ХАЛЕЛ ДОСМҰХАМЕДҰЛЫ – ЖАЗБА ӘДЕБИЕТІН ЗЕРТТЕУШІ
Кіріспе ----------------------------------- --------------------------------
І тарау. ХАЛЕЛ ДОСМҰХАМЕДҰЛЫ – ФОЛЬКЛОРТАНУШЫ
1. Ел ескілігін жинаушы
2. Ауыз әдебиетін зерттеуші
ІІ тарау. ХАЛЕЛ ДОСМҰХАМЕДҰЛЫ – ЖАЗБА ӘДЕБИЕТІН ЗЕРТТЕУШІ
2.1. М.Қашқариден – Мағжанға дейін
2.2. Махамбеттанудың негізін қалушы
Қорытынды ----------------------------------- ----------------------
Пайдаланылған әдебиеттер ----------------------------------- -
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеуде Алаш әдебиеттануның көрнекті
өкілі Халел Досмұхамедұлының әдеби-зерттеу еңбектері қарастырылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Алаш қайраткерлері қазақтың рухани
дүниесін байытатын мәдени, әдеби құбылыстардың қай-қайсысына болса да баға
беруге тырысып, өз заманынында қалың көпшілікке таныстырып отырды. Осындай
ұлт үшін рухани мұраны насихаттаған үлкен шоғырды өз тарихымызда ең алдымен
алашшылдар арасынан табамыз.
Алаш қозғалысы – белгілі бір кезеңді қамтыған саяси, тарихи, қоғамдық
құбылыс қана емес, тұтас ұлттық өрлеуді тудырған орасан оқиға. Соның ішінде
қайраткерлігімен де, қаламгерлігімен де ұлтына қызмет еткен Халел
Досмұхамедұлы сияқты ұлы тұлғалардың орны айрықша. Халел Досмұхамедұлының
әдеби мұрасын зерделеу – зерттеу өзектілігін тереңдете түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Халел Досмұхамедұлының зерттеу еңбектері
туралы Б.Кенжебаев, З.Қабдолов, Қ.Жұмалиев, Т.Кәкішев, Ж.Тілепов,
А.Мектепов, Ғ.Әнесов, Б.Омаров, Қ.Тілешова, т.б. ғылыми еңбектер жазды.
Зерттеу нысаны. Х.Досмұхамедұлының ғылыми еңбектері мүмкіндігінше
қамтылады. Зерттеу еңбегінің негізгі нысаны ретінде Х.Досмұхамедұлының
1991жылы жарық көрген Аламан атты зерттеу еңбегі мен 1998 жылғы
Таңдамалы шығармалар жинағы алынды.
Зерттеу пәні. Зерттеу барысында Халел Досмұхамедұлының әдеби мұрасы
нақтылы мәнде зерттеу пәні ретінде алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Х.Досмұхамедұлының зерттеу
еңбектерін қазақ әдебиеттану ғылымының басты даму бағыттары аясында
қарастыра отырып, оның сан-салалы ғылыми мұрасын ғылыми айналымға енгізу –
зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады.
Осы мақсат жүзеге асуы үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер
қойылды:
- Х.Досмұхамедұлының көрнекті фольклор зерттеушісі екендігін айқындау;
- ауыз әдебиеті үлгілерін жинап-зерттеудегі еңбегін саралау;
- ғалымның зар заман әдебиетін жаңғыртуға қосқан үлесі жайлы жаңа байламдар
жасау.
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Зерттеу жұмысында Х.Досмұхамедұлының ауыз
әдебиеті мен алаш әдебиеті саласындағы ғылыми еңбектері, зерттеу мақалалары
алғаш рет зерттеу көзіне айналып отыр. Қазақтың бас ақыны Абай, Ереуіл
атқа ер салмай, еңку-еңку жер шалмай, ерлердің ісі бітер ме? - деп ұран
салған ержүрек ақыны Махамбет, халықтың зарынан туған көркем әдебиетке зар
заман деп айдар таққан зарлы заманның Мұраты, шерлі Шерниязы, өзі ақын, өзі
қажырлы Алмажан Азаматқызы, ел ішінде Балқы Базар атанып кеткен дүлдүл
жырау Базар Оңдасынұлы жөнінде алғаш рет тұщымды да түбегейлі ойларын
жүйелеп, ғалымның ғылыми мұрасының құндылығы айқындалады.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздерін Қазақ
әдебиеттану ғылымындағы А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Ә.Қоңыратбаев, З.Қабдолов,
Х.Сүйіншәлиев, Қ.Жұмалиев, Ы.Т.Дүйсенбаев, Б.Кенжебаев, Ж.Кенжалин, Қ.Сақ,
Ө.Әбдіманов, Т.Кәкішев, Д.Қамзабекұлы, Б.Омаров, М.Төлегенов, Ө.Күмісбаев,
А.Қанафин, Е.Бертельс, Ә.Жиреншин сынды көрнекті ғалымдар мен
әдебиеттанушылардың еңбектері жұмысқа теориялық және әдіснамалық негіз
ретінде ұсынылды.
Зерттеу әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысын жазу барысында алға қойған
мақсаттар мен міндеттерді орындау үшін тарихи-салыстырмалы, анализ, синтез,
тарихи-хронологиялық, талдау әдістері қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Х.Досмұхамедұлының ғылыми-
зерттеу еңбектерін зерттеу нәтижесінде төмендегідей ғылыми нәтижелерге қол
жеткізілді:
- Х.Досмұхамедұлы - қазақ әдебиетінің көкейтесті мәселелерін зерттеуде ХХ
ғасыр басындағы қазақ ұлттық әдебиеттану саласында құндылығы ұшан-теңіз
еңбектер қалдырған ғалым;
- ғалымның қазақ фольклорына қатысты зерттеулері ауыз әдебиетіне қосылған
қомақты үлес болып саналмақ;
- Х.Досмұхамедұлының зар заман әдебиетіне қатысты зерттеулері сол дәуірді
едәуір тануға ықпал етеді.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Халел Досмұхамедұлы – Алаш қозғалысының қайраткері, дәрігер, ұстаз,
ғалым. Мамандығы дәрігер бола тұрса да, қоғам өмірінің сан салалы
мәселелеріне араласқан саяси және қоғам қайраткері, тарихшы, табиғаттанушы,
тілтанушы, әдебиетші, ауыз әдебиетінің сирек үлгілерін жинап насихаттаушы,
аудармашы.
1883 жылы сәуірдің 24 бұрынғы Орал облысы, Гурьев уезі, Тайсойған
болысы (қазіргі Атырау облысы Қызылқоға ауданы) Тайсойған құмында №4
ауылында дүниеге келген.
Ағасы Дәулетүмбет Машақұлының ықпалымен әкесі Досмұхамед ауыл
молдасынан хат таныған Халелді жергілікті орыс-қазақ мектебіне береді.
Мектепті жақсы бітірген Халел 1894 жылы Теке қаласындағы Орал әскери-
реалдық училищесінің даярлық класына қабылданып, оны үздік бітіреді де,
тағы бір жылға қосымша класта оқуға қалдырылады.
Жасынан зерек Халел 1902 жылы Орал әскери реалдық училищесін үздік
бітірді. 1903 жылы Санкт-Петербургтегі императорлық әскери медициналық
академияға оқуға түседі. Халелдің студенттік кезеңі Ресейдегі саяси
толқулармен тұстас келді. Мұның өзі жас жігіттің саяси көзқарастарының
қалыптасуына игі әсер етті.
1909 жылы академияны үздік дәрежелі дәрігер атағымен, Алтын медальмен
бітіріп, офицер ретінде кесімді мерзімдегі әскери міндетін өтеуге
жіберілді. Алдымен Пермь губерниясында, кейін 2-Түркістан, 2-Орал қазақ-
орыс атқыштар батальонында әскери кіші дәрігерлік қызмет атқарды. 1912,
1913 және 1915 жылдары оба індетіне қарсы күрес ісіне қатысты. Бұл
еңбектері үшін Императорлық қола медальмен марапатталды. 1913-1918
жылдары Қазақ газетінде Тамыр дәрі хақында, Сары кезік — сүзек,
Жұқпалы ауру хақында сынды кәсіби, әлеуметтік-саяси тақырыптарда
мақалалар жариялап, өзіндік ой-пікірін білдіріп тұрды. Как бороться с
чумой среди киргизского народа (1916) деген кітабы өз кезеңінде оба
індетіне қарсы күрестің әдіс-тәсілдерін түгел қамтыған еңбек болды.
Ресейдегі Ақпан төңкерісінен кейін қазақ даласында облыстық, жалпы қазақ
съездерін ұйымдастырып, өткізуге атсалысты. Сәуір айында 800-ден аса
делегаттың қатысуымен өткен Орал облыстық қазақ съезінде Ж.Досмұхамедовпен
бірге Орал облысының далалық бөлігін басқарудың уақытша ережелері атты
жергілікті және облыстық деңгейдегі басқару жүйесін толық қамтыған заң
жобасын ұсынып, оған делегаттар бірауыздан дауыс берді. Мәскеуде өткен
Бүкілресейлік мұсылмандар съезіне қатысып, І жалпықазақ съезінен
Бүкілресейлік құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды.
1917 жылы ІІ жалпы қазақ съезінде жарияланған Алашорда үкіметі — Ұлт
кеңесі құрамына сайланды. Алаш қайраткерлерімен бірге бірінші кезекте
халықты бүліншіліктен қорғайтын ұлттық әскер — халық милициясын жасақтауға,
Алаш қорын құруға, елден алым-салық қаражат жинау ісіне күш салды. Уақытша
үкіметтен билікті күшпен тартып алған большевиктердің үстемдігі нығайған
тұста, Кеңес үкіметінің басшысы В.И.Ленинмен, Ұлт істері жөніндегі халық
комиссары И.В.Сталинмен бетпе-бет келіссөздер жүргізеді. Большевиктер Кеңес
өкіметін толық мойындап, сөзсіз бағынуды талап етсе, олар Алашордаға
ішінара билік беру (заң шығару, атқарушы билік, сот жүргізу, өз әскері
болу), қазақтар шоғырланған жерлерді түгел қазақтарға қайтару, әр жерде
кеңес органдары тұтқындаған алаш қайраткерлерін түрмеден босату, оларды
қудалауды тоқтату, қаржылай көмек беру сияқты маңызды мәселелерді өткір қоя
білді.
1918 жылы Жымпиты қаласында өткен Орал өңірі қазақтарының 4-съезінде
Қазақстанның бүкіл батыс өңіріне ықпал етерлік ұлттық-территориялық құрылым
— Ойыл уәлаяты уақытша үкіметін жариялауға қатысты. Сол жылы қыркүйек
айының ортасында Кеңес өкіметіне қарсы күштердің Уфа директориясын жариялау
мәжілісіне жиналған Алашорда қайраткерлері бұл құрылымды қолдап, оған
Алашорданың батыс бөлімшесі деген ат берді. Осы кезеңде Халел Алашорданың
атты әскерін ұйымдастырып, Самарадағы Комуч үкіметінен қару-жарақ алуға,
Ұлттық банк ашуға, баспахана, Еркін қазақ газетін шығаруға көп еңбек
сіңірді.
Алашорда таратылғаннан кейін басқа қазақ зиялылары секілді Халел де жаңа
өкіметтің жұмысына тартылады. 1920 жылы 21 тамызда Түркістан республикасы
халық ағарту комиссариаты жанынан Түркістан халықтарының оқу-ағарту, мәдени
Һәм ғылыми мұқтаждарын өтеу үшін арнайы ұйымдастырылған Білім комиссиясының
мүшелігіне, кейін төрағалығына сайланды. Ташкенттегі халық ағарту
институтында оқытушысы болды.
Орта Азия (Түркістан) университеті медицина факультетінің хирургиялық
емханасында ординатор, Түркістан денсаулық сақтау халық комиссариаты
алқасының мүшесі және емдеу-санитарлық бөлімінің меңгерушісі болды. Орта
Азия мемлекеттік баспа коллегиясының, кейін Қазақ мемлекеттік баспасы Шығыс
бөлімінің меңгерушісі, Қазақ мемлекеттік баспа басқармасы меңгерушісінің
орынбасары қызметтерін атқара жүріп, отандық ғылымның дамуына да мол үлес
қосты. Халел Досмұхамедұлы бір өзі бірнеше қызметтер атқара жүріп, ұлттық
мектептердің ғылыми терминология жасау ісіне ат салысады. Жер жерлерде
қаулап ашыла бастаған жүйесін құруға, қазақ тіліндегі ғылыми терминология
жасау ісіне ат салысады. Жер жерлерде қаулап ашыла бастаған ұлттық
мектептерге ана тілінде оқулық жазу қажет болады. Осындай қажеттілік
Халелді атқарып жүрген толып жатқан қоғамдық қызметтерін ана тіліндегі
оқулықтар жазумен және оны шығару жұмыстарымен ұштастыра жүргізуге мәжбүр
етті.
Алаш қозғалысы қалыптастырған зиялылардың ішінде Халел
Досмұхамедұлының қайраткер ретінде де, қаламгер ретінде де орны ерекше. Ол
сонау 1905 жылдан бастап Алаш қозғалысының басы-қасында жүрді. 1905 жылы
Орал қаласында бес облыс өкілдері жиналған Қазақ конституциялық-
демократиялық партия құру жиналысына қатысқан он сегіз жасар Халел ісімен
де, сөзімен де туған халқына қызмет етіп өтті. Халел күрескерлік жолмен ел
арасында жүріп, көнеден қалған мұраларды жинауға белсене кірісті. Оның осы
саладағы еңбектері кейінгілерге дерек көзі ретінде мол пайдасын тигізді.
Халел – студент күннен-ақ ұлтшыл, жинаған білім қазынасын халыққа
таратуды өзіне борыш санаған һәм сол пікірін іспен көрсете бастаған
қазақтың үмітті ұлы еді[1,45].
Халқының жан саулығы мен тән саулығының шипагері бола білген Халел
арнайы шақырумен Орынбор қаласында өткен Жалпы қазақ қырғыз съезіне
қатысады. Осында қазақ қырғыз өлкелік автономиясы жарияланады, Алашорда
өкіметі құрылады. Ол соған мүше болып сайланады.
Х.Досмұхамедовтың ғылыми ізденістермен тереңдеп шұғылдануына басты екі
қызметі әсер етті. Біріншіден, қазақ-қырғыз білім комиссиясының, екіншіден,
Мемлекеттік ғылыми кеңестің төрағасы болуы еді.
Ол қазақ әдебиеті мен мәдениеті үшін құнды бірқатар еңбектер тындырды.
Халел Досмұхамедұлы қазақ халқының тілі мен әдебиетіне, тарихына қатысты
материалдар жинақтап, тілдің дыбыс жүйесінің өзекті мәселесі – сингармонизм
заңын зерттеді. Ол Қазақ халық әдебиеті. Қысқаша очерк, Самарқан
шаһарындағы Тіллә-кәри және Ширдар медреселерін салдырушы Жалаңтөс
батырдың шежіресі, Бұхарадағы Көгілташ медресесінің салынуы туралы
әпсана, Қазақ-қырғыз комиссиясынан, Шернияз шешен, Алаш не сөз,
Диуани лұғат ат-түрік, Кенесарының соңғы күндері, Қазақ әдебиетінің
тарихы сияқты т.б. ғылыми-теориялық еңбектер жазып қалдырды, Тайманұлы
Исатайдың қозғалысы туралы қысқаша мағлұмат, Қазақ-қырғыз тіліндегі
сингормонизм заңы, Мұрат ақынның сөздері сияқты күні бүгінге дейін
деректік мәнін жоймаған жинақтарын шығарды.
Халел Досмұхамедұлының қаламы жүйрік журналист болғанын қазақ тілінде
шығып тұрған Шолпан, Ақ жол, Еңбекші қазақ, Сәуле сияқты газет
журнал беттерінде жарияланған мақалаларынан айқын көруге болады. Ол сонымен
бірге қазақ қырғыз білім комиссиясы жанынан Сана журналын шығарып, өзі
соның редакторы болған.
Қазір біз тарихымызды зерттеп, тіліміздің, өнеріміздің рухани
мұраларымыздың терең тамырын тануға кірістік. Белгілі ғалым, академик-
жазушы З.Қабдолдың сөзімен айтқанда, шын мәнінде халқымыздың ояну дәуірі
туғызған алыптардың қатарында жарық жұлдыздар шоғыры секілді Ахмет
Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Әлихан Бөкейханов, Мұстафа Шоқаев
есімдерімен қатар Халел Досмұхамедұлы есімін атауы әмбебап ғалым Халел
Досмұхамедұлына берілген әділ баға болып табылады. Бүгінде Халелтану
бағытында көптеген жұмыстар атқарылып жатыр.
Халел Досмұхамедұлы – әдебиет зерттеушісі ретінде біраз еңбек
сіңірген ғалым. Оның әдебиет зерттеушісі хақындағы қызметіне академик
З.Қабдолов өте әділ баға берген: ... Данышпан Досмұхамедов мұнымен
тынбайды, туған халқының даналығын тек оның өзіне ғана емес, өзге жұрттарға
да анық таныту үшін, енді орыс тілінде Казахская народная литература и ее
содержание (Қазақ халық әдебиеті) деген кітап жазып бастырады. Сөз өнері
туралы тек осы кітабынан басқа ешнәрсе жазбаса да дәрігер Досмұхамедов
тамаша әдебиет зерттеушісі ретінде тарихта қалған болар еді. Өйткені бұл
кітап - қазақ әдебиетінің тегі (генезисі), қайнар көз жайында Халекең ашқан
Америка [1,53].
Х.Досмұхамедұлы тарих саласында ХІХ ғасырдағы қазақ жеріндегі ұлт-
азаттық қозғалыстарға алғашқыларының бірі болып ғылыми талдау жасады.
Сонымен бірге Сырым Датұлы, Исатай Тайманұлы және Кенесары Қасымұлы
бастаған қазақ тарихындағы ең айтулы көтерілістердің тарихи маңызын,
ерекшелігін, олардың бір-бірімен ұқсас тұстарын және айырмашылықтарын алғаш
рет ғылыми деректерге сүйене отырып, сауатты талдау жасайды. Тайманұлы
Исатайдың қозғалысы турасында қысқаша мағлұмат дейтін қысқа емес, ұзақ
зерттеуі – әдеби-шығармашылық еңбектерінің шыңы.
Алашшылдар қазақ халқының болашағын таптық жікке бөлуден емес, ұлттық
бірліктен көргенін, халықтың тұрмыс-тіршілігін басты назарға алғаны мәлім
болды. Алашорданың қызметіне араласқаны – Халелдің өміріндегі ақтаңдақ
емес, қайта оны төл халқының ұлы мақсатына жақын етіп көрсетеді. Қорыта
айтқанда, Х.Досмұхамедұлы – халқына өзін арнаған ғылым адамы. Бойындағы күш-
қуатын, сана-сезімін сарқа еңбек еткен. Өз еліміздің өткен-кеткені туралы,
басынан кешкен дәуірлері туралы ... ата-бабаларымыздың істерімен танысып,
кеткен жаңылыстарына күйініп, жақсылықтарына сүйініп ғибрат алмақ – адамға
сана береді [2,51] ,- деп, оның өзі айтқандай, алашшылдар мен тапшылдарды
бөле-жармай, ендігі жерде қазақ халқының басынан өткен үлкен бір белесі,
сабағы деп қабылдау керек.
Алаш қайраткерлері қазақтың рухани дүниесін байытатын мәдени, әдеби
құбылыстардың қай-қайсысына болса да баға беруге тырысып, өз заманынында
қалың көпшілікке таныстырып отырды. Осындай ұлт үшін рухани мұраны
насихаттаған үлкен шоғырды өз тарихымызда ең алдымен алашшылдар арасынан
табамыз. Алаш қозғалысы – тек қана белгілі бір кезеңді қамтыған саяси,
тарихи, қоғамдық құбылыс емес, тұтас ұлттық өрлеуді тудырған орасан
құбылыс. Соның ішінде қайраткерлігімен де, қаламгерлігімен де ұлтына қызмет
еткен Халел Досмұхамедұлы сияқты ұлы тұлғалардың орны айрықша.
Халел Досмұхамедұлының соңында атын сақтап қалған кітаптары мен
мерзімді баспасөз бетіндегі мақалалары бар. Олардың бүгінгі ғылыммен
үндестігі қандай? Халел Досмұхамедұлы – әдебиет зерттеушісі деп аталатын
диплом жұмысы тақырыбына сұраныс осыдан туып отыр.
Алға қойған проблемасы: ғалым Халел Досмұхамедұлының әдебиеттанудағы
еңбегін зерделеп, орнын анықтау, қосқан үлесіне лайықты баға беру.
- Халел Досмұхамедұлы – қазақ фольклорының жүйе кестесін жасаушы;
- ол кестенің ерекшеліктерін анықтау. Қыз Жібек, Кенесары, Наурызбай
жырларын ғылыми басылымдармен салыстыру, көлемдік ерекшеліктерін
анықтау;
- Диуани лұғат ат түрк еңбегін қазаққа алғаш таныстырушы;
- Абай, Махамбет, Шернияз, Нысанбай, Мұрат ақындар туралы Халел
пікірлерінің өміршеңдігін дәлелдеу;
- Базар ақын мұрасын алғаш жариялаушы әрі таныстырушы[3,25].
1.1 Ел ескілігін жинаушы.
Түс жору.
2. Түс ж
Халел Досмұхамедұлының фольклорды жүйелеген кестесінде түс жору – өз
алдына бөлек жанр. Халықтың арасындағы түске деген сенімге Ә.Диваев та
ерекше көңіл аударған[4,27].
М.Әуезов: Құртқаның өз басына арналған тілегі мен ойы жоқ. Сол
Қобыландының өміріне тілеуі мен қызметін қосып жіберген жан.- деп жазады.
– Сондықтан доспал айтудан басқа түс те көреді. Түсінде Қобыландыны тауып
отырады[5,72].
Қыз Жібек жырына арнаған зерттеуінде жырды ырым жырым, түс көру
сияқты сезімдерге де мән беріледі,- дейді[5,212]. Түстің этнографияға
қатыстылығы – оның жоруы, ал фольклордағы қызметіне тоқталсақ, жалпы, қай
халық болса да түске деген сенімнің күштілігін бастан кешкен. Бұл – түстің
адам жанымен байланысты қабылдауында. Адамның екінші мені – жаны, жан
денеден шығып, не істеп, не көрсе, сол түс болады деп есептелген. Түс
фольклорлық шығарманың көп жанрына кіріккен. Батырлар жыры мен
ертегілердегі түстің қызметіне тоқталып, айқындап көрмекпіз.
Х.Досмұхамедұлы түс көру мен жорудың поэтикалық суреттемелері баршылық деп
қабылдаған[2,29].
Түсті баяндау мен оны жору шығармаға тән композициялық құрылымға
бағынады. Түсті баяндаудың басы – клише-формуламен орныққан.
1. Бүгін мен түс көрдім,
Түсімде жаман іс көрдім.
(Қыдырбайұлы Қобыланды)
2. Мен бір бүгін түс көрдім,
Түсімде жаман іс көрдім.
(Қыз Жібек)
3. Азаматтар, жарандар,
Мен бір бүгін түс көрдім.
Жоруға болмас жалтарып,
Түсімде жаман іс көрдім.
(Алпамыс. Батырлар жыры, 2-том, 208-б.)
4. Білдің, шеше, түс көрдім,
Ер қорқардай іс көрдім.
(Қарабек)
5. Мен бір бүгін түс көрдім,
Көп қиындық іс көрдім.
(Алты жасар Алпамыс. Ертегілер,
4-том, 275-б.)
Оқиғаның бандалуы мен эпикалық пафостың бөлігінде көркемдеу тәсілдері
молынан қолданылады. Хабар түс көру түрінде болса, онда мотив-сөзде
ауыстыру (метафора) мен астарлау (символ) айрықша қызмет атқарады. Кейбір
жырларда түс көру ешбір астарлаусыз-ақ тура мағынасында суреттеледі. Бұл,
әсіресе, батырдың болашақ қалыңдығын түсінде көріп, жолға шығуына
байланысты деген пікірді ғалым Ш.Ыбыраев жазады[6, 272-273].
Көрген түсті баяндап, сосын сол түсті қайталау арқылы әр нәрсенің
шешуі айтылады.
Күн батыстан көк бөрі
Қобыланды батыр болмасын.
Ойда жатқан отыз қой
Отыз төрең болмасын.
Қазы, мифти болмасын.
Немесе:
Отырған жері ой шұқыр,
Көпшікті ері болмасын.
Басқан жері май шұқыр,
Үзеңгісі болмасын.
(Қыдырбайұлы Қобыланды)
Батырлар жырында көрген түстің растығына сендіріп, онда айтылған
ерлікті қайталап көрсету кездеседі. Түсті баяндаудың түйіні де, негізінен,
клише-формулаға бағынады.
1. Осы түсім жаман түс,
Осы айтқаным келмесін.
(Қыдырбайұлы Қобыланды)
2. Бұл түс емес еді ғой
Көруге маған лайық.
(Қыз Жібек)
Батырлар жырында түс, негізінен, екі жағдайда көрінеді:
1. Бабалардың аян беруі;
2. Түс – хабаршы, болашақты болжауға қызмет етуі.
Ал халыққа тізесі батқан хандардың іс-әрекеттері әшкереленіп отырады.
Мысалы, Түс көрген патша, Хан Шалқан ертегілері. Алты жасар Алпамыс
ертегісінде қалмақ ханның аузынан:
- Мен бір бүгін түс көрдім.
Көп қиындық іс көрдім.
Заманым қағынды,
Қағынғандай не қылды?-
деп айтқызуы түстің идеологиялық қызметке тәсіл, әдіс болатынын көрсетеді.
Кейіпкерлерге байланысты қарастырсақ та, бұл ой ашыла түседі. Халыққа
жағымсыз кейіпкердің түс көруі екі түрлі жағдайда беріледі. Бірі – ханның
өзі, немесе, әйелі мен қызының түс көріп, батырдан қорқуы. Екіншісі – бай
баласы түс көрсе де, оның жоруын іздеп, ол шықпайды. Көбіне тазша бала
түсті сатып алып, не қиындық көрсе де, ақыры, бақытқа қол жеткізеді. Түстің
жору сол – бақыт болып шығады. Бір қарағанда, тазша баланың бақытқа жетуіне
оның өз ақылының аздық етуі мен белсенді әрекетнің жоқтығы көрінеді[7,151].
Бірақ оның да қасында сенетін адамы – әйелі бар, түсті сатып алып,
сәттіліктен, бақыттан ол да құр алақан қалмайды.
Халық өзі жақ болып отырған жағымды кейіпкерге түс арқылы алдағы
қауіпті сапардан сақтандырып отырады. Мысалы, Айдос батырдың қалыңдығы
Қарашаш түс көріп, бұл сапар бармасын, барса өледі,- деп хабар береді.
Бірақ Айдос оның сөзіне тоқтамайды. Ақыры, жау оғынан жаралы болып өледі.
Қыз Жібектің сөзінде де осы жағы бар. Яғни, түс ғұрыптық фольклорда
халықтың фаталистік сенімін де көрсетеді.
Түсті кез келгенге жорытпау және айтылған сөздің расқа айналуына
деген сенімділік үстемдік алған. Бірақ Ер Сайын жырынан мұндай сенімнің
біркелкі сақталмағаныны байқаймыз. Мұнда жақсылыққа жорытылуына қарамастан,
жамандық хабар білдірген түс шындыққа айналды.
Ғалым Едіге Тұрсынов бір кезде адамдар аруақтардың тірілерге айтатын
сөзін немесе әлдебір жағдайлардың алдын ала берілетін хабарын түсте кері
мағынамен қабылданған деп есептейді [8,88-89]. Ол бұл ойын түсіңде жыласаң
– өңіңде қуанасың, ал түсіңде күлсең – өңіңде жылайсың деген жорумен
түсіндірген. Ғалым Е.Турсуновтың осы жазғанында бір кезде деп алғаны –
түстің бәрі бірдей кері мағынамен қабылдамағанын білдіреді.мәселен, түс
көруші адам атқа мініп жүргенін көрсе, жақсылық күтеді. Ал аттан не биік
бір жерден құлап қалса, алдағы күннен әлдебір сәтсіздік болады-ау деп,
көңіліне секем алады. Сондықтан бұл түске деген сенімнің өзгерісі ме, әлде
аруақтардың тілін түсінудегі сенімнің өзгерісі ме – бұл да әлі анықталатын
мәселе.
Фольклоршы Халел Досмұхамедұлы түс жорудың Алпамыс, Қобыланды,
Қыз Жібек жырларында кездесетін үлгілерінен мысал келтіре отырып, түс
көру мен түс жорудың түркі елінде, яғни оның ішінде қазақ халқының
өмірінде маңызды орын алғандығын атап өтеді.
Жоқтау және жылап-сықтау
Шер өлеңдері кейде көп елдің басына келетін қайғы, шерден туады,
кейде үй -ішінің қайғысынан, жеке адамның қайғылы күйінен туатыны да
болады. Бұл өлеңдердің бәрі де көңілдің қайғылы қаралы сезімдерін
білдіретін сөздер,- деп жазған М.Әуезов[5,22]. Ғалым жоқтау, естірту,
қоштасу, көңіл айту өлеңдерін ішкі мазмұнына қарап, осылай атайды. Көрнекті
әдебиетші-ғалым М.Ғабдуллин көңіл-күйін білдіретін шығармалар, әдебиетші-
ғалым Ә.Қоңыратбаев жаназалау жырлары, Б.Кенжебаев пен Б.Уахатов мұң-шер
өлеңдері деп атаған. Ал Б.Абылқасымов бұларға салт тұрғысынан келіп, өлік
жөнелту салтының фольклоры[9,12] яғни, ғұрыпқа байланысты атайды. Бұл
саладағы өлеңдерді жерлеу салт өлеңдері деп қарастырған. Оны арыздасу,
жылау, жоқтау, естірту, көңіл айту деп жіктейді.
Біздің қарастыратынымыз – Х.Досмұхамедұлының өлген адамға айтылатын
жоқтау мен жылауды бөліп атауы. Ол: Жоқтау – қандай да бір жеке басының
немесе қоғам адындағы еңбегі сіңген адам қайтыс болған кезде айтылады.
Жоқтауды, әдетте, ақындардың бірі шығарып, онда марқұмның тіріде істеген
қызмет-істері мадақталады және көпшіліктің қайғысы бейнеленеді. Өзінің
мазмұны мен мәні жағынан жоқтау жылаудан жоғары тұрады. Жылау кез келген
қайтыс болған адамға айтылса, ал жоқтау сирек, тек лайықты адамдарға
бағышталады,- деп түсіндіреді[2,25].
Атақты адамдарға арналған жоқтаулар қазақтың салтынан тыс
жағдайларда да ақындар тарапынан орындала береді. А.Байтұрсынұлының да
С.Сейфулинның де пікірлері Халел Досмұхамедұлының жоқтау мазмұнына берген
пікірін қоштайтынын көреміз. Әрі қазақтың ұлттық тіл байлығында жылап
отыр мен жоқтап отыр деген сөздердің айрықша мағыналық реңктері бар
екенін ескерсек, Халел Досмұхамедұлы сөзінің дұрыс екенін байқауға болады.
Бірақ жылау мен жоқтау зерттеушілер тарапынан бір мағынада қолданылып
келді.
Жылау мен жоқтауды айтқанда, дауыс, дауыс салу да бұлармен
бірге айтылып жүр. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде де бұлардың
арасындағы айырым мағына сәтті шықпаған. Онда: Дауыс. Қайтыс болған
адамның жақсы қасиеттірін өлеңге, жырға қосып, жыл тәулігіне дейін әйелдер
жағы белгілі бір мақаммен айтатын жоқтау, жылау. Дауыс етті салды.
Жоқтау айтты делінген[10,64-65].
Бір қарағандағы, мұндағы жоқтау, жылау, дауыс салу дегендер синоним
сөздер сияқты әсер қалдырады. Қазақ тіршілігінде мұның мәнісі қалай еді?
Көрнекті ағартушы-педагог Ыбырай Алтынсарин Орынбор ведомствосы
қазақтарының өлген адамды жерлеу және оған ас беру дәстүрінің очеркінде:
Сүйекті үйден шығарарда өлген адамның әйелдері ойбай салып дауыс беріп
шығарады, оған ауылдағы басқа әйелдер де қосылады... Өлген кісінің әйелі
ерінің қайтыс болған күннен бастап басына қара жамылады. Өлген кісінің
әйелі, не қызы, апа-қарындастары және ауыл әйелдері күн сайын ас бергенше
таңертең тұрады да, керегенің көзіне беттерін беріп отырады. Содан кейін үш-
төрт сағат уақыт бойы өлеңге қосып дауыс шығарады. Бұл – жоқтау деп
аталады... Бата оқи келген қонақтардың алдында өлген адамның өмірі туралы
жоқтау айту оның қызына немесе егер жас болса оның әйеліне тапсырылады,-
деген[11,159-160].
Мұнда көңіл аударытын нәрселер:
1. Дауыс салудың бірінші басы – ойбаймен басталуы. Міндетті түрде ойбай
деген сөз болмаса, басына қайғы түскен адамның эмоциясымен шығатын үн,
дауыстың болуы.
2. Бұл жерде жоқтаудың екі түрін көреміз. Соның ішінде керегенің көзіне
қарап жоқтау айту – дауыс салу болып шығады.
Ш.Уәлиханов қарақырғыздарды (қырғыздарды) аралай жүріп, алыстан бір
әйелдің дауыс салып жылағанын естігенін жазады [12,333].
М.Әуезов көп жоқтаудың өз бетінше шығарылған сарыны, даусы болады.
Ескі әдет бойынша, ертеңді-кеш сол сарынға жоқтау өлеңді қосып, дауыс
қылады,- деген [5,25]. Сарынды М.Әуезов мелодия деп аударған. Әдебиетші-
ғалым Ә.Қоңыратбаев та көңіл айту мен жоқтауда сөз бен музыка бірлескен деп
есептеген [13,45].
Демек, дауыс та, дауыс салу да өз алдына жеке жанр болмайды. Тек
жоқтау емес, жылау да тақпақтап айтылмағандықтан, белгілі бір сарынға,
мақамға сүйенетін болу керек. Сонда Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіндегі
дауыс ұғымына берілген анықтаманы марқұмға айтылатын жылау мен жоқтаудың
мақам, сарыны деп ұғу керек.
Абай жолы роман-эпопеясында М.Әуезов ел ішінде атқарылатын бұл жол-дораны
барынша нақты бейнелеген [14,608].
Бөжейге бата оқуға барған адамдардың іс-қимылдарынан мына
жайларды анықтауға да болады:
1. Өлімге бата оқи барудың ең үлкен шарты – алыстан айқайлап ойбай,
бауырымға салу, жылап, үн салу;
2. Жылаудың үлкені үйдің ішінде. Оң жақ босағадан дәл төрдің ортасына дейін
қатар тізіліп, мықындарын қос қолдарымен таянып, аңырап жылап отырған
қатындар.
Тап орта тұста басына қара желек жамылған Бөжейдің бәйбішесі көзінен шын
жас, зар жасы ағып отыр. Одан жоғары, төрт-бес қыз дауыс айтып отыр. Үйдің
іші бұл кезде тұтас аңырап зарлаған мол жылау.
3. Арманын, жесір қалғанын, ерте айырылғанын айтып, бәйбіше жылап, жұртты
егілдіре түсті.
Содан соң ұзақ жоқтаудың сарынына түскен қыздар. Олардың өзгеше бір
суық зарлы жоқтау ырғағы бар.
Орыс фольклорында 1. Плач-вопрошение; 2.плач-оповещение; 3. Плач при
вносе гроба; 4. Плач при выносе гроба; 5. Плач по дороге на кладбище: 6.
При опускании гроба в могилу и надмогильная; 7. При возвращении с кладбища;
8. Поминальная деп бөлінген[15,38]. Біз үшін дәл осылай сегізге бөлудің
қажеті жоқ, ұлттық ерекшелігімізді ескеріп, әрқайсысының орнын табу.
Академик Ә.Марғұлан: Жоқтау – әдебиеттің ең ескі түрі. Оның
шығуы үй-ішінде, қауым ортасында болған игі адамдардың дүниеден кешкеніне
өкініп, оларды еске түсіру ретінде айтылған жыр. Жоқтау – Орхон жазуларында
кездеседі. Оның ең бір жарқын түрін Күлтегін, Бөгре тас жазуынан көруге
болады,- деп жазады [16, 97]. М.Қашқаридың жазуы бойынша да жоқтау –
ежелгі түркі тайпаларының ерлік тұрмысынан туған жырдың бір түрі [16]. Ал
алғашқы қауымдағы ел салтында өлген адамның жаны өлмейді, егер жақсылап
жылап, қайғының ауыр екенін білдірмесек, ол – жан қайтып келіп, бір
жамандыққа ұрындырады деген түсінік болған. Сондықтан:
Қара бір шашым жаяйын,
Жаяйын жа жияйын,
Күнәлы бармақ, жез тырнақ
Күнінде қанға бояйын.
Албыраған ақша бет, -
Сүйегіне таяйын –
Мөлтілдеген қара көз
Жаспен оны ояйын,-
деп қайғылы екенін іс-әрекетпен көрсететін болған.
Бері келе, адам санасы дами келе мұндай қорқыныштан ада болғанда,
марқұмның игілікті істерін айту арқылы жоқтау шығып, оның қоғамдық маңызы
артады. Жылау алғашқы қауымдық утилитарлық функция атқарса, жоқтаудың
қоғамдық, идеологиялық функциясы да көтеріледі.
1991 жылы Аламан жинағын құрастырушылар так рыдает жена над
трупом мужа деген сөздерді аударғанда, әйелі өлген күйеуін осылай
жоқтайды деп берген. Автордың рыдает сөзін жылаумен байланысты алып
отырғанына мән берілмеген. Биқұмар Кәмалашұлы Көрісті Монғолиядағы
қазақтар жақсы сақтап келген. Халық арасында нелер көрісші адамдар көптің
сай-сүйегін сырқыратып, қандай діні қатты адамды жібітіп, жылататын шешен
зар жақ көріс айтқыштар болған,- дегенді айтады[17,65]. Жерлеу салтына
байланысты өлеңдер әлі де нақты көп зерттеулерді қажет етеді.
Жоқтау мен жылаудың қазақ тұрмысында көрініс табуына орай әдебиетші
Мәлік Ғабдуллин, зерттеуші Мұхтар Әуезов және академиак Әлкей Марғұланның
осы тұрғыда айтылған ойларын жүйелей келе, зерттеп отырған зерделі Халел
Досмұхамедұлының да бұл орайда толымды ойлары баршылық. Жылау мен жоқтаудың
өзіндік белгілерін, жағдайға байланысты жоқтаушы я жылаушы жанның кейпін,
тіптен оның қоғамдық маңызын да түбегейлі ғалым зерттеулерінен көреміз.
1.2 Ауыз әдебиетін зерттеуші
Қазақ халық әдебиеті. Қысқаша очерк
Алаш қайраткерлері ұлтымыздың рухани мұрасын жинауда, жариялауда және
зерттеуде маңызды істер атқарғаны белгілі. Олардың бұл саладағы аса
нәтижелі жұмыстары – осы халық үшін маңызды мәселенің бастауында
тұрғандығымен де бағалы. Айталық, Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы халық
ауыз әдебиеті үлгілерін, Мағжан Жұмабаев, Базар жырау, Ақан сері мұраларын,
Мұхамеджан Тынышбаев қазақ тарихына қатысты деректерді жинап, зерттегені,
жариялағаны бүгінгі күндері көпшіліктің игілігіне айналып отыр. Алаш
зиялылары ұлттың саяси бостандығы мен азаттығы жолында күреске шыға отырып,
халықтың рухани болмысын түгендеуді де ұмытқан емес. Өйткені, біздің
ойымызша, қандай халық болмасын өзінің мәдени-рухани дүниесін дамытпай,
өркендеу жолына түсе алмайтындығын ұлт-азаттық қозғалыс өкілдері өте жақсы
түсінген.
Х.Досмұхамедұлының фольклор саласындағы еңбектері негізінен оның
Қазақ халық әдебиеті, Қысқаша очерк атты баяндамасында топтасқан.
Әдебиетші-ғалымдардың айтуы бойынша, бұл – Х.Досмұхамедұлының Ташкенттегі
Қазақ жоғарғы педагогика институтының қазақ тілі кабинетінде оқыған
баяндамасы. Баяндама орыс тілінде, ол Год работы Казахского Высшего
педагогического института жинағында, кейін жеке жарық көрген.
Баяндама алғысөз; халық әдебиетінің мазмұны; қазақ халық әдебиетінің
классификациясы; қазақ халық әдебиетінің үлгілері және қазақ халық әдебиеті
үлгілерінің сүйіктілері мына басылымдарда жарияланды деген бөлек-бөлек
тараулардан тұрады.
Алғы сөзде ғалым болашақта қазақ халық әдебиетіне зерттеудің ауқымды
бағдарламасын жасайды. Оның маңызы мен ауқымдылығын түсініп, өзі даярлаған
очерктің ықшам зерттеу екендігін ескертеді. Халел Досмұхамедұлының мақсаты
– қазақ халық әдебиетінің болмыс-бітімін хатқа түсіріп, қолдан келгенше
жүйелі де айқын классификациялап, әрбір бөлімнің мазмұнын ашып, бастау-
бұлақтарын анықтап және оның қазақ, орыс тілдеріндегі бар үлгілерін
көрсету[2,14].
Х.Досмұхамедұлы мынадай пікір-тұжырымарды айтады:
1. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ қауымының тұрмыс-
тіршілігі өзгеріске ұшырай бастады, ал бұл өзгерістер халық
әдебиетінің даму жолына да ықпалын тигізді.
2. Төңкерістен кейінгі кезеңде қазақ тұрмыс-тіршілігіндегі бұл
өзгерістер күрт қарқынды бола түсті. ХІХ ғасырдың аяғынан бастап
анық байқалған халық әдебиеті дамуының тежелісі, әсіресе,
төңкерістен кейін күшейе түсті. Осылайша барлық халық әдебиеті
сияқты қазақ халық әдебиеті де бірте-бірте тіршілігін тоқтатпақ.
Бұндай құбылыс басталды және ол қазақтардың мәдени дамуына кері
бағытта жүріп отырмақ -, деген[2,15].
Х.Досмұхамедұлы мұны айта отырып, бұл құбылысқа қарсы шара – халық
әдебиетінің барлық үлгілерін жинау мен хатқа түсіруді және оны қолайын
тауып, жаңа мәдени құрылысқа пайдалана білуге шақырды.
Фольклордың кейбір түрлері уыстан шығып бара жатқанын, көнекөз
жыршылардың да азайғанын Халелге дейінгілер де айтып кеткен. Көне наным-
сенімдер туралы мәліметіміздің аз екенін де бүгін де сезінеміз.
Х.Досмұхамедұлы фольклорлық шығармалардағы авторлықтың үш түрін
айтады.
1. Ұжымдық (коллективтік);
2. Шығарма тұңғыш кімнен жазылып алынса немесе нұсқаның соңғы
жеткізушісіне таңылу шартты түрде екенін;
3. Өз шығармасын автордың өзі хатқа түсіргендер немесе басқа біреулер
жазып алған өз шығармасын түзету. Бұл қазақтың жазба әдебиетінің
басы деп білген[2,30].
Х.Досмұхамедұлы халық әдебиетін, негізінен, өлең сөз түрінде келеді деп
қабылдаған. Проза жанры бар деп айырып айтпаса да, оған қатысты кейбір
түрлерді атаған.
Хикая дегеніміз – ел өмірде бар деп сенген неше түрлі жезтырнақ, үббе,
албасты, күлдіргіш, жалғыз көзді дәу, шайтан, пері, дию сияқты нәрселер
туралы діни нанымға негізделген әңгімелер[7,95]. Халел Досмұхамедұлының
мазмұндамасында осы анықтамада аталатын мифологиялық құбылыстардың біразы
аталады. Тек бұл топқа бақсы мен аруақтың қосылып кетуі бар. Бақсы мен
аруақ киелілер санатына қосылғандықтан ба, Х.Досмұхамедұлы хикаядағы
кейіпкерлердің тигізетін зияны мен пайдасы бар деп қарауы, әрине, дұрыс
бола қоймас. Хикая адамның өмір туралы түсінігі мифтік санадан ажырай
бастаған кезде, қоршаған ортада кездеседі деген зиянкес құбыжық-
құбылыстарға қарсы тұра алатын адамдардың бар екеніне сенуден туған, оқиға
көбіне солай баяндалады. Жалмауыз кемпір образы ертегі кейіпкері ретінде
қабылданғанымен, оның хикаяға қатыстылығы да жоққа шығарылмайды[18,135].
Ғалым Х.Досмұхамедұлы аңыздың қазақ фольклорында саны жағынан аса
мол, мазмұны алуан түрлі екенін аңғарған. Өзге фольклорлық шығармаларға
қарағанда, аңыздың жанрлық ерекшелігі – тарихқа қатыстылығын көрсетеді.
Аңыздар түрлі тарихта аты белгілі кісілерге, жекелеген құбылыс, қала,
қорымдарға және т.б. әлдебір ру, ата не тұтас тайпа немесе қайсыбір
уақиғаларға байланысты болып келеді,- деп анықтама береді[2,26]. Оның бұл
ойы бүгінгі ғылыммен үндес.
Қазақ аңыздарын тарихи және топонимикалық деп екіге бөліп
қарастыруымыздың өзі шартты болғандықтан, Халелдің мұндай жікке салып
айтпағанын кемшілік көруге болмайды. 1991 жылы Аламан жинағын
құрастырушылар Бұхарадағы Көгілташ медресесінің салынуы туралы әпсана деп
тақырып қоя отырып, кітап соңындағы түсінікте предание, аңыз деп
көрсеткен. Яғни, терминге мән бермеген. В.В.Бартольду – Туркестанские
друзья и почитатели жинағында ғалым Х.Досмұхамедұлы
мұны легенда деп жазған.
Қазақтың фольклорлық прозасын жүйеге түсіру барысында легенда ұғымын
ғалым С.Қасқабасов әпсана-хикаят терминін лайық көрген. Әпсана-хикаяттың
мақсаты – баяғыда болған немесе болды деген бір керемет оқиғаны, іс-
әрекетті немесе жағдайды көркемдей баяндау арқылы тыңдаушыға ғибрат
беру[7,153]. Халел легенданың мазмұнын жер мен көктің жаратылуы,
жұлдыздардың (Темірқазық, Жетіқарақшы, Үркер т.б.) пайда болуы, Алаңғасар
алып туралы, топан судың қаптауы т.с.с. әртүрлі әңгімелер[2,26],-деп
жазғаны мен жүйелеу кестесіндегі легенданың бір бөлек, космогониялық
әңгімелердің бір бөлек жазылғанына қарағанда, автордың тарапынан болса да
әйтеуір, бір асығыстық бар. Мұндай сәйкеспеушілік батырлар жыры, тарихи
өлең деп бөліп айта отырып, жүйелеуде тарихи өлеңнің жоқтығынан да
сезіледі.
Х.Досмұхамедов он екі жылдық есеп – мүшел – оның ішінде жыл мезгілі,
ай, апта, күндері, олардың шығуы мен мәні туралы әңгімелерді бір жанр деп
есептеген. Бірақ Мүшел, Хайуанаттардың жыл басына таласуы деген
шығармалар этиологиялық ертегілердің қатарына жатады[2,27].
Бата, алғыс пен қарғыс Қазан төңкерісіне дейін-ақ көзі ашық
адамдардың назарына іліккен. Әдебиетші-ғалымдардың зерттеулерінен халық
арасында бата беруші арнайы маманданған адамдар болған. Оларды батисты
(сказатели бата) деп атайды. Басқалардың айтатын бата сөздері сол
кісілердің аузынан тараған.
Халықтың салтында бата беруші – ақсақал, жасы үлкен кісі, ер адам
болуы, негізінен, шарт. Батырлар жырынан бата беруші аналардың да болғанын
көреміз.
Ахмет Байтұрсынов: Бата – біруге алғыс бергенде айтылатын сөз. Батаны
ақсақал адамдар айтады. Батагөй шалдар – басы бар табақты татуға алып
келгенде де, асты жеп болғанда да бата қылады. Көбінесе, бата тамақ жеп
болған соң істеледі,- деген[19,256].
Халел Досмұхамедұлы батаны іштей екі түрге бөлген: 1. Белгілі би,
ақын не зергер – атақты адамдардың батасы. 2. Ас-дәмге, дастарқанға
берілетін бата[2,21]. Егер құрметті мейман белгілі бір шаңыраққа ат басын
тіресе, оған арналып қой немесе тай сойылады, қонақасы беріледі. Сойыс малы
қонаққа көрсетіледі. Себебі, ол малдың күйін, дені таза екендігін көреді.
Содан соң бата жасайды. Бата сөзде үй иесінің сау-саламат болып, бәле-
жаладан амандығын тілейді,- деп анықтайды А.Байтұрсынұлы[19,257].
Оң бата мен алғыс немесе теріс бата мен қарғыс бір болмауы керек.
Олардың өзіндік ерекшеліктерін Болат Бопайұлы Қазақтың алғыстары мен
қарғыстары хақында мақаласында айтып өтеді[20,61].
Шежіре аңыздар тобына қосыла отырып, тарихи адамдар мен оқиғалар
туралы шындыққа бағытталған әңгімелер мен олар туралы көркемдік типтендіру
тәсілдерін де сақтаған. Атап айтқанда: 1. баяндалып отырған оқиғаның дәл
қалай болғанын ешкім білмейді, ол кезді ешкім көрмеген; 2. тек болған оқиға
емес, онда халық арманының елесі, осылай болса екен дегеннен туады.
Халықтың неше ғасыр бойы рухани азығы болғандықтан, шежіреде адамдардың іс-
әрекеттерін талқыға салынып, қоғамдық-заңдық қызмет те жүктеледі.
Шешендік сөз бен шежіренің эстетикалық қызметінен идеологиялық
қызметі басым болғандықтан, ол жанрларда ешқандай қиял-ғажайып қоспа болған
жоқ,- деп есептейді С.Қасқабасов[7,28].
Шәкәрім Құдайбердіұлы түрлі шежірелерді салыстыра отырып, тарихи
нақтылықтар іздейді. Сондықтан шежіредегі фольклорлық сарындарды ертегі
сықылды сөздер деп қабылдаған[21,7]. Ахмет Байтұрсынов та шежірені бір
жерінде рас болған оқиғаны сөйлесе, екінші жерінде тек жұрт аузындағы әуезе
болған өтірік-шынды әңгімелерді сөйлеп кетеді,- деп түсінген[19,214].
Шежіредегі ертегі сықылды немесе өтірік-шынды сөздер ру, тайпалардың шығу
тегіне байланысты тараған мифтік әңгімелер. Сондықтан шежіредегі қиял-
ғажайып қоспа ертегімен салыстырғанда бөлек. Ертегіде қиял-ғажайып
көркемдік мақсатта қолданылса, шежіреде ол адамдардың бір кездегі сенімінен
қосылған белгі. Сөзімізге дәлел үшін Әбілғазы баһадүрдің Түрік
шежіресіндегі Фольклорлық сарындарды анықтап көрелік:
1. Адамның ерекше жаратылысы:
а) Құдайтағала өзінің құдіретімен ол топырақты қамыр қылып, одан
адамның суретін жасап, отыз тоғыз күн Мекке мен таифтың арасына қойды
[2,10-11 б.б.].
ә) Оғыз қағанның дүниеге келу баяны [2,16б].
б) Қиян нәсілінен Құрлас руынан Алаңқо деген әйел ерсіз үш ұл туды.
... Сол үш ұлдың нәсілі ғажайып көп балды, оларды Нирун деді, мағынасы
– пәк нәсіл, түрікше айтқанда, ару тұқым деген болады. Бұл есімді
қою себебі – монғолдардың түсінігі бойынша, бұл үш ұл нұрдан жаратылды
деген ойлар еді [2,39-40 б.б.].
в) Шыңғыс хан дүниеге келгенде, бір қолын жұмып туады. Кіндік шешесі
қолын ашып қараса, бір уыс қан көрді [2,51б.].
2. Ғажайып күштерге, киелі адамдардың сөзіне сену:
а) Қонқамар руынан Меңлік ечекенің ұлы Көкше деген бар еді, халық оны
Тәңірінің беті дер еді. Сол келіп, Маған Тәңіріден ишарат болды,
Темучинға бар, елге, халыққа бұ күннен соң Темучин демесін, Шыңғыз
десін, жер жүзінің патшалығын Шыңғызға, оның балалары мен тұқымына
бердім деп айтты,- дейді [2,59б].
ә) Хан Шыңғыс жерленген соң ол жерге қалың ағаш пайда болды, оқ
атса, өтпес еді [2,92б].
б) Үкідай қағанмен бірге Қытайға аттанған Толы ханның жолда кездескен
жау қолын сиқыршы бақсылардың көмегімен бөгеуі.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының Қара месінен табылған шежіре де халық
сенімін көрсетеді. Мұнда әулие, қожалардың қасиетіне сенген ислам
дінінің әсері бар. Одан бөлек бұл аңызда:
- құтты қонаққа сену (перзентке зар болған Орта жүздің атасы
Жанарыстың 6 ұл көрген себебі);
- туысы ерекше ұрпақ әкелетін әйелдердің дене бітіміндегі
ерекшеліктер (Алдажұман бай мен Қаракесек Келдібектің әйелдері);
- астамшылықпен артық сөйлеген, ақырында, 17 ұлдан айырылған
Бертістің жағдайы;
- атақты батыр Қабанбайдан бата сұрап, Жидебайдың одан қызыл түлкі
алуы – мұның бәрі фольклорлық сарындар.
Сонымен, Х.Досмұхамедұлының Әрбір қазақ өз руын, атасын 7-10 буынға дейін
таратып айтып бере алады. Ақсақалдардың ішінде ерекше зеректері көптеген
рулардың, тіптен, бір жүздің немесе үш жүздің, басқа да туыстас түрік
жұрттарының шежіресін тарқата алады деген түсінігі бүгінгі күнде
фольклоршылардың нақты зерттеулеріне айналып келеді.
Үгіт өлең деп бөліп айту Х.Досмұхамедұлының да, А.Байтұрсынұлының
да, С.Сейфуллиннің де еңбектері бар. С.Сейфуллин мұны үйлену салтына
байланысты қызға жұбатумен бірге айтылатын үгіт өлеңі болады деп айтқан.
Халел Досмұхамедұлы мен Ахмет Байтұрсынұлының бұл өлеңдерге беретін
мағыналары ұқсас – ақыл айтқан, жол көрсеткен, жөн сілтеген мағыналы
өлеңдер[2,26].
Х.Досмұхамедұлы Асан қайғыны болжал өлеңнің атасы деп есептейді. Ал
М.Әуезов болжал әдебиетті өз алдына жеке түр ретінде бөлмеген, сондықтан
оның Асаны 100 жылға созылған зар заман дәуірінің аясына енген. Бірақ:
Қалың қазақтың ішінен: Не болады? деген сұрақты, ең алдымен өзіне қойған
Асан. Содан кейінгі заманда шыққан жақсының барлығы да сол сұрақты мың
қайтарып айтқан, бірақ ешбірі жауап беріп, шешу айта алмаған[5,200]. Енді
бір жерде: Алғашқы рет келешек заманның құбыжығын сезіп, тұспалмен белгі
беріп, болжал айтқан Асан қайғы,- дейді[5,201]. Асан қайғы М.Әуезов
айтқандай, зар заман ақындарының басы бола ала ма? Әлде қазақ
фольклорындағы болжау әдебиеттің басы бола ма – бұған әлі де арнайы
зерттеулер қажет сияқты.
Х.Досмұхамедұлы болжал өлеңдер деп атай отырса да, негізінен, зар
заман ағымына тән ерекшеліктерді оған қосқан. Мәселен, Болжал әдебиеттің
негізі мазмұны қазақ халқының болашақ баянсыз тағдыр-талайы болып табылады:
жер тозады, жайлау тарылады, ауа райы, табиғат қаталданады, адамдар
кедейленеді, мінез-құлық өзгереді, жаман ғадеттер молаяды, бір сөзбен
айтқанда, қазақ елі мен жері өзгеріп, азып-тозады[2,26]. Қазақ
фольклорында болжал әдебиеттің түрі бар ма, әлде ол жыраулық поэзияның бір
ерекшелігі ретінде ғана есептеле ме – бұны әдебиетші-ғаымдар арнайы
зерттелуі қажет дүние деп есептейді.
Х.Досмұхамедұлы фольклорлық шығармаларды 46 жанрға бөліп, үлкен кесте
жасаған. Олардың бәріне дерлік мазмұндық сипаттама береді. Диплом жұмысына
лайықтап тек бірнеше жанрға ғана тоқталу керек деп есептелінді.
Билер сөзі және билік сөз атты еңбегінде ел жадында жұрт көңілінен
шығатын сөздер ғана сақталған. Биік мемлекеттік парасатты Төле Әбдібекұлы,
Қаз дауысты Қазыбек Келдібекұлы, Әйтеке Байбекұлы сөздерінің халық
зердесінде сақталуындағы үш сарынды белгілі фольклоршы ғалым Р.Бердібай
былай анықтаған:
1. Өздері араласқан билігінің, үлкенді-кішілі әрекетінің бәрінде
ел мүддесін өз бастарының мүддесінен жоғары қойған;
2. Елдік мәселелерді шешкенде, ауыл, ру көлемінің деңгейінде
қалмай, адамдарды жеке басының қасиетіне, кісілік дәрежесіне
қарап бағалаған;
3. Ұлы билер қандай дау, жанжалға төрелік айтқанда, ешқашан
әділдік таразысынан аттамаған[22,304б].
Билер институтына түгел жоғары бағамен қарауға болмайды. Билердің
ішінде де тар ойдан аса алмағандары кездесетіні де бар. Шоқан Уәлиханов:
Би атағын беру қазақта халық тарапынан бір сайлау арқылы немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І тарау. ХАЛЕЛ ДОСМҰХАМЕДҰЛЫ – ФОЛЬКЛОРТАНУШЫ
1. Ел ескілігін жинаушы
2. Ауыз әдебиетін зерттеуші
ІІ тарау. ХАЛЕЛ ДОСМҰХАМЕДҰЛЫ – ЖАЗБА ӘДЕБИЕТІН ЗЕРТТЕУШІ
2.1. М.Қашқариден – Мағжанға дейін
2.2. Махамбеттанудың негізін қалушы
Қорытынды ----------------------------------- ----------------------
Пайдаланылған әдебиеттер ----------------------------------- -
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеуде Алаш әдебиеттануның көрнекті
өкілі Халел Досмұхамедұлының әдеби-зерттеу еңбектері қарастырылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Алаш қайраткерлері қазақтың рухани
дүниесін байытатын мәдени, әдеби құбылыстардың қай-қайсысына болса да баға
беруге тырысып, өз заманынында қалың көпшілікке таныстырып отырды. Осындай
ұлт үшін рухани мұраны насихаттаған үлкен шоғырды өз тарихымызда ең алдымен
алашшылдар арасынан табамыз.
Алаш қозғалысы – белгілі бір кезеңді қамтыған саяси, тарихи, қоғамдық
құбылыс қана емес, тұтас ұлттық өрлеуді тудырған орасан оқиға. Соның ішінде
қайраткерлігімен де, қаламгерлігімен де ұлтына қызмет еткен Халел
Досмұхамедұлы сияқты ұлы тұлғалардың орны айрықша. Халел Досмұхамедұлының
әдеби мұрасын зерделеу – зерттеу өзектілігін тереңдете түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Халел Досмұхамедұлының зерттеу еңбектері
туралы Б.Кенжебаев, З.Қабдолов, Қ.Жұмалиев, Т.Кәкішев, Ж.Тілепов,
А.Мектепов, Ғ.Әнесов, Б.Омаров, Қ.Тілешова, т.б. ғылыми еңбектер жазды.
Зерттеу нысаны. Х.Досмұхамедұлының ғылыми еңбектері мүмкіндігінше
қамтылады. Зерттеу еңбегінің негізгі нысаны ретінде Х.Досмұхамедұлының
1991жылы жарық көрген Аламан атты зерттеу еңбегі мен 1998 жылғы
Таңдамалы шығармалар жинағы алынды.
Зерттеу пәні. Зерттеу барысында Халел Досмұхамедұлының әдеби мұрасы
нақтылы мәнде зерттеу пәні ретінде алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Х.Досмұхамедұлының зерттеу
еңбектерін қазақ әдебиеттану ғылымының басты даму бағыттары аясында
қарастыра отырып, оның сан-салалы ғылыми мұрасын ғылыми айналымға енгізу –
зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады.
Осы мақсат жүзеге асуы үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер
қойылды:
- Х.Досмұхамедұлының көрнекті фольклор зерттеушісі екендігін айқындау;
- ауыз әдебиеті үлгілерін жинап-зерттеудегі еңбегін саралау;
- ғалымның зар заман әдебиетін жаңғыртуға қосқан үлесі жайлы жаңа байламдар
жасау.
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Зерттеу жұмысында Х.Досмұхамедұлының ауыз
әдебиеті мен алаш әдебиеті саласындағы ғылыми еңбектері, зерттеу мақалалары
алғаш рет зерттеу көзіне айналып отыр. Қазақтың бас ақыны Абай, Ереуіл
атқа ер салмай, еңку-еңку жер шалмай, ерлердің ісі бітер ме? - деп ұран
салған ержүрек ақыны Махамбет, халықтың зарынан туған көркем әдебиетке зар
заман деп айдар таққан зарлы заманның Мұраты, шерлі Шерниязы, өзі ақын, өзі
қажырлы Алмажан Азаматқызы, ел ішінде Балқы Базар атанып кеткен дүлдүл
жырау Базар Оңдасынұлы жөнінде алғаш рет тұщымды да түбегейлі ойларын
жүйелеп, ғалымның ғылыми мұрасының құндылығы айқындалады.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздерін Қазақ
әдебиеттану ғылымындағы А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Ә.Қоңыратбаев, З.Қабдолов,
Х.Сүйіншәлиев, Қ.Жұмалиев, Ы.Т.Дүйсенбаев, Б.Кенжебаев, Ж.Кенжалин, Қ.Сақ,
Ө.Әбдіманов, Т.Кәкішев, Д.Қамзабекұлы, Б.Омаров, М.Төлегенов, Ө.Күмісбаев,
А.Қанафин, Е.Бертельс, Ә.Жиреншин сынды көрнекті ғалымдар мен
әдебиеттанушылардың еңбектері жұмысқа теориялық және әдіснамалық негіз
ретінде ұсынылды.
Зерттеу әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысын жазу барысында алға қойған
мақсаттар мен міндеттерді орындау үшін тарихи-салыстырмалы, анализ, синтез,
тарихи-хронологиялық, талдау әдістері қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Х.Досмұхамедұлының ғылыми-
зерттеу еңбектерін зерттеу нәтижесінде төмендегідей ғылыми нәтижелерге қол
жеткізілді:
- Х.Досмұхамедұлы - қазақ әдебиетінің көкейтесті мәселелерін зерттеуде ХХ
ғасыр басындағы қазақ ұлттық әдебиеттану саласында құндылығы ұшан-теңіз
еңбектер қалдырған ғалым;
- ғалымның қазақ фольклорына қатысты зерттеулері ауыз әдебиетіне қосылған
қомақты үлес болып саналмақ;
- Х.Досмұхамедұлының зар заман әдебиетіне қатысты зерттеулері сол дәуірді
едәуір тануға ықпал етеді.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Халел Досмұхамедұлы – Алаш қозғалысының қайраткері, дәрігер, ұстаз,
ғалым. Мамандығы дәрігер бола тұрса да, қоғам өмірінің сан салалы
мәселелеріне араласқан саяси және қоғам қайраткері, тарихшы, табиғаттанушы,
тілтанушы, әдебиетші, ауыз әдебиетінің сирек үлгілерін жинап насихаттаушы,
аудармашы.
1883 жылы сәуірдің 24 бұрынғы Орал облысы, Гурьев уезі, Тайсойған
болысы (қазіргі Атырау облысы Қызылқоға ауданы) Тайсойған құмында №4
ауылында дүниеге келген.
Ағасы Дәулетүмбет Машақұлының ықпалымен әкесі Досмұхамед ауыл
молдасынан хат таныған Халелді жергілікті орыс-қазақ мектебіне береді.
Мектепті жақсы бітірген Халел 1894 жылы Теке қаласындағы Орал әскери-
реалдық училищесінің даярлық класына қабылданып, оны үздік бітіреді де,
тағы бір жылға қосымша класта оқуға қалдырылады.
Жасынан зерек Халел 1902 жылы Орал әскери реалдық училищесін үздік
бітірді. 1903 жылы Санкт-Петербургтегі императорлық әскери медициналық
академияға оқуға түседі. Халелдің студенттік кезеңі Ресейдегі саяси
толқулармен тұстас келді. Мұның өзі жас жігіттің саяси көзқарастарының
қалыптасуына игі әсер етті.
1909 жылы академияны үздік дәрежелі дәрігер атағымен, Алтын медальмен
бітіріп, офицер ретінде кесімді мерзімдегі әскери міндетін өтеуге
жіберілді. Алдымен Пермь губерниясында, кейін 2-Түркістан, 2-Орал қазақ-
орыс атқыштар батальонында әскери кіші дәрігерлік қызмет атқарды. 1912,
1913 және 1915 жылдары оба індетіне қарсы күрес ісіне қатысты. Бұл
еңбектері үшін Императорлық қола медальмен марапатталды. 1913-1918
жылдары Қазақ газетінде Тамыр дәрі хақында, Сары кезік — сүзек,
Жұқпалы ауру хақында сынды кәсіби, әлеуметтік-саяси тақырыптарда
мақалалар жариялап, өзіндік ой-пікірін білдіріп тұрды. Как бороться с
чумой среди киргизского народа (1916) деген кітабы өз кезеңінде оба
індетіне қарсы күрестің әдіс-тәсілдерін түгел қамтыған еңбек болды.
Ресейдегі Ақпан төңкерісінен кейін қазақ даласында облыстық, жалпы қазақ
съездерін ұйымдастырып, өткізуге атсалысты. Сәуір айында 800-ден аса
делегаттың қатысуымен өткен Орал облыстық қазақ съезінде Ж.Досмұхамедовпен
бірге Орал облысының далалық бөлігін басқарудың уақытша ережелері атты
жергілікті және облыстық деңгейдегі басқару жүйесін толық қамтыған заң
жобасын ұсынып, оған делегаттар бірауыздан дауыс берді. Мәскеуде өткен
Бүкілресейлік мұсылмандар съезіне қатысып, І жалпықазақ съезінен
Бүкілресейлік құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды.
1917 жылы ІІ жалпы қазақ съезінде жарияланған Алашорда үкіметі — Ұлт
кеңесі құрамына сайланды. Алаш қайраткерлерімен бірге бірінші кезекте
халықты бүліншіліктен қорғайтын ұлттық әскер — халық милициясын жасақтауға,
Алаш қорын құруға, елден алым-салық қаражат жинау ісіне күш салды. Уақытша
үкіметтен билікті күшпен тартып алған большевиктердің үстемдігі нығайған
тұста, Кеңес үкіметінің басшысы В.И.Ленинмен, Ұлт істері жөніндегі халық
комиссары И.В.Сталинмен бетпе-бет келіссөздер жүргізеді. Большевиктер Кеңес
өкіметін толық мойындап, сөзсіз бағынуды талап етсе, олар Алашордаға
ішінара билік беру (заң шығару, атқарушы билік, сот жүргізу, өз әскері
болу), қазақтар шоғырланған жерлерді түгел қазақтарға қайтару, әр жерде
кеңес органдары тұтқындаған алаш қайраткерлерін түрмеден босату, оларды
қудалауды тоқтату, қаржылай көмек беру сияқты маңызды мәселелерді өткір қоя
білді.
1918 жылы Жымпиты қаласында өткен Орал өңірі қазақтарының 4-съезінде
Қазақстанның бүкіл батыс өңіріне ықпал етерлік ұлттық-территориялық құрылым
— Ойыл уәлаяты уақытша үкіметін жариялауға қатысты. Сол жылы қыркүйек
айының ортасында Кеңес өкіметіне қарсы күштердің Уфа директориясын жариялау
мәжілісіне жиналған Алашорда қайраткерлері бұл құрылымды қолдап, оған
Алашорданың батыс бөлімшесі деген ат берді. Осы кезеңде Халел Алашорданың
атты әскерін ұйымдастырып, Самарадағы Комуч үкіметінен қару-жарақ алуға,
Ұлттық банк ашуға, баспахана, Еркін қазақ газетін шығаруға көп еңбек
сіңірді.
Алашорда таратылғаннан кейін басқа қазақ зиялылары секілді Халел де жаңа
өкіметтің жұмысына тартылады. 1920 жылы 21 тамызда Түркістан республикасы
халық ағарту комиссариаты жанынан Түркістан халықтарының оқу-ағарту, мәдени
Һәм ғылыми мұқтаждарын өтеу үшін арнайы ұйымдастырылған Білім комиссиясының
мүшелігіне, кейін төрағалығына сайланды. Ташкенттегі халық ағарту
институтында оқытушысы болды.
Орта Азия (Түркістан) университеті медицина факультетінің хирургиялық
емханасында ординатор, Түркістан денсаулық сақтау халық комиссариаты
алқасының мүшесі және емдеу-санитарлық бөлімінің меңгерушісі болды. Орта
Азия мемлекеттік баспа коллегиясының, кейін Қазақ мемлекеттік баспасы Шығыс
бөлімінің меңгерушісі, Қазақ мемлекеттік баспа басқармасы меңгерушісінің
орынбасары қызметтерін атқара жүріп, отандық ғылымның дамуына да мол үлес
қосты. Халел Досмұхамедұлы бір өзі бірнеше қызметтер атқара жүріп, ұлттық
мектептердің ғылыми терминология жасау ісіне ат салысады. Жер жерлерде
қаулап ашыла бастаған жүйесін құруға, қазақ тіліндегі ғылыми терминология
жасау ісіне ат салысады. Жер жерлерде қаулап ашыла бастаған ұлттық
мектептерге ана тілінде оқулық жазу қажет болады. Осындай қажеттілік
Халелді атқарып жүрген толып жатқан қоғамдық қызметтерін ана тіліндегі
оқулықтар жазумен және оны шығару жұмыстарымен ұштастыра жүргізуге мәжбүр
етті.
Алаш қозғалысы қалыптастырған зиялылардың ішінде Халел
Досмұхамедұлының қайраткер ретінде де, қаламгер ретінде де орны ерекше. Ол
сонау 1905 жылдан бастап Алаш қозғалысының басы-қасында жүрді. 1905 жылы
Орал қаласында бес облыс өкілдері жиналған Қазақ конституциялық-
демократиялық партия құру жиналысына қатысқан он сегіз жасар Халел ісімен
де, сөзімен де туған халқына қызмет етіп өтті. Халел күрескерлік жолмен ел
арасында жүріп, көнеден қалған мұраларды жинауға белсене кірісті. Оның осы
саладағы еңбектері кейінгілерге дерек көзі ретінде мол пайдасын тигізді.
Халел – студент күннен-ақ ұлтшыл, жинаған білім қазынасын халыққа
таратуды өзіне борыш санаған һәм сол пікірін іспен көрсете бастаған
қазақтың үмітті ұлы еді[1,45].
Халқының жан саулығы мен тән саулығының шипагері бола білген Халел
арнайы шақырумен Орынбор қаласында өткен Жалпы қазақ қырғыз съезіне
қатысады. Осында қазақ қырғыз өлкелік автономиясы жарияланады, Алашорда
өкіметі құрылады. Ол соған мүше болып сайланады.
Х.Досмұхамедовтың ғылыми ізденістермен тереңдеп шұғылдануына басты екі
қызметі әсер етті. Біріншіден, қазақ-қырғыз білім комиссиясының, екіншіден,
Мемлекеттік ғылыми кеңестің төрағасы болуы еді.
Ол қазақ әдебиеті мен мәдениеті үшін құнды бірқатар еңбектер тындырды.
Халел Досмұхамедұлы қазақ халқының тілі мен әдебиетіне, тарихына қатысты
материалдар жинақтап, тілдің дыбыс жүйесінің өзекті мәселесі – сингармонизм
заңын зерттеді. Ол Қазақ халық әдебиеті. Қысқаша очерк, Самарқан
шаһарындағы Тіллә-кәри және Ширдар медреселерін салдырушы Жалаңтөс
батырдың шежіресі, Бұхарадағы Көгілташ медресесінің салынуы туралы
әпсана, Қазақ-қырғыз комиссиясынан, Шернияз шешен, Алаш не сөз,
Диуани лұғат ат-түрік, Кенесарының соңғы күндері, Қазақ әдебиетінің
тарихы сияқты т.б. ғылыми-теориялық еңбектер жазып қалдырды, Тайманұлы
Исатайдың қозғалысы туралы қысқаша мағлұмат, Қазақ-қырғыз тіліндегі
сингормонизм заңы, Мұрат ақынның сөздері сияқты күні бүгінге дейін
деректік мәнін жоймаған жинақтарын шығарды.
Халел Досмұхамедұлының қаламы жүйрік журналист болғанын қазақ тілінде
шығып тұрған Шолпан, Ақ жол, Еңбекші қазақ, Сәуле сияқты газет
журнал беттерінде жарияланған мақалаларынан айқын көруге болады. Ол сонымен
бірге қазақ қырғыз білім комиссиясы жанынан Сана журналын шығарып, өзі
соның редакторы болған.
Қазір біз тарихымызды зерттеп, тіліміздің, өнеріміздің рухани
мұраларымыздың терең тамырын тануға кірістік. Белгілі ғалым, академик-
жазушы З.Қабдолдың сөзімен айтқанда, шын мәнінде халқымыздың ояну дәуірі
туғызған алыптардың қатарында жарық жұлдыздар шоғыры секілді Ахмет
Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Әлихан Бөкейханов, Мұстафа Шоқаев
есімдерімен қатар Халел Досмұхамедұлы есімін атауы әмбебап ғалым Халел
Досмұхамедұлына берілген әділ баға болып табылады. Бүгінде Халелтану
бағытында көптеген жұмыстар атқарылып жатыр.
Халел Досмұхамедұлы – әдебиет зерттеушісі ретінде біраз еңбек
сіңірген ғалым. Оның әдебиет зерттеушісі хақындағы қызметіне академик
З.Қабдолов өте әділ баға берген: ... Данышпан Досмұхамедов мұнымен
тынбайды, туған халқының даналығын тек оның өзіне ғана емес, өзге жұрттарға
да анық таныту үшін, енді орыс тілінде Казахская народная литература и ее
содержание (Қазақ халық әдебиеті) деген кітап жазып бастырады. Сөз өнері
туралы тек осы кітабынан басқа ешнәрсе жазбаса да дәрігер Досмұхамедов
тамаша әдебиет зерттеушісі ретінде тарихта қалған болар еді. Өйткені бұл
кітап - қазақ әдебиетінің тегі (генезисі), қайнар көз жайында Халекең ашқан
Америка [1,53].
Х.Досмұхамедұлы тарих саласында ХІХ ғасырдағы қазақ жеріндегі ұлт-
азаттық қозғалыстарға алғашқыларының бірі болып ғылыми талдау жасады.
Сонымен бірге Сырым Датұлы, Исатай Тайманұлы және Кенесары Қасымұлы
бастаған қазақ тарихындағы ең айтулы көтерілістердің тарихи маңызын,
ерекшелігін, олардың бір-бірімен ұқсас тұстарын және айырмашылықтарын алғаш
рет ғылыми деректерге сүйене отырып, сауатты талдау жасайды. Тайманұлы
Исатайдың қозғалысы турасында қысқаша мағлұмат дейтін қысқа емес, ұзақ
зерттеуі – әдеби-шығармашылық еңбектерінің шыңы.
Алашшылдар қазақ халқының болашағын таптық жікке бөлуден емес, ұлттық
бірліктен көргенін, халықтың тұрмыс-тіршілігін басты назарға алғаны мәлім
болды. Алашорданың қызметіне араласқаны – Халелдің өміріндегі ақтаңдақ
емес, қайта оны төл халқының ұлы мақсатына жақын етіп көрсетеді. Қорыта
айтқанда, Х.Досмұхамедұлы – халқына өзін арнаған ғылым адамы. Бойындағы күш-
қуатын, сана-сезімін сарқа еңбек еткен. Өз еліміздің өткен-кеткені туралы,
басынан кешкен дәуірлері туралы ... ата-бабаларымыздың істерімен танысып,
кеткен жаңылыстарына күйініп, жақсылықтарына сүйініп ғибрат алмақ – адамға
сана береді [2,51] ,- деп, оның өзі айтқандай, алашшылдар мен тапшылдарды
бөле-жармай, ендігі жерде қазақ халқының басынан өткен үлкен бір белесі,
сабағы деп қабылдау керек.
Алаш қайраткерлері қазақтың рухани дүниесін байытатын мәдени, әдеби
құбылыстардың қай-қайсысына болса да баға беруге тырысып, өз заманынында
қалың көпшілікке таныстырып отырды. Осындай ұлт үшін рухани мұраны
насихаттаған үлкен шоғырды өз тарихымызда ең алдымен алашшылдар арасынан
табамыз. Алаш қозғалысы – тек қана белгілі бір кезеңді қамтыған саяси,
тарихи, қоғамдық құбылыс емес, тұтас ұлттық өрлеуді тудырған орасан
құбылыс. Соның ішінде қайраткерлігімен де, қаламгерлігімен де ұлтына қызмет
еткен Халел Досмұхамедұлы сияқты ұлы тұлғалардың орны айрықша.
Халел Досмұхамедұлының соңында атын сақтап қалған кітаптары мен
мерзімді баспасөз бетіндегі мақалалары бар. Олардың бүгінгі ғылыммен
үндестігі қандай? Халел Досмұхамедұлы – әдебиет зерттеушісі деп аталатын
диплом жұмысы тақырыбына сұраныс осыдан туып отыр.
Алға қойған проблемасы: ғалым Халел Досмұхамедұлының әдебиеттанудағы
еңбегін зерделеп, орнын анықтау, қосқан үлесіне лайықты баға беру.
- Халел Досмұхамедұлы – қазақ фольклорының жүйе кестесін жасаушы;
- ол кестенің ерекшеліктерін анықтау. Қыз Жібек, Кенесары, Наурызбай
жырларын ғылыми басылымдармен салыстыру, көлемдік ерекшеліктерін
анықтау;
- Диуани лұғат ат түрк еңбегін қазаққа алғаш таныстырушы;
- Абай, Махамбет, Шернияз, Нысанбай, Мұрат ақындар туралы Халел
пікірлерінің өміршеңдігін дәлелдеу;
- Базар ақын мұрасын алғаш жариялаушы әрі таныстырушы[3,25].
1.1 Ел ескілігін жинаушы.
Түс жору.
2. Түс ж
Халел Досмұхамедұлының фольклорды жүйелеген кестесінде түс жору – өз
алдына бөлек жанр. Халықтың арасындағы түске деген сенімге Ә.Диваев та
ерекше көңіл аударған[4,27].
М.Әуезов: Құртқаның өз басына арналған тілегі мен ойы жоқ. Сол
Қобыландының өміріне тілеуі мен қызметін қосып жіберген жан.- деп жазады.
– Сондықтан доспал айтудан басқа түс те көреді. Түсінде Қобыландыны тауып
отырады[5,72].
Қыз Жібек жырына арнаған зерттеуінде жырды ырым жырым, түс көру
сияқты сезімдерге де мән беріледі,- дейді[5,212]. Түстің этнографияға
қатыстылығы – оның жоруы, ал фольклордағы қызметіне тоқталсақ, жалпы, қай
халық болса да түске деген сенімнің күштілігін бастан кешкен. Бұл – түстің
адам жанымен байланысты қабылдауында. Адамның екінші мені – жаны, жан
денеден шығып, не істеп, не көрсе, сол түс болады деп есептелген. Түс
фольклорлық шығарманың көп жанрына кіріккен. Батырлар жыры мен
ертегілердегі түстің қызметіне тоқталып, айқындап көрмекпіз.
Х.Досмұхамедұлы түс көру мен жорудың поэтикалық суреттемелері баршылық деп
қабылдаған[2,29].
Түсті баяндау мен оны жору шығармаға тән композициялық құрылымға
бағынады. Түсті баяндаудың басы – клише-формуламен орныққан.
1. Бүгін мен түс көрдім,
Түсімде жаман іс көрдім.
(Қыдырбайұлы Қобыланды)
2. Мен бір бүгін түс көрдім,
Түсімде жаман іс көрдім.
(Қыз Жібек)
3. Азаматтар, жарандар,
Мен бір бүгін түс көрдім.
Жоруға болмас жалтарып,
Түсімде жаман іс көрдім.
(Алпамыс. Батырлар жыры, 2-том, 208-б.)
4. Білдің, шеше, түс көрдім,
Ер қорқардай іс көрдім.
(Қарабек)
5. Мен бір бүгін түс көрдім,
Көп қиындық іс көрдім.
(Алты жасар Алпамыс. Ертегілер,
4-том, 275-б.)
Оқиғаның бандалуы мен эпикалық пафостың бөлігінде көркемдеу тәсілдері
молынан қолданылады. Хабар түс көру түрінде болса, онда мотив-сөзде
ауыстыру (метафора) мен астарлау (символ) айрықша қызмет атқарады. Кейбір
жырларда түс көру ешбір астарлаусыз-ақ тура мағынасында суреттеледі. Бұл,
әсіресе, батырдың болашақ қалыңдығын түсінде көріп, жолға шығуына
байланысты деген пікірді ғалым Ш.Ыбыраев жазады[6, 272-273].
Көрген түсті баяндап, сосын сол түсті қайталау арқылы әр нәрсенің
шешуі айтылады.
Күн батыстан көк бөрі
Қобыланды батыр болмасын.
Ойда жатқан отыз қой
Отыз төрең болмасын.
Қазы, мифти болмасын.
Немесе:
Отырған жері ой шұқыр,
Көпшікті ері болмасын.
Басқан жері май шұқыр,
Үзеңгісі болмасын.
(Қыдырбайұлы Қобыланды)
Батырлар жырында көрген түстің растығына сендіріп, онда айтылған
ерлікті қайталап көрсету кездеседі. Түсті баяндаудың түйіні де, негізінен,
клише-формулаға бағынады.
1. Осы түсім жаман түс,
Осы айтқаным келмесін.
(Қыдырбайұлы Қобыланды)
2. Бұл түс емес еді ғой
Көруге маған лайық.
(Қыз Жібек)
Батырлар жырында түс, негізінен, екі жағдайда көрінеді:
1. Бабалардың аян беруі;
2. Түс – хабаршы, болашақты болжауға қызмет етуі.
Ал халыққа тізесі батқан хандардың іс-әрекеттері әшкереленіп отырады.
Мысалы, Түс көрген патша, Хан Шалқан ертегілері. Алты жасар Алпамыс
ертегісінде қалмақ ханның аузынан:
- Мен бір бүгін түс көрдім.
Көп қиындық іс көрдім.
Заманым қағынды,
Қағынғандай не қылды?-
деп айтқызуы түстің идеологиялық қызметке тәсіл, әдіс болатынын көрсетеді.
Кейіпкерлерге байланысты қарастырсақ та, бұл ой ашыла түседі. Халыққа
жағымсыз кейіпкердің түс көруі екі түрлі жағдайда беріледі. Бірі – ханның
өзі, немесе, әйелі мен қызының түс көріп, батырдан қорқуы. Екіншісі – бай
баласы түс көрсе де, оның жоруын іздеп, ол шықпайды. Көбіне тазша бала
түсті сатып алып, не қиындық көрсе де, ақыры, бақытқа қол жеткізеді. Түстің
жору сол – бақыт болып шығады. Бір қарағанда, тазша баланың бақытқа жетуіне
оның өз ақылының аздық етуі мен белсенді әрекетнің жоқтығы көрінеді[7,151].
Бірақ оның да қасында сенетін адамы – әйелі бар, түсті сатып алып,
сәттіліктен, бақыттан ол да құр алақан қалмайды.
Халық өзі жақ болып отырған жағымды кейіпкерге түс арқылы алдағы
қауіпті сапардан сақтандырып отырады. Мысалы, Айдос батырдың қалыңдығы
Қарашаш түс көріп, бұл сапар бармасын, барса өледі,- деп хабар береді.
Бірақ Айдос оның сөзіне тоқтамайды. Ақыры, жау оғынан жаралы болып өледі.
Қыз Жібектің сөзінде де осы жағы бар. Яғни, түс ғұрыптық фольклорда
халықтың фаталистік сенімін де көрсетеді.
Түсті кез келгенге жорытпау және айтылған сөздің расқа айналуына
деген сенімділік үстемдік алған. Бірақ Ер Сайын жырынан мұндай сенімнің
біркелкі сақталмағаныны байқаймыз. Мұнда жақсылыққа жорытылуына қарамастан,
жамандық хабар білдірген түс шындыққа айналды.
Ғалым Едіге Тұрсынов бір кезде адамдар аруақтардың тірілерге айтатын
сөзін немесе әлдебір жағдайлардың алдын ала берілетін хабарын түсте кері
мағынамен қабылданған деп есептейді [8,88-89]. Ол бұл ойын түсіңде жыласаң
– өңіңде қуанасың, ал түсіңде күлсең – өңіңде жылайсың деген жорумен
түсіндірген. Ғалым Е.Турсуновтың осы жазғанында бір кезде деп алғаны –
түстің бәрі бірдей кері мағынамен қабылдамағанын білдіреді.мәселен, түс
көруші адам атқа мініп жүргенін көрсе, жақсылық күтеді. Ал аттан не биік
бір жерден құлап қалса, алдағы күннен әлдебір сәтсіздік болады-ау деп,
көңіліне секем алады. Сондықтан бұл түске деген сенімнің өзгерісі ме, әлде
аруақтардың тілін түсінудегі сенімнің өзгерісі ме – бұл да әлі анықталатын
мәселе.
Фольклоршы Халел Досмұхамедұлы түс жорудың Алпамыс, Қобыланды,
Қыз Жібек жырларында кездесетін үлгілерінен мысал келтіре отырып, түс
көру мен түс жорудың түркі елінде, яғни оның ішінде қазақ халқының
өмірінде маңызды орын алғандығын атап өтеді.
Жоқтау және жылап-сықтау
Шер өлеңдері кейде көп елдің басына келетін қайғы, шерден туады,
кейде үй -ішінің қайғысынан, жеке адамның қайғылы күйінен туатыны да
болады. Бұл өлеңдердің бәрі де көңілдің қайғылы қаралы сезімдерін
білдіретін сөздер,- деп жазған М.Әуезов[5,22]. Ғалым жоқтау, естірту,
қоштасу, көңіл айту өлеңдерін ішкі мазмұнына қарап, осылай атайды. Көрнекті
әдебиетші-ғалым М.Ғабдуллин көңіл-күйін білдіретін шығармалар, әдебиетші-
ғалым Ә.Қоңыратбаев жаназалау жырлары, Б.Кенжебаев пен Б.Уахатов мұң-шер
өлеңдері деп атаған. Ал Б.Абылқасымов бұларға салт тұрғысынан келіп, өлік
жөнелту салтының фольклоры[9,12] яғни, ғұрыпқа байланысты атайды. Бұл
саладағы өлеңдерді жерлеу салт өлеңдері деп қарастырған. Оны арыздасу,
жылау, жоқтау, естірту, көңіл айту деп жіктейді.
Біздің қарастыратынымыз – Х.Досмұхамедұлының өлген адамға айтылатын
жоқтау мен жылауды бөліп атауы. Ол: Жоқтау – қандай да бір жеке басының
немесе қоғам адындағы еңбегі сіңген адам қайтыс болған кезде айтылады.
Жоқтауды, әдетте, ақындардың бірі шығарып, онда марқұмның тіріде істеген
қызмет-істері мадақталады және көпшіліктің қайғысы бейнеленеді. Өзінің
мазмұны мен мәні жағынан жоқтау жылаудан жоғары тұрады. Жылау кез келген
қайтыс болған адамға айтылса, ал жоқтау сирек, тек лайықты адамдарға
бағышталады,- деп түсіндіреді[2,25].
Атақты адамдарға арналған жоқтаулар қазақтың салтынан тыс
жағдайларда да ақындар тарапынан орындала береді. А.Байтұрсынұлының да
С.Сейфулинның де пікірлері Халел Досмұхамедұлының жоқтау мазмұнына берген
пікірін қоштайтынын көреміз. Әрі қазақтың ұлттық тіл байлығында жылап
отыр мен жоқтап отыр деген сөздердің айрықша мағыналық реңктері бар
екенін ескерсек, Халел Досмұхамедұлы сөзінің дұрыс екенін байқауға болады.
Бірақ жылау мен жоқтау зерттеушілер тарапынан бір мағынада қолданылып
келді.
Жылау мен жоқтауды айтқанда, дауыс, дауыс салу да бұлармен
бірге айтылып жүр. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде де бұлардың
арасындағы айырым мағына сәтті шықпаған. Онда: Дауыс. Қайтыс болған
адамның жақсы қасиеттірін өлеңге, жырға қосып, жыл тәулігіне дейін әйелдер
жағы белгілі бір мақаммен айтатын жоқтау, жылау. Дауыс етті салды.
Жоқтау айтты делінген[10,64-65].
Бір қарағандағы, мұндағы жоқтау, жылау, дауыс салу дегендер синоним
сөздер сияқты әсер қалдырады. Қазақ тіршілігінде мұның мәнісі қалай еді?
Көрнекті ағартушы-педагог Ыбырай Алтынсарин Орынбор ведомствосы
қазақтарының өлген адамды жерлеу және оған ас беру дәстүрінің очеркінде:
Сүйекті үйден шығарарда өлген адамның әйелдері ойбай салып дауыс беріп
шығарады, оған ауылдағы басқа әйелдер де қосылады... Өлген кісінің әйелі
ерінің қайтыс болған күннен бастап басына қара жамылады. Өлген кісінің
әйелі, не қызы, апа-қарындастары және ауыл әйелдері күн сайын ас бергенше
таңертең тұрады да, керегенің көзіне беттерін беріп отырады. Содан кейін үш-
төрт сағат уақыт бойы өлеңге қосып дауыс шығарады. Бұл – жоқтау деп
аталады... Бата оқи келген қонақтардың алдында өлген адамның өмірі туралы
жоқтау айту оның қызына немесе егер жас болса оның әйеліне тапсырылады,-
деген[11,159-160].
Мұнда көңіл аударытын нәрселер:
1. Дауыс салудың бірінші басы – ойбаймен басталуы. Міндетті түрде ойбай
деген сөз болмаса, басына қайғы түскен адамның эмоциясымен шығатын үн,
дауыстың болуы.
2. Бұл жерде жоқтаудың екі түрін көреміз. Соның ішінде керегенің көзіне
қарап жоқтау айту – дауыс салу болып шығады.
Ш.Уәлиханов қарақырғыздарды (қырғыздарды) аралай жүріп, алыстан бір
әйелдің дауыс салып жылағанын естігенін жазады [12,333].
М.Әуезов көп жоқтаудың өз бетінше шығарылған сарыны, даусы болады.
Ескі әдет бойынша, ертеңді-кеш сол сарынға жоқтау өлеңді қосып, дауыс
қылады,- деген [5,25]. Сарынды М.Әуезов мелодия деп аударған. Әдебиетші-
ғалым Ә.Қоңыратбаев та көңіл айту мен жоқтауда сөз бен музыка бірлескен деп
есептеген [13,45].
Демек, дауыс та, дауыс салу да өз алдына жеке жанр болмайды. Тек
жоқтау емес, жылау да тақпақтап айтылмағандықтан, белгілі бір сарынға,
мақамға сүйенетін болу керек. Сонда Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіндегі
дауыс ұғымына берілген анықтаманы марқұмға айтылатын жылау мен жоқтаудың
мақам, сарыны деп ұғу керек.
Абай жолы роман-эпопеясында М.Әуезов ел ішінде атқарылатын бұл жол-дораны
барынша нақты бейнелеген [14,608].
Бөжейге бата оқуға барған адамдардың іс-қимылдарынан мына
жайларды анықтауға да болады:
1. Өлімге бата оқи барудың ең үлкен шарты – алыстан айқайлап ойбай,
бауырымға салу, жылап, үн салу;
2. Жылаудың үлкені үйдің ішінде. Оң жақ босағадан дәл төрдің ортасына дейін
қатар тізіліп, мықындарын қос қолдарымен таянып, аңырап жылап отырған
қатындар.
Тап орта тұста басына қара желек жамылған Бөжейдің бәйбішесі көзінен шын
жас, зар жасы ағып отыр. Одан жоғары, төрт-бес қыз дауыс айтып отыр. Үйдің
іші бұл кезде тұтас аңырап зарлаған мол жылау.
3. Арманын, жесір қалғанын, ерте айырылғанын айтып, бәйбіше жылап, жұртты
егілдіре түсті.
Содан соң ұзақ жоқтаудың сарынына түскен қыздар. Олардың өзгеше бір
суық зарлы жоқтау ырғағы бар.
Орыс фольклорында 1. Плач-вопрошение; 2.плач-оповещение; 3. Плач при
вносе гроба; 4. Плач при выносе гроба; 5. Плач по дороге на кладбище: 6.
При опускании гроба в могилу и надмогильная; 7. При возвращении с кладбища;
8. Поминальная деп бөлінген[15,38]. Біз үшін дәл осылай сегізге бөлудің
қажеті жоқ, ұлттық ерекшелігімізді ескеріп, әрқайсысының орнын табу.
Академик Ә.Марғұлан: Жоқтау – әдебиеттің ең ескі түрі. Оның
шығуы үй-ішінде, қауым ортасында болған игі адамдардың дүниеден кешкеніне
өкініп, оларды еске түсіру ретінде айтылған жыр. Жоқтау – Орхон жазуларында
кездеседі. Оның ең бір жарқын түрін Күлтегін, Бөгре тас жазуынан көруге
болады,- деп жазады [16, 97]. М.Қашқаридың жазуы бойынша да жоқтау –
ежелгі түркі тайпаларының ерлік тұрмысынан туған жырдың бір түрі [16]. Ал
алғашқы қауымдағы ел салтында өлген адамның жаны өлмейді, егер жақсылап
жылап, қайғының ауыр екенін білдірмесек, ол – жан қайтып келіп, бір
жамандыққа ұрындырады деген түсінік болған. Сондықтан:
Қара бір шашым жаяйын,
Жаяйын жа жияйын,
Күнәлы бармақ, жез тырнақ
Күнінде қанға бояйын.
Албыраған ақша бет, -
Сүйегіне таяйын –
Мөлтілдеген қара көз
Жаспен оны ояйын,-
деп қайғылы екенін іс-әрекетпен көрсететін болған.
Бері келе, адам санасы дами келе мұндай қорқыныштан ада болғанда,
марқұмның игілікті істерін айту арқылы жоқтау шығып, оның қоғамдық маңызы
артады. Жылау алғашқы қауымдық утилитарлық функция атқарса, жоқтаудың
қоғамдық, идеологиялық функциясы да көтеріледі.
1991 жылы Аламан жинағын құрастырушылар так рыдает жена над
трупом мужа деген сөздерді аударғанда, әйелі өлген күйеуін осылай
жоқтайды деп берген. Автордың рыдает сөзін жылаумен байланысты алып
отырғанына мән берілмеген. Биқұмар Кәмалашұлы Көрісті Монғолиядағы
қазақтар жақсы сақтап келген. Халық арасында нелер көрісші адамдар көптің
сай-сүйегін сырқыратып, қандай діні қатты адамды жібітіп, жылататын шешен
зар жақ көріс айтқыштар болған,- дегенді айтады[17,65]. Жерлеу салтына
байланысты өлеңдер әлі де нақты көп зерттеулерді қажет етеді.
Жоқтау мен жылаудың қазақ тұрмысында көрініс табуына орай әдебиетші
Мәлік Ғабдуллин, зерттеуші Мұхтар Әуезов және академиак Әлкей Марғұланның
осы тұрғыда айтылған ойларын жүйелей келе, зерттеп отырған зерделі Халел
Досмұхамедұлының да бұл орайда толымды ойлары баршылық. Жылау мен жоқтаудың
өзіндік белгілерін, жағдайға байланысты жоқтаушы я жылаушы жанның кейпін,
тіптен оның қоғамдық маңызын да түбегейлі ғалым зерттеулерінен көреміз.
1.2 Ауыз әдебиетін зерттеуші
Қазақ халық әдебиеті. Қысқаша очерк
Алаш қайраткерлері ұлтымыздың рухани мұрасын жинауда, жариялауда және
зерттеуде маңызды істер атқарғаны белгілі. Олардың бұл саладағы аса
нәтижелі жұмыстары – осы халық үшін маңызды мәселенің бастауында
тұрғандығымен де бағалы. Айталық, Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы халық
ауыз әдебиеті үлгілерін, Мағжан Жұмабаев, Базар жырау, Ақан сері мұраларын,
Мұхамеджан Тынышбаев қазақ тарихына қатысты деректерді жинап, зерттегені,
жариялағаны бүгінгі күндері көпшіліктің игілігіне айналып отыр. Алаш
зиялылары ұлттың саяси бостандығы мен азаттығы жолында күреске шыға отырып,
халықтың рухани болмысын түгендеуді де ұмытқан емес. Өйткені, біздің
ойымызша, қандай халық болмасын өзінің мәдени-рухани дүниесін дамытпай,
өркендеу жолына түсе алмайтындығын ұлт-азаттық қозғалыс өкілдері өте жақсы
түсінген.
Х.Досмұхамедұлының фольклор саласындағы еңбектері негізінен оның
Қазақ халық әдебиеті, Қысқаша очерк атты баяндамасында топтасқан.
Әдебиетші-ғалымдардың айтуы бойынша, бұл – Х.Досмұхамедұлының Ташкенттегі
Қазақ жоғарғы педагогика институтының қазақ тілі кабинетінде оқыған
баяндамасы. Баяндама орыс тілінде, ол Год работы Казахского Высшего
педагогического института жинағында, кейін жеке жарық көрген.
Баяндама алғысөз; халық әдебиетінің мазмұны; қазақ халық әдебиетінің
классификациясы; қазақ халық әдебиетінің үлгілері және қазақ халық әдебиеті
үлгілерінің сүйіктілері мына басылымдарда жарияланды деген бөлек-бөлек
тараулардан тұрады.
Алғы сөзде ғалым болашақта қазақ халық әдебиетіне зерттеудің ауқымды
бағдарламасын жасайды. Оның маңызы мен ауқымдылығын түсініп, өзі даярлаған
очерктің ықшам зерттеу екендігін ескертеді. Халел Досмұхамедұлының мақсаты
– қазақ халық әдебиетінің болмыс-бітімін хатқа түсіріп, қолдан келгенше
жүйелі де айқын классификациялап, әрбір бөлімнің мазмұнын ашып, бастау-
бұлақтарын анықтап және оның қазақ, орыс тілдеріндегі бар үлгілерін
көрсету[2,14].
Х.Досмұхамедұлы мынадай пікір-тұжырымарды айтады:
1. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ қауымының тұрмыс-
тіршілігі өзгеріске ұшырай бастады, ал бұл өзгерістер халық
әдебиетінің даму жолына да ықпалын тигізді.
2. Төңкерістен кейінгі кезеңде қазақ тұрмыс-тіршілігіндегі бұл
өзгерістер күрт қарқынды бола түсті. ХІХ ғасырдың аяғынан бастап
анық байқалған халық әдебиеті дамуының тежелісі, әсіресе,
төңкерістен кейін күшейе түсті. Осылайша барлық халық әдебиеті
сияқты қазақ халық әдебиеті де бірте-бірте тіршілігін тоқтатпақ.
Бұндай құбылыс басталды және ол қазақтардың мәдени дамуына кері
бағытта жүріп отырмақ -, деген[2,15].
Х.Досмұхамедұлы мұны айта отырып, бұл құбылысқа қарсы шара – халық
әдебиетінің барлық үлгілерін жинау мен хатқа түсіруді және оны қолайын
тауып, жаңа мәдени құрылысқа пайдалана білуге шақырды.
Фольклордың кейбір түрлері уыстан шығып бара жатқанын, көнекөз
жыршылардың да азайғанын Халелге дейінгілер де айтып кеткен. Көне наным-
сенімдер туралы мәліметіміздің аз екенін де бүгін де сезінеміз.
Х.Досмұхамедұлы фольклорлық шығармалардағы авторлықтың үш түрін
айтады.
1. Ұжымдық (коллективтік);
2. Шығарма тұңғыш кімнен жазылып алынса немесе нұсқаның соңғы
жеткізушісіне таңылу шартты түрде екенін;
3. Өз шығармасын автордың өзі хатқа түсіргендер немесе басқа біреулер
жазып алған өз шығармасын түзету. Бұл қазақтың жазба әдебиетінің
басы деп білген[2,30].
Х.Досмұхамедұлы халық әдебиетін, негізінен, өлең сөз түрінде келеді деп
қабылдаған. Проза жанры бар деп айырып айтпаса да, оған қатысты кейбір
түрлерді атаған.
Хикая дегеніміз – ел өмірде бар деп сенген неше түрлі жезтырнақ, үббе,
албасты, күлдіргіш, жалғыз көзді дәу, шайтан, пері, дию сияқты нәрселер
туралы діни нанымға негізделген әңгімелер[7,95]. Халел Досмұхамедұлының
мазмұндамасында осы анықтамада аталатын мифологиялық құбылыстардың біразы
аталады. Тек бұл топқа бақсы мен аруақтың қосылып кетуі бар. Бақсы мен
аруақ киелілер санатына қосылғандықтан ба, Х.Досмұхамедұлы хикаядағы
кейіпкерлердің тигізетін зияны мен пайдасы бар деп қарауы, әрине, дұрыс
бола қоймас. Хикая адамның өмір туралы түсінігі мифтік санадан ажырай
бастаған кезде, қоршаған ортада кездеседі деген зиянкес құбыжық-
құбылыстарға қарсы тұра алатын адамдардың бар екеніне сенуден туған, оқиға
көбіне солай баяндалады. Жалмауыз кемпір образы ертегі кейіпкері ретінде
қабылданғанымен, оның хикаяға қатыстылығы да жоққа шығарылмайды[18,135].
Ғалым Х.Досмұхамедұлы аңыздың қазақ фольклорында саны жағынан аса
мол, мазмұны алуан түрлі екенін аңғарған. Өзге фольклорлық шығармаларға
қарағанда, аңыздың жанрлық ерекшелігі – тарихқа қатыстылығын көрсетеді.
Аңыздар түрлі тарихта аты белгілі кісілерге, жекелеген құбылыс, қала,
қорымдарға және т.б. әлдебір ру, ата не тұтас тайпа немесе қайсыбір
уақиғаларға байланысты болып келеді,- деп анықтама береді[2,26]. Оның бұл
ойы бүгінгі ғылыммен үндес.
Қазақ аңыздарын тарихи және топонимикалық деп екіге бөліп
қарастыруымыздың өзі шартты болғандықтан, Халелдің мұндай жікке салып
айтпағанын кемшілік көруге болмайды. 1991 жылы Аламан жинағын
құрастырушылар Бұхарадағы Көгілташ медресесінің салынуы туралы әпсана деп
тақырып қоя отырып, кітап соңындағы түсінікте предание, аңыз деп
көрсеткен. Яғни, терминге мән бермеген. В.В.Бартольду – Туркестанские
друзья и почитатели жинағында ғалым Х.Досмұхамедұлы
мұны легенда деп жазған.
Қазақтың фольклорлық прозасын жүйеге түсіру барысында легенда ұғымын
ғалым С.Қасқабасов әпсана-хикаят терминін лайық көрген. Әпсана-хикаяттың
мақсаты – баяғыда болған немесе болды деген бір керемет оқиғаны, іс-
әрекетті немесе жағдайды көркемдей баяндау арқылы тыңдаушыға ғибрат
беру[7,153]. Халел легенданың мазмұнын жер мен көктің жаратылуы,
жұлдыздардың (Темірқазық, Жетіқарақшы, Үркер т.б.) пайда болуы, Алаңғасар
алып туралы, топан судың қаптауы т.с.с. әртүрлі әңгімелер[2,26],-деп
жазғаны мен жүйелеу кестесіндегі легенданың бір бөлек, космогониялық
әңгімелердің бір бөлек жазылғанына қарағанда, автордың тарапынан болса да
әйтеуір, бір асығыстық бар. Мұндай сәйкеспеушілік батырлар жыры, тарихи
өлең деп бөліп айта отырып, жүйелеуде тарихи өлеңнің жоқтығынан да
сезіледі.
Х.Досмұхамедов он екі жылдық есеп – мүшел – оның ішінде жыл мезгілі,
ай, апта, күндері, олардың шығуы мен мәні туралы әңгімелерді бір жанр деп
есептеген. Бірақ Мүшел, Хайуанаттардың жыл басына таласуы деген
шығармалар этиологиялық ертегілердің қатарына жатады[2,27].
Бата, алғыс пен қарғыс Қазан төңкерісіне дейін-ақ көзі ашық
адамдардың назарына іліккен. Әдебиетші-ғалымдардың зерттеулерінен халық
арасында бата беруші арнайы маманданған адамдар болған. Оларды батисты
(сказатели бата) деп атайды. Басқалардың айтатын бата сөздері сол
кісілердің аузынан тараған.
Халықтың салтында бата беруші – ақсақал, жасы үлкен кісі, ер адам
болуы, негізінен, шарт. Батырлар жырынан бата беруші аналардың да болғанын
көреміз.
Ахмет Байтұрсынов: Бата – біруге алғыс бергенде айтылатын сөз. Батаны
ақсақал адамдар айтады. Батагөй шалдар – басы бар табақты татуға алып
келгенде де, асты жеп болғанда да бата қылады. Көбінесе, бата тамақ жеп
болған соң істеледі,- деген[19,256].
Халел Досмұхамедұлы батаны іштей екі түрге бөлген: 1. Белгілі би,
ақын не зергер – атақты адамдардың батасы. 2. Ас-дәмге, дастарқанға
берілетін бата[2,21]. Егер құрметті мейман белгілі бір шаңыраққа ат басын
тіресе, оған арналып қой немесе тай сойылады, қонақасы беріледі. Сойыс малы
қонаққа көрсетіледі. Себебі, ол малдың күйін, дені таза екендігін көреді.
Содан соң бата жасайды. Бата сөзде үй иесінің сау-саламат болып, бәле-
жаладан амандығын тілейді,- деп анықтайды А.Байтұрсынұлы[19,257].
Оң бата мен алғыс немесе теріс бата мен қарғыс бір болмауы керек.
Олардың өзіндік ерекшеліктерін Болат Бопайұлы Қазақтың алғыстары мен
қарғыстары хақында мақаласында айтып өтеді[20,61].
Шежіре аңыздар тобына қосыла отырып, тарихи адамдар мен оқиғалар
туралы шындыққа бағытталған әңгімелер мен олар туралы көркемдік типтендіру
тәсілдерін де сақтаған. Атап айтқанда: 1. баяндалып отырған оқиғаның дәл
қалай болғанын ешкім білмейді, ол кезді ешкім көрмеген; 2. тек болған оқиға
емес, онда халық арманының елесі, осылай болса екен дегеннен туады.
Халықтың неше ғасыр бойы рухани азығы болғандықтан, шежіреде адамдардың іс-
әрекеттерін талқыға салынып, қоғамдық-заңдық қызмет те жүктеледі.
Шешендік сөз бен шежіренің эстетикалық қызметінен идеологиялық
қызметі басым болғандықтан, ол жанрларда ешқандай қиял-ғажайып қоспа болған
жоқ,- деп есептейді С.Қасқабасов[7,28].
Шәкәрім Құдайбердіұлы түрлі шежірелерді салыстыра отырып, тарихи
нақтылықтар іздейді. Сондықтан шежіредегі фольклорлық сарындарды ертегі
сықылды сөздер деп қабылдаған[21,7]. Ахмет Байтұрсынов та шежірені бір
жерінде рас болған оқиғаны сөйлесе, екінші жерінде тек жұрт аузындағы әуезе
болған өтірік-шынды әңгімелерді сөйлеп кетеді,- деп түсінген[19,214].
Шежіредегі ертегі сықылды немесе өтірік-шынды сөздер ру, тайпалардың шығу
тегіне байланысты тараған мифтік әңгімелер. Сондықтан шежіредегі қиял-
ғажайып қоспа ертегімен салыстырғанда бөлек. Ертегіде қиял-ғажайып
көркемдік мақсатта қолданылса, шежіреде ол адамдардың бір кездегі сенімінен
қосылған белгі. Сөзімізге дәлел үшін Әбілғазы баһадүрдің Түрік
шежіресіндегі Фольклорлық сарындарды анықтап көрелік:
1. Адамның ерекше жаратылысы:
а) Құдайтағала өзінің құдіретімен ол топырақты қамыр қылып, одан
адамның суретін жасап, отыз тоғыз күн Мекке мен таифтың арасына қойды
[2,10-11 б.б.].
ә) Оғыз қағанның дүниеге келу баяны [2,16б].
б) Қиян нәсілінен Құрлас руынан Алаңқо деген әйел ерсіз үш ұл туды.
... Сол үш ұлдың нәсілі ғажайып көп балды, оларды Нирун деді, мағынасы
– пәк нәсіл, түрікше айтқанда, ару тұқым деген болады. Бұл есімді
қою себебі – монғолдардың түсінігі бойынша, бұл үш ұл нұрдан жаратылды
деген ойлар еді [2,39-40 б.б.].
в) Шыңғыс хан дүниеге келгенде, бір қолын жұмып туады. Кіндік шешесі
қолын ашып қараса, бір уыс қан көрді [2,51б.].
2. Ғажайып күштерге, киелі адамдардың сөзіне сену:
а) Қонқамар руынан Меңлік ечекенің ұлы Көкше деген бар еді, халық оны
Тәңірінің беті дер еді. Сол келіп, Маған Тәңіріден ишарат болды,
Темучинға бар, елге, халыққа бұ күннен соң Темучин демесін, Шыңғыз
десін, жер жүзінің патшалығын Шыңғызға, оның балалары мен тұқымына
бердім деп айтты,- дейді [2,59б].
ә) Хан Шыңғыс жерленген соң ол жерге қалың ағаш пайда болды, оқ
атса, өтпес еді [2,92б].
б) Үкідай қағанмен бірге Қытайға аттанған Толы ханның жолда кездескен
жау қолын сиқыршы бақсылардың көмегімен бөгеуі.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының Қара месінен табылған шежіре де халық
сенімін көрсетеді. Мұнда әулие, қожалардың қасиетіне сенген ислам
дінінің әсері бар. Одан бөлек бұл аңызда:
- құтты қонаққа сену (перзентке зар болған Орта жүздің атасы
Жанарыстың 6 ұл көрген себебі);
- туысы ерекше ұрпақ әкелетін әйелдердің дене бітіміндегі
ерекшеліктер (Алдажұман бай мен Қаракесек Келдібектің әйелдері);
- астамшылықпен артық сөйлеген, ақырында, 17 ұлдан айырылған
Бертістің жағдайы;
- атақты батыр Қабанбайдан бата сұрап, Жидебайдың одан қызыл түлкі
алуы – мұның бәрі фольклорлық сарындар.
Сонымен, Х.Досмұхамедұлының Әрбір қазақ өз руын, атасын 7-10 буынға дейін
таратып айтып бере алады. Ақсақалдардың ішінде ерекше зеректері көптеген
рулардың, тіптен, бір жүздің немесе үш жүздің, басқа да туыстас түрік
жұрттарының шежіресін тарқата алады деген түсінігі бүгінгі күнде
фольклоршылардың нақты зерттеулеріне айналып келеді.
Үгіт өлең деп бөліп айту Х.Досмұхамедұлының да, А.Байтұрсынұлының
да, С.Сейфуллиннің де еңбектері бар. С.Сейфуллин мұны үйлену салтына
байланысты қызға жұбатумен бірге айтылатын үгіт өлеңі болады деп айтқан.
Халел Досмұхамедұлы мен Ахмет Байтұрсынұлының бұл өлеңдерге беретін
мағыналары ұқсас – ақыл айтқан, жол көрсеткен, жөн сілтеген мағыналы
өлеңдер[2,26].
Х.Досмұхамедұлы Асан қайғыны болжал өлеңнің атасы деп есептейді. Ал
М.Әуезов болжал әдебиетті өз алдына жеке түр ретінде бөлмеген, сондықтан
оның Асаны 100 жылға созылған зар заман дәуірінің аясына енген. Бірақ:
Қалың қазақтың ішінен: Не болады? деген сұрақты, ең алдымен өзіне қойған
Асан. Содан кейінгі заманда шыққан жақсының барлығы да сол сұрақты мың
қайтарып айтқан, бірақ ешбірі жауап беріп, шешу айта алмаған[5,200]. Енді
бір жерде: Алғашқы рет келешек заманның құбыжығын сезіп, тұспалмен белгі
беріп, болжал айтқан Асан қайғы,- дейді[5,201]. Асан қайғы М.Әуезов
айтқандай, зар заман ақындарының басы бола ала ма? Әлде қазақ
фольклорындағы болжау әдебиеттің басы бола ма – бұған әлі де арнайы
зерттеулер қажет сияқты.
Х.Досмұхамедұлы болжал өлеңдер деп атай отырса да, негізінен, зар
заман ағымына тән ерекшеліктерді оған қосқан. Мәселен, Болжал әдебиеттің
негізі мазмұны қазақ халқының болашақ баянсыз тағдыр-талайы болып табылады:
жер тозады, жайлау тарылады, ауа райы, табиғат қаталданады, адамдар
кедейленеді, мінез-құлық өзгереді, жаман ғадеттер молаяды, бір сөзбен
айтқанда, қазақ елі мен жері өзгеріп, азып-тозады[2,26]. Қазақ
фольклорында болжал әдебиеттің түрі бар ма, әлде ол жыраулық поэзияның бір
ерекшелігі ретінде ғана есептеле ме – бұны әдебиетші-ғаымдар арнайы
зерттелуі қажет дүние деп есептейді.
Х.Досмұхамедұлы фольклорлық шығармаларды 46 жанрға бөліп, үлкен кесте
жасаған. Олардың бәріне дерлік мазмұндық сипаттама береді. Диплом жұмысына
лайықтап тек бірнеше жанрға ғана тоқталу керек деп есептелінді.
Билер сөзі және билік сөз атты еңбегінде ел жадында жұрт көңілінен
шығатын сөздер ғана сақталған. Биік мемлекеттік парасатты Төле Әбдібекұлы,
Қаз дауысты Қазыбек Келдібекұлы, Әйтеке Байбекұлы сөздерінің халық
зердесінде сақталуындағы үш сарынды белгілі фольклоршы ғалым Р.Бердібай
былай анықтаған:
1. Өздері араласқан билігінің, үлкенді-кішілі әрекетінің бәрінде
ел мүддесін өз бастарының мүддесінен жоғары қойған;
2. Елдік мәселелерді шешкенде, ауыл, ру көлемінің деңгейінде
қалмай, адамдарды жеке басының қасиетіне, кісілік дәрежесіне
қарап бағалаған;
3. Ұлы билер қандай дау, жанжалға төрелік айтқанда, ешқашан
әділдік таразысынан аттамаған[22,304б].
Билер институтына түгел жоғары бағамен қарауға болмайды. Билердің
ішінде де тар ойдан аса алмағандары кездесетіні де бар. Шоқан Уәлиханов:
Би атағын беру қазақта халық тарапынан бір сайлау арқылы немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz