Бірінші сынып оқушысының физиологиялық негіздері
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..2
І.Бөлім
Педагогикалық - психологияның оқыту нұсқасының әдістемесі және
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .5
1. Педагогикалық –психологияның әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Алтыжасарлардың дене дамуының
шамасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..17
3. Мектепке баланың психикалық
дайындығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .18
ІІ. Бөлім
Бірінші сынып оқушысының физиологиялық негіздері ... ... ... ... ..26
1. Бірінші сынып оқушысының мектеп өміріне
үйренуі ... ... ... ... ... ...26
2. Бірінші сынып оқушысының дамуындағы ойындардың маңызы ...30
3. Төменгі мектеп жасындағы психологиялық жаңа мінез – құлық
көріністері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 32
ІІІ. Бөлім
Бірінші сынып оқушысын жеке тұлға ретінде қалыптастыру ... 42
3.1. Бірінші сынып оқушысын жеке тұлға ретінде қалыптастыру
және сабақты ұйымдастыру тәртібі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.2. Сабақты
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 47
3.3. Мұғалім – бірінші сынып оқушысының мектеп өміріндегі ең негізгі
тұлға
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...48
3.4. Бірінші сынып оқушыларының арасындағы тіл дамыту жұмысы және
сабақты өткізу
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 52
3.5. Тәжірибе сабақтар және
психожаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .76
Кіріспе
Еліміздің мәртебесінің биік болуы қоғам мүшелерінің, келешек ел
қожасы-жас ұрпақтың белсенділігі мен іскерлігіне тікелей байланысы
болмақ. Ендеше саналы, сауатты, ұғымды,халқымыздың барлық дәстүріне де ,
әлем мәдениетіне де қанық, ел тізгінін берік ұстай білетін ұрпақ
тәрбиелеу бізге сеніп тапсырылып отыр.
Бүгінгі Қазақстан жаңа принциптерге негізделген егемен мемлекет құруда.
Үкіметіміз білім беру мекемелерінен тәуелсіз мемлекетіміздің өркениетке
жету жолындағы өр талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін
жаңа сапалық өзгерістер деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Мектеп
құрылымында болып жатқан өзгерістер ,білім беру мақсаттарының алмасуы,
оның дамытушылық сипаттарының бекітілуі, көпнұсқалық оқытуға көшу сияқты
мәселелер орындаушылардан шығармашылық бастамалылық, жөні бөлек
көзғарастарды, жұмыстың жоғарғы сапасын және кәсібилікті талап етеді.
Ертеден қазақ халқы балаларын дәстүр бойынша бес-алты жасында
аузы дуалы шешендердің, ел бастаған көсемдердің, даналардың,
мергендердің, батырлардың соңынан ерте білген.
Онысы балам халық дәстүрін, жол-жоралғысын көңілге тоқып өссін
дегені болу керек. Сондықтан да мектепте балаларға білім беруде ұлттық
тәрбие дәстүрлерін басшылыққа алу- басты міндет
Мағжан Жұмабаевтың педагогикасында жер жүзіндегі басқа жан
иелерімен салыстырғанда адам баласы туғанда өте әлсіз, зағип, осал
болып туады. Малдың төлі туа сала сақталады. Тауықтың балапаны
жұмыртқадан жарылысымен жүгіріп кетеді. Ал адам туғанда іңгәләған айғайы
мол бір кесек ет. Ақылы , есі жоқ, денесі тым әлсіз.Өсуі, ұлғаюы тым
сараң, тым шабан.Мінекей, адам баласы, осылай өте әлсіз боп туып, аса
сараң өсетіндігінен , оның денесіне, жанына азық беріп, өсуіне көмек
көрсетпей . яғни оны тәрбие қылмай болмайды деп, тәрбиені дене
тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық һам құлық тәрбиесі деп төртке бөледі.
Мектепте сабақты қызықты етіп өткізу үшін халық педагогикасына
сүйенген дұрыс. Халықта Баланды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме деген мақал
бар. Сабақтың қызық, әсерлі өтуіне дамыта оқыту жүйесі көмектеседі.
Қазақ бәйгеге шауып , ат қосарда алдымен атын баптайды емес пе?
Соған орй жетіге толған бала күзде мектепке баратын болғандықтан, бала
бақшаның соңғы жылы, негізінен , мектепке әзірлік жұмысын жүргізеді.
Болашақ оқушыларды кез-келген тақырыпта ойларын еркін айта алатындай
етіп үйрету қажет. Баланың ойын дамытып, болашақта армандауға,
қиындықтарды жеңе білуге тәрбиелеу жүзеге асырылады.
Қазақстан президентінің 2030-шы жылға арналған бағдарламасында
барлық саланың жаңаруы туралы мәселелер , оның ішінде білім саласы
барысындағы жағдайлар атап көрсеткен.
Мектепалды дайындық, баланың оқу мәселесінің жақсы жағдайда
болуына байланысты. Жаңа ұлттық білім үлгісі, мектепке дейінгі жастағы
баланың, жеке басын тәрбиелеуде, тәрбиенің мазмұны, ізгілендіру ,
жекелендіру және жаңа педагогикалық дамудың әлеуметтік бағытының
түбегейлі өзгеруін талап етеді.
Баланың жеке басының рухани- бай мүмкіндіктерін, отандық және
дүниежүзілік мәдениет арқылы, қазақ халқының дәстүрімен, қол өнерімен
және әдеп-ғұрыптарымен тыныстыруда баланың еліне , отанына
сүйіспеншілігін дамыту.
1.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯНЫҢ ОҚЫТУ НҰСҚАСЫНЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ЖӘНЕ МАҚСАТЫ.
1.1.ПЕДАГОГИКА - ПСИХОЛОГИЯНЫҢ ӘДІСТЕРІ
Адамның дамуы ең алдымен, әлеуметтік тәжірибені игеруден
басталады. Бұл процесс, адамның дүниеге келген күнінен бастап өмір бойы
жалғасады. Мектепке дейінгі бала ойын түрлері тағы басқа көп нәрсені
игереді. Мұндай игеру ойын әрекеттерін игерумен қатар жүреді.
Бала мектепке келген кезде, ол әр түрлі әрекеттерді
үйренеді,өйткені бұл әрекеттер әлеуметтік тәжірибені меңгерудің мақсаты
болады. Бұл әрекеттің ерекшелігі , мұғалімдердің көмегімен іске асады.
Бұл әдістің түрі-оқыту деп аталады.
Педагогикалық психология оқыту процесінің құрылымын ,
мінездемесін, заңдылығын оқытады. Педагогикалық психология жас
еркшелігімен жеке тұлғалық ерекшелігін зерттейді. Дамыта оқутудың шарты
негізгі орын алады. Оқыту процесінде адам немесе жеке тұлға тек қана
интеллектуалды тәжірибені алып қоймайды, сонымен қатар: адамгершілік,
эстетикалық т.б. түрлерін меңгереді. Меңгерудуң бұл түрлері айтылған
кездерде процесс тәрбие деп аталады.
Педагогика –психологияның негізгі бақылау орны бір ғана
тұлға болады. Бірақ оқытудың орны, яғни зерттеу пәні теорияға
бағынышты. Бихевиоризм оқыту пәнінің стимулы реакцияларын шектейді,
яғни оқыту әрекеттері жеке элементтерден тұрады.
Мектепке алғаш келген балалар ұстазы не айтса, соны орындауға
әзір тұрады. Мектептің ішкі және сыртқы көріністері оларға өте қызық
болып көрінеді. Мектепішілік экскурсиялардың өзінен балдырғандардың
бойында белгілі бір тәртіп қалыптаса бастайды. Осылайша, шәкірттерді
саналы тәртіпке тәрбиелеудің, мінез-құлық мәдениетіне жетелеудің ірге
тасы бастауыш кластарда қаланады.
Сондықтан әр бір ұстаз өз білімін, мәдени дәрежесін үнемі
жетілдіріп, шәкірттерінің ерешектерін ескеріп, оларды жан-жақты бақылап,
белгілі ережелердің қалай орын алатынын қадағалауы керек.
Бұл орайда оқушыларға берілетін педагогикалық мінездемелер
олармен көп көмек береді. Мұғалім әр уақытта қандай бағытта жұмыс істеуді
ойланады.
Жас ұландарды саналы тәртіпке тәрбиелеу ісі оларға жүйелі және
сапалы білім берумен ұштастырылады. Бұл жұмыс процессінде өрістетіледі.
Шәкірттердің сабаққа белсене қатысуы, оған ден қоюы мұғалімнің
методикалық әдістерді түрлендіріп, қолдана білуіне байланысты. Сабақты
бүгінгі өмірмен, тұрмыспен, тәжірибемен сабақтастырып өткізсе нұр үстіне
нұр.
Жас ұрпақты саналы тәртіпке тәрбиелеуде және мінез-құлық
мәдениетін қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстардың алатын орны ерекше.
Жас ұрпақтың мінез-құлқын, тәртібін дұрыс қалыптастыру-
ұстаздар коллективі үшін ең басты міндет. Сондықтан, бала тәрбиесіне
сергек қарадық.
Адам өз ісінің нәтижесін көру үшін алдына бір мақсат қойып,
тиімді әдістерді пайдалана білу керек. Балаларды да өз істерінің
нәтижесін сезіне білуге үйреткен жөн. Осы тұста еңбектің негізгі
элементтерін қамтитын ойын ойнаудың маңызы зор. Себебі ойын- баланы
еңбекке тәрбиелеудің алғашқы баспалдағы. Ойын арқылы еңбектену балаларды
қызықтырады, көңілін шарықтатады.
Егемен еліміздің тірегі –білімді ұрпақ. Білім бастауы- бастауыш
мектепте берілетіні айқын. Осыдан да бастауыш мектепте әр-түрлі дамытып,
келбетін сомдауға үлесқосады. Баламен тіл табысып, шәкірттер нағыз
тіршіліктің тынысын сезіне алады.
Ұлы Абай айтқандай,біліммен теңесе алады. Біздің егеменді
еліміздің мәртебесін көкке көтеретін, экономикасын, ішкі және сыртқы
саясатын дамытатын тек қана жастар.Жан-жақты сауатты жеке адамның дамуы
үшін кең мүмкіндіктер беріледі. Мектеп өмірі балаларға жаңа әлемді ашып
береді. Бұл тұрғыда бастауыш мектептің негізгі міндеттері- баланың жеке
басының ағашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін ашып дамыту.
Оқуға деген ықыласын , іскерлігін қалыптастыру.
Оқу – мектепжасындағы балалардың негізгі таным әрекеті.Баланың
жалпы психикалық дамуы мектептегі оқу мен өздігінен оқуына тығыз
байланысты.
Баланың оқу әрекеті- күрделі, жан-жақты үрдіс, ол баланың барлық
әрекетін, рухани күштерін керек етеді. Баланың ақыл-ой еңбегі белсенді
әрекет болуға тиісті. Ол оқушының жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне
байланысты болады. Баланың ақы-ой әрекеті, оның қажеттері мен қызығулары,
сезім мен ерік сияқты т.б. психикалық үрдістермен байланысты іске
асырылып отырады. Оқушының өздігінен оқуы жемісті болуы үшін ақыл-ой
еңбегінің дағдыларын қалыптастыруы керек.Баланың ақыл-ой еңбегін белгілі
жүйемен жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отыруға көңіл аударған
жөн. Ең алдымен баланың өз жұмысының мақсат-міндеттерін анықтауға үйрету
керек. Егер бала әрбір жұмысын (тапсырмасын) не үшін, қандай мақсатпен
жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже (жаңа білім, дағды) беретінін
білсе, онда оқушы әрекетінің саналылығы артады. Оқу жұмысы мақсат
–міндеттеріне сай болса, онда бала өз жұмысын жоспарлай білуге, уақытты
дұрыс пайдалануға, өзін-өзі басқаруға дағдыланады.
Баланың оқу әрекеті мазмұнына мыналар кіреді: ғылыми ұғымдар
мен ғылыми заңдылықтарды түсіну және практикалық міндеттерді шешуге
бағытталған ойлардың жалпы амал-тәсілдерін меңгерту.Осыған орай,
балалардың ғылыми білімді және дағдыларды меңгеруі олардың оқу-
әрекетінің негізгі мақсаты мен нәтижесі болып табылады.
Оқу әрекетінің белгілі құрылымы мыналар:
1.Оқу міндеттері (немесе тапсырмалар) .
2.Оқу әрекеттері (баланың қолданатын нақтылы практикалық және
ой тасымалдары).
3. Бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалапғалап, тексеріп
отыруы).
4.Бағалау (мұғалімнің жеке оқушының өзіне-өзі берген бағасы).
Осындай күрделі әрекетіне байланысты оқушылардың ойлау қабілеті
қалыптасады. Ойлау – баланың таным әрекетінің ең жоғарғы түрі. Ойлау
арқылы оқушылар көзге көрінбейтін заттар мен құбылыстардың арасындағы
күрделі себептік байланыстырады, заңдылықтарды ұғады. Ойлау, сөйлеу
әрекеті арқылы іске асады.
Ойлау- нақты сұрақтар қоюдан, соларға жауап іздеуден
басталады. Ойлау- белгілі міндетті, теориялық немесе практикалық
мәселелерді шешуге бағытталады. Баланың ойлау әрекеті өзінен-өзі
қалыптаспайды. Олардың ойлау әрекетін ойдағыдай дамыту үшін, тиімді
тәсілдер қолданып, арнайы жұмыстар жүргізуге қажет. Ойлауүрдісі өзіне тән
логикалық адамдардан (операциялардан) тұрады: анализ, синтез, салыстыру,
топтастыру, жалпылау, тұжырымдау.
Балаларды тәрбиелей оқыта отырып зерттеу немесе зерттей отырып
тәрбиелеу, оқыту дегеніміз толыққанды педагогикалық ізденіс пен бала
психологиясын тану жолдарының түйісуі, бірлігі, күрделі процесстің
бөлінбес екі жағы болып табылады. Сондықтан оқу процесінің қандай
мәселесі болмасын, ол бала психологиясына негізделмесе, оны ескермесе
,жай ғана құрғақ сөз күйінде қалып қояды. Қанша әдемі айтылса да, іс
жүзінде ешқандай нәтиже бере алмайды. Соның нәтижесінде өмірге самарқау
қарайтын, өмірлік ұстанымы қалыптаспаған, өз болашағын айқын бағдарлай
алмайтын енжар мектеп түлектері шықты. Оқушының психологиясы ескерілмеген
жерде оқытудың әдіс-тәсілдері қанша құбылтып түрлендіру де, сабақ үстінде
қолданған сан алуан көрнекіліктер де жай жасанды дүниеге айналады.
Сондықтан кез келген пәнді оқыту әдістемелерінде ең әуелі оның осы жағына
көңіл бөлінуі қажет.
Оқушының мотивациялық деңгейін зерттеу дегеніміз мұғалім көзге
түскен нәрселерін үстірт тізбелеу емес, оқушының жеке тұлға ретінде
қалыптасу заңдылықтарының тереңіне енуі, оны дамушы әрекет субъектісі деп
тану. Мотивация қалыптастыру мұғалімнің оқушыға деген ішкі қозғаушы
күштерінің пайда болуына жағдай жасау, өз әрекетінің мәніне түсінуіне
бағыт беру, саналы білім мен тәрбиенің көзін тануға ұмтылысын тудыру.
Сонымен оқу мотивтерінің мәні оның оқу әрекетіндегі басты бағыт
беруінде. Оның қандай түрлері, топтары бар деген мәселеге келсек, оқу
әрекетіндегі мотивтердің екі үлкен тобы бар деген алғаш ғылыми негіздеуші
Л.И. Божович олардың өзара бірлігі мен айырмашылықтарын да ажыратып
берді.Танымдылық мотивтерде оқушы белсенділігі өзі үйреніп отырған
объектіге бағытталса, әлеуметтік мотивтер оқушы белсенділігінің басқа
адамдармен қарым-қатынасы негізінде пайда болып қалыптасады.
Танымдық мотивтерге қызығушылық, қажеттік, мұрат (идеал),
мақсат, мазмұнымен оның орындалу процесімен байланыста бола отырып,
оқушыны жаңаны тануға, оқу еңбегінде саналы әрекет жасауға, кездескен
қиындықтарды жеңуге ұмтылдырады, танымдық белсенділігін арттырады.
Әлеуметтік мотивтерге сол танымдық мотивтердің қалыптасуына
ерекше әсер ететін оқушының өз міндетіне жауапкершілігі, ұжымда өз орнын
анықтауға ұмтылысы, болашақ мамандығына жетуге деген ниеті, мұғалімнің,
ата-ананың, қоғам алдындағы борыш сезімдері, т. б. жатады. Мотивтердің
бұл екі тобы - бірін–бірі толықтырып, өзара алмасып отыратын ішкі
импульстер.
Әрбір пәннің оқыту әдістемесінде оқу мотивтерін қалыптастыруға
негіз болатын факторлар сол пәннің өз табиғатынан іздестірілуі
шарт.Мысалы: ана тілін оқытуда балаға ең әуелі, тілдің танымдық
мәнін,білімдік негізін, практикалық маңызын түсіндіру арқылы оқушының
тілге деген саналы көзқарасы қалыптасады, оның күнделік тіршіліктегі ғана
емес, өмірлік, дүниетанымдық маңызы ұғындырылады. Ол үшін оқу процесінде
мұғалім төмендегідей үш жағдайға, бірінші сабақта шебер ұйымдастырылған
әдістемелік жұмыстарды орынды, жүйелі қолдануға; түсінікке негізделген
педагогикалық басшылық жасауға, үшінші, сабақтың өтуіне жайлы, қалыпты
атмосфера орнықтыруға баса көңіл аударуға тиіс. Бірінші жағдайда оқушы
еңбегі сабақтың теориялық жағын игеруге, сол пән бойынша берілетін
практикалық іскерлік дағдыларды меңгеруге бағытталады. Оқу материалын
оқып үйренуде оқушы белсенділігін арттыруға негіз болатын танымдық
әрекеттердің оқушының жас ерекшеліктеріне сай болуын қадағалау, олардың
дамытушылық сипатына, баланың шығармашылық қабілетін қалыптастыруға
қаншалықты әсер ететініне назар аудару жемісті еңбек болып табылады.
Оқытудың проблемалық сипатта жүргізіліп, көбіне оқушылардың өзіндік
жұмыстарына, ізденісіне жол ашылуы, ірі тілдік құбылысқа аналитикалық,
синтетикалық талдау жасауға көп орын берілуі де сабақтың нәтижелігіне
ықпал етеді.
Ал, оқушының пәнге көзқарасына, сабаққа ықыласын аударуда
мұғалімнің жеке басының әсері мол.Онда мұғалімнің сыртқы бейнесі, өзін-
өзі ұстауы, сөйлеу мәнерімен қатар сабақ үстінде оқушыларды бір мақсатқа
жұмылдырып, олардың әрқайсысының жеке ерекшеліктеріне сәйкес тапсырмалар
беру, оқу процесінің барлық кезеңдеріне сай жұмыс түрлерін екшей білу,
сабақ үстінде қажетті ұшырастыру шеберлігі де ескеріледі.Мұғалімнің
негізгі міндеті- оқулықтардағы дайын материалдарды жалаң информация
түрінде бірді-екілі мысалдармен түсіндіріп, кезекті жаттығуларды
бастырмалата орындату емес, оқушыларды оқу әрекетінде оның әрекет
субъектісі деңгейіне көтерілуіне жағдай жасау, тапсырмаларды шешудің әр-
түрлі жолдарын табуына, кездескен қиындықтарды жеңе білуге бағыт-бағдар
беру. Үшінші мәселе оқушыны жеке тұлға ретінде қалыптастыруда, оның
саналы әрекетін ұйымдастыруда әлеуметтік мотивтердің қандай дәрәжеде
ескерілуіне тәуелді.Мұнда оқушының айналасымен қарым-қатынасы, өзара
түсінісуі, сенімі, пікір алысуы, ұжымдағы өз орнын анықтауға ұмтылысы
т.б. ескеріледі.
Жалпы алғанда, оқу мотивтері баланың өмірлік позициясын нығайту,
адамгершілік қасиеттерін дамытуға негіз болады да, оқушының танымдық
әрекетінің ең маңызды факторларының біріне айналады. Сапалы білім мен
саналы көзқарастың бірлігі де осы жолдан туындап отырады.
Педагогика ғылымының әр саласында қолданатын әдіс
–тәсілдерде психология ғылымын қолданады. Негізгі әдіс – бақылау
және эксперимент.
Бақылау – есте көру жолдарының оқыту орнымен тікелей
қатынас жолдарын жинақтайтын әдістердің бірі. Бұл әдістің
ерекшелігі: зертеуші осы әдісті пайдаланғанда зерттелушіге тікелей
әсер етпейді , оның қызығушылығын тудырмайды, қайта осы әсерлердің
өздігінен пайда болуын бағдарлайды .
Бақылау әдісінің негізгі мінездемесі мақсаттылық,
жоспарлаулық болып бөлінеді. Бақылау, ойы бар процедураларының
жолдарын көрсететін арнаулы әдістеме көмегімен жүзеге асады.
Оның негізгі кезеңдері:
а) Бақылайтын ситуация мен бақыланатын ортаны таңдап алу.
ә) Бақылау бағдарламасы.
Негізінде бақылаудың екі мақсатын көрсетуге болады.Ізденіс
зерттеуінде негізгі мақсат қадағаланатын орын жайында барынша
ақпарат жи нау болады. Мысалы: 6 жасар балалардың мектепке
келгенде өзін ұстауы, сабақта, қоңырау кезінде, үйіндегі ата-
анамен, мұғалімдермен қатынасы, оқушылармен қатынасы жайлы
мағлуматтарды тіркеу және т.б.Мұндай ақпарат жинау арқылы зерттеу
жүргізуді қажет ететін мәселелерді анықтауға мүмкіндігін береді.
Кейбір жағдайларда бақылау таңдаулы түрде жүргізіледі.
Атақты швейцар зерттеушісі Ж.Пиаже балалардың ой-өрісін зерттегенде
екі заттан бір затты алу ойынын бақылаған.Бұл баланың заттар
арасындағы қатынасын қалыптастырған.
б)Алынған ақпараттың негізгі қимылдарын байқаушы өзі жасайды:
Оның қатысуынан бақыланушы адам өзгеше мінез көрсетуі мүмкін.
Бұл мәселенің екі жолы бар:
а)Байқаушы бақыланатын орнында ұжымның үйреншікті адамы болуы
керек.
ә)Сырттай бақылау жолы.Бұл жол баланың адамгершілігін шектейді.
Психологиялық бақылаудың мазмұны психология пәнімен байланысты.
Егер бұл әдісті бихевиорист қолданса, бақылау бағдарламасында
баланың сыртқы реакциясын байқайды .
Бақылау әдісін тек зерттегенде ғана емес, сонымен
практикалық, педагогикалық іс-әрекетте қолдануға болады. Мұғалім
баланың тәртібін бақылауға түрлі тапсырмаларды орындалуын бақылай
отырып бір қорытындыға келеді.
Сол қорытындыны өзінің бақылау қорытындысына қарай баланы
ішкі дүниесінің ерекшеліктері туралы дәлелдеп айту мүмкін емес.
Эксперимент – психологиялық зерттеуінде ең жоғарғы орын
алады. Оның бақылаудан айырмашылығы мынадай мәселеде:Экспериментатор
зерттейтін ортасында зерттеу гипотезасымен белгіленеді.
Мысалы: зерттеуші осындай қарастырса оқушы өзінің
қателерін білсе, тек сонда ғана білім білім жүйесі жоғарғы
дәрежеге жетеді. Бұл гипотезаны тексеру үшін оқушыларды екі топқа
бөледі. Екі топта оқушылар бірдей тапсырма алады.Мысалы: В
әрпінің бас әріпін жазу. Бірінші топқа экспериментатор В әріпінің
элементтерінің дұрыс жазылуын айтып көрсетеді.Ал екінші топқа
экспериментатор осы әріптің дұрыс жазылуын, үлгіден ауытқымай жазу
керектігін ескертіп қана айтады.
Эксперименттің екі түрі қарастырылады.
1.Лабораториялық.
2.Нақты түрі.
Лабораториялық экспериментте сыныптан тыс уақытта зерттеу жеке
және ұжымдық эксперимент түрін қолдануға болады.Эксперименттегі
нақты түріндегі зерттеуінде жазуға үйретуде қатар екі бірінші
сыныпты алуға болады.
Соңғы он жылдан бері еліміздің білім беру, қоғамдық
саяси өміріндегі болған өзгерістер оқыту, тәрбиелеу ісіне
деэксперимент көптеген жаңалықтар еңгізіп, жаңа леп әкелді.
Сонымен, мектептің қай түрі болсын, бала қандай талантты болса
да, оқушы алғаш мектепке келгенде, онда оқу әрекетінің нышаны да
болмайды. Ол әріпті танып, оқи, жаза білу ғана емес. Бұл –
В.В.Давыдов, Б.Д. Эльконин сияқты белгілі психологтардың бастауыш
мектептегі зерттеулерінде дәлелденген мәселе.
Дамыта оқыту деп- мақсаты, міндеттері, әдіс-тәсілдері баланың
даму заңдылықтарына сәйкестендірілген оқыту. Оқыту арқылы баланың
психикасында жаңа құрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерістер
болуы тиіс. Жүйенің басты мақсаттарының бірі- баланы оқыта отырып, жалпы
дамыту, оның еркіндігін қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім
қабылдауға дағдыландыру, жекелік қасиеттерін ескеру, басшылыққа алу, әрі
қарай ұшқырлау, тұлғалыққа бағыттау. Дамыта оқыту нәтижесінде әр оқушының
өзін-өзі өзгертуші субъект дәрежесіне көтерілуі көзделіп, соған оқыту
барысында лайықты жағдайлар жасалады. Бұл жүйенің мақсаттары баланың
өзінің белсенділігіне байланысты болғандықтан, жүйенің әдіс-тәсілдері де
оқушының оқу белсенділігін ұйымдастыру, қолдап, көмектесіп отыруды
көздейді.Дамыта оқытуда баланың ізденушілік- зерттеушілік әрекетін
ұйымдастыру басты назарға ұсынылады.Ол үшін бала өзінің бұған дейінгі
білетін амалдарының, тәсілдерінің жаңа жағдайды шешуге жеткіліксіз екенін
сезетіндей ахуалға түсуі керек. Содан барып оның білім алуға деген ынта-
ықыласы артады, білім алуға әрекеттенеді. Сабақ мұндай жағдайда үш
құрамдас бөліктерден тұратын болады:
1. Оқу мақсаттарының қойылуы.
2. Оны шешудің жолын бірлесе қарастыру.
3. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Мұғалім сабақ процессін ұйымдастырушы, бағыттаушы адам ролінде.
Әр оқушыға өз ойын, пікірін айтуға мүмкіндік беріледі, жауаптар
тыңдалады.Әрине, жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола бермейді. Дегенмен,
әр бала жасаған еңбегінің нәтижесімен бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс
жасайды, жеке тәжрибесін қорытындылауға үйренеді.
Дамыта оқыту жүйесіндегі қойылатын сұрақтар проблемалы,
ойлауды, пайымдауды қажет ететіндей етіп беріледі. Жауаптардың бірнеше
вариантты болуы мүмкін екендігі қарастырылады. Мысалы: Әңгіменің
кейіпкері жайлы не айта аласың? ,немесе 4 және 5 сандарымен қандай
тапсырмалар ойлап табуға болады түріндегі сұрақтар.
Көрнекілік, т.б. әдістер де осылайша жаңа мақсаттарға өзгертіле,
күрделендіріле пайдаландырылады.
Бірінші сынып оқушылары сауат ашу кезінде өздері еститін,
айтатын дыбыстарды салыстырады, математиканың алғашқы сабақтары да
заттардың, объектілердің, суреттердің жиынтығын салыстырудан
басталады.Бұл арқылы көп,аз, тең ұғымдары меңгепіледі.
Салыстыру әдісі- жүйедегі баланы ойлауға үйрететін тәсілдердің
бірі. Балалар салыстыру тәсілдерімен мектепке келгенге дейін де бір шама
танысады. Ал мектепке келген соң, оқудың алғашқы күнінен бастап бұл тәсіл
тұрақты пайдаланыла бастайды.
Мұғалім салыстыру әдісімен сабақ жүргізе отырып, оқу материалын
оңай, көрнекті етіп ұсынуға мүмкіндік алады. Баланың қиялын дамытады.
Салыстыра отырып, оқушы заттар мен объектілердің байқалмай, көрінбей
қалатын белгілерін анықтауға үйренеді. Баланың байқампаздығы артады.
Заттарды салыстыра отырып, тек ұқсастығы мен айырмашылығын
тапқызып қоймай, олардың себептерін айқындатудың бала дамуы үшін маңызы
зор.
Дамыта оқыту жүйесінің маңызды тағы бір ерекшелігі –сынып
оқушыларын жақсы, жаман оқушылар деп бөлмей, барлық баланың дамуы
үшін қолайлы жағдай туғызуды мақсат тұтуы. Нашар оқушы да өз шамасы
келгенше, қабілеті жеткен жерге дейін еңбек етуі ойластырылған. Сол
арқылы ол да өзін мүмкін дәрежеге дейін дамыта алады. Бұл жолда оның
қателесуі, жаңылуы әбден мүмкін.Тек мұғалім тарапынан көрсетілген
сабырлылық, байсалдылық оның өз күшіне деген сенімін арттырып, алға
жетелейді деп есептелінеді.
Дамыта оқыту жүйесінде мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-
қатынас жаңа қағидаларға негізделінеді. Олар – ынтымақтастық, өзара
сыйластық, түсіністік сияқты қасиеттер. Бала өз ойын қорықпай, сеніммен
айта алатындай ахуал болуы басты назарда ұсталынады. Ол үшін оның әрбір
жауабы мұқият тыңдалып, дұрысы мақталып, қатесі еппен түзеліп
отырылады.Оқушыны кішкентай бала деп қарамай ,оның да пікірімен де
санасу, көзқарасын құрметтеу оның дамуына зор әсер ететіндігі дәлелденді.
Дамыта оқыту сабақтарында жаңа материалды талдауға зор көңіл
бөлінеді. Өйткені, талданбаған шығарма бала жүрегіне жетпейді деп
есептелінеді. Талдау- бірлескен ізденіс. Ізденіс барысында мұғалім әр
баланың көңіл-күйін бақылауға, ой-пікірін байқауға мүмкіндік алады.
Әсіресе оқу сабақтарындағы материалды талдау арқылы шығарманың айтар ойы,
идеясы бала жүрегіне жетіп, талдау арқылы ар, ұят, қайырымдылық,
әдептілік т.б. сияқты тамаша адамгершілік қасиеттер балалар бойына
жұғысты болады.
Дамыта оқу жүйесінде баланың білімін бағалауға үлкен мән
беріледі. Сабақ барысында бағаның неғұрлым көп қойылуы шарт емес. Балалар
барлық тапсырмаларды орындауға ынта білдіріп, ден қойып, нәтижеге жетіп,
еңбегінің рахатын көруге дағдыландырылады.
Дамыта оқытудың Б.Д. Эльконин – В.В.Давыдов жасаған
жүйесінің көздеген мақсаттарына жету тек баланың өзінің
белсенділігіне байланысты.
Эксперименттің келесі сатылары :
1.Қойылатын мақсаты: басты мақсатта гипотездің ерекшелігі.
2.Эксперименттің жүргізу жолын жоспарлау.
3.Экспериментті жүргізу және бекіту.
4.Нақты эксперименттің қорытындысын шығару.
5.Эксперимент жұмыстарының үлгілері.
Эксперимент жұмысының екінші жолы психологиялық білімнің
құрылымын пайдалану және оның функциялық бөлімдерін қолдану.Бұл
жұмыстың аспектісін әр-түрлі жағдайда білімін пайдалана отырып, біз
бірте-бірте ойластырылатын моделін құрамыз. Бірақта бұл модель
теориялық жолымен алынғаннан, зерттеуші бұл модельді дұрыс деп
қабылдамайды. Бұл модельдің эксперименталдық тексерісін қажет
етеді. Сонымен,Г.А.Буткин бұл жұмыстың үш кезеңін дәлелдеді.
Осы үш кезең теорияны дәлелдеуге жеткілікті дейді.
Сондықтан эксперименттік тексеріс жүргізді.
1.Зерттеу үшін бұл жұмысты орындала алмайтын баларды алды.
Қарастыра келе бұл балалар теореманы дәлелдеу үшін, бірнеше
жолын алған, бірақта нақты әдіспен ойластырылмаған. Дәлелдегенде
тағы бір кезең табылады - бұл іздеу зонасы. Орындалған модельдік
тағы бір эксперименттік тексеріс өтеді.
2. Бұл тексеру орнының жұмысын анықтау үшін, екі топ
алынады, жақсы орындайтын және бұл жұмысты орындағанда қате
жіберетін. Мысалға: осындай есеп алайық: алты сереңкеден төрт
теңдес үшбұрыш құрастыру. Бұл есепті шешу үшін әдеттегідей екі
қате жібереді, немесе сереңкені сындырып үшбұрыш жасайды, бірақта
үшбұрышты жасағанда толық сереңкеден емес жартылай сереңкеден
(есептің шарты : үшбұрышты жасағанда – толық сереңкеден , жартылай
емес).
3.Екінші қатесі: орындаушы үшбұрышты жазықта құрастырғысы
келеді,бірақта құрастыра алмайды. Сонымен , осы қателердің анализі
арқылы бұл есептің шешуін табу үшін бірнеше мәлімет алынады.
Басқа зерттеу әдістемелері бақылау және экспериметтен
басқа педагогиқалық психология мынадай әдістемелерді пайдаланады:
әңгіме әдістемесі, анкета әдістемесі.
Әңгіме бірнеше әдістемелерді пайдаланады. Бір кездерде
зерттеуші нақты жағдай жасайды да, зерттелетін адам оны
байқамайды.Басқа кездерде бала әңгімеге келіседі, зерттейтін
объекті болатынын біліп отырады.
1.2.АЛТЫЖАСАРЛАРДЫҢ ДЕНЕ ДАМУЫНЫҢ ШАМАСЫ.
Ғылымдағы бар деректер бойынша алты жасар баланың анатомиялық
дене дамуы оқу қызметі талабына сай деңгейіне жетеді.Бірақ, бала
организмі осы жаста интенсивті түрде дамып оған қатысты жағдай
туғызуын талап етеді. Баланың қанқасының сүйектерінің бітпеуі
дене тәрбиесі үшін, спорттың әр түрімен шұғылдануға үлкен жағдай
туғызу талап етеді.Баланың қанқасы дұрыс біту үшін мектеп
жиһаздары баланың бойына сәйкес келуі керек, бала арқасын тік
ұстап, жазу жұмысымен көп айналыспай және қозғалуына ыңғайлы
болуы керек.Алты жасар бала тез шаршайды, сондықтан жұмыстың
барысы күн тәртібіне сәйкес болуын талап етеді.
Әр оқушының жеке дара ерекшеліктерін де есепке алу
керек.Оқушының дене дамуына мұғалімнің тұрақты көңіл аударуы
жеткіліксіз, сонымен қатар дәрігердің жүйелік қадағалауын дақажет
етеді.
Сонымен бірге балада көптеген айтарлықтай қиындықтар
болатынын ескеруіміз керек.Ең алдымен баланың өмірінде жаңа
тәртіптер қалыптасады: белгілі бір уақытта тұру, сабақтарда бір
қалыпта отыру, мектепте және үйде әр түрлі тапсырмалар
орындау.Сондықтан мұғалім баларға қажетті талаптарды қоюмен қатар,
оларға көмектесіп, қолдап ынталандыра білуі қажет
.
1.3.МЕКТЕПКЕ БАЛАНЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАЙЫНДЫҒЫ.
Талапты- мотивтелген дайындық баланың оқу ісіне психологиялық
дайындығынан бұрын талапты-мотивтелген аспектісін қарастыру қажет.Оқудың
мақсатын қалыптастыруда баланың жаңа қызметке талабы барын, онымен
айналысқысы келетінін, алған білімге қызығатынын білу маңызды.
Зерттеулердің көрсеткіштері бойынша бұл жағдайда жеті жасар мен
алты жасарлардың ерекше айырмашылықтары бар.
И.В.Иметадзе екі топ балаларын салыстырды:
а)балабақшадан мектептің даярлық сыныбына түскен бес жас сегіз ай-алты
жастағы балалар.
ә)Бала бақшадан бірден мектептің бірінші сыныбына түскен алты жас сегіз
ай-жеті жас екі айлық балалар.
Екіншітоптың барлық балаларының және бірінші топтың көбінің
мектепке барғысы келетіні анықталды.Бірақ бірінші топ балаларының жартысы
мектепке даярлықта ешқандай белсенділік көрсетпеді,ал екіншітоп балалары
осымен өмір сүрді.Екі топтың балаларынан балаларбақшасында қалғыларың
келе ме, деп сұрағанда бірінші топ балаларының жартысынан көбі мектепте
емес балабақшада қалғылары келді. Екінші топта мұндай балалар болған
жоқ.Алтыжасарлар мен жетіжасарлар қандай пәнді оқығылары келетініне көңіл
аударсақ,ондабайқайтынымыз: алтыжасарлардың басым көпшілігінің жақсы
көретін пәндері сурет және қол еңбегі, тек 5,3% – математиканы, жеті
жасарлардың 46% жақсы көретін пәні- математика, 24% –ана тілі деп
айтады.
Бала өзінің мектеп өміріне деген құштарлығын үнемі сезіне
бермейді. Бұл мотив екі топқа бөлінеді.
Бірінші- негізгі-жаңа позицияны именденуге құмарлық.Оқушының жаңа
позициясы үлкендердің көзқарасынша жоғарғы баға алатынын бала біледі.Бала
өзін оқу есейтетінін, өзін қоршаған ортада қоғамдық мәні барын біледі.
Бала бұл іс-әрекетке үлкендердің дайындығымен келеді.Бұл жаста бала
көптеген мамандықтарды біледі, кейбіреулерін өз ойынында пайдаланады.Адам
барлығын да оқиды, онсыз ұшқыш та, дәрігер де,теңізде жүзуші де бола
алмайтынын бала жақсы біледі.Көбіне балалар мектепке білуге құштар болып
келеді.
Екінші мотив- баланың оқушы болуға талпыну, сыртқы атрибутикасы: жаңа
киім түрлері,портфелі, оқулықтары т.б. анықталады.
Бірінші қыркүйек-отбасылық мереке. Бала бұл күн ді асыға
күтеді.Ең басшысы бірінші сыныпқа келгенде жаңа әлемге кіргендей
сезінеді.Онда көптеген қызықтармен танысады.Мұгалімнің басты мақсаты
олардың үміттерін ақтау, өмірге деген көзқарастарын кеңейту.Өкінішке орай
бұл талаптарды барлық мұғалімдер орындай алмайды.Біірінші сыныпқа деген
қызығушылық үшінші сыныпқа келгенде өше бастайды. Кейде баланың оқуға деген
қызығушылығы бір аптаның ішінде жойыла бастайды.Бір бала мектепке жылай
барады, екіншісі бала бақшаға сұранады,ал үшіншілері қашан мектеп
қабырғасынан кетем деп ойлайды.
Баланың мектепке деген жағымды жағынсақтап қалуы үшін, оның
мүмкіндігінше екі талабын орындау. Біріншіден оның өмірге деген және
қоршаған ортаға деген көзқарасын көркейте білуі керек.Осы жағдайда балалар
білімді алмай өзінің сана-сезімін білуі керек.Әр қарай баланы жазуға
үйреткенде екі түрлі жолмен үйренуге болады.Бірі: дәстүрлі әдіс баланы
қызықтырмайды және шаршатады.Осы жолдың соңында оқушы жазудың шектеулі
механикалық әдістерін үйренеді.Ал екінші әдіс бойынша бала қызығушылықпен
жұмыс істейді, тез әріп жазып үйрену,сонымен қатар сурет салу сабағында
графикалық тәсілдерді нұсқа жасай алады.
Мазмұны және келешекте қалыптасуда баланың танымдылығының
мотивтерінде маңызды жағдайды айта кету керек. Сыныпта ойынға
тоймаған,ойын іс-әрекетінің негізгі ролін атқаратын оқушылар
кездеседі.Оқытудың алғашқы кезеңінде мұғалім осыны ескере отырып әртүрлі
ойын пайданалады.Бұл дұрыс: дидактилық ойындар бастауыш мектептің оқу
процесінде үнемі енгізіліп отырады. Оқыту іс-әрекет ретінде бірден
қалыптастырылу мүмкін емес.Ойынды енгізе отырып мұғалім оны оқытудың іс-
әрекеті ретінде пайдалана білуі керек.Сонымен бірге ойынды шамадан тыс
пайдалана біреуге болмайды.Кейбір бірінші сынып оқушылары онда
оқытпайды, ойнайды деп суып қалуы мүмкін.
Балаларға бұл бала бақшасындағыдай, олар күрделірек жұмыспен
айналысқылары келеді.
Жиырма бес баламен бір уақытта бірдей жұмыс істеп, олардың
әрқайсысының қабілетін анықтау оңай емес.Ұйымдастырылған сабақ бәріне
бірдей келмейтін болса, онда олардың оқуға деген құштарлығын жоғалтып
алуымыз мүмкін.Оқушының құштарлығы- бұл оқудың негізгі бағыты.
Егер адам өзі оқығысы келмесе, оны ешнәрсеге ұйрету мүмкін
емес.Екінші шарты- мұғалімнің оқушылармен қатынасындағы мінезі.Кейбір
мұғалімдер тиым салынған стильді қолданады.Балалардың мектептегі алғашқы
күнінен бастап не істеуге болатынын, нені істеуге болмайтынын
үйретеді.Балаларға мектеп балабақша емес екенін түсіндіру қажет.Сондықтан
ол орнынан тұрмау,сөйлемеу, артына қарамау,үзіліс уақытында жүгірмеу керек
т.б.Психологиялық тұрғыда балалар тәртіп ережесін тез ұғады,егер мұғалім
мұны жақсы үйретсе.Сыныпта не істеу керектігін талқылайды.Осы жағдайдабала
логикалық тәртіпті өзінің бойына мұғалімнің бұйрығы ретінде
қалыптастырмайды.Егер мұғалім белгілі бір шарттармен саналса,онда баланың
сана-сезімі оянбаса,ол баламен жұмыс істеу өте қиын.
Осы жастағы балалардың ойлау қабілеті,суретке,математикаға қабілеті
нашарлауболады.Ол кешірек дамиды.Баланың сабаққа деген ынтасы толық екенін
дәлелдеу,бізде бұл жағдайды түсіне отырып,мұндай жетістіктерге жеткізу,
жақсы оқу жеткіліксіз.
Зерттеу 1-ші сынып оқушыларының төмен деңгейдегі балалармен жеңіл
ойынды ойнау керек екенін көрсетті.
Баланың мектепке дайындығын білу үшін Д.Б.Элькониннің графикалық
диктант моделін қолдануға болады.Бұл методиканың мағынасы
мынада.Балаларға бір парақ торкөз ақ қағаз беріледі.Санап бастау нүктесі
белгіленеді (тақтада үлкенірек жазумен үлгісі ілініп тұрады).Мұғалім
тақта алдында бір оқушымен жұмыс істеп көрсетеді.Содан кейін диктант
жүргізіледі.Мұғалім айтады: Бір торкөз жоғары, екі торкөз солға,тағыда
солай,солай.Сонда бір өрнек шығады.Содан соң 3-4 тапсырмадан тұратын
өзіндік жұмысы беріледі.
Бұдан басқа да Эльконин екі мәселеге көңіл аударады: оқу құралдарын
меңгерту, оның ішінде тірек белгілері сонымен бірге өзге адамның
білгенімен санаса білу.Тірек белгілерімен жұмыс істеу білудің
маңыздылығын көптеген мамандар қолдайды.Мысалы:Н.Г.Салминаның есебі
бойынша мектеп жасына келген баланың тірек белгілері арқылы заттардың
орнын ауыстыру деген ұғымы қалыптасуы керек (атқа мініп шабу ойынында, ол
таяққа мініп шабуы т.б. ).
Кодирование- екінші бір тірек белгі арқылы іс тындырудың
түрі.Істі бір тәртіп ретімен тындыра білу.Жобалау және соңғысы
модельдеу.Бір топ авторлар (М.И.Лисина,Н.Г.Салимина.Е.Е.Кравцо ва )
баланың өзгелермен қарым-қатынас дәрежесінің дайындығын белгіледі.Бұл
баланың мектепке дайындық дәрежесінің негізгі көрсеткіші.Өзгелермен қарым-
қатынас арқылы ғана тәртіпке бағынуы, әлеуметтік нормаларды түсінуі
қалыптасады.М.И.Лисинаның пайымдауынша баланың дайындығы әр-түрлі қарым-
қатынас арқылы қалыптасады.
Қарым-қатынастың бұл түрі өзгені түсінуінен барып
туады.Е.Е.Кравцованың пайымдауынша көз алдына елестеу, орталық нерв
жүйесінің қалыптасуы баланың мектеке дайындығын қамтамасыз етеді.Әрине
бұл жаңа түсініктер баланың білім алуында ең негізгі іс болып
табылады.Тірек белгілері мектепте үнемі жүргізіліп, дамытылып
отырады.Әроқулықтың өзінің тірек белгілері болады. Осының көмегімен оқушы
оқыған жауаптар (мысалы: есептік таңбалар ) қолданылады, соңынан ол
міндетті түрде өзінің қолданған таңбаларын шындықпен жақындастыруы керек
(мысалы тең таңбасы екі заттың теңдігі болады.)
Төменгі сынып оқушысының оқу жұмысында модельдеу ең негізгі
орын алады.Модельдеудің бірнеше түрі анықталған.Л.И.Айдарова модельдеудің
бірнеше түрін дайындаған.Олар орыс тілін меңгеруде жақсы қолданылады:
1.Драма шығармаларын қоюда белгілі бір жағдайдың дайын моделі.
2.Грамматикалық категорияның белгілерін анықтайтын дайын сызба.
Модельдеу математикалық есептерді шығаруда кең
қолданылады.Мысалы:Л.М.Фридманның айтуынша мәтіндік есеп сөз түріндегі
модельдің берілуі.
Ең бастысы сөздегі тақырыптық модельге көше білу. Оқушы көмекші
модельдерді –жоба,кесте т.б. құрастыра білуі шарт.
Есеп шығару 1-ші модельден 2-ші модельге көшу арқылы жүреді.
Мәтіндік модельден көмекшіге ,одан математикалық және есепті шығару
жолдары.Осыдан баланың мектепке дайындығында модельдерді қолдану
қабілетін анықтап білуге болады.Мектепке дейінгі балаларға да модельдеу
тәсілдері таныс екендігін тексеру барысы дәлелдеп берді.Л.А.Венгер және
оның әріптестерінің дәлелдері бойынша мектепке дейінгі балалар осы үш
тәсілді жақсы меңгерген.
а)белгілі бір бақылау орын жобасы.
б)бақылау орнының бөлімдерінің жобасын ойша бейнелей алу.
в)белгісіз заттың тірек белгілері арқылы бейнелей алу.
Олардың мақсаттарынан шыға отырып бақылаудың сөздік жоспарын,
сызбасын құрастыру қажет.Ең негізгі танымдық қызметтері, сол себептен
еркін бақылау мақсаты арқылы қалыптасады.Оқушылардың есте сақтап
ықшамдалған қызметтері де өзгереді. 1-ші сынып оқушылары ашық,
эмоционалды көңілінде қалатындарды оңай есте сақтап қалады.Олар әп-сәтте
естеріне сақтап қалуы мүмкін.
Бірақ, оқу есте сақтаудың жаңа түрлері болуын талап етеді.Еркін,
ойлы есте сақтау тәсілдері біртіндеп қалыптасады.Еріксіз есте сақтау өз
құнын жоғалтпайды, бірақ олда ойлы есте сақтау жағына баратын
өзгерістерге ұшырайды .Тақырып бойынша жүргізілетін даярлық жұмыс есте
сақтаудың нәтижелі болуына әсер етеді.Материал өзінен-өзі есте қалады деп
айтуға болады. Барлық интеллектуалды процесстер өзгеріске ұшырау арқылы
ішкі жоспар әрекеті қалыптасады.Бірақ, мұғалім оқу процессінде олардың
байланысына ,қарым-қатынасына көңіл бөледі.Сондықтан оқушылар
қорытындылаудың жоғарғы деңгейіне көшіп, көрнекі құралдарды қолданбай,
ғылыми түсініктерді де түсінуі мүмкін.
Бастауыш мектепте барлық танамдық процесстерінің дамуы
болады,бірақ Д.Б.Эльконин,соңынан Л.С.Выготский білім қабылдауының, есте
сақтауының еркін ойлауды өзгеріске ұшырайды деп есептейді.Осы балалық
кезеңде ойлау, даму процесінің орталығы болады. Осыған орай, қабылдау
және есте сақтау дамуы интеллектуализация жолымен жүргізіледі. Оқушылар
қабылдауға, есте сақтауға ,ықшамдауға байланысты есептер шығарған кезде
ойлау әрекеттерін пайдаланады.
Жетіге толған бала күзде мектепке баратын болғандықтан,
балабақшаның соңғы жылы, негізінен, мектепке әзірлік жұмысын жүргізеді.
Болашақ оқушыларды кез-келген тақырыпта ойларын еркін айта алатындай
үйрету қажет. Баланың ойын дамытып, болашақты армандауға, қиындықтарды
жеңе білуге тәрбиелеу жүзеге асырылады.
Бала қоршаған дүниеден ляззат алуы тиіс.Бала судың сыбдырын,
күннің шапағын, жылуын, құстың дауысын сезіп,біліп өсуі қажет.Баланың
тілін шын дұрыс жолға салатын, дұрыстайтын, байытатын- мектеп.
Баланы жетілдіре тәрбиелеуде көне уақыттан келе жатқан әдістер
көп. Соның ішінде баланы қиял-ғажайып ертегілеріне әуестендіруіне маңызы
зор. М.Жұмабаевтың айтуынша да : Балада қиял ерте оянады. Бірақ оның
жанында суреттеулер аз болғандықтан, қиялы да бай емес. Баланың
түсінуінше дүниеде мүмкін емес нәрсе жоқ, мүмкін бәрі болатындай. Бала
ертегінің бәрі шын деп ұғады, бала құрғақ ақылды ұқпайды, жандандырып,
суреттеп алып келсең ұғады. Мысалы, Балаға өтірік айтпа деген құрғақ
сөзің желге айтқанмен бірдей. Егер сен өтірікші туралы ертегі айтсаң, сол
ертегіде өтірікшінің өтірігінен қор болғанын, зиян көргенін суреттеп алып
келсең, міне сонда ғана бала өтірік айтпау керек екендігін ұғады.
Қысқасы, балаға ертегі тым қымбат нәрсе, - дейді.
Бастауыш сыныптарда оқушылардың қиялын дамытатын жұмыстардың бір
түрі – ойдан ертегі құрастыру. Оқулықтағы берілген ертегілермен
танысқаннан кейін, осыған ұқсас ертегі құрастырып немесе ренішпен,
өкінішпен аяқталатын ертегіні қуанышпен аяқталатындай етіп өзгерту баланы
шығармашылыққа үйретумен қатар армандауға, қиялдауға жетелейді. Айтылған
ертегілердің суретін салып, деафильмқұрастыру, көз алдына ертегінің
кейіпкерлерін елестетуге, ойында ұзақ сақталуға көмектесетін.Жаңылтпаш
айтып, тіл ширатуға, жұмбақ шештіріп,дұрыс ойлауға
дағдыландырады,ерлікке, еңбексүйгіштікке,елін, жерін сүйюге, үлкенді
сыйлауға үйренеді.
Оқушылардың тілі шебер, ойы орамды болу үшін ана тілі, қазақ
тілі оқулықтарындағы мақалдармен шебер жұмыс жасау қажет. Оқушыларға
алдын-ала берілген тапсырмаларды тексеріп, мақалдық мағынасын ашқызу
үшін пікірлерін тыңдау қажет. Үйренген мақалдарды орынды қолдану
керектігі түсіндіріліп, сөз тапқанға –қолқа жоқ сайысын және
мақалдата айтысу жұмысын жүргізу оқушы тілін, ойын дамытудың ең шебер
құралы. Оқулықта кездесетін мақалдарға сай келетін оқиға ойластыру немесе
сурет бойынша мақалдар айту да баланың дамуына өз әсерін тигізеді.
Балаға көркемдік тәрбие берудің тиімді құралы- халық
творчествосы.Халықтың ою , өрнек, әшекейлі, неше алуан тігістері,
ағаштан, тастан, мүйізден ойып жасаған тамаша дүниелер, зергерліктің
ғажайып туындылары сұлулықты, жарасымды талғамды танытады.Әсем бұйымдарды
ерінбей істеген қарапайым адамдар еңбегіне балалар қызыға қарайды.
Халықтық творчествосының асыл да бай қазынасының бірі- халық ауыз
әдебиеті. Ертегілер, жырлар, мақал-мәтелдер, жұмбақ, жаңылтпаш, ойын-есеп
т.б. Бұлар тұрпатына қарай өзіндік мәнерімен (сөз екпіні, айту ырғағы,
айтушының көңіл-күйі, оның қуануы, қамығуы, өкінуі, айызы қанып, қанағат
табуы, наразы болып сөйлеуі т.б.) баланы өзіне тез тартып алады.
Бала тәрбиесінде адам творчествосының, адамның сөзі мен мінез
үлгісінің ықпалы көп екенін ескеру қажет.Ертегі, мысал, тақпақ, мақал-
мәтелдерді балаға үйреткенде, оқығанда, әңгімелеп айтқанда олардың көңіл-
күйімен, ұғым дәрежесімен санасу қажет.
ІІ. БІРІНШІ СЫНЫП ОҚУШЫСЫНЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ.
2.1. БІРІНШІ СЫНЫП ОҚУШЫСЫНЫҢ МЕКТЕП ӨМІРІНЕ ҮЙРЕНУІ
Уақыт талабына сай үздіксіз білім беру жүйесіндегі ең басты өзекті
мәселелерінің бірі баланы мектепке дайындау болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2030жылға
дейінгі Қазақстанның даму стратегиясын іске асыру ережесі туралы
жолдауында халық үшін мектепке дейінгі тәрбиенің тиімділігін қамтамасыз
етудің мақсаты айқын қойылады.Өйткені еліміздің даму стратегиясының
негізгі жолы халыққа білім беру болып табылады.
Ол үшін білім беру мазмұнын жаңғырту және үздіксіз білім берудің
моделін құру талабы туды.Сондықтан да балаларды мектепке дайындау
мәселесі өзекті істің біріне айналып отыр.Балабақшадан университетке
дейінгі білім берудің ұлттық жүйесін қалыптастыру 5-7жастағы балаларды
мектепке дайындау мәселесінің қай дәрежеде жүзеге асырылуына тікелей
байланысты.Өйткені балабақшадағы мектепке дейінгі дайындық мектеп
кезіндегі білім берудің сапасын қамтамасыз ететін негізгі қадам.
Балаларды мектепке дайындау проблемасымен айналысқан педагог-
психолог ғалымдар Л. А. Венгер , Р.С.Буре, Б.В.Давыдов, Н.Н.Поддьяков,
Г.Г.Кравцов т.б. мектептегі білім және тәрбие беру жұмыстарының
мазмұндылығы мен жаңа әдіс-тәсілдерін іздестірді. В.В.Холмская және
А.А.Венгрдің зерттеулері мектепке бармаған балалардың мектепке
дайындығының деңгейі мектепке барған құрдастарының деңгейімен
салыстырғанда әлдеқайда төмен екендігін дәлелдеді. Қазіргі жағдайда
педагогтар тәжірибеде баланың мектепке күрделі бейімделу проблемасымен
кездеседі.
Мектепке дейінгі жастағы баланың жеке басының дамуындағы
жеткіліксіздік олардың үлкендерімен және құрбыларымен қарым-қатынас
дағдыларынан және оқу-таным әрекетінің,іскерлігінің, әлеуметтік
психологиялық дайындығының аздығынан айқын байқалады. Сондықтан да
республикамызда бұл мәселеге қазіргі таңда үлкен мән берілуде. Бұл
проблеманың шешудің ғылыми жолымен Т. Ж. Қалдыбаева, Д. А. Исмаилова, А.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..2
І.Бөлім
Педагогикалық - психологияның оқыту нұсқасының әдістемесі және
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .5
1. Педагогикалық –психологияның әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Алтыжасарлардың дене дамуының
шамасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..17
3. Мектепке баланың психикалық
дайындығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .18
ІІ. Бөлім
Бірінші сынып оқушысының физиологиялық негіздері ... ... ... ... ..26
1. Бірінші сынып оқушысының мектеп өміріне
үйренуі ... ... ... ... ... ...26
2. Бірінші сынып оқушысының дамуындағы ойындардың маңызы ...30
3. Төменгі мектеп жасындағы психологиялық жаңа мінез – құлық
көріністері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 32
ІІІ. Бөлім
Бірінші сынып оқушысын жеке тұлға ретінде қалыптастыру ... 42
3.1. Бірінші сынып оқушысын жеке тұлға ретінде қалыптастыру
және сабақты ұйымдастыру тәртібі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.2. Сабақты
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 47
3.3. Мұғалім – бірінші сынып оқушысының мектеп өміріндегі ең негізгі
тұлға
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...48
3.4. Бірінші сынып оқушыларының арасындағы тіл дамыту жұмысы және
сабақты өткізу
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 52
3.5. Тәжірибе сабақтар және
психожаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .76
Кіріспе
Еліміздің мәртебесінің биік болуы қоғам мүшелерінің, келешек ел
қожасы-жас ұрпақтың белсенділігі мен іскерлігіне тікелей байланысы
болмақ. Ендеше саналы, сауатты, ұғымды,халқымыздың барлық дәстүріне де ,
әлем мәдениетіне де қанық, ел тізгінін берік ұстай білетін ұрпақ
тәрбиелеу бізге сеніп тапсырылып отыр.
Бүгінгі Қазақстан жаңа принциптерге негізделген егемен мемлекет құруда.
Үкіметіміз білім беру мекемелерінен тәуелсіз мемлекетіміздің өркениетке
жету жолындағы өр талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін
жаңа сапалық өзгерістер деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Мектеп
құрылымында болып жатқан өзгерістер ,білім беру мақсаттарының алмасуы,
оның дамытушылық сипаттарының бекітілуі, көпнұсқалық оқытуға көшу сияқты
мәселелер орындаушылардан шығармашылық бастамалылық, жөні бөлек
көзғарастарды, жұмыстың жоғарғы сапасын және кәсібилікті талап етеді.
Ертеден қазақ халқы балаларын дәстүр бойынша бес-алты жасында
аузы дуалы шешендердің, ел бастаған көсемдердің, даналардың,
мергендердің, батырлардың соңынан ерте білген.
Онысы балам халық дәстүрін, жол-жоралғысын көңілге тоқып өссін
дегені болу керек. Сондықтан да мектепте балаларға білім беруде ұлттық
тәрбие дәстүрлерін басшылыққа алу- басты міндет
Мағжан Жұмабаевтың педагогикасында жер жүзіндегі басқа жан
иелерімен салыстырғанда адам баласы туғанда өте әлсіз, зағип, осал
болып туады. Малдың төлі туа сала сақталады. Тауықтың балапаны
жұмыртқадан жарылысымен жүгіріп кетеді. Ал адам туғанда іңгәләған айғайы
мол бір кесек ет. Ақылы , есі жоқ, денесі тым әлсіз.Өсуі, ұлғаюы тым
сараң, тым шабан.Мінекей, адам баласы, осылай өте әлсіз боп туып, аса
сараң өсетіндігінен , оның денесіне, жанына азық беріп, өсуіне көмек
көрсетпей . яғни оны тәрбие қылмай болмайды деп, тәрбиені дене
тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық һам құлық тәрбиесі деп төртке бөледі.
Мектепте сабақты қызықты етіп өткізу үшін халық педагогикасына
сүйенген дұрыс. Халықта Баланды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме деген мақал
бар. Сабақтың қызық, әсерлі өтуіне дамыта оқыту жүйесі көмектеседі.
Қазақ бәйгеге шауып , ат қосарда алдымен атын баптайды емес пе?
Соған орй жетіге толған бала күзде мектепке баратын болғандықтан, бала
бақшаның соңғы жылы, негізінен , мектепке әзірлік жұмысын жүргізеді.
Болашақ оқушыларды кез-келген тақырыпта ойларын еркін айта алатындай
етіп үйрету қажет. Баланың ойын дамытып, болашақта армандауға,
қиындықтарды жеңе білуге тәрбиелеу жүзеге асырылады.
Қазақстан президентінің 2030-шы жылға арналған бағдарламасында
барлық саланың жаңаруы туралы мәселелер , оның ішінде білім саласы
барысындағы жағдайлар атап көрсеткен.
Мектепалды дайындық, баланың оқу мәселесінің жақсы жағдайда
болуына байланысты. Жаңа ұлттық білім үлгісі, мектепке дейінгі жастағы
баланың, жеке басын тәрбиелеуде, тәрбиенің мазмұны, ізгілендіру ,
жекелендіру және жаңа педагогикалық дамудың әлеуметтік бағытының
түбегейлі өзгеруін талап етеді.
Баланың жеке басының рухани- бай мүмкіндіктерін, отандық және
дүниежүзілік мәдениет арқылы, қазақ халқының дәстүрімен, қол өнерімен
және әдеп-ғұрыптарымен тыныстыруда баланың еліне , отанына
сүйіспеншілігін дамыту.
1.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯНЫҢ ОҚЫТУ НҰСҚАСЫНЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ЖӘНЕ МАҚСАТЫ.
1.1.ПЕДАГОГИКА - ПСИХОЛОГИЯНЫҢ ӘДІСТЕРІ
Адамның дамуы ең алдымен, әлеуметтік тәжірибені игеруден
басталады. Бұл процесс, адамның дүниеге келген күнінен бастап өмір бойы
жалғасады. Мектепке дейінгі бала ойын түрлері тағы басқа көп нәрсені
игереді. Мұндай игеру ойын әрекеттерін игерумен қатар жүреді.
Бала мектепке келген кезде, ол әр түрлі әрекеттерді
үйренеді,өйткені бұл әрекеттер әлеуметтік тәжірибені меңгерудің мақсаты
болады. Бұл әрекеттің ерекшелігі , мұғалімдердің көмегімен іске асады.
Бұл әдістің түрі-оқыту деп аталады.
Педагогикалық психология оқыту процесінің құрылымын ,
мінездемесін, заңдылығын оқытады. Педагогикалық психология жас
еркшелігімен жеке тұлғалық ерекшелігін зерттейді. Дамыта оқутудың шарты
негізгі орын алады. Оқыту процесінде адам немесе жеке тұлға тек қана
интеллектуалды тәжірибені алып қоймайды, сонымен қатар: адамгершілік,
эстетикалық т.б. түрлерін меңгереді. Меңгерудуң бұл түрлері айтылған
кездерде процесс тәрбие деп аталады.
Педагогика –психологияның негізгі бақылау орны бір ғана
тұлға болады. Бірақ оқытудың орны, яғни зерттеу пәні теорияға
бағынышты. Бихевиоризм оқыту пәнінің стимулы реакцияларын шектейді,
яғни оқыту әрекеттері жеке элементтерден тұрады.
Мектепке алғаш келген балалар ұстазы не айтса, соны орындауға
әзір тұрады. Мектептің ішкі және сыртқы көріністері оларға өте қызық
болып көрінеді. Мектепішілік экскурсиялардың өзінен балдырғандардың
бойында белгілі бір тәртіп қалыптаса бастайды. Осылайша, шәкірттерді
саналы тәртіпке тәрбиелеудің, мінез-құлық мәдениетіне жетелеудің ірге
тасы бастауыш кластарда қаланады.
Сондықтан әр бір ұстаз өз білімін, мәдени дәрежесін үнемі
жетілдіріп, шәкірттерінің ерешектерін ескеріп, оларды жан-жақты бақылап,
белгілі ережелердің қалай орын алатынын қадағалауы керек.
Бұл орайда оқушыларға берілетін педагогикалық мінездемелер
олармен көп көмек береді. Мұғалім әр уақытта қандай бағытта жұмыс істеуді
ойланады.
Жас ұландарды саналы тәртіпке тәрбиелеу ісі оларға жүйелі және
сапалы білім берумен ұштастырылады. Бұл жұмыс процессінде өрістетіледі.
Шәкірттердің сабаққа белсене қатысуы, оған ден қоюы мұғалімнің
методикалық әдістерді түрлендіріп, қолдана білуіне байланысты. Сабақты
бүгінгі өмірмен, тұрмыспен, тәжірибемен сабақтастырып өткізсе нұр үстіне
нұр.
Жас ұрпақты саналы тәртіпке тәрбиелеуде және мінез-құлық
мәдениетін қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстардың алатын орны ерекше.
Жас ұрпақтың мінез-құлқын, тәртібін дұрыс қалыптастыру-
ұстаздар коллективі үшін ең басты міндет. Сондықтан, бала тәрбиесіне
сергек қарадық.
Адам өз ісінің нәтижесін көру үшін алдына бір мақсат қойып,
тиімді әдістерді пайдалана білу керек. Балаларды да өз істерінің
нәтижесін сезіне білуге үйреткен жөн. Осы тұста еңбектің негізгі
элементтерін қамтитын ойын ойнаудың маңызы зор. Себебі ойын- баланы
еңбекке тәрбиелеудің алғашқы баспалдағы. Ойын арқылы еңбектену балаларды
қызықтырады, көңілін шарықтатады.
Егемен еліміздің тірегі –білімді ұрпақ. Білім бастауы- бастауыш
мектепте берілетіні айқын. Осыдан да бастауыш мектепте әр-түрлі дамытып,
келбетін сомдауға үлесқосады. Баламен тіл табысып, шәкірттер нағыз
тіршіліктің тынысын сезіне алады.
Ұлы Абай айтқандай,біліммен теңесе алады. Біздің егеменді
еліміздің мәртебесін көкке көтеретін, экономикасын, ішкі және сыртқы
саясатын дамытатын тек қана жастар.Жан-жақты сауатты жеке адамның дамуы
үшін кең мүмкіндіктер беріледі. Мектеп өмірі балаларға жаңа әлемді ашып
береді. Бұл тұрғыда бастауыш мектептің негізгі міндеттері- баланың жеке
басының ағашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін ашып дамыту.
Оқуға деген ықыласын , іскерлігін қалыптастыру.
Оқу – мектепжасындағы балалардың негізгі таным әрекеті.Баланың
жалпы психикалық дамуы мектептегі оқу мен өздігінен оқуына тығыз
байланысты.
Баланың оқу әрекеті- күрделі, жан-жақты үрдіс, ол баланың барлық
әрекетін, рухани күштерін керек етеді. Баланың ақыл-ой еңбегі белсенді
әрекет болуға тиісті. Ол оқушының жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне
байланысты болады. Баланың ақы-ой әрекеті, оның қажеттері мен қызығулары,
сезім мен ерік сияқты т.б. психикалық үрдістермен байланысты іске
асырылып отырады. Оқушының өздігінен оқуы жемісті болуы үшін ақыл-ой
еңбегінің дағдыларын қалыптастыруы керек.Баланың ақыл-ой еңбегін белгілі
жүйемен жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отыруға көңіл аударған
жөн. Ең алдымен баланың өз жұмысының мақсат-міндеттерін анықтауға үйрету
керек. Егер бала әрбір жұмысын (тапсырмасын) не үшін, қандай мақсатпен
жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже (жаңа білім, дағды) беретінін
білсе, онда оқушы әрекетінің саналылығы артады. Оқу жұмысы мақсат
–міндеттеріне сай болса, онда бала өз жұмысын жоспарлай білуге, уақытты
дұрыс пайдалануға, өзін-өзі басқаруға дағдыланады.
Баланың оқу әрекеті мазмұнына мыналар кіреді: ғылыми ұғымдар
мен ғылыми заңдылықтарды түсіну және практикалық міндеттерді шешуге
бағытталған ойлардың жалпы амал-тәсілдерін меңгерту.Осыған орай,
балалардың ғылыми білімді және дағдыларды меңгеруі олардың оқу-
әрекетінің негізгі мақсаты мен нәтижесі болып табылады.
Оқу әрекетінің белгілі құрылымы мыналар:
1.Оқу міндеттері (немесе тапсырмалар) .
2.Оқу әрекеттері (баланың қолданатын нақтылы практикалық және
ой тасымалдары).
3. Бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалапғалап, тексеріп
отыруы).
4.Бағалау (мұғалімнің жеке оқушының өзіне-өзі берген бағасы).
Осындай күрделі әрекетіне байланысты оқушылардың ойлау қабілеті
қалыптасады. Ойлау – баланың таным әрекетінің ең жоғарғы түрі. Ойлау
арқылы оқушылар көзге көрінбейтін заттар мен құбылыстардың арасындағы
күрделі себептік байланыстырады, заңдылықтарды ұғады. Ойлау, сөйлеу
әрекеті арқылы іске асады.
Ойлау- нақты сұрақтар қоюдан, соларға жауап іздеуден
басталады. Ойлау- белгілі міндетті, теориялық немесе практикалық
мәселелерді шешуге бағытталады. Баланың ойлау әрекеті өзінен-өзі
қалыптаспайды. Олардың ойлау әрекетін ойдағыдай дамыту үшін, тиімді
тәсілдер қолданып, арнайы жұмыстар жүргізуге қажет. Ойлауүрдісі өзіне тән
логикалық адамдардан (операциялардан) тұрады: анализ, синтез, салыстыру,
топтастыру, жалпылау, тұжырымдау.
Балаларды тәрбиелей оқыта отырып зерттеу немесе зерттей отырып
тәрбиелеу, оқыту дегеніміз толыққанды педагогикалық ізденіс пен бала
психологиясын тану жолдарының түйісуі, бірлігі, күрделі процесстің
бөлінбес екі жағы болып табылады. Сондықтан оқу процесінің қандай
мәселесі болмасын, ол бала психологиясына негізделмесе, оны ескермесе
,жай ғана құрғақ сөз күйінде қалып қояды. Қанша әдемі айтылса да, іс
жүзінде ешқандай нәтиже бере алмайды. Соның нәтижесінде өмірге самарқау
қарайтын, өмірлік ұстанымы қалыптаспаған, өз болашағын айқын бағдарлай
алмайтын енжар мектеп түлектері шықты. Оқушының психологиясы ескерілмеген
жерде оқытудың әдіс-тәсілдері қанша құбылтып түрлендіру де, сабақ үстінде
қолданған сан алуан көрнекіліктер де жай жасанды дүниеге айналады.
Сондықтан кез келген пәнді оқыту әдістемелерінде ең әуелі оның осы жағына
көңіл бөлінуі қажет.
Оқушының мотивациялық деңгейін зерттеу дегеніміз мұғалім көзге
түскен нәрселерін үстірт тізбелеу емес, оқушының жеке тұлға ретінде
қалыптасу заңдылықтарының тереңіне енуі, оны дамушы әрекет субъектісі деп
тану. Мотивация қалыптастыру мұғалімнің оқушыға деген ішкі қозғаушы
күштерінің пайда болуына жағдай жасау, өз әрекетінің мәніне түсінуіне
бағыт беру, саналы білім мен тәрбиенің көзін тануға ұмтылысын тудыру.
Сонымен оқу мотивтерінің мәні оның оқу әрекетіндегі басты бағыт
беруінде. Оның қандай түрлері, топтары бар деген мәселеге келсек, оқу
әрекетіндегі мотивтердің екі үлкен тобы бар деген алғаш ғылыми негіздеуші
Л.И. Божович олардың өзара бірлігі мен айырмашылықтарын да ажыратып
берді.Танымдылық мотивтерде оқушы белсенділігі өзі үйреніп отырған
объектіге бағытталса, әлеуметтік мотивтер оқушы белсенділігінің басқа
адамдармен қарым-қатынасы негізінде пайда болып қалыптасады.
Танымдық мотивтерге қызығушылық, қажеттік, мұрат (идеал),
мақсат, мазмұнымен оның орындалу процесімен байланыста бола отырып,
оқушыны жаңаны тануға, оқу еңбегінде саналы әрекет жасауға, кездескен
қиындықтарды жеңуге ұмтылдырады, танымдық белсенділігін арттырады.
Әлеуметтік мотивтерге сол танымдық мотивтердің қалыптасуына
ерекше әсер ететін оқушының өз міндетіне жауапкершілігі, ұжымда өз орнын
анықтауға ұмтылысы, болашақ мамандығына жетуге деген ниеті, мұғалімнің,
ата-ананың, қоғам алдындағы борыш сезімдері, т. б. жатады. Мотивтердің
бұл екі тобы - бірін–бірі толықтырып, өзара алмасып отыратын ішкі
импульстер.
Әрбір пәннің оқыту әдістемесінде оқу мотивтерін қалыптастыруға
негіз болатын факторлар сол пәннің өз табиғатынан іздестірілуі
шарт.Мысалы: ана тілін оқытуда балаға ең әуелі, тілдің танымдық
мәнін,білімдік негізін, практикалық маңызын түсіндіру арқылы оқушының
тілге деген саналы көзқарасы қалыптасады, оның күнделік тіршіліктегі ғана
емес, өмірлік, дүниетанымдық маңызы ұғындырылады. Ол үшін оқу процесінде
мұғалім төмендегідей үш жағдайға, бірінші сабақта шебер ұйымдастырылған
әдістемелік жұмыстарды орынды, жүйелі қолдануға; түсінікке негізделген
педагогикалық басшылық жасауға, үшінші, сабақтың өтуіне жайлы, қалыпты
атмосфера орнықтыруға баса көңіл аударуға тиіс. Бірінші жағдайда оқушы
еңбегі сабақтың теориялық жағын игеруге, сол пән бойынша берілетін
практикалық іскерлік дағдыларды меңгеруге бағытталады. Оқу материалын
оқып үйренуде оқушы белсенділігін арттыруға негіз болатын танымдық
әрекеттердің оқушының жас ерекшеліктеріне сай болуын қадағалау, олардың
дамытушылық сипатына, баланың шығармашылық қабілетін қалыптастыруға
қаншалықты әсер ететініне назар аудару жемісті еңбек болып табылады.
Оқытудың проблемалық сипатта жүргізіліп, көбіне оқушылардың өзіндік
жұмыстарына, ізденісіне жол ашылуы, ірі тілдік құбылысқа аналитикалық,
синтетикалық талдау жасауға көп орын берілуі де сабақтың нәтижелігіне
ықпал етеді.
Ал, оқушының пәнге көзқарасына, сабаққа ықыласын аударуда
мұғалімнің жеке басының әсері мол.Онда мұғалімнің сыртқы бейнесі, өзін-
өзі ұстауы, сөйлеу мәнерімен қатар сабақ үстінде оқушыларды бір мақсатқа
жұмылдырып, олардың әрқайсысының жеке ерекшеліктеріне сәйкес тапсырмалар
беру, оқу процесінің барлық кезеңдеріне сай жұмыс түрлерін екшей білу,
сабақ үстінде қажетті ұшырастыру шеберлігі де ескеріледі.Мұғалімнің
негізгі міндеті- оқулықтардағы дайын материалдарды жалаң информация
түрінде бірді-екілі мысалдармен түсіндіріп, кезекті жаттығуларды
бастырмалата орындату емес, оқушыларды оқу әрекетінде оның әрекет
субъектісі деңгейіне көтерілуіне жағдай жасау, тапсырмаларды шешудің әр-
түрлі жолдарын табуына, кездескен қиындықтарды жеңе білуге бағыт-бағдар
беру. Үшінші мәселе оқушыны жеке тұлға ретінде қалыптастыруда, оның
саналы әрекетін ұйымдастыруда әлеуметтік мотивтердің қандай дәрәжеде
ескерілуіне тәуелді.Мұнда оқушының айналасымен қарым-қатынасы, өзара
түсінісуі, сенімі, пікір алысуы, ұжымдағы өз орнын анықтауға ұмтылысы
т.б. ескеріледі.
Жалпы алғанда, оқу мотивтері баланың өмірлік позициясын нығайту,
адамгершілік қасиеттерін дамытуға негіз болады да, оқушының танымдық
әрекетінің ең маңызды факторларының біріне айналады. Сапалы білім мен
саналы көзқарастың бірлігі де осы жолдан туындап отырады.
Педагогика ғылымының әр саласында қолданатын әдіс
–тәсілдерде психология ғылымын қолданады. Негізгі әдіс – бақылау
және эксперимент.
Бақылау – есте көру жолдарының оқыту орнымен тікелей
қатынас жолдарын жинақтайтын әдістердің бірі. Бұл әдістің
ерекшелігі: зертеуші осы әдісті пайдаланғанда зерттелушіге тікелей
әсер етпейді , оның қызығушылығын тудырмайды, қайта осы әсерлердің
өздігінен пайда болуын бағдарлайды .
Бақылау әдісінің негізгі мінездемесі мақсаттылық,
жоспарлаулық болып бөлінеді. Бақылау, ойы бар процедураларының
жолдарын көрсететін арнаулы әдістеме көмегімен жүзеге асады.
Оның негізгі кезеңдері:
а) Бақылайтын ситуация мен бақыланатын ортаны таңдап алу.
ә) Бақылау бағдарламасы.
Негізінде бақылаудың екі мақсатын көрсетуге болады.Ізденіс
зерттеуінде негізгі мақсат қадағаланатын орын жайында барынша
ақпарат жи нау болады. Мысалы: 6 жасар балалардың мектепке
келгенде өзін ұстауы, сабақта, қоңырау кезінде, үйіндегі ата-
анамен, мұғалімдермен қатынасы, оқушылармен қатынасы жайлы
мағлуматтарды тіркеу және т.б.Мұндай ақпарат жинау арқылы зерттеу
жүргізуді қажет ететін мәселелерді анықтауға мүмкіндігін береді.
Кейбір жағдайларда бақылау таңдаулы түрде жүргізіледі.
Атақты швейцар зерттеушісі Ж.Пиаже балалардың ой-өрісін зерттегенде
екі заттан бір затты алу ойынын бақылаған.Бұл баланың заттар
арасындағы қатынасын қалыптастырған.
б)Алынған ақпараттың негізгі қимылдарын байқаушы өзі жасайды:
Оның қатысуынан бақыланушы адам өзгеше мінез көрсетуі мүмкін.
Бұл мәселенің екі жолы бар:
а)Байқаушы бақыланатын орнында ұжымның үйреншікті адамы болуы
керек.
ә)Сырттай бақылау жолы.Бұл жол баланың адамгершілігін шектейді.
Психологиялық бақылаудың мазмұны психология пәнімен байланысты.
Егер бұл әдісті бихевиорист қолданса, бақылау бағдарламасында
баланың сыртқы реакциясын байқайды .
Бақылау әдісін тек зерттегенде ғана емес, сонымен
практикалық, педагогикалық іс-әрекетте қолдануға болады. Мұғалім
баланың тәртібін бақылауға түрлі тапсырмаларды орындалуын бақылай
отырып бір қорытындыға келеді.
Сол қорытындыны өзінің бақылау қорытындысына қарай баланы
ішкі дүниесінің ерекшеліктері туралы дәлелдеп айту мүмкін емес.
Эксперимент – психологиялық зерттеуінде ең жоғарғы орын
алады. Оның бақылаудан айырмашылығы мынадай мәселеде:Экспериментатор
зерттейтін ортасында зерттеу гипотезасымен белгіленеді.
Мысалы: зерттеуші осындай қарастырса оқушы өзінің
қателерін білсе, тек сонда ғана білім білім жүйесі жоғарғы
дәрежеге жетеді. Бұл гипотезаны тексеру үшін оқушыларды екі топқа
бөледі. Екі топта оқушылар бірдей тапсырма алады.Мысалы: В
әрпінің бас әріпін жазу. Бірінші топқа экспериментатор В әріпінің
элементтерінің дұрыс жазылуын айтып көрсетеді.Ал екінші топқа
экспериментатор осы әріптің дұрыс жазылуын, үлгіден ауытқымай жазу
керектігін ескертіп қана айтады.
Эксперименттің екі түрі қарастырылады.
1.Лабораториялық.
2.Нақты түрі.
Лабораториялық экспериментте сыныптан тыс уақытта зерттеу жеке
және ұжымдық эксперимент түрін қолдануға болады.Эксперименттегі
нақты түріндегі зерттеуінде жазуға үйретуде қатар екі бірінші
сыныпты алуға болады.
Соңғы он жылдан бері еліміздің білім беру, қоғамдық
саяси өміріндегі болған өзгерістер оқыту, тәрбиелеу ісіне
деэксперимент көптеген жаңалықтар еңгізіп, жаңа леп әкелді.
Сонымен, мектептің қай түрі болсын, бала қандай талантты болса
да, оқушы алғаш мектепке келгенде, онда оқу әрекетінің нышаны да
болмайды. Ол әріпті танып, оқи, жаза білу ғана емес. Бұл –
В.В.Давыдов, Б.Д. Эльконин сияқты белгілі психологтардың бастауыш
мектептегі зерттеулерінде дәлелденген мәселе.
Дамыта оқыту деп- мақсаты, міндеттері, әдіс-тәсілдері баланың
даму заңдылықтарына сәйкестендірілген оқыту. Оқыту арқылы баланың
психикасында жаңа құрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерістер
болуы тиіс. Жүйенің басты мақсаттарының бірі- баланы оқыта отырып, жалпы
дамыту, оның еркіндігін қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім
қабылдауға дағдыландыру, жекелік қасиеттерін ескеру, басшылыққа алу, әрі
қарай ұшқырлау, тұлғалыққа бағыттау. Дамыта оқыту нәтижесінде әр оқушының
өзін-өзі өзгертуші субъект дәрежесіне көтерілуі көзделіп, соған оқыту
барысында лайықты жағдайлар жасалады. Бұл жүйенің мақсаттары баланың
өзінің белсенділігіне байланысты болғандықтан, жүйенің әдіс-тәсілдері де
оқушының оқу белсенділігін ұйымдастыру, қолдап, көмектесіп отыруды
көздейді.Дамыта оқытуда баланың ізденушілік- зерттеушілік әрекетін
ұйымдастыру басты назарға ұсынылады.Ол үшін бала өзінің бұған дейінгі
білетін амалдарының, тәсілдерінің жаңа жағдайды шешуге жеткіліксіз екенін
сезетіндей ахуалға түсуі керек. Содан барып оның білім алуға деген ынта-
ықыласы артады, білім алуға әрекеттенеді. Сабақ мұндай жағдайда үш
құрамдас бөліктерден тұратын болады:
1. Оқу мақсаттарының қойылуы.
2. Оны шешудің жолын бірлесе қарастыру.
3. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Мұғалім сабақ процессін ұйымдастырушы, бағыттаушы адам ролінде.
Әр оқушыға өз ойын, пікірін айтуға мүмкіндік беріледі, жауаптар
тыңдалады.Әрине, жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола бермейді. Дегенмен,
әр бала жасаған еңбегінің нәтижесімен бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс
жасайды, жеке тәжрибесін қорытындылауға үйренеді.
Дамыта оқыту жүйесіндегі қойылатын сұрақтар проблемалы,
ойлауды, пайымдауды қажет ететіндей етіп беріледі. Жауаптардың бірнеше
вариантты болуы мүмкін екендігі қарастырылады. Мысалы: Әңгіменің
кейіпкері жайлы не айта аласың? ,немесе 4 және 5 сандарымен қандай
тапсырмалар ойлап табуға болады түріндегі сұрақтар.
Көрнекілік, т.б. әдістер де осылайша жаңа мақсаттарға өзгертіле,
күрделендіріле пайдаландырылады.
Бірінші сынып оқушылары сауат ашу кезінде өздері еститін,
айтатын дыбыстарды салыстырады, математиканың алғашқы сабақтары да
заттардың, объектілердің, суреттердің жиынтығын салыстырудан
басталады.Бұл арқылы көп,аз, тең ұғымдары меңгепіледі.
Салыстыру әдісі- жүйедегі баланы ойлауға үйрететін тәсілдердің
бірі. Балалар салыстыру тәсілдерімен мектепке келгенге дейін де бір шама
танысады. Ал мектепке келген соң, оқудың алғашқы күнінен бастап бұл тәсіл
тұрақты пайдаланыла бастайды.
Мұғалім салыстыру әдісімен сабақ жүргізе отырып, оқу материалын
оңай, көрнекті етіп ұсынуға мүмкіндік алады. Баланың қиялын дамытады.
Салыстыра отырып, оқушы заттар мен объектілердің байқалмай, көрінбей
қалатын белгілерін анықтауға үйренеді. Баланың байқампаздығы артады.
Заттарды салыстыра отырып, тек ұқсастығы мен айырмашылығын
тапқызып қоймай, олардың себептерін айқындатудың бала дамуы үшін маңызы
зор.
Дамыта оқыту жүйесінің маңызды тағы бір ерекшелігі –сынып
оқушыларын жақсы, жаман оқушылар деп бөлмей, барлық баланың дамуы
үшін қолайлы жағдай туғызуды мақсат тұтуы. Нашар оқушы да өз шамасы
келгенше, қабілеті жеткен жерге дейін еңбек етуі ойластырылған. Сол
арқылы ол да өзін мүмкін дәрежеге дейін дамыта алады. Бұл жолда оның
қателесуі, жаңылуы әбден мүмкін.Тек мұғалім тарапынан көрсетілген
сабырлылық, байсалдылық оның өз күшіне деген сенімін арттырып, алға
жетелейді деп есептелінеді.
Дамыта оқыту жүйесінде мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-
қатынас жаңа қағидаларға негізделінеді. Олар – ынтымақтастық, өзара
сыйластық, түсіністік сияқты қасиеттер. Бала өз ойын қорықпай, сеніммен
айта алатындай ахуал болуы басты назарда ұсталынады. Ол үшін оның әрбір
жауабы мұқият тыңдалып, дұрысы мақталып, қатесі еппен түзеліп
отырылады.Оқушыны кішкентай бала деп қарамай ,оның да пікірімен де
санасу, көзқарасын құрметтеу оның дамуына зор әсер ететіндігі дәлелденді.
Дамыта оқыту сабақтарында жаңа материалды талдауға зор көңіл
бөлінеді. Өйткені, талданбаған шығарма бала жүрегіне жетпейді деп
есептелінеді. Талдау- бірлескен ізденіс. Ізденіс барысында мұғалім әр
баланың көңіл-күйін бақылауға, ой-пікірін байқауға мүмкіндік алады.
Әсіресе оқу сабақтарындағы материалды талдау арқылы шығарманың айтар ойы,
идеясы бала жүрегіне жетіп, талдау арқылы ар, ұят, қайырымдылық,
әдептілік т.б. сияқты тамаша адамгершілік қасиеттер балалар бойына
жұғысты болады.
Дамыта оқу жүйесінде баланың білімін бағалауға үлкен мән
беріледі. Сабақ барысында бағаның неғұрлым көп қойылуы шарт емес. Балалар
барлық тапсырмаларды орындауға ынта білдіріп, ден қойып, нәтижеге жетіп,
еңбегінің рахатын көруге дағдыландырылады.
Дамыта оқытудың Б.Д. Эльконин – В.В.Давыдов жасаған
жүйесінің көздеген мақсаттарына жету тек баланың өзінің
белсенділігіне байланысты.
Эксперименттің келесі сатылары :
1.Қойылатын мақсаты: басты мақсатта гипотездің ерекшелігі.
2.Эксперименттің жүргізу жолын жоспарлау.
3.Экспериментті жүргізу және бекіту.
4.Нақты эксперименттің қорытындысын шығару.
5.Эксперимент жұмыстарының үлгілері.
Эксперимент жұмысының екінші жолы психологиялық білімнің
құрылымын пайдалану және оның функциялық бөлімдерін қолдану.Бұл
жұмыстың аспектісін әр-түрлі жағдайда білімін пайдалана отырып, біз
бірте-бірте ойластырылатын моделін құрамыз. Бірақта бұл модель
теориялық жолымен алынғаннан, зерттеуші бұл модельді дұрыс деп
қабылдамайды. Бұл модельдің эксперименталдық тексерісін қажет
етеді. Сонымен,Г.А.Буткин бұл жұмыстың үш кезеңін дәлелдеді.
Осы үш кезең теорияны дәлелдеуге жеткілікті дейді.
Сондықтан эксперименттік тексеріс жүргізді.
1.Зерттеу үшін бұл жұмысты орындала алмайтын баларды алды.
Қарастыра келе бұл балалар теореманы дәлелдеу үшін, бірнеше
жолын алған, бірақта нақты әдіспен ойластырылмаған. Дәлелдегенде
тағы бір кезең табылады - бұл іздеу зонасы. Орындалған модельдік
тағы бір эксперименттік тексеріс өтеді.
2. Бұл тексеру орнының жұмысын анықтау үшін, екі топ
алынады, жақсы орындайтын және бұл жұмысты орындағанда қате
жіберетін. Мысалға: осындай есеп алайық: алты сереңкеден төрт
теңдес үшбұрыш құрастыру. Бұл есепті шешу үшін әдеттегідей екі
қате жібереді, немесе сереңкені сындырып үшбұрыш жасайды, бірақта
үшбұрышты жасағанда толық сереңкеден емес жартылай сереңкеден
(есептің шарты : үшбұрышты жасағанда – толық сереңкеден , жартылай
емес).
3.Екінші қатесі: орындаушы үшбұрышты жазықта құрастырғысы
келеді,бірақта құрастыра алмайды. Сонымен , осы қателердің анализі
арқылы бұл есептің шешуін табу үшін бірнеше мәлімет алынады.
Басқа зерттеу әдістемелері бақылау және экспериметтен
басқа педагогиқалық психология мынадай әдістемелерді пайдаланады:
әңгіме әдістемесі, анкета әдістемесі.
Әңгіме бірнеше әдістемелерді пайдаланады. Бір кездерде
зерттеуші нақты жағдай жасайды да, зерттелетін адам оны
байқамайды.Басқа кездерде бала әңгімеге келіседі, зерттейтін
объекті болатынын біліп отырады.
1.2.АЛТЫЖАСАРЛАРДЫҢ ДЕНЕ ДАМУЫНЫҢ ШАМАСЫ.
Ғылымдағы бар деректер бойынша алты жасар баланың анатомиялық
дене дамуы оқу қызметі талабына сай деңгейіне жетеді.Бірақ, бала
организмі осы жаста интенсивті түрде дамып оған қатысты жағдай
туғызуын талап етеді. Баланың қанқасының сүйектерінің бітпеуі
дене тәрбиесі үшін, спорттың әр түрімен шұғылдануға үлкен жағдай
туғызу талап етеді.Баланың қанқасы дұрыс біту үшін мектеп
жиһаздары баланың бойына сәйкес келуі керек, бала арқасын тік
ұстап, жазу жұмысымен көп айналыспай және қозғалуына ыңғайлы
болуы керек.Алты жасар бала тез шаршайды, сондықтан жұмыстың
барысы күн тәртібіне сәйкес болуын талап етеді.
Әр оқушының жеке дара ерекшеліктерін де есепке алу
керек.Оқушының дене дамуына мұғалімнің тұрақты көңіл аударуы
жеткіліксіз, сонымен қатар дәрігердің жүйелік қадағалауын дақажет
етеді.
Сонымен бірге балада көптеген айтарлықтай қиындықтар
болатынын ескеруіміз керек.Ең алдымен баланың өмірінде жаңа
тәртіптер қалыптасады: белгілі бір уақытта тұру, сабақтарда бір
қалыпта отыру, мектепте және үйде әр түрлі тапсырмалар
орындау.Сондықтан мұғалім баларға қажетті талаптарды қоюмен қатар,
оларға көмектесіп, қолдап ынталандыра білуі қажет
.
1.3.МЕКТЕПКЕ БАЛАНЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАЙЫНДЫҒЫ.
Талапты- мотивтелген дайындық баланың оқу ісіне психологиялық
дайындығынан бұрын талапты-мотивтелген аспектісін қарастыру қажет.Оқудың
мақсатын қалыптастыруда баланың жаңа қызметке талабы барын, онымен
айналысқысы келетінін, алған білімге қызығатынын білу маңызды.
Зерттеулердің көрсеткіштері бойынша бұл жағдайда жеті жасар мен
алты жасарлардың ерекше айырмашылықтары бар.
И.В.Иметадзе екі топ балаларын салыстырды:
а)балабақшадан мектептің даярлық сыныбына түскен бес жас сегіз ай-алты
жастағы балалар.
ә)Бала бақшадан бірден мектептің бірінші сыныбына түскен алты жас сегіз
ай-жеті жас екі айлық балалар.
Екіншітоптың барлық балаларының және бірінші топтың көбінің
мектепке барғысы келетіні анықталды.Бірақ бірінші топ балаларының жартысы
мектепке даярлықта ешқандай белсенділік көрсетпеді,ал екіншітоп балалары
осымен өмір сүрді.Екі топтың балаларынан балаларбақшасында қалғыларың
келе ме, деп сұрағанда бірінші топ балаларының жартысынан көбі мектепте
емес балабақшада қалғылары келді. Екінші топта мұндай балалар болған
жоқ.Алтыжасарлар мен жетіжасарлар қандай пәнді оқығылары келетініне көңіл
аударсақ,ондабайқайтынымыз: алтыжасарлардың басым көпшілігінің жақсы
көретін пәндері сурет және қол еңбегі, тек 5,3% – математиканы, жеті
жасарлардың 46% жақсы көретін пәні- математика, 24% –ана тілі деп
айтады.
Бала өзінің мектеп өміріне деген құштарлығын үнемі сезіне
бермейді. Бұл мотив екі топқа бөлінеді.
Бірінші- негізгі-жаңа позицияны именденуге құмарлық.Оқушының жаңа
позициясы үлкендердің көзқарасынша жоғарғы баға алатынын бала біледі.Бала
өзін оқу есейтетінін, өзін қоршаған ортада қоғамдық мәні барын біледі.
Бала бұл іс-әрекетке үлкендердің дайындығымен келеді.Бұл жаста бала
көптеген мамандықтарды біледі, кейбіреулерін өз ойынында пайдаланады.Адам
барлығын да оқиды, онсыз ұшқыш та, дәрігер де,теңізде жүзуші де бола
алмайтынын бала жақсы біледі.Көбіне балалар мектепке білуге құштар болып
келеді.
Екінші мотив- баланың оқушы болуға талпыну, сыртқы атрибутикасы: жаңа
киім түрлері,портфелі, оқулықтары т.б. анықталады.
Бірінші қыркүйек-отбасылық мереке. Бала бұл күн ді асыға
күтеді.Ең басшысы бірінші сыныпқа келгенде жаңа әлемге кіргендей
сезінеді.Онда көптеген қызықтармен танысады.Мұгалімнің басты мақсаты
олардың үміттерін ақтау, өмірге деген көзқарастарын кеңейту.Өкінішке орай
бұл талаптарды барлық мұғалімдер орындай алмайды.Біірінші сыныпқа деген
қызығушылық үшінші сыныпқа келгенде өше бастайды. Кейде баланың оқуға деген
қызығушылығы бір аптаның ішінде жойыла бастайды.Бір бала мектепке жылай
барады, екіншісі бала бақшаға сұранады,ал үшіншілері қашан мектеп
қабырғасынан кетем деп ойлайды.
Баланың мектепке деген жағымды жағынсақтап қалуы үшін, оның
мүмкіндігінше екі талабын орындау. Біріншіден оның өмірге деген және
қоршаған ортаға деген көзқарасын көркейте білуі керек.Осы жағдайда балалар
білімді алмай өзінің сана-сезімін білуі керек.Әр қарай баланы жазуға
үйреткенде екі түрлі жолмен үйренуге болады.Бірі: дәстүрлі әдіс баланы
қызықтырмайды және шаршатады.Осы жолдың соңында оқушы жазудың шектеулі
механикалық әдістерін үйренеді.Ал екінші әдіс бойынша бала қызығушылықпен
жұмыс істейді, тез әріп жазып үйрену,сонымен қатар сурет салу сабағында
графикалық тәсілдерді нұсқа жасай алады.
Мазмұны және келешекте қалыптасуда баланың танымдылығының
мотивтерінде маңызды жағдайды айта кету керек. Сыныпта ойынға
тоймаған,ойын іс-әрекетінің негізгі ролін атқаратын оқушылар
кездеседі.Оқытудың алғашқы кезеңінде мұғалім осыны ескере отырып әртүрлі
ойын пайданалады.Бұл дұрыс: дидактилық ойындар бастауыш мектептің оқу
процесінде үнемі енгізіліп отырады. Оқыту іс-әрекет ретінде бірден
қалыптастырылу мүмкін емес.Ойынды енгізе отырып мұғалім оны оқытудың іс-
әрекеті ретінде пайдалана білуі керек.Сонымен бірге ойынды шамадан тыс
пайдалана біреуге болмайды.Кейбір бірінші сынып оқушылары онда
оқытпайды, ойнайды деп суып қалуы мүмкін.
Балаларға бұл бала бақшасындағыдай, олар күрделірек жұмыспен
айналысқылары келеді.
Жиырма бес баламен бір уақытта бірдей жұмыс істеп, олардың
әрқайсысының қабілетін анықтау оңай емес.Ұйымдастырылған сабақ бәріне
бірдей келмейтін болса, онда олардың оқуға деген құштарлығын жоғалтып
алуымыз мүмкін.Оқушының құштарлығы- бұл оқудың негізгі бағыты.
Егер адам өзі оқығысы келмесе, оны ешнәрсеге ұйрету мүмкін
емес.Екінші шарты- мұғалімнің оқушылармен қатынасындағы мінезі.Кейбір
мұғалімдер тиым салынған стильді қолданады.Балалардың мектептегі алғашқы
күнінен бастап не істеуге болатынын, нені істеуге болмайтынын
үйретеді.Балаларға мектеп балабақша емес екенін түсіндіру қажет.Сондықтан
ол орнынан тұрмау,сөйлемеу, артына қарамау,үзіліс уақытында жүгірмеу керек
т.б.Психологиялық тұрғыда балалар тәртіп ережесін тез ұғады,егер мұғалім
мұны жақсы үйретсе.Сыныпта не істеу керектігін талқылайды.Осы жағдайдабала
логикалық тәртіпті өзінің бойына мұғалімнің бұйрығы ретінде
қалыптастырмайды.Егер мұғалім белгілі бір шарттармен саналса,онда баланың
сана-сезімі оянбаса,ол баламен жұмыс істеу өте қиын.
Осы жастағы балалардың ойлау қабілеті,суретке,математикаға қабілеті
нашарлауболады.Ол кешірек дамиды.Баланың сабаққа деген ынтасы толық екенін
дәлелдеу,бізде бұл жағдайды түсіне отырып,мұндай жетістіктерге жеткізу,
жақсы оқу жеткіліксіз.
Зерттеу 1-ші сынып оқушыларының төмен деңгейдегі балалармен жеңіл
ойынды ойнау керек екенін көрсетті.
Баланың мектепке дайындығын білу үшін Д.Б.Элькониннің графикалық
диктант моделін қолдануға болады.Бұл методиканың мағынасы
мынада.Балаларға бір парақ торкөз ақ қағаз беріледі.Санап бастау нүктесі
белгіленеді (тақтада үлкенірек жазумен үлгісі ілініп тұрады).Мұғалім
тақта алдында бір оқушымен жұмыс істеп көрсетеді.Содан кейін диктант
жүргізіледі.Мұғалім айтады: Бір торкөз жоғары, екі торкөз солға,тағыда
солай,солай.Сонда бір өрнек шығады.Содан соң 3-4 тапсырмадан тұратын
өзіндік жұмысы беріледі.
Бұдан басқа да Эльконин екі мәселеге көңіл аударады: оқу құралдарын
меңгерту, оның ішінде тірек белгілері сонымен бірге өзге адамның
білгенімен санаса білу.Тірек белгілерімен жұмыс істеу білудің
маңыздылығын көптеген мамандар қолдайды.Мысалы:Н.Г.Салминаның есебі
бойынша мектеп жасына келген баланың тірек белгілері арқылы заттардың
орнын ауыстыру деген ұғымы қалыптасуы керек (атқа мініп шабу ойынында, ол
таяққа мініп шабуы т.б. ).
Кодирование- екінші бір тірек белгі арқылы іс тындырудың
түрі.Істі бір тәртіп ретімен тындыра білу.Жобалау және соңғысы
модельдеу.Бір топ авторлар (М.И.Лисина,Н.Г.Салимина.Е.Е.Кравцо ва )
баланың өзгелермен қарым-қатынас дәрежесінің дайындығын белгіледі.Бұл
баланың мектепке дайындық дәрежесінің негізгі көрсеткіші.Өзгелермен қарым-
қатынас арқылы ғана тәртіпке бағынуы, әлеуметтік нормаларды түсінуі
қалыптасады.М.И.Лисинаның пайымдауынша баланың дайындығы әр-түрлі қарым-
қатынас арқылы қалыптасады.
Қарым-қатынастың бұл түрі өзгені түсінуінен барып
туады.Е.Е.Кравцованың пайымдауынша көз алдына елестеу, орталық нерв
жүйесінің қалыптасуы баланың мектеке дайындығын қамтамасыз етеді.Әрине
бұл жаңа түсініктер баланың білім алуында ең негізгі іс болып
табылады.Тірек белгілері мектепте үнемі жүргізіліп, дамытылып
отырады.Әроқулықтың өзінің тірек белгілері болады. Осының көмегімен оқушы
оқыған жауаптар (мысалы: есептік таңбалар ) қолданылады, соңынан ол
міндетті түрде өзінің қолданған таңбаларын шындықпен жақындастыруы керек
(мысалы тең таңбасы екі заттың теңдігі болады.)
Төменгі сынып оқушысының оқу жұмысында модельдеу ең негізгі
орын алады.Модельдеудің бірнеше түрі анықталған.Л.И.Айдарова модельдеудің
бірнеше түрін дайындаған.Олар орыс тілін меңгеруде жақсы қолданылады:
1.Драма шығармаларын қоюда белгілі бір жағдайдың дайын моделі.
2.Грамматикалық категорияның белгілерін анықтайтын дайын сызба.
Модельдеу математикалық есептерді шығаруда кең
қолданылады.Мысалы:Л.М.Фридманның айтуынша мәтіндік есеп сөз түріндегі
модельдің берілуі.
Ең бастысы сөздегі тақырыптық модельге көше білу. Оқушы көмекші
модельдерді –жоба,кесте т.б. құрастыра білуі шарт.
Есеп шығару 1-ші модельден 2-ші модельге көшу арқылы жүреді.
Мәтіндік модельден көмекшіге ,одан математикалық және есепті шығару
жолдары.Осыдан баланың мектепке дайындығында модельдерді қолдану
қабілетін анықтап білуге болады.Мектепке дейінгі балаларға да модельдеу
тәсілдері таныс екендігін тексеру барысы дәлелдеп берді.Л.А.Венгер және
оның әріптестерінің дәлелдері бойынша мектепке дейінгі балалар осы үш
тәсілді жақсы меңгерген.
а)белгілі бір бақылау орын жобасы.
б)бақылау орнының бөлімдерінің жобасын ойша бейнелей алу.
в)белгісіз заттың тірек белгілері арқылы бейнелей алу.
Олардың мақсаттарынан шыға отырып бақылаудың сөздік жоспарын,
сызбасын құрастыру қажет.Ең негізгі танымдық қызметтері, сол себептен
еркін бақылау мақсаты арқылы қалыптасады.Оқушылардың есте сақтап
ықшамдалған қызметтері де өзгереді. 1-ші сынып оқушылары ашық,
эмоционалды көңілінде қалатындарды оңай есте сақтап қалады.Олар әп-сәтте
естеріне сақтап қалуы мүмкін.
Бірақ, оқу есте сақтаудың жаңа түрлері болуын талап етеді.Еркін,
ойлы есте сақтау тәсілдері біртіндеп қалыптасады.Еріксіз есте сақтау өз
құнын жоғалтпайды, бірақ олда ойлы есте сақтау жағына баратын
өзгерістерге ұшырайды .Тақырып бойынша жүргізілетін даярлық жұмыс есте
сақтаудың нәтижелі болуына әсер етеді.Материал өзінен-өзі есте қалады деп
айтуға болады. Барлық интеллектуалды процесстер өзгеріске ұшырау арқылы
ішкі жоспар әрекеті қалыптасады.Бірақ, мұғалім оқу процессінде олардың
байланысына ,қарым-қатынасына көңіл бөледі.Сондықтан оқушылар
қорытындылаудың жоғарғы деңгейіне көшіп, көрнекі құралдарды қолданбай,
ғылыми түсініктерді де түсінуі мүмкін.
Бастауыш мектепте барлық танамдық процесстерінің дамуы
болады,бірақ Д.Б.Эльконин,соңынан Л.С.Выготский білім қабылдауының, есте
сақтауының еркін ойлауды өзгеріске ұшырайды деп есептейді.Осы балалық
кезеңде ойлау, даму процесінің орталығы болады. Осыған орай, қабылдау
және есте сақтау дамуы интеллектуализация жолымен жүргізіледі. Оқушылар
қабылдауға, есте сақтауға ,ықшамдауға байланысты есептер шығарған кезде
ойлау әрекеттерін пайдаланады.
Жетіге толған бала күзде мектепке баратын болғандықтан,
балабақшаның соңғы жылы, негізінен, мектепке әзірлік жұмысын жүргізеді.
Болашақ оқушыларды кез-келген тақырыпта ойларын еркін айта алатындай
үйрету қажет. Баланың ойын дамытып, болашақты армандауға, қиындықтарды
жеңе білуге тәрбиелеу жүзеге асырылады.
Бала қоршаған дүниеден ляззат алуы тиіс.Бала судың сыбдырын,
күннің шапағын, жылуын, құстың дауысын сезіп,біліп өсуі қажет.Баланың
тілін шын дұрыс жолға салатын, дұрыстайтын, байытатын- мектеп.
Баланы жетілдіре тәрбиелеуде көне уақыттан келе жатқан әдістер
көп. Соның ішінде баланы қиял-ғажайып ертегілеріне әуестендіруіне маңызы
зор. М.Жұмабаевтың айтуынша да : Балада қиял ерте оянады. Бірақ оның
жанында суреттеулер аз болғандықтан, қиялы да бай емес. Баланың
түсінуінше дүниеде мүмкін емес нәрсе жоқ, мүмкін бәрі болатындай. Бала
ертегінің бәрі шын деп ұғады, бала құрғақ ақылды ұқпайды, жандандырып,
суреттеп алып келсең ұғады. Мысалы, Балаға өтірік айтпа деген құрғақ
сөзің желге айтқанмен бірдей. Егер сен өтірікші туралы ертегі айтсаң, сол
ертегіде өтірікшінің өтірігінен қор болғанын, зиян көргенін суреттеп алып
келсең, міне сонда ғана бала өтірік айтпау керек екендігін ұғады.
Қысқасы, балаға ертегі тым қымбат нәрсе, - дейді.
Бастауыш сыныптарда оқушылардың қиялын дамытатын жұмыстардың бір
түрі – ойдан ертегі құрастыру. Оқулықтағы берілген ертегілермен
танысқаннан кейін, осыған ұқсас ертегі құрастырып немесе ренішпен,
өкінішпен аяқталатын ертегіні қуанышпен аяқталатындай етіп өзгерту баланы
шығармашылыққа үйретумен қатар армандауға, қиялдауға жетелейді. Айтылған
ертегілердің суретін салып, деафильмқұрастыру, көз алдына ертегінің
кейіпкерлерін елестетуге, ойында ұзақ сақталуға көмектесетін.Жаңылтпаш
айтып, тіл ширатуға, жұмбақ шештіріп,дұрыс ойлауға
дағдыландырады,ерлікке, еңбексүйгіштікке,елін, жерін сүйюге, үлкенді
сыйлауға үйренеді.
Оқушылардың тілі шебер, ойы орамды болу үшін ана тілі, қазақ
тілі оқулықтарындағы мақалдармен шебер жұмыс жасау қажет. Оқушыларға
алдын-ала берілген тапсырмаларды тексеріп, мақалдық мағынасын ашқызу
үшін пікірлерін тыңдау қажет. Үйренген мақалдарды орынды қолдану
керектігі түсіндіріліп, сөз тапқанға –қолқа жоқ сайысын және
мақалдата айтысу жұмысын жүргізу оқушы тілін, ойын дамытудың ең шебер
құралы. Оқулықта кездесетін мақалдарға сай келетін оқиға ойластыру немесе
сурет бойынша мақалдар айту да баланың дамуына өз әсерін тигізеді.
Балаға көркемдік тәрбие берудің тиімді құралы- халық
творчествосы.Халықтың ою , өрнек, әшекейлі, неше алуан тігістері,
ағаштан, тастан, мүйізден ойып жасаған тамаша дүниелер, зергерліктің
ғажайып туындылары сұлулықты, жарасымды талғамды танытады.Әсем бұйымдарды
ерінбей істеген қарапайым адамдар еңбегіне балалар қызыға қарайды.
Халықтық творчествосының асыл да бай қазынасының бірі- халық ауыз
әдебиеті. Ертегілер, жырлар, мақал-мәтелдер, жұмбақ, жаңылтпаш, ойын-есеп
т.б. Бұлар тұрпатына қарай өзіндік мәнерімен (сөз екпіні, айту ырғағы,
айтушының көңіл-күйі, оның қуануы, қамығуы, өкінуі, айызы қанып, қанағат
табуы, наразы болып сөйлеуі т.б.) баланы өзіне тез тартып алады.
Бала тәрбиесінде адам творчествосының, адамның сөзі мен мінез
үлгісінің ықпалы көп екенін ескеру қажет.Ертегі, мысал, тақпақ, мақал-
мәтелдерді балаға үйреткенде, оқығанда, әңгімелеп айтқанда олардың көңіл-
күйімен, ұғым дәрежесімен санасу қажет.
ІІ. БІРІНШІ СЫНЫП ОҚУШЫСЫНЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ.
2.1. БІРІНШІ СЫНЫП ОҚУШЫСЫНЫҢ МЕКТЕП ӨМІРІНЕ ҮЙРЕНУІ
Уақыт талабына сай үздіксіз білім беру жүйесіндегі ең басты өзекті
мәселелерінің бірі баланы мектепке дайындау болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2030жылға
дейінгі Қазақстанның даму стратегиясын іске асыру ережесі туралы
жолдауында халық үшін мектепке дейінгі тәрбиенің тиімділігін қамтамасыз
етудің мақсаты айқын қойылады.Өйткені еліміздің даму стратегиясының
негізгі жолы халыққа білім беру болып табылады.
Ол үшін білім беру мазмұнын жаңғырту және үздіксіз білім берудің
моделін құру талабы туды.Сондықтан да балаларды мектепке дайындау
мәселесі өзекті істің біріне айналып отыр.Балабақшадан университетке
дейінгі білім берудің ұлттық жүйесін қалыптастыру 5-7жастағы балаларды
мектепке дайындау мәселесінің қай дәрежеде жүзеге асырылуына тікелей
байланысты.Өйткені балабақшадағы мектепке дейінгі дайындық мектеп
кезіндегі білім берудің сапасын қамтамасыз ететін негізгі қадам.
Балаларды мектепке дайындау проблемасымен айналысқан педагог-
психолог ғалымдар Л. А. Венгер , Р.С.Буре, Б.В.Давыдов, Н.Н.Поддьяков,
Г.Г.Кравцов т.б. мектептегі білім және тәрбие беру жұмыстарының
мазмұндылығы мен жаңа әдіс-тәсілдерін іздестірді. В.В.Холмская және
А.А.Венгрдің зерттеулері мектепке бармаған балалардың мектепке
дайындығының деңгейі мектепке барған құрдастарының деңгейімен
салыстырғанда әлдеқайда төмен екендігін дәлелдеді. Қазіргі жағдайда
педагогтар тәжірибеде баланың мектепке күрделі бейімделу проблемасымен
кездеседі.
Мектепке дейінгі жастағы баланың жеке басының дамуындағы
жеткіліксіздік олардың үлкендерімен және құрбыларымен қарым-қатынас
дағдыларынан және оқу-таным әрекетінің,іскерлігінің, әлеуметтік
психологиялық дайындығының аздығынан айқын байқалады. Сондықтан да
республикамызда бұл мәселеге қазіргі таңда үлкен мән берілуде. Бұл
проблеманың шешудің ғылыми жолымен Т. Ж. Қалдыбаева, Д. А. Исмаилова, А.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz