Шығыстық ақын - шайырлардың қазақ әдебиетіне жасаған ықпалы
КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ГУМАНИТАРЛЫҚ-ТЕХНИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
ТІЛ ПӘНДЕР КАФЕДРАСЫ
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛГЕН КҮНІ: __________2007ж.
КАФЕДРА МЕҢГЕРУШІСІ:________________ Жүсіпов А.Е.
Бейсенова Қарлығаш Теңесқызы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: Шығыстық ақын - шайырлардың қазақ
әдебиетіне жасаған ықпалы
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІ: филолог. ғ.к. Еркегүл Арыққара
Көкшетау қаласы, 2007 жыл
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3 - 7
І. Шығыс шайырлары және шығыс әдебиеті дәстүрінде жазған қазақ ақындары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Шығыс әдебиетінің белгілі
өкілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8 - 16
1.2 Абай және шығыс
әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
- 42
1.3 Ақыт Үлімжіұлы Қарымсақов (Алтайский). Оның дастаны ... .43 - 47
II. Шығыс әдебиетiнің жанрлары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.1 Шығыс әдебиетiндегі өлең өлшемінің құрылу тәсілдері ... ... .48 -
49
2.2 Әл-Фарабидің Өлең
кітабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50 - 54
2.3 Дастандар – халық эпикалық поэзиясының алтын қазынасы ... .55 - 64
ІІІ. Қорытынды
сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 65 – 67
ІV.
Сөздік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
V. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...69 - 70
К І Р І С П Е
Шығыс әдебиетінің классикалық үлгілері қазақ тілінде жасалған
нұсқауларымен ежелден келе жатқан терең тамырлы қарым – қатынасы бар екені
белгілі.Осы шығармаларды зерттеу, оларды сын көзімен сұрыптай отыру
игілікті істердің бірі. Сондықтан шығыстық желіске жазылған туындыларды
көпшілікке кең таныстырудың жөні бар. Көптеген дастан- хиқаялар, қисса-
жырлар бірінде таза еркін махаббатты, жан дүниесінің пәктігін, ізгілікті,
адамгершілікті, бостандықты армандаған жастарды, кейбірінде елдің намысын
қорғаған, теңсіздікке қарсы шыққан, өнегелі азаматтарды суреттеген.
Шығыс әдебиетінің туыстас халықтар әдебиетіне жасаған ықпалы
туралы әңгіме қозғаудың реті келіп тұр.
Осы шағын зерттеу жұмысымда шығыс әдебиеті мен қазақ
әдебиетінің байланысын шығыстық шайырлардың желісі арқылы жазылған
шығармаларды талдау кезеңінде өзімнің ой- пікірлерімді білдіргенді жөн
көрдім. Қазақ әдебиетінде шығыс әдебиетінің әсеріне берілген ақындардың
ішінде Абайдың орыны ерекше болып тұр. Сол себептен тақырыпты ашқанда
Абайдың шығармаларына көбірек тоқталдым. Шығыс эдебиетінің
зерттелмеген салалары көп. Бұл тақырып өте қызықты және маңызды.
Тағыда бір айтуға келетін жағдай: жалпы түркілік тілдің бір
нұсқасы есебінде өз әдеби тілі, оның көркем әдебиет стилі, ғылыми стилі
және іс қағаз стилі Алтын Орда дәуірінде қалыптаса бастаған еді. Алтын Орда
дәуірінде бай әдебиет жасалды. Оған Құтб, Сайф Сарай, Әли, Сиди Ахмед,
Рабғузи, Хусам Хатиб сияқты ақын-жазушылар, Әбу Хайан ибн Муханна сияқты
ғалымдар ат салысқан. Біздің заманымызға жеткен жазба нұсқаулардың
негізгілері: "Мұхабатнама", "Хұсрау мен Шырын" ( авторы – Низами, ал Құтб
парсы тілінен түркі тіліне аударған),"Гүлистан би-т Турки" (авторы Сайф
Сараи 1391 жылы парсы тілінен түркі тіліне аударған) дастандары. Алтын Орда
ақындары Әли "Қисса Жүсіп", Хусам Қатиб "Жұм - жұма", Саид Ахмед
"Тайшукнаме" шығармаларын жазған. Алайда бұлардың тілдік, стильдік
поэтикалық ерекшеліктері жете зерттелген емес. Зайырлық мазмұндағы
шығармаларымен қатар, Алтын Орда дәуірінде діні мазмұнды аудармалар да
пайда болған. Тағы бір шығарма "Наһдж ул –Фарадис" деп аталады. Қазақша
аудармасы - "Фарадис бейітіне апаратын жол" .
Авторы Махмұд ибн Әли. Еңбек Алтын Орданың астанасы – Сарай қаласында
жарық көрген. Төрт жүз қырық төрт беттен тұратын бір қолжазбасы Стамбулда
сақталады. Алтын Орда дәуіріндегі әдеби ескерткіштердің қай- қайсысы да
қыпшақ - оғыз тілінде жазылған. Қазақ тілі қыпшақ тілдерінің бір тармағы
болып есептелетіндігін ескертсек, Алтын Орда дәуіріндегі әдебиетті де
қазақ әдебиетіне ортақ мұра деп қарастыру әбден орынды. Сол себептен
осы жұмыстың бір тарауы Құтбтың "Хұсрау мен Шырын " дастанына арналады.
Қыпшақ даласынан шыққан ұлы ғұламалардың бірі - Әбу Наср Мұхаммад
ибн Тархан ибн Узлағ Әл- Фараби ( 870, Отырар қаласында туған). Тарихи
деректер бойынша жетпіске жуық тіл білген, жүз алпыс төрт трактат жазған.
Ол әмбебап музыкант та болған. Әл- Фараби өзінің
"Риторика", "Поэзия өнері туралы", "Бақытқа жол сілтеу" деген еңбектерінде
эстетикалық мәселелерге қоңіл бөліп, көркемдік, сұлулық, бақыт,
мейірбандық туралы ұғымдарының негізін дәлелдеп берді. Қазіргі кезде
Алматыда фарабитану орталығы құрылған. Әл – Фарабидің мұрасын аудару,
зерттеу, насихаттау жұмыстары жаңа, тың бағыттар бойынша жүргізіледі.
Қазақ әдебиетінің өлең жазу саласында ұлы ғұламаның
еңбектерінің негізгі қағидалары қолданған. Әсіресе, Әл – Фарабидің
философиялық ой пікірлерінің ықпалы Абайдың шығармаларында белгіленген.
Жазба әдебиетінің қазақ топырағында жаңаша үлгіде өркендеп кемеліне келген
тұсы - Абайдың әдеби шығармашылығы.
Абайдың көркемдік дәстүрлері ХХ ғасырдың бас кезінде Шәкәрім
Құдайбердіұлы жалғастырған. Әкесінен жастай жетім қалып, немере ағасы Абай
Құнанбайұлының қолында тәрбиеленген. Бұл жағдай Шәкәрімнің дүниеге
көзқарасының қалыптасуына, ақындық шеберлігінің шындалуына зор әсер
етті. Абайдың реалистік дәстүрлерін жалғастырып, этикалық жанрдың дамуына
үлкен үлес қосқан Шәкәрім Құдайбердіұлы Физулидің "Ләйлі - Мәжнүн"
дастанын Назира үлгісімен жырлады.
Шығыстың көп ақындарының шығармаларына ғашықтық дастандар өзек
болған. Дастандардың сюжетін арқау еткен қазақ ақындарын атау керек.
Сондықтан Ж. Шайхысламұлы, Ш. Жәңгірұлы, Т. Ізтлеуұлы туралы әңгімеледік.
Шығыстың әйгілі шығармаларын насихаттаған әдебиетшілер кітаби ақындар деп
аталған. Оған Шығыс дәстүріне таза еліктеп қана қоймай, өз ортасының,
уақытының әдеби эстетикалық талғам - тілектерін де ескерген.
Шығыстану саласында зерттелмеген мәселелер көп. Әли күнге дейін
зерттеушілер шығыстық эпостық жанрлардың ерекшеліктерін толық айқындаған
жоқ. Бірақ қазақ халқының атақты ақындары шығыстық бай әдебиетінің
желісімен жазса да, олардың шығармалары өзіндік көзқарасын көрсете алған.
Сондықтан қазақ ақындарының дастандары өзгеше түрде жасалған. Шығыс
әдебиетінің ықпалымен ХII- ХV ғ. Қыпшақ даласындағы түркі халықтарының
әдебиеті мен мәдениеті мүлдем жаңа сапалық дәрежеге көтерілді.
Шығыс "адамы едім","мұсылман едім" әр уақытта да Абай терең,
даналықпен толғайтын ақындардың өзі болған. Сыртқы өмірдің у қосып тартып
жатқан сыбағасы бар. Өз ішінде, қалыптанып толған сыншы ақылдың, бұны
табынан ұзатып әкететін жалғыздығы бар.
Абай өлеңді өз жүрегінің тынысы сияқты қылып алған. Орыс,
шығыс ақындардың өлеңдерін қазақшаға аударса, барлығын да өз жүрегіне
түсінікті, өз халіне жанасатын, өзінің әлеуметтік мұң-арманына тапкелетін
және қиялына үйлесетін, ерекше бір жақындығы болғандықтан аударады.
Аудармалар ақынның өз жүрегінен толқып шыққан қайғылы шердің бір айнасы,
тынысы болады.
Кезі келгенде айта кету керек, Абайдан қалған аудармалар тегіс
бірдей емес. Кейбірін, мысалы, Крылов мысалдарының көп жерін немесе
Лермонтов өлеңдерінің бірқатарын ақын дәл аударады. Сонымен қатар сол
Крылов, Лермонтовтың және әсіресі Пушкиннің "Евгений Онегинін" әдейі бір
кең толғаумен өзінше еркін жырлап жеткізеді. Ол аударма ғана емес. Европа,
Шығыс әдебиет тарихында көп ғасырлар бойында тәжірибеде болған сарын
қосу сияқты бір жол . Алдынғы ақын сезіміне, әңгімесіне, ой толғауына
сүйсіне отырып, өз ішінде де соған үндес коғамдық сыр шығарып, қосыла
күңіреніп, қатар шабыттанып кетеді. Бұл түрдегі сезім ойларды өзгерте
жырлауы әдейі істелетін, өзіндік тумаларға жақын боп шығады.
Сондықтан бұл алуандас ақындық еңбегінің кейбіреулерін құр аударма
деп қарамай, Пушкин, Лермонтов, Байрон сарынымен жазылған шығармалар деп
тану керек.
Абай айтуынан тараған осындайлық жаңа, соңгы әңгімелерлің
ішінде өз уақытында жаңа болған "Мың бір түн", "Шаһнама", "Бақтажар",
"Ләйлім-Мәжнүн", "Қөрұғлы сүлтан" сияқтылардан басқа, орыс пен европаның
да талай романдары болады. Абайдың айтқанынан тараған А. Дюманың "Үш
мушкетері", "Он жылдан соңғысы", "Король қатын Маргосы", Лесаждың "Ақсақ
французы" ("Хромой бес"), онан соң Америка, Африка жабайылары ортасында
күн кешкен "Жәһанкездер" жайындағы романдар да көп айтылатын болған. Абай
тәрбиесінің тағы бір ерекшілігі өзін шығыс "адамы едім", "мұсылман едім"
деп, дін тұсауына бағындырмаған.
Шығыс халықтары әдебиеттерiнiң өзара байланысы және бiр-бiрiне
жасаған игi әсерi әр түрлi. Солардың бiрi – көркем шығармалардың
адамгершiлiк мазмұн-мағынасын, оқиға желiсiн, жазу - өрнек тәсiлдерiн
түсiне, өрбiте, өсiре қабылдау болып табылады. Соның айқын дәлелi ретiнде
Рудаки, Фирдоуси, Низами, Физули, Новаи, Саади, Хафиз, Жәми шығармаларын
қазақ ақындары өзiнше дамыта жырлап, тыңнан толғап, нәзира дәстүрiмен,
халық арасына таратқан нұсқаларын айтуымыз ләзiм. Атақты Абайдың өзi
шығыстық желiске Масғұт, Ескендiр, Әзiм дастандарын жазған болатын.
Шығыстық жетi жұлдызының бiрi – Фирдоусидiң жер жүзi мәдениетiнiң алтын
қорына, асыл қазынасына айналған Шаһ-наменiң қазақ арасына тарау жолы әрi
ұзақ әрi қызық емес пе? Сондай-ақ, араб, парсы, Үндi аңыз-ертегiлерiнен
келген Мың бiр түн, Тоты-наме, Жүсiп-Зылиха, Сейфүлмәлiк, Атымтай
жомарт, Мұңлық-Зарлық, Бозжiгiт, Шәкiр-Шәкiрат, Иранғайып шаһ
Ғаббас сияқты лирикалық, батырлық, ғашықтық дастандардың, хикаялардың
қазақ топырағында қайта түлеп, жаңарып, бай ауыз әдебиетiмiзбен тамырласып,
тоғысуы да жоғарыда түйiндеген пiкiрiмiзге дәлел.
Қазақ әдебиетiне әсер-ықпалын тигiзiп, оның өсiп-өркендеуiне елеулi
үлес қосқан шығыс әдебиетiмен байланысты зерттеу – игiлiктi
мiндеттерiмiздiң бiрi.
Шығыс елдерiнен келген туындылардың көпшiлiгi әлi күнге дейiн жарық
көрмей, жөндi зерттелмей келдi. Ендiгi жерде бұл саладағы көптеген
нұсқаларды терең зерттей отырып, олардың көркем де құнды үлгiлерiн
жариялап, халқымыздың асыл қазынасына айналдыру керектiгi бұрыннан ақ
айтылып келе жатқан болатын.
О басында Дештi Қыпшақта кең тараған, кейiн қазақ, башқұрт, татар,
өзбек халықтарына мирас болып қалған, сюжетi шығыс халықтарының көбiне
ортақ дастандардың бiрi – Бозжiгiт. Жырдың қазақ арасына өте көп жайылған
және ең көне нұсқасы – 1842 жылы жазылып алынып, 1870 жылы академик В. В.
Радловтың жинағында жарияланған. Мұнан кейiн Бозжiгiт он үш-он төрт рет
жеке кiтап болып басылып шыққан. Шығыс зерттеушiсi, ғалым Н. Ф. Катановтың
қазақ кiтаптары жайында сол кездiң өзiнде жариялаған бiр мақаласында
Бозжiгiт дастанының 1896 жылғы басылымы 10 мың дана болып шыққаны
хабарланады.
Қазақ фольклорын жинаушы А. В. Васильев Бозжiгiт жырын Дала уалаяты
газетiнде, Тургайская газетада бастырып, 1901 жылы орыс, қазақ
тiлдерiнде қатар жариялады.
І. Шығыс шайырлары және шығыс әдебиеті дәстүріндегі жазған қазақ ақындары
1.1 Шығыс әдебиетінің белгілі өкілдері
Шығыс классикалық әдебиетiнiң ғажайып үлгiлерi XIII-XV ғасырларда ұлан-
ғайыр қыпшақ даласына кеңiнен тараған едi. Фирдоуси, Низами, Сағди сияқты
есiмдерi әлемге мәшһүр Шығыс ақындарының шығармаларын Алтын Орда, орта азия
түркiлерiнiң сол кездегi әдеби тiлiне көптеп аудара бастады.
Әдеби үлгiлердiң тақырыптық, идеялық сарындары жағынан болсын, оқиғаны
суреттеуi, түрлi ақындық тәсiлдерi, көркемдiк ерекшелiктерi жөнiнен болсын,
қазақ халқының ауыз әдебиет нұсқаларымен орайласып, үйлесiп келетiндерi аз
емес. Бұл дастан, жыр-хикаялардың бiрiнде еркiн махаббатты, жан дүниесiнiң
пәктiгiн, тазалығын, iзгiлiктi, адамгершiлiктi, бас бостандығын аңсаған
жастар бейнесi суреттелсе, кейбiрiнде ескi әдет-ғұрып салтсанадан туған
қайғы-қасiреттi, теңсiздiктi, күйiнiш-сүйiнiштi суреттеу бар. Бұлардың
жақсы да таңдаулы үлгiлерi қазақ әдебиетiнде дастан мен оқиғалы хакаялар
түрiнiң дамуына әсерiн тигiзгенi айқын. Әйтсе де олардың бәрi бiрдей
идеялық көркемдiк жағынан бағалы тың туынды дәрежесiне көтерiле алған жоқ.
Дүние жүзiне мол танылған шығыстық классикалық әдебиет үлгiлерiнiң
қазақ тiлiнде жасалған нұсқаларынан қазақ әдебиетiнiң туыстас халықтар
әдебиетiмен тарихи тамырлас байланысын, ежелден келе жатқан терең тамырлы
қарым-қатынастарын байқаймыз. Ендеше осы нұсқалардың озығын саралап
зерттеу, сын көзiмен сұрыптай отырып, бүгiнгi заман тiлегiне жарайтындарын
жиi жариялап отыру алдымызда тұрған игiлiктi iстердiң бiрi. Осыған орай көп
жылдар бойына назардан тыс қалып келген шығыстық желiске жазылған
туындылардың таңдаулыларын оқырман жұртшылыққа таныстыруды жөн көрдiк.
Жинақтағы араб-парсы сөздерiнiң мағыналарын ашуға ғылыми қызметкер
Бақытжан Әзiбаева қатысты.
Ілияс Жүсіпұлы Низами.1141 жылы Ғанжі-Шәй өзенінің жағасында Бұрыңғы
деген жерде Әзербайжан халқының кемеңгер ойшылы, ұлы ақын дүниеге келді.
Низами өмір сүрген орта өзара феодалдық соғыс жорықтары мол бір ел мен
екінші ел қантөгіс қырғынға белшесінен батып, түріктердің үстемдігі мен
жорықтарына араб халықтарының Иран шаһының сап құрғанына Фарһадтың таза
махаббатын қарсы қояды. Низамидің Хұсрау мен Шырын дастаны гуманистік
рухында жазылған.
Низамидiң басты мақсаты – Хұсраудың қайта тәрбиеленiп, жақсы адам, әдiл
патша болуын сипаттап көрсету едi. Құтб автордың осы түпкi ойын дұрыс
түсiнiп, Хұсраудың психологиялық тұрғыдан қыпшақ даласына лайықты образын
сөз зергерлерiне ғана тән ғажайып шеберлiкпен жасап шыққан.
Дастандағы Фархад бейнесi ерекше назар аудартады. Фархад – еңбекқор
адам, ғалым, данышпан. Дастанда Фархад арұылы нғыз ғашық адамның бейнесi
жасалған. Оның Шырынға деген шынайы сүйiспеншiлiгi жiгiттiң жiгерiне жiгер,
күшне күш қосып, оны ерлiк iстерге шабыттандырады.
Фархадтың өлiмi оның жеңiлгенi емес, жеке басының трагедиясы болып
табылады. Ал Хұсраудың жеңiсi оның дәрменсiздiгi мен рухани жеңiлiске
ұшырауының белгiсi едi.
Патша тағы мен тәжi үшiн, мансап пен алтын үшiн өз әкесiн өлтiрген
шаһзадалар тарихта көп болған. Мұндай жиiркенiштi, қанды оқиғалар Алтын
Орданы билеген Жошы хан ұрпақтары арасында да кезiнде етек алған едi.
Адамдық қасиеттен жұрдай боған осындай жауыздардың типтiк бейнесi дастанда
Шеруя бейнесi арқылы көрiнедi.
Ол әкесiн өлтiрiп, патша тағына отырады. Бiрақ мемлекет iстерi, халық
жағдайы оны қызықтырмайды. Шынайы сүйiспеншiлiк сезiмi де оған жат,
түсiнiксiз нәрсе болып көрiнедi. Сөйте тұрып, Шеруя өзiнiң өгей шешесiне
ғашық болады. Шеруя бастаған залымдардың кесiрiнен бүкiл ел күйзелiске
ұшырайды. Ақырында Шырын да, Хұсрау да қайғылы қазаға душар болады.
Сөйтiп, Құтбтың қыпшақ-оғыз тiлiне аударған Хұсрау – Шырын дастаны
ұлы Низамидiң прогрессивтi ой-пiкiрлерiн бiлдiре отырып, сонымен бiрге XIV
ғасырдағы Алтын Орда мемлекетiнiң iшкi және сыртқы қоғамдық-әлеуметтiк
мәселелерiн де зор шеберлiкпен ашып көрсетедi.
Бұл дастанда дiни-мистикалық әдеби шығармаларға қарсы бағытталған осы
өмiрдiң нақты шындығы бейнеленедi. Ақын адамгершiлiкке, әдiлдiкке, ынсапты
болуға, туған жердi туған анаңдай жақсы көруге, қара бастың қамынан гөрi
халық мүддесiн қашанда жоғары қоя бiлуге, өнер-бiлiмдi игеруге, махаббатқа
адал болуға үндейдi.
Хұсрау-Шырын дастаны қазақтың лиро-эпостық жырларымен сарындас,
үндес, соларға мейлiнше жақын болып келедi. Мұны Құтб дастанының идеясы мен
мазмұны, композициялық құрылысы мен баяндау тәсiлдерi, көрiктеу құралдары,
т. б. толық дәлелдейдi.
Шығыс ақындарынан әзербайжанның атақты классигi Низами ғана өзiнiң
ескендiр-намасында жаңағы бұған дейiн жеткен екi тарау аңыздарды терiске
шығарады. Ол тарихи шындық бойынша Филикустың (Филипптiң) өз баласы етiп
жырлайды. Ескендiрдi, соңғы тапқан деректерiмiзге қарағанда, Абай Ескендiр
жайындағы аңызды, түгелiмен сол Низамидiң Ескендiрнамасынан алған.
Азербайжан ұлы классигiнiң ең зор поэмасы - Ескендiрнама сансыз көп
оқиғалардан, көп тарау, бөлiмдерден құрылған аса бай мазмұнды дастан.
Ескендiрдiң жоғарыдағы Даримен соғысқаны, онан соң азербайжан патша әйелi –
Нушабемен кездескенi, Ескендiр мен Хақан әңгiмесi, қытай, торан өлкелерiнде
жүрген сапарлары және терiстiк өлкедегi бiр ғажайып бақыт, молшылық, әдiлет
орнатқан елдiкке ұшырасуы – бәрi де Низамиде мол баян етiледi. Кейiн
Ескендiр терiстiк сапарына барып, Яжуждерге қарсы қорған соғады. Осы
алуандас толып жатқан шытырман оқиғалы, күрделi сюжеттер тарайды.
Ескендiрнаманың тағы бiрнеше тараулары сол Ескендiрдiң түн тарпына шеккен
сапарына арналады. Ол сапарға Ескендiр Әбулхаят суын (мәңгi тiрлiк беретiн
суды) iздеп барады.
Түн дүниесiнде, ұзақ қаранғылық сапарында, сан қиыншылықтар ортасында
қалың қолмен жүрген Ескендiрдi бастаушы Хызыр болады. Бұлар iздеген
Әбулхаят суын Хызыр жалғыз тауып, өзi iшiп, жуынып алады. Астындағы ақ боз
атын да әрi суарып, әрi суға шомылдырады. Бiрақ, ғажайып су ендi Ескендiрге
бiлдiрмек болғанында, ғайып боп жоғалып кетедi. Сөйтiп, бар мұсылман
аңыздарындағы мәңгi тiрлiк алған Хызырдың жәйiн Низами өз поэмасында
осылайша әңгiмелеп дәлелдейдi.
Сол түн тарапта жүргенде, кезу үстiндегi Ескендiрге сыры, жәйi мәлiмсiз
бiр жас кездеседi. Ол жас перiште деп айтылады. Сол жан Ескендiрге өзгеше
сыры бар кiшкентай тас бередi. Кейiн ойлансан, осы тастан көп сыр көресiң,
ой табасың, - дейдi. Түн тарапынан Ескендiрдiң барлық серiктерi неше алуан
қымбат, асыл тастар алып қайтады. Ескендiрдiң алғаны – жаңағы титтей тас.
Кейiн Ескендiр өзiнiң ойшылдарымен бiрге отырып, сол тасты сарапқа салады.
Тас таразыға түскенде, барлық өзге асылдың барлығын баса бередi. Оның
салмағына қарсы қандай қазына үйсе де бәрібір келмейдi. Осы күйге қайран
Ескендiрдiң қасына Хызыр келiп бiр уыс топырақты кiшкене тастың үстiне
тастай бергенде, тас жағы жеңiлдеп, аспанға көтерiледi. Сонда Ескендiр
өзгеден бұрын өзi ойшылдық танытып, топырақтан бiткен – топырақтан ғана
тойым табады деп, терең байлау жасайды.
Мiне бiздiң бiлуiмiзше Абай пайдаланып отырған сюжет Низами жазған
Ескендiрнаманың осы тұсынан алынған. Бiрақ, Абай дастанның бiлетiндерге
мәлiм, жаңағы әңгiменiң желiсiн Абай өзiнше өзгертiп, өсiрiп алған.
Низамидің бір күрделі шығармасы 1188 жылы аяқталған. Ол – Ләйлі –
Мәжнүн дастаны. Сюжеті – бұрыңғы араб тарихшыларының Иран, Орта Азия
халықтарының кітаптары мен аңыз-әңгімелерінде көп айтылып, көп тараған.
Низами ол әңгімелерді дамытып, өзінше дастан жасаған. Низамидің Ләйлі –
Мәжнүнін қазақ ақыны Қасым Аманжолов аударып, Ләйлі – Мәжнүнің хатынан
үзінді деп атаған.
Үш бу хатқа салдым өрнек,
Тіктім кесте шім жібектен.
Салдым өрнек оқып көр деп.
Шым жүректен - жан жүректен.
Уа, серігім, ізгі досым,
Уа, сақтаушым жанның сырын,
Жұбанышым, көңіл хошым.
Ақын ежелгі Шығыс поэзиясындағы бір философиялық қағидадан аса
алмайды. Махаббаттың азабын тартуға болады, бірақ қосылып, тағдыр жазу
қиын, - деп ой түйеді. Бұл дастанда ізгілік, адамгершілік, әділдік туралы
айту елеулі орын алады.
Низамидің есімі қазақ халқына толық таныс. Ақынның терең ойшылдығы,
асқан шебер ақындық шабыты оның шығармаларынан көрініп тұр.
Абай жастардың алдында тұрған зор мiндет – ғылым үйрену жөнiнде айта
келiп: Тегiнде, адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мiнез деген
нәрселерімен озады. Одан басқа нәрселермен оздым демектiң бәрi де
ақымақтық, - деп жастарға ұлы адамдарға елiктеу керектiгiн айтып, өзiнiң
Ғылым таппай мақтанба деген өлеңiнде:
Мұны жазған құл – бiлген құл,
Ғұламаһи Дауани,
Солай дептi ол шыншыл.
Сөзiн оқы және ойла,
Тез үйренiп, тез жойма.
Жас уақытта көңiл гүл,
- деп аяқталады.
Осындағы ғұламаһи Дауани кiм? Бұл Шығыстың ХV-ғасырда өмiр сүрген ұлы
ойшылы. Оның толық аты – Жалаладдин Мұхаммед ибн Асьад ас-Сиддиқии- ад-
Даввони.
Жалаладдин Дауани туралы мәлiметтерге сүйiнсек, оның шығармалары мен
өмiр тарихи тек көне кiтаптарда ғана кездеседi. Дегенмен, Батыс және Шығыс
ғалымдары ол туралы түйiндi пiкiрлер айтқаны белгiлi.
Жалаладдин Дауани Иран жерiндегi Казарун аймағының Даввон Қыстағында
1427-жылы дүниеге келген. Дауани философияда Фараби мен Әли ибн Синаның,
Насриддин Туси мен Ибн Мискавейтхтiң көзқарастырын қолдап, одан әрi
дамытып, бiрнеше трактаттарды дүниеге келтiредi.
Дауани көп саяхаттар жасап, Иранда, Индияда, Құшанда, Гилянда,
Табризде, Гератта жүрген кезiнде Абдрахман Жамимен кездеседi. Әли Кушчимен
шығармашылық байланыста және достық қарым-қатынаста болады.
Ойшыл өз шығармаларында парсының атақты ақиық ақындары: Жалаладдин
Румидiң (1207-1273), Хожа Хафиздiң (1004-1088), Саадидiң (1184-1292) өлең
үлгiлерiнен пайдаланған.
Дауани өзiнiң Ақлақи-Жалами (Жалами құлқы) философиялық негiзiнде
жазылған еңбегiнде адам мен перiштенi қатар қойып айтыстырады. Сол арқылы
ойшылардың пiкiрiн сарапқа сала отырып, ақыл иесi адамзатты перiштеден
жоғары қояды.
Дауани араб, парсы, ескi грек тiлдерiн еркiн меңгерген. Ол 1502-жылы
Ширазда дүниеден өткен. Жалаладдин Дауани ғылымның көп саласына қалам
тартқан. Зерттеушiлердiң, яғни, Мұхаммед Әли Табризидiң айтуы бойынша,
жүзден астам шығармалары бар екендiгi анықталған. Сондықтан болар, сол
кездегi дәстүр бойынша Косуми олэм (шексiз ғалым) деп аталған.
Ендi бiрер сөз Абайдың Дауаниге ұқсастығы туралы. Абай шығармашылығы
Шығыстық мәдениетiмен, әдебиетiмен тығыз байланыстылығы, одан үлгi алуы
жасырын емес. Ой сабақтастылығы мен пiкiр түйiндiлерi бiр арнаға түйiсiп
отырады.
Абайдың XII-ғасырдан бiзге жеткен түркi әдеби мұрасы Жүсiп Баласағұнның
Құдатғу бiлiк атты еңбегiмен таныс екенi жөнiнде деректер бар. Абай бар
асыл ойын жинақтап, саралап, өз халқына ұсына бiлген ақын. әдiлет пен
ақылды, имандылық пен инабаттылықты сыншыл ой елегiнен өткiзiп, адамдықтың
шыңы құлық категориясының бiлгiрi – Жалаладдин Дауани мен Абай еңбектерi
тiкелей жалғасып жатқан бiр дүние.
Адам жаны туралы Дауани Ақлақи Жалали еңбегiннiң 32-бетiнде, келе теб
рухоны (рухани ем) Бұл рухани әлем қалыпты жағдайды сақтайтын ғылым. Ал
iштей қынжылу барлық организмнiң ауруына алып келедi,- десе, Абай қара
сөздерiнде, өлендерiнде жан құмары, жан қуаты, жан азығы, т.б.
философиялық, психологиялық ұғымдарды өз жанымен сезiнiп, жанды тәнге бас
ұрғыздық деп, сезiмнiң нәзiк сырларын сабақтай түседi.
Жан құмары дүниеде немене екен? Соны бiлсең, әрненi бiлгендерiң, - деп
жұмбақтап, бiлмекке құмарлық деп шешуiн де өзi айтып өтедi.
Ақыл мен жан – мен өзiм,тән менiкi,
Менi мен менiкiнiңмағынасы – екi.
Мен өлмеске тағдыр жоқ әуел бастан,
Менiкi өлсе өлсiн, оған бекi,
- деп, жан адам сезiмiнiң патшасы, ақыл–ой оның көрiнісi деп ұқтырады.
Науаи Низамиддин Мир Әлiшер.1441-1501 - өзбек халқының ұлы ақыны,
ойшылы, мемлекеттiк қайраткерi. Шығармаларын түркi және тiлдерiнде жазған.
Науаидiң Хамса бестiк тобына енетiн Жақсылардың таңдануы, Фархад пен
Шырын, Ләйлi мен Мәжнүн, Жетi әлем, Ескендiр дуалы т.б. еңбектерiнде
адамзатты ынтымақ - бiрлiкке үндедi, адал еңбек пен абзал қасиетке, пәк
сезiм мен махаббатқа, әдiлдiк пен адамгершiлiкке шақырып, өзi тұстас және
кейiнгi ақындарға үлгi - өнеге болды. Көркем сөздiң бiрден-бiр шеберлiк
мектебiне айналды. Оны Абай да өзiне ұлағатты ұстаз санап, талантына бас
идi. Абайдың Әлифби, өлеңi, Иузи – рәушан көзi гәуһар..., һор болды
жаным ..., Көзiмнiң қарасы, Фзули, Шәмси, Сәйхали..., өлең – сөздiң
патшасы, сөз сарасы..., Ғашықтық тiлi – тiлсiз тiл т.б. шығармалары
Науаидiң Чар диуан, Хазоинул маони, Хайрат - ул аброр секiлдi
еңбектерiнде көтерiлген ой түйiндерiмен iштей қабысып, үндес келедi. Науаи
Хайрат аброр туындысында көркем шығарманың мәнi мен мазмұнына айрықша
көңiл бөлiп, сөздiң iшкi мазмұнына оның сыртқы құрылысы ерекше жымдаса
түсу керектiгiн ескертсе, Абай да:
Өлең – сөздiң патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тiлге жеңiл, жүрекке жылы тиiп,
Теп - тегiс жұмыр келсiн айналасы.
Омар Хайым – тәжік және парсы халықтарының орта ғасырларда өмір сүрген
ұлы ғалымы, көреген ойшылы, дарынды ақыны. Оның ғылыми зерттеулері
математика мен астрономияны жаңа сатыға көтерді, философиялық еңбектері
кейінгі ұрпақтардың ой-өрісін кеңейтті, ал өлеңдері поэзияның жаңа түрін
қалыптастырды. Ғалым Омар парсыша Хайым деп, арабша әл-Хайым деп аталып
кеткен. Хейям - араб тілінде шатыр тоқушы деген сөз. Оның әкесі мен
шешесі шатыр-палатка тоқып, керуендерге сатып, кәсіп еткен болу керек.
Хайымның нақты аты-жөні – Хиясэддин Әбілфатих Омар ибн Ибраһим ән-Нишаһури.
Нишаһури - Омардың ныспысы, туған жерінің аты. Бұл қала Иранның
солтүстігінде, Қорасан өлкесінде. Өз тұсында Нишаһур феодалдық қалалардың
бірі болған. Қытаймен, Үндістанмен, Орта Азия және Араб елдерімен айырбас,
сауда-саттық қатынастарын жүргізген. Онда кілем тоқу, жібек иіру, алтын мен
күмістен зергерлік бұйымдар жасау өнері болған.
Хайымның өмір сүрген дәуірі ел тарихында елеулі із қалдырған
уақиғаларға толы. Бұл кезде Иран мен Орта Азияда ислам діні орнығып,
қалаларда мешіттер салынып, араб тілі халықаралық ғылыми тілге айналған
еді, Иран мен Орта Азия жерінің көпшілігін қазына сұлтандары билейтін.
Қазына - қазақтың Қобыланды батыр дастанында айтылатын Қазан қаласы. Қазына
мемлекеті Махмұд Қазнауи (999-1030) сұлтанның тұсында бірталай жерлерді
басып алды, оның қызыл телпек киген әскерлері – қызыл бастар Үндістан мен
Қазақстанға қанды жорықтар жасап отырды.
Омар Хайым аса дарынды ақын болған. Бірақ ол әдеби еңбекті негізгі
кәсіп етпеген, Фирдоуси мен Сағди сияқты кесек шығармалар жазбаған. Анда-
санда көңілі келгенде қағаз қиқымына, кітаптың шетіне қысқа өлеңдер жазып
отырған. Хайым өлеңдері төрт жолмен шумақталып отырады, үшінші жолы дара
шығып, бірінші, екінші және төртінші жолдары ұйқасып келеді. Мұндай өлең
рубағи деп аталады, европа тілдерінде рубаи, рубаят дейді.
Рубаи – мазмұны бай, сөзі аз, тілі көркем, лирикалық өлең.
Рубайлар жүз жылдан бері зерттелуде. Олар жөнінде орыс ғалымдары
В.Жуковский, К.Смирнов, үнді ғалымдары С.Тиртха, парсы ғалымы М.Фуруги,
тағы басқалары ірі еңбектер жазған. Қазір Хайымның қолынан шыққандағы
даусыз рубайлардың саны 329.
Рубаи үлгісіндегі өлеңдер тәжік-парсы поэзиясында Хайямнан бұрын да
болған. Хайым рубаиды өлеңнің негізгі түрлерінің біріне айналдырған. Төрт
жолды өлеңдер басқа халықтардың да поэзиясынан орын тапқан.
Иса Байзақов бір өлеңінде былай дейді:
Ананың ұлдары еді осынша сый,
Фердауси, Омар Хайяям, шайыр Сағғди.
Жалпы алғанда, Омар Хайым қазақ оқушыларына ертеден таныс. Оның дінді
мысқалдаған атеистік өлеңдері бірталай қазақ ақындарына әсер еткен.
Сонымен қатар, қолда бар деректерге қарағанда Хайям еңбектерінде зор
қайшылықтар бар. Ол өнер – білімге жүгініп, ғылым шыңына шыға отырып, өзі
имам болады. Сөйте тұра дінді сынайды. Дүниені негізгі материя жеп танып
тұрып, материяны санаға тіркестіреді. Дүниетанудағы қайшылықтарына
қарамастан, Хайям тарихтан ерекше орын алған адам. Диалектикалық
материализмге жете алмағандығы үшін мың жыл бұрын өткен ғалымды кінәлау жөн
емес. Оның халық кәдесіне жарайтын құнды еңбектері ах емес. Совет
жұртшылығы оларды социалистік мәдениетті дамыту жолында толық пайдаланды.
Хайымның даңқты есімін құрметпен атайды.
1.2Абай және шығыс әдебиетi
Абай шығыс поэзиясына, сол тұстағы мәдениетiне келгенде де өзiндiк
бетiн сақтай бiлдi. Ол түпнұсқа арқылы (iшiнар шағатай тiлiндегi аудармасы
арқылы) араб - иранның бүкiл батырлық дiни эпосын, шығыстың Фердауси,
Низами, Сағди, Хафиз, Науаи, Фзули сияқты классиктерiн бiлдi.
Жас шағында ол қазақ өлеңiне ғаруз өлшемiн тұңғыш рет енгiзiп және
сол классиктердiң ақындық лексикасынан алынған көптеген араб-парсы сөздерiн
енгiзiп, үлгi ақындарға өзi де елiктеген едi. Кейiн, халық творчествосынан
искусствоның анағұрлым өмiрлiк берiк негiздерiн тауып, Абай шығыс
әдебиетiнен халық шығармалары - Мың бiр түндi, парсы мен түрiктiң халық
ертегiлерiн, халық эпосын жоғары бағалады. Ол әңгiмелеген Шаһнама, Ләйлi-
Мәжнун, Көроғлы поэмалары ел арасына кең таралды.
Өзiнiң творчествосында Абай осы жалған Шығыстың оянуымен бiрге бiр
қадам да басқан жоқ. Абайдың ақындық мұрасында, әсiресе, махаббат жайындағы
өлендерiнде, лирикалық толғауларында, Масұт атты философиялық -
моралистiк поэмасында Шығыс классиктерiнiң әсерi шүбәсiз екенiн көремiз.
Бiрақ, ол Шығыс поэзиясы классиктерiнiң кезенде болашаққа бет бұрған,
дамып, жаңа бiр нәрсеге айналуға мүмкiндiгi бар табыстарына ғана мұрагерлiк
еттi. Абай шығармалырындағы идеялық-көркемдiк мазмұнның реализмi, сезiм
шынайлығы, өмiрдi тереө бойлап сезiну, адам қатынастары мен дүниенi нақтылы
түрде қабылдау – дәстүрлi шығыс поэзиясының жаңа өмiр мен жаңа ұмтылуларын
бойына сыйғыза алмай, әлдеқашан тозған сипатарына мүлдем қарама-қарсы
өзгеше.
Абайдың орыс классиктерiне творчестволық жолмен келуi ақын қызметiнiң
әрбiр жаңа кезеңiнде жаңаша болып отырады. Крыловты аударғанда, Абай оның
мысал моралiн қазақ ғылымы мен түсiнiгiне сәйкестендiре, кейде өзгертiп,
өзгеше бiр нақыл сөз түрiне келтiрдi. Бiрақ Қанжар, Жолға шықтым бiр жым-
жырт түнде жалғыз, Теректiң сыйы, Жалау, Демон Үзiндiлерiн алсақ,
Лермонтовтан аударылған өлеңдердiң iшiнде өзiнiң дәлдiгi мен шеберлiгi
жағынан күнi бүгiнге дейiн бұлардан асқан аударма жоқ. Абайдың Пушкинге
көзқарасында бүтiндей бiр өзгешелiк бар. Евгений Онегин үзiндiлерi
аудармадан гөрi Пушкин романын шабыттана әңгімелеуге ұқсайды. Бұл ретте
Абай шығыс поэзиясында ертеден қалыптасқан нәзира үлгiсiн қолданып,
өзiнен бұрынғы ақындардың тақырыбы мен сюжетiн жанаша баяндайды. Мыс., бiз
Ләйлi мен Мәжнүн, Фарғадпен Шырын және Александр Македонский
(Ескендiр) туралы поэмалардың сюжеттерiн ертедiге тәжiк, азербайжан, өзбек
классигi Науаиға ұқсап, Александр (Ескендiр) мен Аристотельдi осы қайталау
планында жырлайды. Ұлы мұраны еркiн ақындық баяндаудың осы мәнерiн Абай
Евгений Онегин де қолданған.
Ескендiр Зұлқарнайын – ежелгi дүниенiң аса iрi әскери қолбасшысы,
мемлекеттiк қайраткерi. Македония патшасы Ескендірдің бүкiл саналы өмiрi
жаугершiлiкпен өткен. Әскери талантының қалыптасуына әкесi Филипп II ықпал
еткен. Ол Дунайдан Үндi өзенiне дейiн созылып жатқан ұлан - байтақ жердi
басып алып, үлкен мемлекет құрған. Алайда Ескендiр өлгеннен кейiн, өзара
алауыздық қырқысудар салдарынан мемлекет ыдырап құлаған. Ескендiрдi
мадақтаған қисса – дастандар Шығыс елдерiнiң көбiнде бар. Оны Шығыс
жұлдыздары Низами, Фирдаусилер де жырлап, көлемдi шығармалар тудырған.
Оларда Ескендiр 18 мың ғаламды билеген жер бетiндегi тендесi жоқ, әрi
батыр, әрi кемеңгер қолбасшы ретiнде суреттеледi. Ал, Абай Ескендiр
дастанын жазған. Онда Ескендiрдi мейiрiмсiз әрi тойымсыз қатал басқыншы,
каһарлы әмiршi тұрғысынан бейнелеп, оның басқыншылық саясатына сын көзбен
қарайды. Ақынның Бермеген құлға қайтесiң өлеңiнде соншама жұртты билеген
Ескендiрдiң бұл дүниеден өткенiн мысалға келтiрiп, өлмейтiн пенде жоқ
екенiн көңлiне медеу тұтады.
Жазылған жылы белгiсiз. Әрқайсысы 4 тармақты 42 шумақтан тұрады. Ең
алдымен бұл поэманың негiзiнде жатқан тақырыптың төркiн - тегi туралы бiраз
деректер айтып өтелiк. Шығыста Ескендiр, орыс пен Европа елдерiнiң атауынша
Александр – бар дүние жүзi халықтарының аңыздарында, ертегi, дастандарында
ерекше орын алған адам. Бiз бұл тұста тарихтағы Ескендiрдiң көпшiлiкке
мәлiм жайларына тоқталмаймыз. Аңыздар мен әдебиеттегi Ескендiр жәйi Абайдың
мына поэмасының тұсында бiзге тікелей жағын деректер бередi. Соларға
тоқтаймыз. Шығыс елдерiнде, әуелi Иранның аристократиялық аңыздарында
Ескендiр образы көп әңгiмеленген. Сол замандардан берi қарай Византия
аңыздарында да оның жәйi көп айтылады. Атақты Фирдоуси өзiнiң
Шахнамасында Ескендiрдiң туысын жоғарыда аталған Иран аристократтарының
лақабы бойынша баян етедi. Оны филикустың баласы емес, Иранның шахы –
Дараптың (Дари үшiншi Кадоманның) баласы дейдi. Ол бiздiң эрадан бұрын 110
– 335 жылдар арасында Иранда шахтың құрған. өзi Ахеменидтер әулетiнiң ең
соңғы әкiмi болады. Рум әңгiмесi де Ескендiрдiң туысын тарихтан өзгертiп,
аңызды әңгiмеше баяндайды.
Абай Шығыс әдебиетiндегi ұлы классиктер мол баяндаған күйге түгел
тоқтап,бағынып қалмайды. Ол аңызды өзінше, көп мазмұндық
жағынан өмiр шындығына жақындатып, реалистiк стильге бұрады. Ең алдымен
аңызды Европа тарихы мен мәдениетiнен өзi бiлген Александр Македонский
жайына қарай бейiмдейдi. Ескендiрдiң әкесi Абайда Филипп болып аталады.
Тарихтағыдай оның астанасы – Македония шәһәрi болады. Және де тарихтың дәл
деректер бойынша ертегiлiк Хызырдың орнына Ескендiрдiң тәрбиешiсi болған
философ Аристотель кiредi. Сөйтiп, адамдары мен олар арасындағы мiнез –
қатынастарға Абай тарихи шындықты негiзгi арқау етедi. Аңыздан бұрын тек
кiшкентай тас (Абайда кiшкене көз сүйегi) және оның өзгеше сыры ғана
сақталады.
Бұдан өзге Абайдың үлгi iздегiштiк, сыншылдық, бiр ерекшелiгi тағы бар.
Низами өз поэмаларында Ескендiрден бұрын кездесетiн Хосрау, Бахрамгур
немесе Дарап сияқты тағы басқа солардай шахтардың барлығын да сынаумен
мiнез көрсетiп едi. Жалғыз–ақ, Ескендiрге келгенде, Низами оны барлық,
бұрын-соңғы өмiр иесi хан – сұлтанға, шах - әмiрлерге анық айыпсыз,ойшыл
асыл зат. Кейiнгi поэманың тарауында Низами Ескендiрдi дана дәрежесiне
жеткiзедi. Дүние жүзiнiң бар бiлгiш ,ойшылдарының ортасында көрсетедi. Оған
бiр заман ғайыптан келген ғажайып үн, бұдан ары пайғамбарлыққа арналғанын
бiлдiредi. Мұсылманшылық аңызы бойынша уахи келедi.Ол бар жиһанды кезiп
,адамзатқа iзгiлiктi таныту керек деген әмiр береді. Барлық шығыс
поэзиясында Ескендiрдiң сипаты осы алуандас зорайып, қастерлеп алынған
болатын. Ал Абай дастанына келсек, мүлде олай емес. Жасы әрең жиырма бiрге
келген, атыраптағы көршi елдердiң бірiн бағындырмақ болып, онды – солды
қастан көз тастап тұрған жәһәнгер, қан төккiш патша көрiнедi. Қанша алса
да тоймайтын, қанағатсыз хан бейнесi берiледi. Сол тыйымсыз, тойымсыз
әмiршiнiң өз өмiрiнде жалғыз рет тылсым қуаты бар, жасырын сыры бар және
жол бермес тас қақпаға кездесуi Абайша үлкен мол мағынамен келтiрiледi.
Ескендiр Абай поэмасында дәрiптелмей, сыналады. Оған ақылшы болған
Аристотель өзiнiң әмiршi патшасынан сонағұрлым биiкте, анық қасиет иесi
боп суреттеледi. Бұл – Абайдың сөзi айтатын афоризм бақпен асқан патшадан
миімен асқан қара артық деген терең сырлы нақылға дәл келетiн халдер.
Осы айтылған жайларға қарағанда, Абайдың әкiмшiлiкке көзқарасы бұрын
мұсылман ғаламында болмаған жаңа сыншыл биiк ойды танытады. Ескендiрге де
мұсылманның өткен тарихы, аңыздары, дiншiл үгіттерi ұйғарған табыну көзiмен
қарамайды. Азат ойлы, еркiн әдiл сыншы шығыс елдерi таныған авторитеттiң
маскасын сыпырады. өзiнiң гуманистiк, адамгершiлiк нанымдарының тұрғысынан
қарайды. өз заманынығ озат ойлы сыншыл жазушыларының туралық ойын таратады.
Бұнымен Абай Шығысқа қатты беделдi боп жайылған ұғым-нанымдардың баршасына
ендi үлкен сынмен, талғаумен қарайды. Көп жәйдi қайта бағалайтын, жаңаша
саралап беретiн ұстаз ақын екендiгiн танытады. Сонымен қатар айтылатын тағы
бiр өзгеше күй бар. Ол, Абайдың өзiнен бұрынғы шығыс классиктерiнiң ұлы
мұраларының ішінде Ескендір сияқты поэманың бас кейіпкері шығарманың
басынан аяғына шейін оқиға арқалығы болып отырады. Барлық суреттер,
кездесулер мен қайшы келетін мінез, әрекеттер және түйінді ойлар-
баршасында да бір Ескендірдің басымен байланысты болады.
Поэмасының ең сонындағы бірнеше шумақтарда Абай дидактик, ойшыл-
өсиетшілік қорытындыны Ескендірден бөлек бір жай етіп айтады. Ол поэманың
жоғарыда біз айтқан идеясына байланысты.Абай осында да Масғұт турасындағы
аңызға барғандай, ескілік материалына текке бармайды.Өзіндік өсиеттерін
шартты түрдегі аңыз-әпсанаға бөлей отыра, қызықтыра ұсынбақ болады.
Сондықтан поэманың әңгімелі, оқиғалы желісін жетер өрісіне жеткізіп болған
соң, жырдың аяғын жаңағы айтқандай, моральдық ,адамгершілік байлау мен
толғауға, сентенцияға әкеліп тіреуі заңды болып көрінеді. Поэманың шумағы,
өлең жолдары, буын өлшемі, қолданатын ақындық сөздігі – бәрі де шешендік,
нақтылық жағынан қарағанда, Абайдың ақындық өнеріне сай келген.Олар
поэманың тұтас бітімді шығарма болуына нық жәрдем етеді. Поэманаң сақталып
жарық көруіне М.Бекиннің еңбегі зор. Оның 1907 жылғы көшірмесі негізінде
туынды алғаш рет 1909жылы Санкт-Петербургте жарық көрген Қазақ ақыны
Ибраһим Құнанбайұлының өлеңі атты жинақта жарияланды. Туынды
басылымдарында аздаған өзгерістер кездеседі. 6 бетте басы бар. баруда
қолданған творчестволық iздену жолдары туралы. Абай Низами поэмасынан
әңгiмелiк көп деректер алады. Бұл жөнiнде ол белгiлi дәрежеде шығыс
әдебиетiнде жүрген тұрақты бiр дәстүрге соғады. Көпке мәлiм болған тарихи
шындықтар бойынша, шығыста бiр классик жырлаған тақырыпты келесi буында,
тағы бiр шығыс ақыны қайталап әңгiме ететiн тың дастандар шығаратын дәстүр
бар едi. Сол қатарда Жүсiп-Зылиха тақырыбын, Ләйлi-Мәжнүн, Фархад-Шырын,
Жетi шұғыла және осы Ескендiр турасын немесе құстар тiлi деген сияқты
тақырыптарды бiрiнен соң бiрi қайталап жазған iрi классиктер бар. Олар
бiреунiң тақырыбын бiреуi алуды занды жол еткен. Тек алдынғының өлеңiн
алмай және көбiнше алдыңғы айтқан оқиғаларды негiзiнде пайдаланса да көп
жерiн өз еркiмен өзгертiп отырып, тыңнан жырлап шығаратыны болады. Бұлайша
бiр тақырыптың әр ақында қайталауы ешуақытта аударма деп танылу керек емес.
Ол өзiнше бiр қайта жырлау, тыңнан толғау немесе ақындық шабыт-шалым
сынасып, жырмен жарысу есептi бiр салт едi.
Шығыс поэзиясы бұл салтты занды деп бiлiп, осы дәстүрге Назира,
назирагөйлiк деп атау да берген. Абай сол дәстүрдi жақсы бiлiп ғана
қоймаған, қолданған да, Назира жолымен алдыңғы ақынның поэмасы бойынша,
қайтадан жаңа поэма жазатын бұрынғы ақындар да кейiнгi заманының
көзқарасын, творчестволық жаңа поэзиясын танытады.
Низамидiң Хамсасында жырланған Ләйлi-Мәжнүн, Хұсрау-Шырынды
өзбектiң ұлы классигi Науаи қолға алып жырлағанда, көп тың жаңалықтар
қосқан. Науаи өз дәуiрiнiң ойшылы өкiлi болып отырып, Ләйлi мен Мәжнүннiң
махаббатына да тыңнан шындық сипаттар бердi. Ал, Фархад-Шырында
Низамидағыдай емес, Хұсрау патшаны үлкен сыншыл оймен әшкерлеп, зұлымдық
сипатта суреттейдi. Абай болса, 19 ғасырдың орыс пен Европаның ағартушылық,
гуманистiк және сыншыл реализм бағытындағы үлкен үлгiлерiмен тәрбиеленген
ақын болғандыктан, Ескендiр жайында өз заманының тың сындарын еркiн
пайдаланады. Және өз поэмасының соңғы шумақтарында алыстағы Ескендiр
жайынан әңгiме қозғап келсе де, қорытынды өсиеттерiн өз замандарына, өз
оқушыларына арнайды. Бұрын өзге өлеңдерiнде өзi айтып келген негiзгi
ойларға әкелiп саяды. Адамгершiлiк, ақтық, шындық, мiнездiлiк жөнiнде өзi
ұсынған жолдарын белгiлi бiр аңыз арқылы тағы да көңiлге қонымды етiп,
таныта түсуге талап етедi. Сол жөнде Абай да Низами, Науаи, Фзули сияқты
өзi қадiрлеген классиктердiң назирагөйлiк үлгiсiн творчестволық жолмен
пайдаланып қолданған деймiз.
Жалпы композициялық құрылысын алғанда, Ескендiр - Абайдың ең жақсы
поэмасы. Масғұттай емес, бұнда сюжеттiк құрылыс бастан-аяқ бiр түйiннiң
айналасына топталады. Адамдарының мiнездерi, iстерi арқылы бiртiндеп
ашылады. Соның iшiнде Ескендiр сияқты поэманың бас кейіпкері шығарманың
басынан аяғына шейiн оқиға арқалығы болып отырады. Барлық суреттер,
кездесулер мен қайшы келетiн мiнез, әрекеттер және түйiндi ойлар –
баршасыда да бiр Ескендiрдiң басымен байланысты болады.
Поэмасының ең сонындағы бiрнеше шумақтарда Абай дидактик, ойшыл-
өсиетшiлiк қорытындыны Ескендiрден бөлек бiр жай етiп айтады. Бұнысы
поэманың жоғарыда бiз айтқан идеясына байлынысты. Абай бұнда да, Масғұт
турасындағы аңызға барғандай, ескiлiк материалына текке бармайды. өзiндiк
өсиеттерiн шартты түрдегi аңыз-әпсанаға бөлей отыра, қызықтыра ұсынбақ
болады. Сондыктан поэманы әңгiмелi, оқиғалы желiсiн жетер өрiсiне жеткiзiп
болған соң, жырдың аяғын жаңағы айтқандай, моральдық, адамгершiлiк байлау
мен толғауға, сентенцияға келiп тiреуi заңды болып көрiнедi. Поэманың
шумағы, өлең жолдары, буын өлшеуi, қолданатын ақындық сөздiгi – бәрi де
шешендiк, нақтылық жағынан қарағанда, Абайдың ақындық өнерiне сай келген.
Олар поэманың тұтас бiтiмдi шығарма болуына нық жәрдем етедi. Поэманың
сақталып жарық көруiне М. Бекиннiң еңбегi зор. Оның 1907 жылғы көшiрмесi
негiзiнде туынды алғаш рет 1909 жыл Санкт-Петербургте жарық көрген Қазақ
ақыны Ибраһим Құнанбайұлының өлеңi атты жинақта жарияланды. Туынды
басылымдарында аздаған текстологиялық өзгерiстер кездеседi.
Абай Шығыс философтарының ойларын қаз-қалпында беретiн сияқты боп
көрiнедi, бiрақ, өз халқының тiлегiне, ой өрiсiне, талқымына лайықтап
термин сөздердiң баламасын таба бiлген ақын.
Он жетінші қара сөзiнде ақыл, қайрат, жүрек жайлы ойларының түп
негiзiн, Дауаниден табуға болады: хэкмат – даналық ғылымы, шжобат –
батылдық, эффат – адалдық, адолат – шындық. Осы айтылған төрт турлi ұғымды
жүйелi түрде жеке-жеке даралап, атқарар қызметтерiне қарай саралайды.
Шындықсыз ғылым да, батылдық та адалдық та,ұзаққа бармайды, ғұмырлы болуға
шындық ғана лайық. Оны автор адамзаттың қалыпты күшi деп қарап, Хақият
деп атайды. Хақиқат жолы - алла жолы деп екi ғұлама да пiкiрлес тұрады.
Алла қамқоршы, таза, мейiрiмдi, махаббат пен сенiмдi, шындық пен
адалдықты, адамның ақыл-ес, парасатын қалыптастыра отырып, адамды адамды
адамдық санатқа жеткiзд,- деп түйедi Ақлақи Жалалиде. Ал Абай болса:
Алла деген сөз жеңiл,
Алла ауыз жол емес.
Ызалы жүрек ,шын көңiл ,
өзгесi хаққа қол емес,- дейдi.
Абай өмiр қайшылықтарын жан жүрегiмен сезiнген, бiрақ, осы
қайшылықтардан шығудың жолын іздегенде, өнерге, білімге жалпы ғылымдарға
кеп бас тірейді.
Болмасаң да ұқсап бақ,
Бiр ғалымды көрсеңiз.
Ондай болмақ қайда деп.
Айтпа ғылым сүйсеңiз,
- дегендей–ақ, ғалым адамдардың өмiрiнен, шығармашылығынан ғибрат ал
деп уағыздайды. Ақынның көкiрегi мейiрге толы, кейiнгi ұрпаққа берер асыл
мұрасы мол .
Абай халықтың ертеңiн ойлап, қайырған жан.
Адам деген данқым бар,
Адам қылмас халқым бар,
- дей тұра, ол халқынан бiржолата түңiлмейдi
Ақынның бұл ойына Дауанидiң Ақлақи Жалали еңбегiнде жауап болар
пiкiрi бар сияқты. Ол: Әрбiр адамның, әрбiр халықтың өзiндiк қандас негiзi
бар. Ол туыстық жағы, яғни, тектес ұрық – аймағы, жек – жат – жақындары,
бұлар бiр-бiрiн айына немесе жұмасына бiр, тiптi күнiне бiр көрiп тұрмаса,
мейiрi түспей, жатқа айналады,-дейдi. Сонымен қоса автор өз ойын
толықтырып: Ал,басқа ұлт өкiлдерiмен дос болып жағын тұтқанмен өз ұлт
тегiндей болады деу қателесушiлiк, яғни бұл силяли рахымына жатпайды,-деп
қорытындайды.
Адамның бауыр етi - бала демекшi, бiз сөз етiп отырған екi ғұлама да
бала тәрбиесiне өте көп көңiл бөлген. Абай Жетiншi қара сөзiнде Жас бала
анадан туғанда екi түрлi мiнезбен туады .Бiреуi –iшсем ,жесем ,ұйықтасам
.Бұлар –тәннiң құмары.Бiрi бiлсем екен демелiк. Бұл – жанның құмары-дейдi.
Бала өсе келе танымдық қабiлетiне әлемнiң сырын бiлуге құмартады. Бала
жаны – дейдi Дауани ,- еш сурет сызылмаған тақта сияқты ,қандай сурет сызса
да оңай қабылдайды-деп бала тәрбиесiне өте сақ болуды ұсынады.
Дауани осы Ақлақи Жалали еңбегiнде ата-ананың төмендегi шарттарды
бiлуiн талап етедi: “Бiрiншi, құранды бiлу. Екiншi, хиқматты (ғылымды)
бiлу. Үшiншi, белгiлi бiр кәсiптi игеру. Содан соң бала тәрбиесiн бастау
керек. Ойлы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ГУМАНИТАРЛЫҚ-ТЕХНИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
ТІЛ ПӘНДЕР КАФЕДРАСЫ
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛГЕН КҮНІ: __________2007ж.
КАФЕДРА МЕҢГЕРУШІСІ:________________ Жүсіпов А.Е.
Бейсенова Қарлығаш Теңесқызы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: Шығыстық ақын - шайырлардың қазақ
әдебиетіне жасаған ықпалы
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІ: филолог. ғ.к. Еркегүл Арыққара
Көкшетау қаласы, 2007 жыл
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3 - 7
І. Шығыс шайырлары және шығыс әдебиеті дәстүрінде жазған қазақ ақындары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Шығыс әдебиетінің белгілі
өкілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8 - 16
1.2 Абай және шығыс
әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
- 42
1.3 Ақыт Үлімжіұлы Қарымсақов (Алтайский). Оның дастаны ... .43 - 47
II. Шығыс әдебиетiнің жанрлары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.1 Шығыс әдебиетiндегі өлең өлшемінің құрылу тәсілдері ... ... .48 -
49
2.2 Әл-Фарабидің Өлең
кітабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50 - 54
2.3 Дастандар – халық эпикалық поэзиясының алтын қазынасы ... .55 - 64
ІІІ. Қорытынды
сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 65 – 67
ІV.
Сөздік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
V. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...69 - 70
К І Р І С П Е
Шығыс әдебиетінің классикалық үлгілері қазақ тілінде жасалған
нұсқауларымен ежелден келе жатқан терең тамырлы қарым – қатынасы бар екені
белгілі.Осы шығармаларды зерттеу, оларды сын көзімен сұрыптай отыру
игілікті істердің бірі. Сондықтан шығыстық желіске жазылған туындыларды
көпшілікке кең таныстырудың жөні бар. Көптеген дастан- хиқаялар, қисса-
жырлар бірінде таза еркін махаббатты, жан дүниесінің пәктігін, ізгілікті,
адамгершілікті, бостандықты армандаған жастарды, кейбірінде елдің намысын
қорғаған, теңсіздікке қарсы шыққан, өнегелі азаматтарды суреттеген.
Шығыс әдебиетінің туыстас халықтар әдебиетіне жасаған ықпалы
туралы әңгіме қозғаудың реті келіп тұр.
Осы шағын зерттеу жұмысымда шығыс әдебиеті мен қазақ
әдебиетінің байланысын шығыстық шайырлардың желісі арқылы жазылған
шығармаларды талдау кезеңінде өзімнің ой- пікірлерімді білдіргенді жөн
көрдім. Қазақ әдебиетінде шығыс әдебиетінің әсеріне берілген ақындардың
ішінде Абайдың орыны ерекше болып тұр. Сол себептен тақырыпты ашқанда
Абайдың шығармаларына көбірек тоқталдым. Шығыс эдебиетінің
зерттелмеген салалары көп. Бұл тақырып өте қызықты және маңызды.
Тағыда бір айтуға келетін жағдай: жалпы түркілік тілдің бір
нұсқасы есебінде өз әдеби тілі, оның көркем әдебиет стилі, ғылыми стилі
және іс қағаз стилі Алтын Орда дәуірінде қалыптаса бастаған еді. Алтын Орда
дәуірінде бай әдебиет жасалды. Оған Құтб, Сайф Сарай, Әли, Сиди Ахмед,
Рабғузи, Хусам Хатиб сияқты ақын-жазушылар, Әбу Хайан ибн Муханна сияқты
ғалымдар ат салысқан. Біздің заманымызға жеткен жазба нұсқаулардың
негізгілері: "Мұхабатнама", "Хұсрау мен Шырын" ( авторы – Низами, ал Құтб
парсы тілінен түркі тіліне аударған),"Гүлистан би-т Турки" (авторы Сайф
Сараи 1391 жылы парсы тілінен түркі тіліне аударған) дастандары. Алтын Орда
ақындары Әли "Қисса Жүсіп", Хусам Қатиб "Жұм - жұма", Саид Ахмед
"Тайшукнаме" шығармаларын жазған. Алайда бұлардың тілдік, стильдік
поэтикалық ерекшеліктері жете зерттелген емес. Зайырлық мазмұндағы
шығармаларымен қатар, Алтын Орда дәуірінде діні мазмұнды аудармалар да
пайда болған. Тағы бір шығарма "Наһдж ул –Фарадис" деп аталады. Қазақша
аудармасы - "Фарадис бейітіне апаратын жол" .
Авторы Махмұд ибн Әли. Еңбек Алтын Орданың астанасы – Сарай қаласында
жарық көрген. Төрт жүз қырық төрт беттен тұратын бір қолжазбасы Стамбулда
сақталады. Алтын Орда дәуіріндегі әдеби ескерткіштердің қай- қайсысы да
қыпшақ - оғыз тілінде жазылған. Қазақ тілі қыпшақ тілдерінің бір тармағы
болып есептелетіндігін ескертсек, Алтын Орда дәуіріндегі әдебиетті де
қазақ әдебиетіне ортақ мұра деп қарастыру әбден орынды. Сол себептен
осы жұмыстың бір тарауы Құтбтың "Хұсрау мен Шырын " дастанына арналады.
Қыпшақ даласынан шыққан ұлы ғұламалардың бірі - Әбу Наср Мұхаммад
ибн Тархан ибн Узлағ Әл- Фараби ( 870, Отырар қаласында туған). Тарихи
деректер бойынша жетпіске жуық тіл білген, жүз алпыс төрт трактат жазған.
Ол әмбебап музыкант та болған. Әл- Фараби өзінің
"Риторика", "Поэзия өнері туралы", "Бақытқа жол сілтеу" деген еңбектерінде
эстетикалық мәселелерге қоңіл бөліп, көркемдік, сұлулық, бақыт,
мейірбандық туралы ұғымдарының негізін дәлелдеп берді. Қазіргі кезде
Алматыда фарабитану орталығы құрылған. Әл – Фарабидің мұрасын аудару,
зерттеу, насихаттау жұмыстары жаңа, тың бағыттар бойынша жүргізіледі.
Қазақ әдебиетінің өлең жазу саласында ұлы ғұламаның
еңбектерінің негізгі қағидалары қолданған. Әсіресе, Әл – Фарабидің
философиялық ой пікірлерінің ықпалы Абайдың шығармаларында белгіленген.
Жазба әдебиетінің қазақ топырағында жаңаша үлгіде өркендеп кемеліне келген
тұсы - Абайдың әдеби шығармашылығы.
Абайдың көркемдік дәстүрлері ХХ ғасырдың бас кезінде Шәкәрім
Құдайбердіұлы жалғастырған. Әкесінен жастай жетім қалып, немере ағасы Абай
Құнанбайұлының қолында тәрбиеленген. Бұл жағдай Шәкәрімнің дүниеге
көзқарасының қалыптасуына, ақындық шеберлігінің шындалуына зор әсер
етті. Абайдың реалистік дәстүрлерін жалғастырып, этикалық жанрдың дамуына
үлкен үлес қосқан Шәкәрім Құдайбердіұлы Физулидің "Ләйлі - Мәжнүн"
дастанын Назира үлгісімен жырлады.
Шығыстың көп ақындарының шығармаларына ғашықтық дастандар өзек
болған. Дастандардың сюжетін арқау еткен қазақ ақындарын атау керек.
Сондықтан Ж. Шайхысламұлы, Ш. Жәңгірұлы, Т. Ізтлеуұлы туралы әңгімеледік.
Шығыстың әйгілі шығармаларын насихаттаған әдебиетшілер кітаби ақындар деп
аталған. Оған Шығыс дәстүріне таза еліктеп қана қоймай, өз ортасының,
уақытының әдеби эстетикалық талғам - тілектерін де ескерген.
Шығыстану саласында зерттелмеген мәселелер көп. Әли күнге дейін
зерттеушілер шығыстық эпостық жанрлардың ерекшеліктерін толық айқындаған
жоқ. Бірақ қазақ халқының атақты ақындары шығыстық бай әдебиетінің
желісімен жазса да, олардың шығармалары өзіндік көзқарасын көрсете алған.
Сондықтан қазақ ақындарының дастандары өзгеше түрде жасалған. Шығыс
әдебиетінің ықпалымен ХII- ХV ғ. Қыпшақ даласындағы түркі халықтарының
әдебиеті мен мәдениеті мүлдем жаңа сапалық дәрежеге көтерілді.
Шығыс "адамы едім","мұсылман едім" әр уақытта да Абай терең,
даналықпен толғайтын ақындардың өзі болған. Сыртқы өмірдің у қосып тартып
жатқан сыбағасы бар. Өз ішінде, қалыптанып толған сыншы ақылдың, бұны
табынан ұзатып әкететін жалғыздығы бар.
Абай өлеңді өз жүрегінің тынысы сияқты қылып алған. Орыс,
шығыс ақындардың өлеңдерін қазақшаға аударса, барлығын да өз жүрегіне
түсінікті, өз халіне жанасатын, өзінің әлеуметтік мұң-арманына тапкелетін
және қиялына үйлесетін, ерекше бір жақындығы болғандықтан аударады.
Аудармалар ақынның өз жүрегінен толқып шыққан қайғылы шердің бір айнасы,
тынысы болады.
Кезі келгенде айта кету керек, Абайдан қалған аудармалар тегіс
бірдей емес. Кейбірін, мысалы, Крылов мысалдарының көп жерін немесе
Лермонтов өлеңдерінің бірқатарын ақын дәл аударады. Сонымен қатар сол
Крылов, Лермонтовтың және әсіресі Пушкиннің "Евгений Онегинін" әдейі бір
кең толғаумен өзінше еркін жырлап жеткізеді. Ол аударма ғана емес. Европа,
Шығыс әдебиет тарихында көп ғасырлар бойында тәжірибеде болған сарын
қосу сияқты бір жол . Алдынғы ақын сезіміне, әңгімесіне, ой толғауына
сүйсіне отырып, өз ішінде де соған үндес коғамдық сыр шығарып, қосыла
күңіреніп, қатар шабыттанып кетеді. Бұл түрдегі сезім ойларды өзгерте
жырлауы әдейі істелетін, өзіндік тумаларға жақын боп шығады.
Сондықтан бұл алуандас ақындық еңбегінің кейбіреулерін құр аударма
деп қарамай, Пушкин, Лермонтов, Байрон сарынымен жазылған шығармалар деп
тану керек.
Абай айтуынан тараған осындайлық жаңа, соңгы әңгімелерлің
ішінде өз уақытында жаңа болған "Мың бір түн", "Шаһнама", "Бақтажар",
"Ләйлім-Мәжнүн", "Қөрұғлы сүлтан" сияқтылардан басқа, орыс пен европаның
да талай романдары болады. Абайдың айтқанынан тараған А. Дюманың "Үш
мушкетері", "Он жылдан соңғысы", "Король қатын Маргосы", Лесаждың "Ақсақ
французы" ("Хромой бес"), онан соң Америка, Африка жабайылары ортасында
күн кешкен "Жәһанкездер" жайындағы романдар да көп айтылатын болған. Абай
тәрбиесінің тағы бір ерекшілігі өзін шығыс "адамы едім", "мұсылман едім"
деп, дін тұсауына бағындырмаған.
Шығыс халықтары әдебиеттерiнiң өзара байланысы және бiр-бiрiне
жасаған игi әсерi әр түрлi. Солардың бiрi – көркем шығармалардың
адамгершiлiк мазмұн-мағынасын, оқиға желiсiн, жазу - өрнек тәсiлдерiн
түсiне, өрбiте, өсiре қабылдау болып табылады. Соның айқын дәлелi ретiнде
Рудаки, Фирдоуси, Низами, Физули, Новаи, Саади, Хафиз, Жәми шығармаларын
қазақ ақындары өзiнше дамыта жырлап, тыңнан толғап, нәзира дәстүрiмен,
халық арасына таратқан нұсқаларын айтуымыз ләзiм. Атақты Абайдың өзi
шығыстық желiске Масғұт, Ескендiр, Әзiм дастандарын жазған болатын.
Шығыстық жетi жұлдызының бiрi – Фирдоусидiң жер жүзi мәдениетiнiң алтын
қорына, асыл қазынасына айналған Шаһ-наменiң қазақ арасына тарау жолы әрi
ұзақ әрi қызық емес пе? Сондай-ақ, араб, парсы, Үндi аңыз-ертегiлерiнен
келген Мың бiр түн, Тоты-наме, Жүсiп-Зылиха, Сейфүлмәлiк, Атымтай
жомарт, Мұңлық-Зарлық, Бозжiгiт, Шәкiр-Шәкiрат, Иранғайып шаһ
Ғаббас сияқты лирикалық, батырлық, ғашықтық дастандардың, хикаялардың
қазақ топырағында қайта түлеп, жаңарып, бай ауыз әдебиетiмiзбен тамырласып,
тоғысуы да жоғарыда түйiндеген пiкiрiмiзге дәлел.
Қазақ әдебиетiне әсер-ықпалын тигiзiп, оның өсiп-өркендеуiне елеулi
үлес қосқан шығыс әдебиетiмен байланысты зерттеу – игiлiктi
мiндеттерiмiздiң бiрi.
Шығыс елдерiнен келген туындылардың көпшiлiгi әлi күнге дейiн жарық
көрмей, жөндi зерттелмей келдi. Ендiгi жерде бұл саладағы көптеген
нұсқаларды терең зерттей отырып, олардың көркем де құнды үлгiлерiн
жариялап, халқымыздың асыл қазынасына айналдыру керектiгi бұрыннан ақ
айтылып келе жатқан болатын.
О басында Дештi Қыпшақта кең тараған, кейiн қазақ, башқұрт, татар,
өзбек халықтарына мирас болып қалған, сюжетi шығыс халықтарының көбiне
ортақ дастандардың бiрi – Бозжiгiт. Жырдың қазақ арасына өте көп жайылған
және ең көне нұсқасы – 1842 жылы жазылып алынып, 1870 жылы академик В. В.
Радловтың жинағында жарияланған. Мұнан кейiн Бозжiгiт он үш-он төрт рет
жеке кiтап болып басылып шыққан. Шығыс зерттеушiсi, ғалым Н. Ф. Катановтың
қазақ кiтаптары жайында сол кездiң өзiнде жариялаған бiр мақаласында
Бозжiгiт дастанының 1896 жылғы басылымы 10 мың дана болып шыққаны
хабарланады.
Қазақ фольклорын жинаушы А. В. Васильев Бозжiгiт жырын Дала уалаяты
газетiнде, Тургайская газетада бастырып, 1901 жылы орыс, қазақ
тiлдерiнде қатар жариялады.
І. Шығыс шайырлары және шығыс әдебиеті дәстүріндегі жазған қазақ ақындары
1.1 Шығыс әдебиетінің белгілі өкілдері
Шығыс классикалық әдебиетiнiң ғажайып үлгiлерi XIII-XV ғасырларда ұлан-
ғайыр қыпшақ даласына кеңiнен тараған едi. Фирдоуси, Низами, Сағди сияқты
есiмдерi әлемге мәшһүр Шығыс ақындарының шығармаларын Алтын Орда, орта азия
түркiлерiнiң сол кездегi әдеби тiлiне көптеп аудара бастады.
Әдеби үлгiлердiң тақырыптық, идеялық сарындары жағынан болсын, оқиғаны
суреттеуi, түрлi ақындық тәсiлдерi, көркемдiк ерекшелiктерi жөнiнен болсын,
қазақ халқының ауыз әдебиет нұсқаларымен орайласып, үйлесiп келетiндерi аз
емес. Бұл дастан, жыр-хикаялардың бiрiнде еркiн махаббатты, жан дүниесiнiң
пәктiгiн, тазалығын, iзгiлiктi, адамгершiлiктi, бас бостандығын аңсаған
жастар бейнесi суреттелсе, кейбiрiнде ескi әдет-ғұрып салтсанадан туған
қайғы-қасiреттi, теңсiздiктi, күйiнiш-сүйiнiштi суреттеу бар. Бұлардың
жақсы да таңдаулы үлгiлерi қазақ әдебиетiнде дастан мен оқиғалы хакаялар
түрiнiң дамуына әсерiн тигiзгенi айқын. Әйтсе де олардың бәрi бiрдей
идеялық көркемдiк жағынан бағалы тың туынды дәрежесiне көтерiле алған жоқ.
Дүние жүзiне мол танылған шығыстық классикалық әдебиет үлгiлерiнiң
қазақ тiлiнде жасалған нұсқаларынан қазақ әдебиетiнiң туыстас халықтар
әдебиетiмен тарихи тамырлас байланысын, ежелден келе жатқан терең тамырлы
қарым-қатынастарын байқаймыз. Ендеше осы нұсқалардың озығын саралап
зерттеу, сын көзiмен сұрыптай отырып, бүгiнгi заман тiлегiне жарайтындарын
жиi жариялап отыру алдымызда тұрған игiлiктi iстердiң бiрi. Осыған орай көп
жылдар бойына назардан тыс қалып келген шығыстық желiске жазылған
туындылардың таңдаулыларын оқырман жұртшылыққа таныстыруды жөн көрдiк.
Жинақтағы араб-парсы сөздерiнiң мағыналарын ашуға ғылыми қызметкер
Бақытжан Әзiбаева қатысты.
Ілияс Жүсіпұлы Низами.1141 жылы Ғанжі-Шәй өзенінің жағасында Бұрыңғы
деген жерде Әзербайжан халқының кемеңгер ойшылы, ұлы ақын дүниеге келді.
Низами өмір сүрген орта өзара феодалдық соғыс жорықтары мол бір ел мен
екінші ел қантөгіс қырғынға белшесінен батып, түріктердің үстемдігі мен
жорықтарына араб халықтарының Иран шаһының сап құрғанына Фарһадтың таза
махаббатын қарсы қояды. Низамидің Хұсрау мен Шырын дастаны гуманистік
рухында жазылған.
Низамидiң басты мақсаты – Хұсраудың қайта тәрбиеленiп, жақсы адам, әдiл
патша болуын сипаттап көрсету едi. Құтб автордың осы түпкi ойын дұрыс
түсiнiп, Хұсраудың психологиялық тұрғыдан қыпшақ даласына лайықты образын
сөз зергерлерiне ғана тән ғажайып шеберлiкпен жасап шыққан.
Дастандағы Фархад бейнесi ерекше назар аудартады. Фархад – еңбекқор
адам, ғалым, данышпан. Дастанда Фархад арұылы нғыз ғашық адамның бейнесi
жасалған. Оның Шырынға деген шынайы сүйiспеншiлiгi жiгiттiң жiгерiне жiгер,
күшне күш қосып, оны ерлiк iстерге шабыттандырады.
Фархадтың өлiмi оның жеңiлгенi емес, жеке басының трагедиясы болып
табылады. Ал Хұсраудың жеңiсi оның дәрменсiздiгi мен рухани жеңiлiске
ұшырауының белгiсi едi.
Патша тағы мен тәжi үшiн, мансап пен алтын үшiн өз әкесiн өлтiрген
шаһзадалар тарихта көп болған. Мұндай жиiркенiштi, қанды оқиғалар Алтын
Орданы билеген Жошы хан ұрпақтары арасында да кезiнде етек алған едi.
Адамдық қасиеттен жұрдай боған осындай жауыздардың типтiк бейнесi дастанда
Шеруя бейнесi арқылы көрiнедi.
Ол әкесiн өлтiрiп, патша тағына отырады. Бiрақ мемлекет iстерi, халық
жағдайы оны қызықтырмайды. Шынайы сүйiспеншiлiк сезiмi де оған жат,
түсiнiксiз нәрсе болып көрiнедi. Сөйте тұрып, Шеруя өзiнiң өгей шешесiне
ғашық болады. Шеруя бастаған залымдардың кесiрiнен бүкiл ел күйзелiске
ұшырайды. Ақырында Шырын да, Хұсрау да қайғылы қазаға душар болады.
Сөйтiп, Құтбтың қыпшақ-оғыз тiлiне аударған Хұсрау – Шырын дастаны
ұлы Низамидiң прогрессивтi ой-пiкiрлерiн бiлдiре отырып, сонымен бiрге XIV
ғасырдағы Алтын Орда мемлекетiнiң iшкi және сыртқы қоғамдық-әлеуметтiк
мәселелерiн де зор шеберлiкпен ашып көрсетедi.
Бұл дастанда дiни-мистикалық әдеби шығармаларға қарсы бағытталған осы
өмiрдiң нақты шындығы бейнеленедi. Ақын адамгершiлiкке, әдiлдiкке, ынсапты
болуға, туған жердi туған анаңдай жақсы көруге, қара бастың қамынан гөрi
халық мүддесiн қашанда жоғары қоя бiлуге, өнер-бiлiмдi игеруге, махаббатқа
адал болуға үндейдi.
Хұсрау-Шырын дастаны қазақтың лиро-эпостық жырларымен сарындас,
үндес, соларға мейлiнше жақын болып келедi. Мұны Құтб дастанының идеясы мен
мазмұны, композициялық құрылысы мен баяндау тәсiлдерi, көрiктеу құралдары,
т. б. толық дәлелдейдi.
Шығыс ақындарынан әзербайжанның атақты классигi Низами ғана өзiнiң
ескендiр-намасында жаңағы бұған дейiн жеткен екi тарау аңыздарды терiске
шығарады. Ол тарихи шындық бойынша Филикустың (Филипптiң) өз баласы етiп
жырлайды. Ескендiрдi, соңғы тапқан деректерiмiзге қарағанда, Абай Ескендiр
жайындағы аңызды, түгелiмен сол Низамидiң Ескендiрнамасынан алған.
Азербайжан ұлы классигiнiң ең зор поэмасы - Ескендiрнама сансыз көп
оқиғалардан, көп тарау, бөлiмдерден құрылған аса бай мазмұнды дастан.
Ескендiрдiң жоғарыдағы Даримен соғысқаны, онан соң азербайжан патша әйелi –
Нушабемен кездескенi, Ескендiр мен Хақан әңгiмесi, қытай, торан өлкелерiнде
жүрген сапарлары және терiстiк өлкедегi бiр ғажайып бақыт, молшылық, әдiлет
орнатқан елдiкке ұшырасуы – бәрi де Низамиде мол баян етiледi. Кейiн
Ескендiр терiстiк сапарына барып, Яжуждерге қарсы қорған соғады. Осы
алуандас толып жатқан шытырман оқиғалы, күрделi сюжеттер тарайды.
Ескендiрнаманың тағы бiрнеше тараулары сол Ескендiрдiң түн тарпына шеккен
сапарына арналады. Ол сапарға Ескендiр Әбулхаят суын (мәңгi тiрлiк беретiн
суды) iздеп барады.
Түн дүниесiнде, ұзақ қаранғылық сапарында, сан қиыншылықтар ортасында
қалың қолмен жүрген Ескендiрдi бастаушы Хызыр болады. Бұлар iздеген
Әбулхаят суын Хызыр жалғыз тауып, өзi iшiп, жуынып алады. Астындағы ақ боз
атын да әрi суарып, әрi суға шомылдырады. Бiрақ, ғажайып су ендi Ескендiрге
бiлдiрмек болғанында, ғайып боп жоғалып кетедi. Сөйтiп, бар мұсылман
аңыздарындағы мәңгi тiрлiк алған Хызырдың жәйiн Низами өз поэмасында
осылайша әңгiмелеп дәлелдейдi.
Сол түн тарапта жүргенде, кезу үстiндегi Ескендiрге сыры, жәйi мәлiмсiз
бiр жас кездеседi. Ол жас перiште деп айтылады. Сол жан Ескендiрге өзгеше
сыры бар кiшкентай тас бередi. Кейiн ойлансан, осы тастан көп сыр көресiң,
ой табасың, - дейдi. Түн тарапынан Ескендiрдiң барлық серiктерi неше алуан
қымбат, асыл тастар алып қайтады. Ескендiрдiң алғаны – жаңағы титтей тас.
Кейiн Ескендiр өзiнiң ойшылдарымен бiрге отырып, сол тасты сарапқа салады.
Тас таразыға түскенде, барлық өзге асылдың барлығын баса бередi. Оның
салмағына қарсы қандай қазына үйсе де бәрібір келмейдi. Осы күйге қайран
Ескендiрдiң қасына Хызыр келiп бiр уыс топырақты кiшкене тастың үстiне
тастай бергенде, тас жағы жеңiлдеп, аспанға көтерiледi. Сонда Ескендiр
өзгеден бұрын өзi ойшылдық танытып, топырақтан бiткен – топырақтан ғана
тойым табады деп, терең байлау жасайды.
Мiне бiздiң бiлуiмiзше Абай пайдаланып отырған сюжет Низами жазған
Ескендiрнаманың осы тұсынан алынған. Бiрақ, Абай дастанның бiлетiндерге
мәлiм, жаңағы әңгiменiң желiсiн Абай өзiнше өзгертiп, өсiрiп алған.
Низамидің бір күрделі шығармасы 1188 жылы аяқталған. Ол – Ләйлі –
Мәжнүн дастаны. Сюжеті – бұрыңғы араб тарихшыларының Иран, Орта Азия
халықтарының кітаптары мен аңыз-әңгімелерінде көп айтылып, көп тараған.
Низами ол әңгімелерді дамытып, өзінше дастан жасаған. Низамидің Ләйлі –
Мәжнүнін қазақ ақыны Қасым Аманжолов аударып, Ләйлі – Мәжнүнің хатынан
үзінді деп атаған.
Үш бу хатқа салдым өрнек,
Тіктім кесте шім жібектен.
Салдым өрнек оқып көр деп.
Шым жүректен - жан жүректен.
Уа, серігім, ізгі досым,
Уа, сақтаушым жанның сырын,
Жұбанышым, көңіл хошым.
Ақын ежелгі Шығыс поэзиясындағы бір философиялық қағидадан аса
алмайды. Махаббаттың азабын тартуға болады, бірақ қосылып, тағдыр жазу
қиын, - деп ой түйеді. Бұл дастанда ізгілік, адамгершілік, әділдік туралы
айту елеулі орын алады.
Низамидің есімі қазақ халқына толық таныс. Ақынның терең ойшылдығы,
асқан шебер ақындық шабыты оның шығармаларынан көрініп тұр.
Абай жастардың алдында тұрған зор мiндет – ғылым үйрену жөнiнде айта
келiп: Тегiнде, адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мiнез деген
нәрселерімен озады. Одан басқа нәрселермен оздым демектiң бәрi де
ақымақтық, - деп жастарға ұлы адамдарға елiктеу керектiгiн айтып, өзiнiң
Ғылым таппай мақтанба деген өлеңiнде:
Мұны жазған құл – бiлген құл,
Ғұламаһи Дауани,
Солай дептi ол шыншыл.
Сөзiн оқы және ойла,
Тез үйренiп, тез жойма.
Жас уақытта көңiл гүл,
- деп аяқталады.
Осындағы ғұламаһи Дауани кiм? Бұл Шығыстың ХV-ғасырда өмiр сүрген ұлы
ойшылы. Оның толық аты – Жалаладдин Мұхаммед ибн Асьад ас-Сиддиқии- ад-
Даввони.
Жалаладдин Дауани туралы мәлiметтерге сүйiнсек, оның шығармалары мен
өмiр тарихи тек көне кiтаптарда ғана кездеседi. Дегенмен, Батыс және Шығыс
ғалымдары ол туралы түйiндi пiкiрлер айтқаны белгiлi.
Жалаладдин Дауани Иран жерiндегi Казарун аймағының Даввон Қыстағында
1427-жылы дүниеге келген. Дауани философияда Фараби мен Әли ибн Синаның,
Насриддин Туси мен Ибн Мискавейтхтiң көзқарастырын қолдап, одан әрi
дамытып, бiрнеше трактаттарды дүниеге келтiредi.
Дауани көп саяхаттар жасап, Иранда, Индияда, Құшанда, Гилянда,
Табризде, Гератта жүрген кезiнде Абдрахман Жамимен кездеседi. Әли Кушчимен
шығармашылық байланыста және достық қарым-қатынаста болады.
Ойшыл өз шығармаларында парсының атақты ақиық ақындары: Жалаладдин
Румидiң (1207-1273), Хожа Хафиздiң (1004-1088), Саадидiң (1184-1292) өлең
үлгiлерiнен пайдаланған.
Дауани өзiнiң Ақлақи-Жалами (Жалами құлқы) философиялық негiзiнде
жазылған еңбегiнде адам мен перiштенi қатар қойып айтыстырады. Сол арқылы
ойшылардың пiкiрiн сарапқа сала отырып, ақыл иесi адамзатты перiштеден
жоғары қояды.
Дауани араб, парсы, ескi грек тiлдерiн еркiн меңгерген. Ол 1502-жылы
Ширазда дүниеден өткен. Жалаладдин Дауани ғылымның көп саласына қалам
тартқан. Зерттеушiлердiң, яғни, Мұхаммед Әли Табризидiң айтуы бойынша,
жүзден астам шығармалары бар екендiгi анықталған. Сондықтан болар, сол
кездегi дәстүр бойынша Косуми олэм (шексiз ғалым) деп аталған.
Ендi бiрер сөз Абайдың Дауаниге ұқсастығы туралы. Абай шығармашылығы
Шығыстық мәдениетiмен, әдебиетiмен тығыз байланыстылығы, одан үлгi алуы
жасырын емес. Ой сабақтастылығы мен пiкiр түйiндiлерi бiр арнаға түйiсiп
отырады.
Абайдың XII-ғасырдан бiзге жеткен түркi әдеби мұрасы Жүсiп Баласағұнның
Құдатғу бiлiк атты еңбегiмен таныс екенi жөнiнде деректер бар. Абай бар
асыл ойын жинақтап, саралап, өз халқына ұсына бiлген ақын. әдiлет пен
ақылды, имандылық пен инабаттылықты сыншыл ой елегiнен өткiзiп, адамдықтың
шыңы құлық категориясының бiлгiрi – Жалаладдин Дауани мен Абай еңбектерi
тiкелей жалғасып жатқан бiр дүние.
Адам жаны туралы Дауани Ақлақи Жалали еңбегiннiң 32-бетiнде, келе теб
рухоны (рухани ем) Бұл рухани әлем қалыпты жағдайды сақтайтын ғылым. Ал
iштей қынжылу барлық организмнiң ауруына алып келедi,- десе, Абай қара
сөздерiнде, өлендерiнде жан құмары, жан қуаты, жан азығы, т.б.
философиялық, психологиялық ұғымдарды өз жанымен сезiнiп, жанды тәнге бас
ұрғыздық деп, сезiмнiң нәзiк сырларын сабақтай түседi.
Жан құмары дүниеде немене екен? Соны бiлсең, әрненi бiлгендерiң, - деп
жұмбақтап, бiлмекке құмарлық деп шешуiн де өзi айтып өтедi.
Ақыл мен жан – мен өзiм,тән менiкi,
Менi мен менiкiнiңмағынасы – екi.
Мен өлмеске тағдыр жоқ әуел бастан,
Менiкi өлсе өлсiн, оған бекi,
- деп, жан адам сезiмiнiң патшасы, ақыл–ой оның көрiнісi деп ұқтырады.
Науаи Низамиддин Мир Әлiшер.1441-1501 - өзбек халқының ұлы ақыны,
ойшылы, мемлекеттiк қайраткерi. Шығармаларын түркi және тiлдерiнде жазған.
Науаидiң Хамса бестiк тобына енетiн Жақсылардың таңдануы, Фархад пен
Шырын, Ләйлi мен Мәжнүн, Жетi әлем, Ескендiр дуалы т.б. еңбектерiнде
адамзатты ынтымақ - бiрлiкке үндедi, адал еңбек пен абзал қасиетке, пәк
сезiм мен махаббатқа, әдiлдiк пен адамгершiлiкке шақырып, өзi тұстас және
кейiнгi ақындарға үлгi - өнеге болды. Көркем сөздiң бiрден-бiр шеберлiк
мектебiне айналды. Оны Абай да өзiне ұлағатты ұстаз санап, талантына бас
идi. Абайдың Әлифби, өлеңi, Иузи – рәушан көзi гәуһар..., һор болды
жаным ..., Көзiмнiң қарасы, Фзули, Шәмси, Сәйхали..., өлең – сөздiң
патшасы, сөз сарасы..., Ғашықтық тiлi – тiлсiз тiл т.б. шығармалары
Науаидiң Чар диуан, Хазоинул маони, Хайрат - ул аброр секiлдi
еңбектерiнде көтерiлген ой түйiндерiмен iштей қабысып, үндес келедi. Науаи
Хайрат аброр туындысында көркем шығарманың мәнi мен мазмұнына айрықша
көңiл бөлiп, сөздiң iшкi мазмұнына оның сыртқы құрылысы ерекше жымдаса
түсу керектiгiн ескертсе, Абай да:
Өлең – сөздiң патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тiлге жеңiл, жүрекке жылы тиiп,
Теп - тегiс жұмыр келсiн айналасы.
Омар Хайым – тәжік және парсы халықтарының орта ғасырларда өмір сүрген
ұлы ғалымы, көреген ойшылы, дарынды ақыны. Оның ғылыми зерттеулері
математика мен астрономияны жаңа сатыға көтерді, философиялық еңбектері
кейінгі ұрпақтардың ой-өрісін кеңейтті, ал өлеңдері поэзияның жаңа түрін
қалыптастырды. Ғалым Омар парсыша Хайым деп, арабша әл-Хайым деп аталып
кеткен. Хейям - араб тілінде шатыр тоқушы деген сөз. Оның әкесі мен
шешесі шатыр-палатка тоқып, керуендерге сатып, кәсіп еткен болу керек.
Хайымның нақты аты-жөні – Хиясэддин Әбілфатих Омар ибн Ибраһим ән-Нишаһури.
Нишаһури - Омардың ныспысы, туған жерінің аты. Бұл қала Иранның
солтүстігінде, Қорасан өлкесінде. Өз тұсында Нишаһур феодалдық қалалардың
бірі болған. Қытаймен, Үндістанмен, Орта Азия және Араб елдерімен айырбас,
сауда-саттық қатынастарын жүргізген. Онда кілем тоқу, жібек иіру, алтын мен
күмістен зергерлік бұйымдар жасау өнері болған.
Хайымның өмір сүрген дәуірі ел тарихында елеулі із қалдырған
уақиғаларға толы. Бұл кезде Иран мен Орта Азияда ислам діні орнығып,
қалаларда мешіттер салынып, араб тілі халықаралық ғылыми тілге айналған
еді, Иран мен Орта Азия жерінің көпшілігін қазына сұлтандары билейтін.
Қазына - қазақтың Қобыланды батыр дастанында айтылатын Қазан қаласы. Қазына
мемлекеті Махмұд Қазнауи (999-1030) сұлтанның тұсында бірталай жерлерді
басып алды, оның қызыл телпек киген әскерлері – қызыл бастар Үндістан мен
Қазақстанға қанды жорықтар жасап отырды.
Омар Хайым аса дарынды ақын болған. Бірақ ол әдеби еңбекті негізгі
кәсіп етпеген, Фирдоуси мен Сағди сияқты кесек шығармалар жазбаған. Анда-
санда көңілі келгенде қағаз қиқымына, кітаптың шетіне қысқа өлеңдер жазып
отырған. Хайым өлеңдері төрт жолмен шумақталып отырады, үшінші жолы дара
шығып, бірінші, екінші және төртінші жолдары ұйқасып келеді. Мұндай өлең
рубағи деп аталады, европа тілдерінде рубаи, рубаят дейді.
Рубаи – мазмұны бай, сөзі аз, тілі көркем, лирикалық өлең.
Рубайлар жүз жылдан бері зерттелуде. Олар жөнінде орыс ғалымдары
В.Жуковский, К.Смирнов, үнді ғалымдары С.Тиртха, парсы ғалымы М.Фуруги,
тағы басқалары ірі еңбектер жазған. Қазір Хайымның қолынан шыққандағы
даусыз рубайлардың саны 329.
Рубаи үлгісіндегі өлеңдер тәжік-парсы поэзиясында Хайямнан бұрын да
болған. Хайым рубаиды өлеңнің негізгі түрлерінің біріне айналдырған. Төрт
жолды өлеңдер басқа халықтардың да поэзиясынан орын тапқан.
Иса Байзақов бір өлеңінде былай дейді:
Ананың ұлдары еді осынша сый,
Фердауси, Омар Хайяям, шайыр Сағғди.
Жалпы алғанда, Омар Хайым қазақ оқушыларына ертеден таныс. Оның дінді
мысқалдаған атеистік өлеңдері бірталай қазақ ақындарына әсер еткен.
Сонымен қатар, қолда бар деректерге қарағанда Хайям еңбектерінде зор
қайшылықтар бар. Ол өнер – білімге жүгініп, ғылым шыңына шыға отырып, өзі
имам болады. Сөйте тұра дінді сынайды. Дүниені негізгі материя жеп танып
тұрып, материяны санаға тіркестіреді. Дүниетанудағы қайшылықтарына
қарамастан, Хайям тарихтан ерекше орын алған адам. Диалектикалық
материализмге жете алмағандығы үшін мың жыл бұрын өткен ғалымды кінәлау жөн
емес. Оның халық кәдесіне жарайтын құнды еңбектері ах емес. Совет
жұртшылығы оларды социалистік мәдениетті дамыту жолында толық пайдаланды.
Хайымның даңқты есімін құрметпен атайды.
1.2Абай және шығыс әдебиетi
Абай шығыс поэзиясына, сол тұстағы мәдениетiне келгенде де өзiндiк
бетiн сақтай бiлдi. Ол түпнұсқа арқылы (iшiнар шағатай тiлiндегi аудармасы
арқылы) араб - иранның бүкiл батырлық дiни эпосын, шығыстың Фердауси,
Низами, Сағди, Хафиз, Науаи, Фзули сияқты классиктерiн бiлдi.
Жас шағында ол қазақ өлеңiне ғаруз өлшемiн тұңғыш рет енгiзiп және
сол классиктердiң ақындық лексикасынан алынған көптеген араб-парсы сөздерiн
енгiзiп, үлгi ақындарға өзi де елiктеген едi. Кейiн, халық творчествосынан
искусствоның анағұрлым өмiрлiк берiк негiздерiн тауып, Абай шығыс
әдебиетiнен халық шығармалары - Мың бiр түндi, парсы мен түрiктiң халық
ертегiлерiн, халық эпосын жоғары бағалады. Ол әңгiмелеген Шаһнама, Ләйлi-
Мәжнун, Көроғлы поэмалары ел арасына кең таралды.
Өзiнiң творчествосында Абай осы жалған Шығыстың оянуымен бiрге бiр
қадам да басқан жоқ. Абайдың ақындық мұрасында, әсiресе, махаббат жайындағы
өлендерiнде, лирикалық толғауларында, Масұт атты философиялық -
моралистiк поэмасында Шығыс классиктерiнiң әсерi шүбәсiз екенiн көремiз.
Бiрақ, ол Шығыс поэзиясы классиктерiнiң кезенде болашаққа бет бұрған,
дамып, жаңа бiр нәрсеге айналуға мүмкiндiгi бар табыстарына ғана мұрагерлiк
еттi. Абай шығармалырындағы идеялық-көркемдiк мазмұнның реализмi, сезiм
шынайлығы, өмiрдi тереө бойлап сезiну, адам қатынастары мен дүниенi нақтылы
түрде қабылдау – дәстүрлi шығыс поэзиясының жаңа өмiр мен жаңа ұмтылуларын
бойына сыйғыза алмай, әлдеқашан тозған сипатарына мүлдем қарама-қарсы
өзгеше.
Абайдың орыс классиктерiне творчестволық жолмен келуi ақын қызметiнiң
әрбiр жаңа кезеңiнде жаңаша болып отырады. Крыловты аударғанда, Абай оның
мысал моралiн қазақ ғылымы мен түсiнiгiне сәйкестендiре, кейде өзгертiп,
өзгеше бiр нақыл сөз түрiне келтiрдi. Бiрақ Қанжар, Жолға шықтым бiр жым-
жырт түнде жалғыз, Теректiң сыйы, Жалау, Демон Үзiндiлерiн алсақ,
Лермонтовтан аударылған өлеңдердiң iшiнде өзiнiң дәлдiгi мен шеберлiгi
жағынан күнi бүгiнге дейiн бұлардан асқан аударма жоқ. Абайдың Пушкинге
көзқарасында бүтiндей бiр өзгешелiк бар. Евгений Онегин үзiндiлерi
аудармадан гөрi Пушкин романын шабыттана әңгімелеуге ұқсайды. Бұл ретте
Абай шығыс поэзиясында ертеден қалыптасқан нәзира үлгiсiн қолданып,
өзiнен бұрынғы ақындардың тақырыбы мен сюжетiн жанаша баяндайды. Мыс., бiз
Ләйлi мен Мәжнүн, Фарғадпен Шырын және Александр Македонский
(Ескендiр) туралы поэмалардың сюжеттерiн ертедiге тәжiк, азербайжан, өзбек
классигi Науаиға ұқсап, Александр (Ескендiр) мен Аристотельдi осы қайталау
планында жырлайды. Ұлы мұраны еркiн ақындық баяндаудың осы мәнерiн Абай
Евгений Онегин де қолданған.
Ескендiр Зұлқарнайын – ежелгi дүниенiң аса iрi әскери қолбасшысы,
мемлекеттiк қайраткерi. Македония патшасы Ескендірдің бүкiл саналы өмiрi
жаугершiлiкпен өткен. Әскери талантының қалыптасуына әкесi Филипп II ықпал
еткен. Ол Дунайдан Үндi өзенiне дейiн созылып жатқан ұлан - байтақ жердi
басып алып, үлкен мемлекет құрған. Алайда Ескендiр өлгеннен кейiн, өзара
алауыздық қырқысудар салдарынан мемлекет ыдырап құлаған. Ескендiрдi
мадақтаған қисса – дастандар Шығыс елдерiнiң көбiнде бар. Оны Шығыс
жұлдыздары Низами, Фирдаусилер де жырлап, көлемдi шығармалар тудырған.
Оларда Ескендiр 18 мың ғаламды билеген жер бетiндегi тендесi жоқ, әрi
батыр, әрi кемеңгер қолбасшы ретiнде суреттеледi. Ал, Абай Ескендiр
дастанын жазған. Онда Ескендiрдi мейiрiмсiз әрi тойымсыз қатал басқыншы,
каһарлы әмiршi тұрғысынан бейнелеп, оның басқыншылық саясатына сын көзбен
қарайды. Ақынның Бермеген құлға қайтесiң өлеңiнде соншама жұртты билеген
Ескендiрдiң бұл дүниеден өткенiн мысалға келтiрiп, өлмейтiн пенде жоқ
екенiн көңлiне медеу тұтады.
Жазылған жылы белгiсiз. Әрқайсысы 4 тармақты 42 шумақтан тұрады. Ең
алдымен бұл поэманың негiзiнде жатқан тақырыптың төркiн - тегi туралы бiраз
деректер айтып өтелiк. Шығыста Ескендiр, орыс пен Европа елдерiнiң атауынша
Александр – бар дүние жүзi халықтарының аңыздарында, ертегi, дастандарында
ерекше орын алған адам. Бiз бұл тұста тарихтағы Ескендiрдiң көпшiлiкке
мәлiм жайларына тоқталмаймыз. Аңыздар мен әдебиеттегi Ескендiр жәйi Абайдың
мына поэмасының тұсында бiзге тікелей жағын деректер бередi. Соларға
тоқтаймыз. Шығыс елдерiнде, әуелi Иранның аристократиялық аңыздарында
Ескендiр образы көп әңгiмеленген. Сол замандардан берi қарай Византия
аңыздарында да оның жәйi көп айтылады. Атақты Фирдоуси өзiнiң
Шахнамасында Ескендiрдiң туысын жоғарыда аталған Иран аристократтарының
лақабы бойынша баян етедi. Оны филикустың баласы емес, Иранның шахы –
Дараптың (Дари үшiншi Кадоманның) баласы дейдi. Ол бiздiң эрадан бұрын 110
– 335 жылдар арасында Иранда шахтың құрған. өзi Ахеменидтер әулетiнiң ең
соңғы әкiмi болады. Рум әңгiмесi де Ескендiрдiң туысын тарихтан өзгертiп,
аңызды әңгiмеше баяндайды.
Абай Шығыс әдебиетiндегi ұлы классиктер мол баяндаған күйге түгел
тоқтап,бағынып қалмайды. Ол аңызды өзінше, көп мазмұндық
жағынан өмiр шындығына жақындатып, реалистiк стильге бұрады. Ең алдымен
аңызды Европа тарихы мен мәдениетiнен өзi бiлген Александр Македонский
жайына қарай бейiмдейдi. Ескендiрдiң әкесi Абайда Филипп болып аталады.
Тарихтағыдай оның астанасы – Македония шәһәрi болады. Және де тарихтың дәл
деректер бойынша ертегiлiк Хызырдың орнына Ескендiрдiң тәрбиешiсi болған
философ Аристотель кiредi. Сөйтiп, адамдары мен олар арасындағы мiнез –
қатынастарға Абай тарихи шындықты негiзгi арқау етедi. Аңыздан бұрын тек
кiшкентай тас (Абайда кiшкене көз сүйегi) және оның өзгеше сыры ғана
сақталады.
Бұдан өзге Абайдың үлгi iздегiштiк, сыншылдық, бiр ерекшелiгi тағы бар.
Низами өз поэмаларында Ескендiрден бұрын кездесетiн Хосрау, Бахрамгур
немесе Дарап сияқты тағы басқа солардай шахтардың барлығын да сынаумен
мiнез көрсетiп едi. Жалғыз–ақ, Ескендiрге келгенде, Низами оны барлық,
бұрын-соңғы өмiр иесi хан – сұлтанға, шах - әмiрлерге анық айыпсыз,ойшыл
асыл зат. Кейiнгi поэманың тарауында Низами Ескендiрдi дана дәрежесiне
жеткiзедi. Дүние жүзiнiң бар бiлгiш ,ойшылдарының ортасында көрсетедi. Оған
бiр заман ғайыптан келген ғажайып үн, бұдан ары пайғамбарлыққа арналғанын
бiлдiредi. Мұсылманшылық аңызы бойынша уахи келедi.Ол бар жиһанды кезiп
,адамзатқа iзгiлiктi таныту керек деген әмiр береді. Барлық шығыс
поэзиясында Ескендiрдiң сипаты осы алуандас зорайып, қастерлеп алынған
болатын. Ал Абай дастанына келсек, мүлде олай емес. Жасы әрең жиырма бiрге
келген, атыраптағы көршi елдердiң бірiн бағындырмақ болып, онды – солды
қастан көз тастап тұрған жәһәнгер, қан төккiш патша көрiнедi. Қанша алса
да тоймайтын, қанағатсыз хан бейнесi берiледi. Сол тыйымсыз, тойымсыз
әмiршiнiң өз өмiрiнде жалғыз рет тылсым қуаты бар, жасырын сыры бар және
жол бермес тас қақпаға кездесуi Абайша үлкен мол мағынамен келтiрiледi.
Ескендiр Абай поэмасында дәрiптелмей, сыналады. Оған ақылшы болған
Аристотель өзiнiң әмiршi патшасынан сонағұрлым биiкте, анық қасиет иесi
боп суреттеледi. Бұл – Абайдың сөзi айтатын афоризм бақпен асқан патшадан
миімен асқан қара артық деген терең сырлы нақылға дәл келетiн халдер.
Осы айтылған жайларға қарағанда, Абайдың әкiмшiлiкке көзқарасы бұрын
мұсылман ғаламында болмаған жаңа сыншыл биiк ойды танытады. Ескендiрге де
мұсылманның өткен тарихы, аңыздары, дiншiл үгіттерi ұйғарған табыну көзiмен
қарамайды. Азат ойлы, еркiн әдiл сыншы шығыс елдерi таныған авторитеттiң
маскасын сыпырады. өзiнiң гуманистiк, адамгершiлiк нанымдарының тұрғысынан
қарайды. өз заманынығ озат ойлы сыншыл жазушыларының туралық ойын таратады.
Бұнымен Абай Шығысқа қатты беделдi боп жайылған ұғым-нанымдардың баршасына
ендi үлкен сынмен, талғаумен қарайды. Көп жәйдi қайта бағалайтын, жаңаша
саралап беретiн ұстаз ақын екендiгiн танытады. Сонымен қатар айтылатын тағы
бiр өзгеше күй бар. Ол, Абайдың өзiнен бұрынғы шығыс классиктерiнiң ұлы
мұраларының ішінде Ескендір сияқты поэманың бас кейіпкері шығарманың
басынан аяғына шейін оқиға арқалығы болып отырады. Барлық суреттер,
кездесулер мен қайшы келетін мінез, әрекеттер және түйінді ойлар-
баршасында да бір Ескендірдің басымен байланысты болады.
Поэмасының ең сонындағы бірнеше шумақтарда Абай дидактик, ойшыл-
өсиетшілік қорытындыны Ескендірден бөлек бір жай етіп айтады. Ол поэманың
жоғарыда біз айтқан идеясына байланысты.Абай осында да Масғұт турасындағы
аңызға барғандай, ескілік материалына текке бармайды.Өзіндік өсиеттерін
шартты түрдегі аңыз-әпсанаға бөлей отыра, қызықтыра ұсынбақ болады.
Сондықтан поэманың әңгімелі, оқиғалы желісін жетер өрісіне жеткізіп болған
соң, жырдың аяғын жаңағы айтқандай, моральдық ,адамгершілік байлау мен
толғауға, сентенцияға әкеліп тіреуі заңды болып көрінеді. Поэманың шумағы,
өлең жолдары, буын өлшемі, қолданатын ақындық сөздігі – бәрі де шешендік,
нақтылық жағынан қарағанда, Абайдың ақындық өнеріне сай келген.Олар
поэманың тұтас бітімді шығарма болуына нық жәрдем етеді. Поэманаң сақталып
жарық көруіне М.Бекиннің еңбегі зор. Оның 1907 жылғы көшірмесі негізінде
туынды алғаш рет 1909жылы Санкт-Петербургте жарық көрген Қазақ ақыны
Ибраһим Құнанбайұлының өлеңі атты жинақта жарияланды. Туынды
басылымдарында аздаған өзгерістер кездеседі. 6 бетте басы бар. баруда
қолданған творчестволық iздену жолдары туралы. Абай Низами поэмасынан
әңгiмелiк көп деректер алады. Бұл жөнiнде ол белгiлi дәрежеде шығыс
әдебиетiнде жүрген тұрақты бiр дәстүрге соғады. Көпке мәлiм болған тарихи
шындықтар бойынша, шығыста бiр классик жырлаған тақырыпты келесi буында,
тағы бiр шығыс ақыны қайталап әңгiме ететiн тың дастандар шығаратын дәстүр
бар едi. Сол қатарда Жүсiп-Зылиха тақырыбын, Ләйлi-Мәжнүн, Фархад-Шырын,
Жетi шұғыла және осы Ескендiр турасын немесе құстар тiлi деген сияқты
тақырыптарды бiрiнен соң бiрi қайталап жазған iрi классиктер бар. Олар
бiреунiң тақырыбын бiреуi алуды занды жол еткен. Тек алдынғының өлеңiн
алмай және көбiнше алдыңғы айтқан оқиғаларды негiзiнде пайдаланса да көп
жерiн өз еркiмен өзгертiп отырып, тыңнан жырлап шығаратыны болады. Бұлайша
бiр тақырыптың әр ақында қайталауы ешуақытта аударма деп танылу керек емес.
Ол өзiнше бiр қайта жырлау, тыңнан толғау немесе ақындық шабыт-шалым
сынасып, жырмен жарысу есептi бiр салт едi.
Шығыс поэзиясы бұл салтты занды деп бiлiп, осы дәстүрге Назира,
назирагөйлiк деп атау да берген. Абай сол дәстүрдi жақсы бiлiп ғана
қоймаған, қолданған да, Назира жолымен алдыңғы ақынның поэмасы бойынша,
қайтадан жаңа поэма жазатын бұрынғы ақындар да кейiнгi заманының
көзқарасын, творчестволық жаңа поэзиясын танытады.
Низамидiң Хамсасында жырланған Ләйлi-Мәжнүн, Хұсрау-Шырынды
өзбектiң ұлы классигi Науаи қолға алып жырлағанда, көп тың жаңалықтар
қосқан. Науаи өз дәуiрiнiң ойшылы өкiлi болып отырып, Ләйлi мен Мәжнүннiң
махаббатына да тыңнан шындық сипаттар бердi. Ал, Фархад-Шырында
Низамидағыдай емес, Хұсрау патшаны үлкен сыншыл оймен әшкерлеп, зұлымдық
сипатта суреттейдi. Абай болса, 19 ғасырдың орыс пен Европаның ағартушылық,
гуманистiк және сыншыл реализм бағытындағы үлкен үлгiлерiмен тәрбиеленген
ақын болғандыктан, Ескендiр жайында өз заманының тың сындарын еркiн
пайдаланады. Және өз поэмасының соңғы шумақтарында алыстағы Ескендiр
жайынан әңгiме қозғап келсе де, қорытынды өсиеттерiн өз замандарына, өз
оқушыларына арнайды. Бұрын өзге өлеңдерiнде өзi айтып келген негiзгi
ойларға әкелiп саяды. Адамгершiлiк, ақтық, шындық, мiнездiлiк жөнiнде өзi
ұсынған жолдарын белгiлi бiр аңыз арқылы тағы да көңiлге қонымды етiп,
таныта түсуге талап етедi. Сол жөнде Абай да Низами, Науаи, Фзули сияқты
өзi қадiрлеген классиктердiң назирагөйлiк үлгiсiн творчестволық жолмен
пайдаланып қолданған деймiз.
Жалпы композициялық құрылысын алғанда, Ескендiр - Абайдың ең жақсы
поэмасы. Масғұттай емес, бұнда сюжеттiк құрылыс бастан-аяқ бiр түйiннiң
айналасына топталады. Адамдарының мiнездерi, iстерi арқылы бiртiндеп
ашылады. Соның iшiнде Ескендiр сияқты поэманың бас кейіпкері шығарманың
басынан аяғына шейiн оқиға арқалығы болып отырады. Барлық суреттер,
кездесулер мен қайшы келетiн мiнез, әрекеттер және түйiндi ойлар –
баршасыда да бiр Ескендiрдiң басымен байланысты болады.
Поэмасының ең сонындағы бiрнеше шумақтарда Абай дидактик, ойшыл-
өсиетшiлiк қорытындыны Ескендiрден бөлек бiр жай етiп айтады. Бұнысы
поэманың жоғарыда бiз айтқан идеясына байлынысты. Абай бұнда да, Масғұт
турасындағы аңызға барғандай, ескiлiк материалына текке бармайды. өзiндiк
өсиеттерiн шартты түрдегi аңыз-әпсанаға бөлей отыра, қызықтыра ұсынбақ
болады. Сондыктан поэманы әңгiмелi, оқиғалы желiсiн жетер өрiсiне жеткiзiп
болған соң, жырдың аяғын жаңағы айтқандай, моральдық, адамгершiлiк байлау
мен толғауға, сентенцияға келiп тiреуi заңды болып көрiнедi. Поэманың
шумағы, өлең жолдары, буын өлшеуi, қолданатын ақындық сөздiгi – бәрi де
шешендiк, нақтылық жағынан қарағанда, Абайдың ақындық өнерiне сай келген.
Олар поэманың тұтас бiтiмдi шығарма болуына нық жәрдем етедi. Поэманың
сақталып жарық көруiне М. Бекиннiң еңбегi зор. Оның 1907 жылғы көшiрмесi
негiзiнде туынды алғаш рет 1909 жыл Санкт-Петербургте жарық көрген Қазақ
ақыны Ибраһим Құнанбайұлының өлеңi атты жинақта жарияланды. Туынды
басылымдарында аздаған текстологиялық өзгерiстер кездеседi.
Абай Шығыс философтарының ойларын қаз-қалпында беретiн сияқты боп
көрiнедi, бiрақ, өз халқының тiлегiне, ой өрiсiне, талқымына лайықтап
термин сөздердiң баламасын таба бiлген ақын.
Он жетінші қара сөзiнде ақыл, қайрат, жүрек жайлы ойларының түп
негiзiн, Дауаниден табуға болады: хэкмат – даналық ғылымы, шжобат –
батылдық, эффат – адалдық, адолат – шындық. Осы айтылған төрт турлi ұғымды
жүйелi түрде жеке-жеке даралап, атқарар қызметтерiне қарай саралайды.
Шындықсыз ғылым да, батылдық та адалдық та,ұзаққа бармайды, ғұмырлы болуға
шындық ғана лайық. Оны автор адамзаттың қалыпты күшi деп қарап, Хақият
деп атайды. Хақиқат жолы - алла жолы деп екi ғұлама да пiкiрлес тұрады.
Алла қамқоршы, таза, мейiрiмдi, махаббат пен сенiмдi, шындық пен
адалдықты, адамның ақыл-ес, парасатын қалыптастыра отырып, адамды адамды
адамдық санатқа жеткiзд,- деп түйедi Ақлақи Жалалиде. Ал Абай болса:
Алла деген сөз жеңiл,
Алла ауыз жол емес.
Ызалы жүрек ,шын көңiл ,
өзгесi хаққа қол емес,- дейдi.
Абай өмiр қайшылықтарын жан жүрегiмен сезiнген, бiрақ, осы
қайшылықтардан шығудың жолын іздегенде, өнерге, білімге жалпы ғылымдарға
кеп бас тірейді.
Болмасаң да ұқсап бақ,
Бiр ғалымды көрсеңiз.
Ондай болмақ қайда деп.
Айтпа ғылым сүйсеңiз,
- дегендей–ақ, ғалым адамдардың өмiрiнен, шығармашылығынан ғибрат ал
деп уағыздайды. Ақынның көкiрегi мейiрге толы, кейiнгi ұрпаққа берер асыл
мұрасы мол .
Абай халықтың ертеңiн ойлап, қайырған жан.
Адам деген данқым бар,
Адам қылмас халқым бар,
- дей тұра, ол халқынан бiржолата түңiлмейдi
Ақынның бұл ойына Дауанидiң Ақлақи Жалали еңбегiнде жауап болар
пiкiрi бар сияқты. Ол: Әрбiр адамның, әрбiр халықтың өзiндiк қандас негiзi
бар. Ол туыстық жағы, яғни, тектес ұрық – аймағы, жек – жат – жақындары,
бұлар бiр-бiрiн айына немесе жұмасына бiр, тiптi күнiне бiр көрiп тұрмаса,
мейiрi түспей, жатқа айналады,-дейдi. Сонымен қоса автор өз ойын
толықтырып: Ал,басқа ұлт өкiлдерiмен дос болып жағын тұтқанмен өз ұлт
тегiндей болады деу қателесушiлiк, яғни бұл силяли рахымына жатпайды,-деп
қорытындайды.
Адамның бауыр етi - бала демекшi, бiз сөз етiп отырған екi ғұлама да
бала тәрбиесiне өте көп көңiл бөлген. Абай Жетiншi қара сөзiнде Жас бала
анадан туғанда екi түрлi мiнезбен туады .Бiреуi –iшсем ,жесем ,ұйықтасам
.Бұлар –тәннiң құмары.Бiрi бiлсем екен демелiк. Бұл – жанның құмары-дейдi.
Бала өсе келе танымдық қабiлетiне әлемнiң сырын бiлуге құмартады. Бала
жаны – дейдi Дауани ,- еш сурет сызылмаған тақта сияқты ,қандай сурет сызса
да оңай қабылдайды-деп бала тәрбиесiне өте сақ болуды ұсынады.
Дауани осы Ақлақи Жалали еңбегiнде ата-ананың төмендегi шарттарды
бiлуiн талап етедi: “Бiрiншi, құранды бiлу. Екiншi, хиқматты (ғылымды)
бiлу. Үшiншi, белгiлi бiр кәсiптi игеру. Содан соң бала тәрбиесiн бастау
керек. Ойлы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz