәрбиеленушінің арнайы мақсат көздеген қызметі мен оны қоршаған
табиғи және әлеуметтік ортаның ықпалы арқылы адамды қалыптастырудың
үрдісін айтады.Сондықтанда педагогикада кең мағынада алғанда тәрбие деп
оқыту ментәрбие жұмысы үрдісіндегі оқу-тәрбие мекемелерінің жүйесінде
мақсат көздеген тәрбиешінің ықпал етуінің әсерімен адамды қалыптастыруды
түсіндіреді.
Тар мағынада тәрбие деп оқудан тыс уақытта көбінесе тәрбие берушілер
жүзеге асыратын арнайы тәрбие беру жұмысын түсінуге болады.А.Құнанбаевтың
педагогикалық көз қарасы.(2)
Абай бар асыл ойын замана жастарына,келер ұрпаққа арнады.Оның
шығармашылық қызметінің негізгі мұраты –адам тәрбиесі.Абай халықтың үлкені
мен кішісіне,ұлы мен қызына,әкесі
мен баласына өмірлі қажет еңбек пен адамгершілік,өнер мен білім,өнеге мен
тәлім,достық-жолдастық,парыз бен қарыз сияқты
қасиеттердің асыл үлгілерін жырымен де жеткізе білді.Ойшыл ақынның
ағартушылық тұрғыдағы педагогикалық тұжырымдары негізінен жастарды халқына
адал қызмет ететін нағыз азамат-“толық адам”етіп тәрбиелеу мақсатынан
туындаған.
Ақынның жастарды білім алуға -,ғылымға адамгершілікке үндеген
педагогикалық топшалары шығыстың атақты ғұламалары Ә.Науаи,әл-Фараби т.б.ой-
пікірлеріменсабақтас өзектес келеді.Ол орыстың алдыңғы қатарлы ойшылдары
менкөрнекті педагогтардың маңызды тәлім тәрбиелік ой-толғаныстарын өзіндік
құнды қағидалармен толықтырып,кейінгі
Ұрпаққа ағартушылық жаңа дәстүр қалдырды.
Абай педагогика саласынан арнайығылым-теориялық шығариалар
жазып,тікелейпедагогикалық қызметпен шұғылданбаса да оның өлеңдері мен
қарасөздерінен жастарды тәрбиелеу мен оқытудың кейбір дидактикалық
мәселелері жөнінде үлгі өнеге тұтарлық ойлар мен тұжырымдарды екздестіруге
болады.Ақын жастар тәрбиесінің сан қырына оның өзекті салаларына баса назар
аударды,жас ұрпаққа үміт артты, олардың жүрек сезімін оятып өзінің
көкейтесті мақсат мұраттарына жұмылдыруға ұмтылды.Ақын түсінігінде
адамгершілік тәрбиені құрайтын қасиеттер:адам баласын сүю,адамдардың бір-
біріне адал,мейірімді және бірлік,ынтымақта болуы.Ол адамгершілікке баулуда
жастардың сол замандағы мінез-құлық олқылықтарын өз бойларынан
іздетіп,олардан арылуға,өзін-өзі тәрбиелеуге өсиет етті.Жас өспірімдердің
мінез-құлық,адамгер-шілік тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген Абай:
“тез үйреніп,тез жойма,
Жас уақытта көңіл гүл...”-
Деп,жас баланы тәрбиелеуді өте ерте қолға алып,олардың дақ түспеген
санасына ізгі қасиеттерді еге білу қажеттігін ескертеді.
Ол өзі өмір сүрген әлеуметтік ортада орын алған бес түрлі зиянды қылықтан
адам болам деген әрбір жас өспірімнің сақтануы керектігін ашық айтады.Ойшыл
ақын жастарды адамгершілікке тәрбиелеуде гуманизм,отаншылдық және
интернационализм үрдісіне достықты,мейірімділікті негізгі қазық етіп
алды.Абайдың ұлттар достығы,интерноционалдық тәрбие жайлы ойлары өз халқына
деген сүйішпеншілік сезімінен туындады.
Көршілес халықтардың озық дәстүрлеріне,жетістіктеріне үңіле қарап,соларды
үлгі өнеге тұтты. Озық ойлы ақыл-ой иелерінің шығармаларын қазақ тілінде
аударып,жақсы тәлім-тәрбие үлгілерін батыл насихаттады.Жастарды
адамгершілік рухында тәрбиелеп оларға білім мен ғылымға бастар жолды
көрсете отырып,ақын бұл мәселелердің шешімі еңбекте деп білді.Ол еңбектің
адам мен қоғам өмірінде алатын қызметіне зор мән берді.Абай шығармалары
олардың әртүрлі кәсіпті еркін меңгеруіне ықпал етіп,еңбекті тиімді
ұйымдастыру жолдарына баулыды. Ақын жастарды бойындағы күш-қуатын пайдалы
еңбекке жұмсауға шақырды.
Абай жастарды еңбекке баулуда күнделікті отбасы тәрбиесіне
Ата-ананың жауапкершілігіне ерекше мән берді.Баланың болашағына
жауапкершілік алдымен әкеге жүктелетінін ескертіп ,әкенің ақылы мен ықпалы
болмай адал еңбекке,мағыналы өмірге дұрыс баулу ,жас жеткіншектің бойында
адамгершілік қа-
Сиеттерді қалыптастыру мүмкін емес екенін атап көрсетті.Сондықтан ,баланы
ұлағатты азамат-“Толық адам” етіп тәрбиелеу үшін ата-аналарының өздерінің
сол дәрежеге сай,үлгілі,өнегелі болуын талап етті.Абай халықтың болашағы
жастарды адамгершіліктің игі қасиеттеріне тәрбиелеуші үлкендерден ұзтаздық
шеберлікке лайық болуын талап етті.Бұл ойын ақын:
“Ұстаздық еткен жалықпас,
Үйретуден балаға” –деп тұжырымдады.
Абай қашанда ұлы ұстаз,биік бедел,асқан гуманист болғандықтан жас
ұрпақтың бойында ең абзал,парасатты қасиеттерді тәрбиелеуге болатындығын
“мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам,адам мінезіни түзеп болмайтын
деген кісінің тілін кесер едім”-деп үлкен кішінің де көзін жеткізіп
тәрбиеге зор сенім артады.Ғасыр бойы әдеп,таным ,академиясына айналған Абай
тәлімі кісіліктің ,адамгершіліктің киелі кітабындай бүгінгі ұрпаққа үлгі-
өнеге.
ХХ ғасырдың бас кезінен бастап,қазақ зиялылары өз ұлтының тағдырына ой
жіберіп,барлық күш қайрат,ақыл-ойларын халқын қалайда іргелі елдер қатарына
қосуды арман етті.
1.2 “Тәрбие теориясының мәнін ашу”
Тармағында балаларды тәрбиелеу жұмысында жетекші және шешуші роль
атқаратын ата-аналар мен педагогтар екені дәлелденеді.
И.П.Ивановтың коллективтік творчествалық тәрбие методикасы А.С.
Макаренканың идеяларын қазіргі жағдайларға сай дамытып, коллектившіл-
дікті қалыптастырудың, пионер және комсомол ұйымдарындағы оқушылар
дың өмірін жетілдірудің, балалардың қоғамдық игілікке деген жекелей және
коллективтік қамқорлықтарын арттырудың жолдарын көрсетеді. Өскелен
ұрпақтарды қоғам талаптарына және оның мүдделерімен өмір сүруге тәрбиелеу
мектептің аса маңызды міндеті. Аға ұрпақ өзінің әлеуметтік тәжі
рибесін, өзінің рухани және адамгершілік игіліктерін жас өспірімдерге, дары
туға мүдделі. Біртұтас тәрбие коллективі – бұл тәрбиешілер мен шәкірттер
бірлестігі, мұнда олардың ортақ азаматтық қамқорлығы- үлкендердің кіші-
лерге жолдастық тәрбие қамқорлығы арқылы бағытталатын ұйымдастыру,
практикалық, тәрбиелік әрекеттері. Біртұтас тәрбие коллективтерінде үл-
кендер бұрын жинақталған, дайын қоғамдық қажетті тәжірибені ашық беріп,
осы тәжірибені кішілер игеріп қана қоймайды, сонымен қатар, тәрбиешілер-
дің осындай тәжірибені елеусіз беруі мен шәкірттердің коллективтік твор-
чествалық істерді игеруі өзара тығыз байланыста жүзеге асады. Осы тәжі-
рибені қоғамдық және оқу міндеттерін қолдана отырып, шәкірттер тәрбие-
шілерімен бірге және олардың басшылығымен оларға қоғамдық маңызы бар жаңа
тәжірибе жасайды. Бұл жаңа тәжірибе игерілген және бұрынғы жеке тәжірибемен
ұштасады. Тәрбиеші мен шәкірттер арасында осындай
ұштасқан тәжірибенің алмасуы жүреді, осы тәжірибе пайдаланылады. Осы-
ның нәтижесінде ол әрбір адамның жеке игілігіне айналады. Сонымен біртұ
тас тәрбие ұжымында тәрбиешілер шәкірттерді тәрбиелеп қана қоймай, кі-
шілердің де, үлкендердің де өзін - өзі тәрбиелеуі жүріп жатады. Біртұтас
тәрбие коллективінің жетекші бөлігі тәрбие ұжымы, кішілерге тәрбие беру
жөніндегі қамқорлық бойынша жолдастар ретіндегі аға ұрпақтар өкілдерінің
бірлестігі. Солармен бірге және солардың басшылығымен олар ұйымдасты
ру, практикалық және тәрбиелік, соның ішінде оқу жөніндегі аса маңызды
өмірлік міндеттерді творчествалық шешеді. Тәрбие ұжымында оның ұйыт- қысы
– ұстаздар ерекше роль атқарады. Тәрбие ұжымын дамытудың қозғаушы күші
кішілердің творчествалық азаматтық қамқорлығын бағыт- тайтын олар жөніндегі
үлкендердің жолдастық тәрбие беру қамқорлығы болып табылады. Жолдастық
тәрбие қамқорлығының мақсаты – адамның творчествалық күш-жігерін нақты
істерде және ортақ қуаныш пен игілікке арналған іс-әрекеттерде ашып,
дамыту.
Көп уақыт бойы педогогикалық үрдістің тәрбиелік әсерінің мәні не
екен–дігі бұл мәселеге арналған ғылыми ізденістің аз болуынан түсініксіз
болып келді. Дегенмен бірқатар авторлар(К.Д. Ушинский, С.Т. Шацкий,
Н.К.Гончаров және т.б.) оқыту дегеніміз тек қана тәрбиенің құралы болады,
яғни кім жақсы оқытса, ол жақсы тәрбиелейді деген ой айтқан болатын. Пе-
дагогикалық процестің тәрбие проблемаларын шешу мәселелерін зерттеу
де үлестерін қосқан А.П.Пинкевич, М.М.Пистрак, С.Т.Шацкий сияқты ғалым
дар және басқалар болды. 30- шы жылдардың өзінде-ақ тәрбиенің басты
бағыты оқушылар коллективімен байланыстырылды. Бірақ тек қана педаго
гикалық әдебиеттерде ғана емес, сонымен бірге мектеп практикасында да
коллективтің тәрбиелік мүмкіншіліктері негізінен оқудан тыс іс-әрекеттерде
жүзеге асырылды деп есептелінді. Көп жылдар бойы мектеп оқушылар кол
лективтерін ұйымдастыру мәселесін зерттеуге арналған Т.Е.Конникова өзінің
монографиясында 1 мектеп коллективінің оқудан тыс іс-әрекеттерін бола көңіл
бөліп қарастырады.,бірақ оның ойынша оқушылар ұжымының оқушы оқу жұмысы
барысындағы тәрбиелік күшін зерттеу арнаулы ізденісті талап етеді.Оқу және
оқудан тыс жұмыстарының мазмұндары оқушының көзқарасын қалыптастырудың
жалпы ғылыми негізін жасауға мүмкіндік береді.Педагогикалық үрдістің
негізгі тәрбиелік реттіктерін оқушылардың педагогикалық үрдісте қалыптасқан
қатынастарының кеңестіктерінен іздеу керек.Балалар ұжымының іс-әрекеттерін
ұйымдастырудың деңгейі жоғары болған сайын,соғұрлым мұғалім әрбір оқушының
жеке тұлға ретінде жан-жақты дамуына ,сонымен бірге адамгершілігіне
де,ықпал ету мүмкіншілігін кеңінен қамтамасыз етеді.Балалар ұжымын тәрбие
құралы ретінде көптеген жылдар бойы зерттелген Л.И.Новикова мынадай оларды
мақсаты басқарудың тиімділігі көбінесе балалар ұжымында болып жатқан
әлеуметтік психалогиялық үрдістерді білуге және оларды тәрбие субьектісі
ретінде сипаттуға байланысты деген қортындыларға келді.Балалар ұжымы
үлкендердің мақсатты әрекетсіз дұрыста және үлгілі дамуы мүмкін
емес,сонымен бірге ол бір шама әленуметтік салыстырмалы дербес өзін
дік ішкі күрделі құрылымы бар қауым болады.
Оқушылар ұжымы-тәрбиенің шешуші факторы және біздің қоғам жағдайында
бала өмірін ұйымдастырудың негізгі формасы.Ұжым проблема
Сын педагогика ғылымының қайраткерлері және халық ағарту органдарының озат
өкілдері А.В.Луначарскии,А.С.Макаренко,П.П.Б лонскии
С.Т.Щацкии,В.А.Сухамлинскии аса зор көңіл аударып зерттеді.
А.В.Луначарский жаңа адамды қалыптастырудың негізгі жағдайы ұжым
болады деді.Оның айтуынша,адамды тәрбиелеу,демек,ол біздің заманымызда
ұжымшыл,қоғамдық мүддені жеке басының мүддесінен жоғары санайтын болуы
тиіс.Тұлға ұжым негізінде ғана дамиды.
А.С.Макаренко ұжымда жеке адамды тәрбиелеудің бір ізді педагогикалық
теориясын жасады.Оның идеялары осы уақытқа дейін құндылығын сақтауда және
іс-әрекеті,қарым-қатынас,дәстүр сияқты тәрбиелері ұжым өмірінде
шығармашылық дамудың негізі болады.Қазіргі кезде А.С.Макаренко идеясын
дамытуда И.П.Ивановтың “Коммунар әдісі” игі әсер етуде .Коммунар әдісінң
мәні,ұжым өмірінің айқын бейнесін ұйымдастыру.онда барлығы өнегелік
үрдісіне,шығармашылыққа негізделеді.Ұжымдық шығармашылық біріккен іс-
әрекеттің әдісіне ұжымдық жоспарлау және жүзеге асыру,күнделікті іс-
әрекеттері,ұжымдық талдау,шешім қабылдау және баға беру кіреді.
В.А.Сухамлинскийбалалар ұжымын дамыту теориясына айтарлықтай үлес
қосты.Оның пікірі бойынша әрбір бала тәрбиесі ұжымда негізгі тәрбие құралы
болады.Балалар мен тәрбиешілер арасындағы рухани қарым-қатынас ұжымдық даму
үрдісі,В.А.Сухамлинскийдің қарым-қатынас жайындағы идеясы жаңашыл
мұғалімдердің идеяларымен ұштасып жатыр.
Әдетте үрдіс дегеніміз адамның нақты іс-әрекетінде өзі басшылыққа
алатын алғы шарты,негізгі ережені бейнелейді.Тәрбие үрдістері тәрбиеші
басшылыққа алуға тиісті тәрбие үрдісінің жалпы заңдылықтарын бейнелей тін
бастапқы ережелер.Тәрбиеші оларды таңдамайды,басшылыққа алады, солардың
талабы тұрғысынан күрделі,жалпы және дербес,нақты мәселелердің шешімін
іздейді.Мектеп өмірінде әр түрлі тәрбие үрдістері қолданылады.
-Тәрбиенің идеялылығы.Тәрбиенің алдына қоғам болашағына берік сенімі бар
азаматтарды қалыптастыру міндеті қойылады.Мектептің бүкіл іс-әрекеті
,қоғамдық өмірі осыған қызмет етуі керек.Әрбір тәрбие жұмысына дайындалу
үшін ең алдымен олардың мақсаттары мен міндеттерін нақты
ойластырып,анықтаған жөн.Мақсатсыз тәрбие жақсы нәтиже бермейді.Өйткені
тәрбие әдісі олардың мақсаттарына байланысты.Осыған орай әрбір баланың
және ұжымның ерекшеліктерін еске алып мұғалім тәрбие жұмыстарының
формаларын,мазмұнын,әдістерін іріктеп алады.
-Тәрбиенің өмірмен,еңбекпен,қоғам құрылысының практикасымен байланыс
үрдісі.Бұл үрдістің мәні қоғамның экономикалық,әлеуметтік және рухани
қатынастарын,өмір шындығының моралі және әсемділікке көзқара-
сын тәрбие ісінде қолдану болып табылады.Осы үрдісті жүзеге асыру оқу-
шыларды өмірге,еңбекке ,мамандықты саналы таңдауға толық дайындаудың шынайы
алғы шартын жасайды.
-Ұжымда және ұжым арқылы тәрбиелеу.Бұл тәрбие жұмысының жетекші үрдісінің
бірі.Педагогика ғылымы балалар мен жас өспірімдердің топтық және ұжымдық
өмірін,олардың тұлғасының рухани байлығының,әлеуметтік белсенділік пен
жауап кершілік сезімі қалыптасуының міндетті шарты деп
қарайды.А.С.Макаренко ұжымды адамның біртұтас түрлі сапалары
жаттығып,қалыптасатын гимнастика залы,сондықтан тәрбие жүйесі “ұжым
болып”ұйымдастырылған педагогикалық іс-әрекетүрдісін басқалардан жоғары
қояды,-деп көрсетті.Бірлескен сәрекетте,орынды ұйымдастырыл-
ған ұжымдық қозғалыста ғана өзара тәуелді,өзара жауапкершілікті
қатынастартуындайды.баланың тәжірибесі және ұжымдық өмірдағдыларын жинау
үрдісіжүреді,оның қоғамдық мәнінің ұжымшылдық сапалары қалыптасады.
Отбасы тәрбиесі-ата-аналар ықпалымен жүзеге асатын қоғамдық тәрбиемен
ұштасады.Ол қоғаммен,бүкіл қоғамдық қатынастар жүйесімен тығыз байланысты
бола тұрса да ,ол адамдардың белгілі дәрежедегі дербес,сырлас тобы.Отбасы
өмірі материялдық және рухани процестермен сипатталады.Табиғи-биологиялық
және шаруашылық,тұтыну қатынастары оның материялдық жағын құрса,рухани
жағын правалық,адамгершілік және психалогиялық қатынастар құрайды.
Үлкендер отбасындағы басқалар үшін қоғам алдында жауап беретін ұжымның
аға мүшелері.Азаматтық тұрғыға көтерер ең маңызды ұлағатты адамгершілік
қарым-қатынас осы отбасынан басталады.Ондағы кішілер ,әдеп ережелерін және
тұрмыстағы психалогияны үйде ата-анаға қарап үйренеді.
Адамды әлеуметтендіру яғни оны қоғамға енуі,қатынастарға түсуі
отбасынан басталады.Жеке адамның дамуы және қалыптасуы процесінде оның ролі
ерекше.Отбасында тұрмыстың белгілі жағдайлары жасалады.,мәдени орта
қалыптасады,сезімдік күй-жай орнығады.”Ұяда не көрсең,ұшқанда соны аларсың”
дегендей бала тәрбиесі дүниеге келген күннен басталады.Өсуіне қарай оның
тәрбиесіде күрделеніп,оған қойылатын талапта арта түседі.Ұрпақ-болашақ,яғни
ол азаматтың болашағы,ал отбасы-кішкене мемелекет.Ол осында қандай болса
ұжымда да сондай болмақ.Сондықтан отағасы мемлекет басшысы екенін,ал
балалары сол мемлекеттің азаматтары екенінжәне бір-біріне деген махаббат
пен сыйластықтың осы мүшелерінің негізі екенін түсінгендері абзал.Отбасында
ынтымақ болмағандықтан ,ерлі-зайыптылар арасындағы
Ала ауыздықтан,бірінің сөзін екінші тыңдамайтындықтан бала тәрбиесі тым
қиындап кетеді.Ата-ана беделден,тіл алғызу ықпалынан айырылады.Отбасының
аса мағңызды міндеттерінің бірі-жас ұрпақты жарқын сезімдерге ,нұрлы
мұраттарға тәрбиелеу,жауапкершілік,достық,ар-н амыс сезімдері негізінен ошақ
басында қалыптпсады.Отбасында бала тәрбиесіне теріс ықпал ететін
факторлардың бірі-ата-ананың ішімдікке бой алдыруы.Ата-аналардың өзара және
олардың балаларға қатынасы жалпы алғанда балалар үшін өз алдына үлкен бір
мектеп.Олар өз көргендерін жолдастары арасында ,мектепте,ауладаесейгеннен
кейін еңбек ұжымдарында қолданады.Сондықтанда отбасындағы ішкі
қатынастардың әлеуметтік үлкен мәні бар.Отбасы,оның барлық өмір
тіршілігі,ата-ананың адал сенімі мен сезімі,олардың бір-бірімен қарым-
қатынасы айналасындағы адамдарға ,қоғамға деген көз-қарастары осыларының
бәрі балаларға ұмытылмас терең әсер етеді.
Осы тақырыпты оқу педагогикалық үрдіс ненің арқасында қажеттті тәрбие
тиімділігін беретіндігін анықтайды.Мұғалім сабақ үстінде білім береді,ал
сабақтан кейін тәрбие жұмысын жүргізеді деген түсініктерді қарастырады.
Егер тұлға тұтастықтан жасалған құрылым болса,онда оқушы тұлғасын
қалыптастыру проблемасы оқу материалын оқығанда да сонымен бірге оқудан тыс
жұмыста шешіледі,онда оқушылар үшін мазмұн мен формаларды және іс-әрекет
түрлерін таңдауға кеңестік бар.Ұзақ уақыт бойы педагогикалық әдебиеттер
мұғалімнің тәрбие мақсаты оның оқушылармен бірлескен іс-әрекеттерінің
нәтижесі болғанда не істеу керек деген сұраққа жауап бере алмады.
3) .С.макаренко еңбектерінде кейбір нұсқаулар бар.
Макаренко тұлғаның кемшілігі оның қоғамдағы қатынастарында-
ғы кемшіліктерімен байланысты деп көрсеткен.
А.С.Макаренконың тәрбие мен оқу жайлы еңбектері,оның 1983-1986 жылдары
жазылып баспадан шыққан сегіз томдық педагогикалық шығармаларында
жинақталған.Олар: “Ата-аналар үшін кітап”,”Тәрбие жұмысын ұйымдастыру
әдістемесі”тағы басқа да көптеген педагогикалық және әдеби тақырыптарға
жазылған повесть,мақалалар,әңгімелер мен очерктер.Бұл еңбектерінде
Макаренко тәрбиенің мақсаттары мен міндетттерін ,әдістемесі мен негізгі
принциптерін,балалар ұжымын,оқушыларға қойылатын біріңғай педагогикалық
талаптарды зерттеп жинақтады.
Отбасындағы тәрбие мәселелері педагогиканың ең қиын және ең аз талданған
мәселелерінің бірі.Әдетте әрбір жас ата-ана бала тәрбиелеу жөніндегі
күрделіде жауапты мәселеге ата-бабаларының мол тәжірибесінен алынған
дәстүрді қолдана отырып,іске зор тәуекелмен кіріседі.Отбасы тәрбиесі
жөнінен ата-аналарға көмектесуге құлшынған Макаренко өзінің бала тәрбиелеу
жөніндегі педагогикалық тәжірибесін ортаға салуға тырысты.Бұл өте жауапты
іс.Совет жажушыларының үздік совет педагогы А.С.Макаренконың 1937жылы
жарыққа шыққан”Ата-аналар кітабы”Автор өзінің жаңа еңбегін бастай
отырып,сыпайлықпен өзіне -өзі”мүмкін мына кітап тым асыра сілтеушілік
болар”-деп сұрақ қойып өз міндетінің қиын екенін де
айқын түсінеді.
Тәрбие диалектикасының маңызы мен міндеттерін дұрыс түсіне отырып автор
–өз кітабында оқушыларға тәрбие ісінің ешқандай да әдісін ұсынбайды.Ол тек
қана “оқушы жұртшылық кітаптан өзі үшін өзінің белсенді педагогикалық
ойлауы үшін пайдалы бастама бағдарын табады”деп сенеді.Мұның өзі аз жұмыс
емес.Белсенді педогогикалық ойлау мен ата-аналардың іс-әрекеті семьялық
тәрбиенің күрделі міндетт-
Терін шешетін кілт.
“Ата-аналар кітабы”сюжетті тұжырымды құрылған бір тұтас шығарма
емес.Кітаптағы автордың педагогикалық концепсиясының тұтасып тұрған,
тақырыптары әр алуан,жеке новеллардың барлығының да ерекше мәні бар.Өйткені
олардың әр қайсысы Макаренконың педагогикалық көз қарасын көрсетуде ерекше
міндет атқарады.
Әрбір новелло күрделі мәселеге арналған.Макаренко жұртшылықты жаңа
тәрбие талап етіп отырған принциптерге өзінің адалдылығымен,зор сенімімен
және сол принциптерді ынтыға үгіттеуімен қызықтырады.
Макаренко өз мақсатына отбасылық педагогиканың әр түрлі қарама-
қарсылығын көрсету,ата-аналарды өз бетімен қортынды шығара білуге үйрету
және өз балаларын тәрбиелеуде кездесетін қиыншылықтарды жеңе білуге үйрету
мақсатанына ақыр аяғына дейін адал қызмет еткен Макаренко:Біздердебала
тәрбиелеу жөнінен ешқандай опат,ешқандай да сәтсіздік,тіпті проценттік
жүзден бір бөлігінен есептелінетінде ешқандай ақау болуы мүмкін емес!”-деп
санайды.
Макаренко тәрбие жұмысында бірінші орынға ата-аналар мен педаго-
Тарды қояды.Балаларды тәрбиелеу жұмысында жетекші және шешуші роль
атқаратын ата-аналар мен педагогтар.Макаренко ата-аналарды балаларды
отбасылық тұрмыстық тар қаспағында ұстап қалудан сақтандырады. “Болашақ
“адамды тәрбиелеу үшін өрісі тар отбасы әсерлерінің немесе әкелердің
педагогикалық ақыл кеңесінің жиыны материал бола алмайды.Жан-жақты
көріністе алынған совет өмірі ғана материал бола алады.”
Коммунистік тәрбиенің негізі есебінде ұжымдық үрдіске сенімі мол.
Макаренко”Отбасы тек ұжым ғана болуы керек.Отбасы ұжымдық белгілерін
жоғалтса,ол өзінің тәрбиеші және бақыт иесі ұйым болу жөніндегі маңызының
көптеген бөлегін жоғалтып алады.Бұл бақытқа көбінесе “жалғыз бала болу
системасы “ қауып төндіріп отырады”-дейді.
Осындай “Жалғыз бала болу системасын”принципиалды жақтаушы
Макаренконың бір новелласынң басты кейіпкері Петр Александрович Кетов.
Автордың суреттеуінде Кетов күшті және ақылды адам психологиясын жақсы
ажырата білетін нәзік талдауға шебер кісі болып көрінеді.Бірақ өз өмірін
құруда көп қызмет еткен П.Александровичтің роционализм новелланың бір
жерінде барып өзінің қарама-қарсылығына айналды.Үлгілі әке бола отырып
,баласы Викторды тәрбиелеуге көп уақыт жұмсайды да П:Александрович одан
арғы жерінде басқа балаларының болуын қалауынша керек етпейді.Оның ойынша
үлкен отбасы тек қана орташа адамды тәрбиелеуі мүмкін,П.Александрвич
болса,өте сирек кездесетін адам жөнінде арман етеді.Ол үшін әкесі мен
шешесінің барлық сүйішпеншілігін,бар ақылын,барлық қабілетін тек қана бір
баланың төңірегіне топтастыру керек.Баланың тәрбиесі жөнінде терең жұмыс
істеулері керек.сегіз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz