12 жылдық мектепке 1 - сынып оқушыларын қабылдаудағы тәжірибелік - эксперименттік жұмыстың нәтижесі
МАЗМҰНЫ
Нормативтік
құжаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 - тарау. 12 жылдық орта білім жүйесіне өтуге байланысты бастауыш
сыныптарда білім беру ерекшеліктері
1.1 12 жылдық орта білім беру жүйесінің педагогикалық-психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1.2 12 жылдық білім берудегі бастауыш сынып оқушыларының психологиялық
даярлық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
1.3 12 жылдық орта білім беру жүйесіне көшу жағдайында 1 - сыныптың оқу
жетістіктерін бағалаудың психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... 19
2 - тарау. 12 жылдық мектепке 1 - сынып оқушыларын қабылдаудағы
тәжірибелік - эксперименттік жұмыстың нәтижесі
2.1 12 жылдық мектеп оқуға 1 - сынып оқушыларының психологиялық даярлығы
мен оған ата-аналарды дайындау
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 12 жылдық білім беру жағдайына көшуде 1-сынып оқушыларының мектепке
психологиялық дайындығының тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарының
нәтижелері ... ... ... ... ... .. .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...61
Қосымшалар
Нормативтік құжаттар:
1. Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы. Қазақстан - 2030. Барлық
Қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының
артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы: - Алматы:
Білім, 2005.233 б.
2. Қазақстан Республикасының білім туралы заңнамасы. Заң актілернің
жиынтығы. А.: ЮРИСТ, 2007-192 б.
3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. Қазақстан Жоғары Мектебі. – 2004-№1 – 5 - 17 б.
Кіріспе
Президентіміз Н.Ә.Назарбаев өзінің халыққа арналған Жолдауында "XXI
ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық" дей келе,
кадрлар қорын жасақтаудың қажеттігін айтты. Сонымен қатар бұл мәселенің
негізінің мектептен басталатынын, сондықтан да 2008 жылдан бастап 12 жылдық
жалпы орта білімге көшудің керектігін айқын көрсетті.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының мақсатында көрсетілгендей, білім беру кеңістігіне
ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін
қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз білім берудің ұлттық моделін
қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы стратегиялық басымдықтарды
белгілеу болып табылады[1].
Қазіргі таңда қоғам алдына қойылып отырған басты міндеттердің ең бір
өзектісі бүкіл білім жүйесін түбегейлі жаңартып, дүниежүзілік деңгейге
сәйкес келетін, жастарға салалы білім беруге жағдай жасайтын және олардың
үйлесімді дамуына, жеке бастың тұлға ретінде қалыптасуына бағытталған жаңа
үлгідегі мектеп құру болып отыр. Бұл мақсатты орындау орта білімнің 12
жылдық, мерзімге өтуімен астасып жатыр.
Еліміз 12 жылдық орта білім беруге көшу мәселесін шешуде алыс-жақын
шетелдердің іс-тәжірибелеріне және соңғы кездегі педагогика мен психология
ғылымдарының алдыңғы қатарлы зерттеу нәтижелеріне сүйенуде. 12 жылдық орта
білімге көшу аз уақыт ішінде, жеңіл түрде іске аса қоятын мәселе емес. Бұл
білім беру орындарының үйлесімді дайындығын, әрбір мұғалімнің өз ісін қайта
қарауды, білімінің теориялық және әдістемелік тұстарынан жетілдіруді талап
ететін мәселе. Сонымен қатар, 12 жылдық орта білімге көшу осыған байланысты
жарық көретін әрбір мемлекеттік құжаттар талаптарының өз кезінде орындалуы
және мұғалімдер мен оқушылар қауымына ұсынылатын оқулықтардың, оқу
құралдарының педагогикалық, әдістемелік, психологиялық тұрғыдан негізделуін
керек етеді[2].
Орта білім жүйесін жаңарту мәселесі баланы алты жастан бастап мектеп
жағдайында оқытып, тәрбиелеуді жүзеге асырғалы отыр. Бұл 12 жылдық орта
білімге көшудің ең басты мәселелерінің бірі және біреңгейі. Себебі, бұрын
балабақша жағдайында мектеп алды дайындығынан өтетін не отбасы жағдайында
үйде дайындалатын ойын баласы енді мектепке келіп, партаға отырып, оқушылар
қатарына өтпек. Әрине алты жастағы баланың мектепте оқуға физиологиялық,
психологиялық тұрғыдан дайын екенін көптеген ғалымдар зерттеулер негізінде
дәлелдеп отыр.
Орыстың алдыңғы қатарлы бала тәрбиесімен және оны дамыту жолдарымен
айналысқан ғалымдары Л.С.Выготский, В.В.Давыдов, Л.В.Занков,
Д.Б.Элькониндармен қатар қазақстандық педагог психологтар: В.К.Павленко,
Қ.Т.Шериязданова, Б.Баймуратова зерттеулері бойынша баланың ең дамуға
ыңғайлы да, қолайлы да кезеңі бес пен алты жастағы шақтары екендігі
айқындалған. Мәселен, психолог А.А. Люблинскаяның пікірінше, алты жасар
бала мектеп жағдайында оқуға дайын, себебі, ол қимыл-тірек қозғалысы
жағынан саналы әрекет етеді. Ол үлкендер ұсынған тілек-талаптарды өздігінен
орындай алады. Ойын барысында да ойлы әрекет ету арқылы өзінің не істегісі
келетінін біліп, соны дұрыс атқаруға тырысады, өз әрекетінен белгілі
дәрежеде қорытынды шығарады, ойлай, қиялдай біледі деп түйіндейді. Ал,
Д.Б.Эльконин алты жастағы баланың ана тілінің дыбыстау жүйесін
білетіндігін, есту, көру, қабілетінің жақсы дамығандығын, сөз қорының
жеткіліктілігін, олармен әңгімелесуге, сұрақтарға жауап алуға толық
мүмкіндік болатынын айтады. Сонымен қатар алты жастағы бала маңайындағы
адамдардың, көңіл-күйіне ортақтаса алады. Белгілі дәрежеде өздерінің мінез-
құлқын да басқара алады. Жақсы-жаман қылықтарды ажыратып, нені істеуге
болатынын, нені істемеу керектігін де біледі. Міне, мұғалім сабақ берген
кезде олардың осы сапаларына сүйенеді.
Физиологтар болса, алтыдағы баланың ми жасушаларының, құрылысының
үлкен адамдарға ұқсас қалыптасқандығынан, олардың психологиялық және
физиологиялық түрғыдан мектепте оқуына мол мүмкіндіп барлығын дәлелдейді.
Сонымен қатар, қазіргі таңда баланы апты жастан бастап мектеп жағдайында
оқыту ата-анаға әлеуметтік жағынан да, моральдық тұрғыдан да біраз көмек
қажет екені белгілі.
12 жылдық орта білім мазмұнының ең алғашқы бастамасы бастауыш буында
жүзеге асатыны белгілі. Себебі бастауыш буында жоғары сыныптарда оқылатын
бүкіл пәннің іргетасы қаланып қана қоймайды, сонымен қатар білім алуға
талпынушылық, яғни балалардың оқу әрекеті, танымдық белсенділік, жеке
бастың адами қасиеттерінің негізі кезеңде қаланады. Сонымен қатар кезеңде
баланың белсенділігі, оның рухани және дене күші де дами бастайды. Осы
жасқа лайықты мазмұны мен оқытудың әдісін саралау, бала жанына жақын қарым-
қатынас арқылы оларды дамыту мәселесін ғылыми жолға қою оңай мәселе емес.
Осыны ескере отырып, 12 жылдық мектептің бастауыш буын бағдарламасында
әр пән бойынша дайындық, кезеңі жеке қарастырылып, оған арнаулы сағат
бөлініп, ерекше көрсетілді. Мұндағы мақсат психологиялық тұрғыдан мектепке
жаңа келген алты жасар баланың ойын әрекетін жалғастыра отырып, біртіндеп
оқу әрекетіне көшуін қамтамасыз ететін әдістерді қарастыру. Алты жасар бала
үшін жаңа рөл оқушы, жаңа әрекет - оқу болса, осы мәселелерге олардың
шаршамай, жалықпай, қызығушылықпен араласып кетуіне, маңайымен қарым-
қатынасының күшеюіне жағдай жасау мұғалімнің шеберлігін және осы жастағы
оқушының психологиялық ерекшелігін жете білуін керек етеді.
Сондықтан бағдарлама талаптары тек жеке пәндерден білім беріп қана қою
емес, оқушылардың жалпы дамуына жол ашуға бағытталған.
Олардың қатарына:
- баланың жас ерекшеліктері мен жеке мүмкіндіктеріне сәйкес оны тұлға
ретінде үйлесімді (білім беру мен тәрбие) түрінде дамыту;
- оқу іс-әрекеттерінің негізгі компоненттерін меңгерту (оқу міндетін
түсіну, оқу операцияларын орындау, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі бағалау, өзін-
өзі басқару, маңайымен дұрыс қарым-қатынаста болу т.б.) [3]
- адам тұлғасына тән азаматтыққа, рухани және адамгершілік құндылықтарға,
танымдық іс-әрекетке, өздігінен іс-әрекет жасауға оқуға және өзін-өзі
тәрбиелеуге ұмтылу;
-баланың ойын, тілін, дыбыстық, есту, көру кеңістігін, математикалық
аңғарымын, интелекті мен қарым-қатынас дағдыларын, яғни пәнді оқып үйренуге
тілдік дайындығын дамыту;
- ақыл-ой іс-әрекеті тәсілдерін (бақылау, салыстыру, талдау, жалпылау
классификациялау) жадының, зейіннің, қабылдауының, ойлауының, қиялының
дамуына байланысты танымдық процестерді меңгерту;
- интеллектуалдық, рухани адамгершілік, еңбек, эстетикалық және дене
тәрбиесі және шығармашылық, дағдыларын дамыту енеді.
Дайындық кезеңдегі материалдар алты жасар баланың жас ерекшелігіне,
өмір тәжірибесінің көлеміне лайықты, олардың ой дүниесіне қызығушылық
тудыратын мазмұнда және пәнаралық байланысты жүзеге асыра отырып, ойын
әрекеттері барысында беріледі.
Бұдан әрі пәндердің негізгі бөлімі, яғни білім, білік, дағдыларын
жетілдіретін, оқушылардың дамуын іс жүзінде қамтамасыз ететін мазмұнға
көшеді.
Оқыту мазмұнын жетілдірудің психологиялық негізіне психолог ғалымдардың
"Дамудың жақын аймағы", "Ақыл ой әрекеттерін кезең бойынша қалыптастыру". "
Мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы балаларды дамыта оқыту" сияқты
ғылыми теориялық қағидалары жатады.
Оқыту мазмұнын жетілдірудің дидактикалық негізіне оқытуды ұйымдастыруға
тұлғалық бағдарлылық және шығармашылық іс-әрекет тұрғысынан балаға іс-
әрекет субьектісі ретінде (әрекетінің себептерін, қызығушылығын,
мақсаттарын т.б.) қарап, оны қалыптастыру туралы теориялық қағидалар
жатады[4].
Зерттеу объектісі: 1 сынып оқушыларының мектепке психологиялық
дайындық мәселесі.
Зерттеу пәні: 12 жылдық білім беру жүйесіне 1 - сынып оқушыларының
психологиялық дайындықтары.
Зерттеу мақсаты: 12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының
психологиялық дайындықтарын теориялық тұрғыдан негіздеу және оның
ерекшеліктерін практика жүзінде қарастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер 12 жылдық білім беру жүйесінде 1 -
сынып оқушыларының психологиялық дайындықтары жоғары болса, онда 1 - сынып
оқушыларының бейімделуі мен әрі қарай оқу процесінің дамуына жақсы ықпал
қалыптасады.
Зерттеу міндеттері:
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтары ғылыми-теориялық негіздерін нақтылау;
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтарының педагогикалық шарттарын анықтау;
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтарын тәжірибе-эксперименттік жолдармен тексеру және нәтижесін
анықтау;
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтары ғылыми-әдістемелік ұсыныстарын тәжірибеге ендіру.
Зерттеудің жетекші идеясы: 12 жылдық білім беру жүйесіндегі 1- сынып
оқушыларының психологиясының қалыптасуы және дамуына байланысты жинақталып,
зерделенген құнды іс-тәжірибелер болашақ ұрпақ тәрбиесіндегі теориялық және
практикалық мәселелерді шешуге алғышарт жасайды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздемесі: таным теориясы
адамдарды ең жоғары құндылық ретінде танитын тұлғалық бағдарлы білім беру
тұжырымдамалары, ғылыми танымдағы теория мен практиканың бірлігі мен
диалектикалық өзара әсері қағидасы, педагогиканың әдіснамасы мен зерттеу
әдістерінің негізгі ережелері, білім беру жүйесін ақпараттандыру
тұжырымдамасы, ақпараттық үрдістерді білім беру жүйесіне енгізудегі
танымдық процесстер, ақпараттық құзыреттіліктің мәні, оларды оқу-тәрбие
үрдісінде пайдалану мүмкіндіктері туралы теориялық тұжырымдар.
Зерттеу көздері: Зерттеу проблемасы бойынша педагогтардың,
психологтардың білім туралы, таным, танымдық әрекет, психология,
психологиялық дайындық туралы зерттеулер. Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан
Республикасының 2005-2010 жылдарға дейінгі білім беруді дамытудың
мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасында жалпыға міндетті орта
білім беру тұжырымдамасы.
Зерттеу әдістері: Зерттеу проблемасы бойынша психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
педагогикалық басылымдар мен нормативтік құжаттарды, озық педагогикалық
тәжірибелерді зерделеу, жинақтау, салыстырмалы талдау, сұрақ, сауалнамалар
мен тестілеу, тәжірибелік эксперимент жұмысын жүргізу, оның нәтижесін
бағалау және қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтарының теориялық негіздері нақтыланды;
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтары ұғымына анықтама берілді және оның көрсеткіштері,
кезеңдері мен деңгейлері ұсынылды;
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтарының педагогикалық шарттары анықталып, тиімділігі
дәлелденді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
Зерттеу нәтижелері мен қорытындылары бұл тақырып бойынша келекшекте
жүргізілетін ғылыми ізденістерге негіз бола алады.
Қорғауға ұсынылады:
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтарының ғылыми-теориялық негіздері;
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтарының ғылыми-әдістемелік мазмұны мен тұжырымдамалық
құрылымы;
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтарының педагогикалық шарттары, көрсеткіштері, кезеңдері және
деңгейлері мен талаптары.
Зерттеу нәтижесінің дәлелдігі мен негізділігі:
Қорытындылардың әдіснамалық және теориялық қағидалар арқылы
дәлелденуімен, зерттеудің ғылыми ақпаратының мазмұнына сай болуымен,
кешенді әдіс-тәсілдердің пайдалануымен, тәжірибелік эксперимент жұмысының
жоспарлылығы және кезеңділігімен, ұсынылып отырған әдістеменің
тиімділігімен, сондай-ақ, зерттеу нәтижелерін тәжірибелік-эксперимент
жұмысы арқылы тексеру және практикаға ендірумен қамтамасыз етілді.
1 – тарау. 12 жылдық орта білім жүйесіне өтуге байланысты бастауыш
сыныптарда білім беру ерекшеліктері
1.1 12 жылдық орта білім беру жүйесінің педагогикалық-психологиялық
негіздері
Егемен елімізде табандылықпен жүзеге асырылып жатқан ілгерілеу
саясаты қоғам өмірінің барлық саласында түбегейлі өзгерістер енгізуде. Күн
тәртібінде койылып отырған күрделі мәселелердің ішінде жас ұрпаққа білім
беруді әлеуметтік деңгейге жеткізу үлкен орын алады.
Қоғамдағы түрлі бағыттағы өзгерістерге сәйкес білім берудің
қызметіне жаңаша қарау, әлемдік жинақталған тәжірибеге және кол жеткен
табыстарға сын көзбсн қарап бағалау, ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып
оқыту мен тәрбиелеудің жаңа тиімді жолдарын табу — 12 жылдық білім беру
мәселесі. Бүгінде осы бағыттағы білім беру ең негізгі міндеттердің бірі
болып саналады.
Еуропа Кеңесінің, Декларациясына (1992) сәйкес дүниежүзілік
практикада 12 жылдық жалпы орта білім берудің басым екені, оны әлемнің 216
елі мойындайтыны белгілі болды.
Қазақстан Лиссабон конвенциясына қол қойып, оны бекіткеннен кейін Еуропалық
білім кеңістігіне ықпалдасудың құқықтық негізін қалады. Бұл жалпы орта
білім беру деңгейінде мектептерде 12 жылдық оқытуға көшуді көздейді[5].
12 жылдық оқытуға көшу Қазақстандық білім беру реформасының
стратегиялык міндеттерін ойдағыдай шешуге мүмкіндік береді. Ал оның мәнісі
шығармашылық тұлғаны қалыптастыруға бағытталған жаңа ұлттық моделді
дамытуға. "жалпыға арналған білім" үлгісінен "таңдауы бойынша білім алу"
үлгісіне сапалы көшуді және әлемдік білім беру кеңістігіне енуді
жылдамдататын тетіктердің бірі осы жаңа бағдарлама бойынша мектеп
жағдайында оқыту болып табылады. Қазақстандағы білім беру жүйесіне
түбегейлі реформалар жасауға себеп болғанда осы жаңа білім беру
бағдарламасына көшу идеясы еді. Бұған бір дәлел Қазақстан Республикасында
Білім беруді дамытудың 2015 жылға дейінгі Тұжырымдамасының өмірге келуі.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым қызметкерлерінің III съезінде
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: "Бүгінде 12 жылдық мектеп моделі анықталды,
алайда оған көшу білім сапасының артуын өздігінен қамтамасыз етпейді, білім
берудің мазмұнын қайта қарау талап етіледі және мұны бүгіннің өзінде жасау
қажет" деп атап көрсетті. Мұның өзі білім беру жүйесінің алдында үлкен
міндеттер тұрғандығын білдіреді. 12 жылдық білім берудің методологиялық
негіздеріне орай, мектепте білім берудің мазмұндық жағын жаңартудың аса
маңызды бағыттары мыналар болып табылады:
—мектспте білім берудің мазмұнын қазіргі қоғам қызметінің серпінді
құрылымымен сәйкес келтіру;
—оқушыларды өз бетінше білім алуға және оны практикада қолдануға, оқытудың
әр түрлі саласында өз мүмкіндіктерін тануға және жақсы қасиеттерін ашуға
тәрбиелеу;
—әрбір жас кезеңіндегі негізгі психикалық жаңа құрылымдарды қалыптастыру
төңірегіндегі оқу үрдісін жолға қою;
—оқушыларды танымның ғылыми тәсілдеріне мақсатты және жүйелі түрде тарту,
негізгі мотивациялық үрдістерді айқындайтын оқу ахуалдарын кеңінен
қолдану[6]..
Қазіргі мектептің білім мазмұнын ізгілендіру мен даралауға айқын бет
бұру мынадай міндеттсрді жүктейді:
- оқушының жеке тұлға ретіңде және іс-әрекет субъектісі ретінде мақсатты,
тұрақты және дәйекті дамуына жағдай жасау;
- оқушылардың белгілі бір білімді таңдауы мен меңгеруін, олардың оқу үрдісі
кезінде таңдау мүмкіндіктері мен құқықтарын қамтамасыз ету;
- оқу-тәрбие үрдісінде ынтымақтастық педагогикасының ізгі қатынастарын
орнықтыру;
- білім мазмұнын барынша ізгілендіруді камтамасыз ету;
- психологиялық білім берудің бастапқы негіздерін калыптастыру.
12 жылдық мектепке көшу жағдайында оның құрылымы оқытудың мақсаты
мен міндеттерінің арасындағы байланысты, әрбір жас сатыларында оқушыларды
тәрбиелеу мен дамытуды олардың психологиялық, физиологиялық және жас
ерекшеліктеріне қарай қамтамасыз етуге тиіс.
1 - саты — жалпы бастауыш білім беру (1—4сыныптар бастауыш мектеп)
2 - саты — негізгі орта білім беру (5—10сыныптар — негізгі мектеп)
3 - саты — жалпы орта білім беру (11- І2сыныптар — жоғарғы мектеп)
Бастауыш мектепте оқудың ұзақтығы — 4 жыл. Бастауыш мектеп жалпы бастауыш
білім беруді қамтамасыз етеді және балалар 6 жастан бастап қабылданады.
Алты жас баланың ақыл-ойының дамуының және әлеуметтік дайындығының ең бір
қолайлы (сензитивті) кезеңі.
Осындай мүмкіндікті дұрыс пайдаланып, іске асырмаса бала бойындағы
қасиеттері толық көлемде ашылмай қалуы мүмкін.
Бастауыш мектептің басты міндеті баланың қабілеттерін ашуды, жеке
тұлғасын, оқуға деген ынтасын қалыптастыруды камтамасыз ету, оқу, жазу,
санау, қарым-қатынас және ынтымақтастық дағдыларын меңгеруіне көмектесу.
Бастауыш мектепте оқытудың басты мақсаттары мыналар:
1. Баланың жас ерекшеліктері мен жеке мүмкіндіктеріне сәйкес, оны
тұлға ретінде үйлесімді түрде дамыту, білім беру және тәрбиелеу.
2. Негізгі оқу әрекеттерін меңгерту және бақылау, өзіндік бақылауды
жүзеге асыру.
3. Әр адамды азаматтық, рухани және адамгершілік, танымдық іс-әрекетке,
өз бетімен оқуға және өзін-өзі тәрбиелеуге дайындау.
4. Білім беру мен тәрбиелеу мақсаттарына жету жолында оқу әрекеттерін
игеру бастауыш мектептің негізгі міндетіне айналады.
Баланың дара тұлғасын барынша дамыту мынадай міңдеттерді шешуді талап
етеді:
—патриоттық, адамзаттық позициялы, адамгершілік мұраттарды, баланы ертеңгі
күнге емес, алдағы күнге бағдарлау арқылы оның ақыл-ойын тәрбиелеу;
—6-9 жастағы баланың жас ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін ескере отырып,
қоғамның әлеуметтік талаптарына сәйкес білім алудың тәсілдерін игеру;
—алған білімін өмірдің түрлі жағдайыңда өз бетімен қолдануға қабілетті, оқу
материалын салыстыруға, саралауға, қорытуға, одан әрі білім алуға және өз
бетінше оқуға дайын баланың жалпы мәдениеттілігі мен білімдарлығын
қалыптастыру;
—мектептің бастауыш сыныбында оқыйтын баланың өзіндік шығармашылық
қабілетін дамыту.
Бастауыш білімнің мазмұны алған білімді шығармашылыктарын жүзеге асыру
мүмкіндігіне бағытталған Оқушылардың шығармашылық қызметінің міндеттерін
бағдарламаға енгізу, оның танымдық жағын күшейтіп сол арқылы алған білімі
баланың өзіндік қызмет әрекетін нақтылай түседі[7].
Білім мазмұнының жетекші әдіснамалық принциптері:
1. Интеграция принципі — ұқсас пәндерді ықпалдастыру, балалардың
шаршамауына мүмкіндік беру;
2. Пәнаралық байланыстар принципі оқу пәнінін мазмұнын баяндауда әр түрлі
пәндерді өзара байланыстыру;
3. Ғылымилық және жас ерекшеліктерін есепке алу принципі әдістемелік
жүйені талдау, оқушылардың психологиялық, физиологиялық мүмкіндіктеріне
байланысты дамуының жас ерекшеліктерін ескерту;
4. Бала тұлғасын дербес дамытуда оқыту мен тәрбиелеудің деңгейлік
принципі — дара жаттығулар жүйесін жүзеге асыру негізінде түрлі деңгейлік
және қарапайым тапсырмаларды шығармашылықпен шешу;
5. Оқуда ана тіліне сүйену принципі оқушылардың танымдық белсенділігін
күшейту, ана тілге қабілетгілігін арттыру.
6. Нәтижелі шығармашылық принципі — білімді қалыптастыру процесінде
баланың шығармашылық қабілетін дамыту.
Оқытудың тиімді және үйлесімді болуы оқушының танымдық дамуының табиғи
логикасын ескергенде ғана мүмкін болмақ. Егер оқытуды мәдениет пен коғамның
жеке адаммен жан - жақты байланысының ұдайы процесі ретінде алар болсақ,
онда осы байланыстың негізгі жүйелері осы арқылы өтеді. Психологияда
мынадай негізгі танымдық процестер бөле жара айтылады: түйсіну, қабылдау,
зейін, ес, ойлау және сөйлеу, қиял. Үйлесімді өзара іс-әрекет және оқыту
кезінде осы процестердің барлығын қалыптастыру тұлғаның тұтастай дамуына
жағдай жасайды[8].
Бастауыш мектеп жасы — баланың жеке тұлғасы мен оның ағзасының одан әрі
дамуын айқындайтын өте маңызды кезеңдерінің бірі. Бұл жастағы балалардьщ
маңызды ерекшеліктері — олардың айналадағы өмірге: адамдарға, оқиғаларға,
фактілерге қызығушылық танытуы болып табылады.
Олардың қоршаған ортадағы заттар туралы түсініктері бар, олар білуге
қүштер, жаңа ақпаратты да жақсы қабылдайды. Осы ынта мен құштарлықты
бастауыш сынып мұғалімі өшіріп алмай, оның әрі қарай дами түсуіне көп көңіл
бөлуі керек.
Бұл кезде баланың өзін-өзі белсенді көрсетуі және оның барлық
рухани және дене күшінің дамуы қатар жүреді. Баланың осындай барлық
ерекшеліктері қолайлы факторлардың әсерімен, дұрыс та мақсатты
педагогикалық ыкпалдың көмегімен туындайды және дамиды. Баланың табиғи
мүмкіндіктерін ескерудің арқасында ғана осы жасқа лайықты оқытудың мазмұны
мен әдістерін дұрыс анықтауға, баланың үйлесімді дамуын қамтамасыз етуге
болады.
Мұнда ақыл-ойдың дамуы ғана емес, оқу іс-әрекетіне деген рухани ерік-
жігерлі дайындық ұжымға араласу, үлкеннің талаптарын орындау, мінез-құлық
нормаларын меңгеру. факторлары да негізгі рөл атқарады. Осының бәрі
тұлғаның әлеуметтік белсенділігін білдіреді.
Сонымен қорыта айтқанда, қазіргі қоғамның дамуы өмірге жан-жақты
дайындалған, шығармашынықпен ойлайтын, интеллектуалдық және адамгершілік
тұрғысынан бай, жоғары білімді адамдарды тәрбиелеу қажеттілігін алға тартып
отыр.
4 жылдық бастауыш, 6 жылдық негізгі және 2 жылдық жалпы орта білімді
қамтитын құрылым тұлғаның психологиялық жас ерекшеліктеріне сәйкес келеді.
12 жылдық мектептің тұжырымдамасында жалпы білім берудің басты мақсаты
белгіленген, ол әлемдік білім стандарттарына сәйкес келетін білім берудің
жоғары сапасын қамтамасыз ету, өзін-өзі тәрбиелеуге, өздігінен білім алуға,
өзін іс жүзінде көрсетуге, өзін-өзі дамытуға және кәсіптік білім беру
бағдарламаларын игеруге дайын, өз мүддесін іскерлікпен ұштастыра білетін
жан-жақты мәдениетті, шығармашыл тұлғаны қалыптастыру[9].
Болашақ мамандардың 12 жылдық білім берудің әдіснамасын, оның
теориялық және практикалық негіздерін қазірден бастап жан-жакты үйренуі аса
маңызды әрі өзекті мәселе. Осы орайда, болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін
кәсіби даярлаудың жалпы жүйесінде педагогика курсы ерекше орын алады. Оны
жан-жақты оқыту үшін мына мәселелер қарастырылады:
педагогикалық теорияның оқыту мен тәрбиелеу практикасымен байланысы;
- ғылыми талдау мен қорыту негізінде озат педагогикалык тәжірибені оқып
үйрену;
- қазіргі кездегі педагогикалық зерттеулердегі жетістіктерді оқып
үйрену;
- оқушыларды педагогиканың дамуындағы перспективалы бағыттарымен таныстыру.
Біздің болашақ түлектеріміз — жеке тұлғаны дамытуға бағытталған 12
жылдық мектеп мұғалімі. Сондықтан болашақ мамандардың 12 жылдық білім
берудің методологиясын, оның теориялык, негіздерін қазірден бастап жан-
жақты оқып үйренуі басты міндеттердің ең маңыздысы.
1.2 12 жылдық білім берудегі бастауыш сынып оқушыларының психологиялық
даярлық ерекшеліктері
12 жылдық білім беру жүйесі бойынша бастауыш сынып оқушыларының
психологиялық ерекшеліктеріне келер болсақ, баланың жеке тұлғасының даму
мәселесін ойдағыдай шешу бастауыш сынып оқушыларының 12 жылдық мектепте
оқуының дайындық деңгейін ескере отырып, дұрыс бағытта жұмыс жасай білу
маңызды. Баланың мектепке даярлығын анықтайтын бағыттардың: танымдық
қабілеті, дене күшінің дамуы, оқуға ынтасы, көңіл-күйі, еріктік сапасының
қалыптасқаны оқушының жалпы үздіксіз білім беруге даярлығын құрайды. Ал
енді осы даярлықпен шектеліп қана қоймай, 12 жылдық мектептің оқу жүйесін
меңгерудің алдын-ала, яғни мектепке дейінгі кезеңде психикасын қалыптастыру
көзделеді.
12 жылдық мектептік кешенге әсер ететін жағдайлар, біріншіден, жас
мөлшерінен тыс, даралық ерекшелік. Екіншіден, мектепке дейінгі даярлық
ерекшелігі. Баланың танымдык белсенділігі мен оқуға деген ынтасы, мінез-
құлқын игере алу, ерік күшін бағыттай алу, іскерліктері жүйелі түрде
жүргізілген жағдайда ғана қалыптасады. Үшіншіден, жас ерекшелігі болып
табылады. Баланың жас мөлшері биологиялық кемелді көрсетеді, сондықтан да
бүгінгі танда елімізде 1- сыныпқа қабылдауда жас мөлшері мәселесі де жаппай
қарастырылуда. Осы үш ерекшелікті ескере отырып, 1- сыныпқа қабылданар
баланың мектептік кемелге жеткен-жетпегенін мұқият тексеру қажет[10].
Сонымсн қатар, бүгінгі күнде оқуға дайындығы іс жүзінде көп компонентті
білім бола отырып, ол кешенді психологиямыздың зерттеулерін талап етеді.
Психологиялық дайындықтың құрамынан мынадай компоненттсрді
ажыратуға болады:
- интеллектуалдық;
- жеке тұлғалық;
- әлеуметтік-психологиялық дайындықпен ерекшеленеді.
Интеллектуалды дайындық. Баланың мектепке интеллектуалды дайындық
компоненті баланың ой-өрісінің, нақты білім қорын қарастырады. Балалардың
қоршаған ортамен тұрмыстық білім қорындағы мынадай мәліметтерді түсіндіруге
болады: баланың өзі туралы, туысқандары туралы, қоршаған табиғи ортада
тұратындығы туралы, үй тұрмысындағы мүліктер, кеңістіктер туралы тағы да
көптеген мағлұматтары болуы. Бала өскен сайын қоршаған ортасын танып,
әлемге деген көзқарасы қалыптаса бастайды, онды-солды айыра алуы бірте-
бірте кеңейе түседі.
Мектепке келген сәтінде баланың ықыласы ерікті болуы қажет, яғни
берілген білімді игеруі. Алғашқы күннен бастап оқытудың бірінші этабында
балалардың есте сақтауына көп талап қойылады. Өйткені бала оқу
бағдарламасын жақсы меңгеруі үшін оның есте сақтауы ырықты жақсы болуы
керек, сонын нәтижесінде алған білім өнімдірек болады. Еспен қатар ойлау
оқуды игерудегі өте қажетті, әрі басты маңызды процесс. Оқуға түскенде
ойлаудың міндетті түрде 3 негізгі түрі қамтылуы кажет: көрнекі-бейнелік,
сөздік-логикалык, көрнекі-әрекеттік ойлау. Оқушы берілген сабақты игеріп
қана қоймай, сонымен бірге сараптап, талдап, анализ жасау қабілеті де болуы
өте қажет, әрі оны шындау әрбір ұстаздың атқарар міндеті. Негізінде баланың
ойлауы бейнелік түрде қалады, ол заттарға, нақты іс-әрекетке сүйене отырып
жұмыс істейді. Интеллектуалдық дайындықта сонымен қатар балада оқу
әрекетінде алғашқы білгірлігі қалыптасады, көбінесе оқу мақсаты болу
шеберлігі және оны әрекеттік түрде өзіндік мақсатына айналдыруы[11].
Жеке тұлғалық дайындық. Балалардың оқуға жеке тұлғалық дайындығы да
маңызды, ол яғни танымдық және интеллектуалдық баланың оқуға немесе
жетістіктерге жету ықыласына байланысты болады. Бұл дайындық компоненті
баланың жаңа әлеуметтік позицияны қабылдауына дайындығы, әрі оқушының
атқаратын міндеттері мен құқықтарын икемдену жағдайлары басты болып
табылады.
Жеке тұлғалық дайындық баланың мектепке, оқу әрекетіне, ұстаздарға,
өзіне қатынасын көрсетеді. Сонымен қатар түрткінің мотивацияның даму
деңгейін де жатқызуға болады. Мектепте оқуға дайын балаға тек оқу
құралдары, дәптер, кітап, парта немесе сөмке сияқты оқу құралдары ғана
қызықты болып қана қоймауы керек, ең бастысы оқушы жаңа білім алуға, өзін
дамыту, ой-өрісін ұлғайтуға даяр болуы қажет. Жеке тұлғалық дайындық
баланың эмоционалдық даму деңгейін ұлғайтады. Мектептегі оқуға келгенде
баланың эмоционалдық қатынасы жақсы әрі нық болуы қажет, ол оқу әрекетінің
дамуына, шарықтап өрістей түсуіне көп ықпалын тигізеді[12].
Әлеуметтік психологиялық дайындық. Бұл дайындық ерекшелігі балалардың басқа
балалармен, мұғалімдермен қарым-қатынасын, соның ішінде баланың
коммуникативтік ерекше мінезін көрсетеді. Мысалы, ықыластығы,
қайырымдылығы, мінезінің жұмсақтығы, көпшілділігі, осылармен қатар жеке
баланың жігерінің ерекшелігі: бір беткейлігі, табандылығы, қайраттылығы,
және т.б. қасиеттері оқудағы жетістікке жетуінде едәуір белгілі бір орын
алады. Мысалы: бала мектепке, өз сыныбына келгенде барлығы бір жұмыспен
айналысады, осы кезде ол басқа балалармен тіл табыса алуы, басқаларға жол
беруі және қорғауы өте қажет. Сондықтан бұл дайындық ерекшелігі баланың
қарым-қатынасының дамуына, оның бастауында ерекше рөл атқарады.
Мектеп ең алдымен балаларды өзінің негізгі қызметімен оқумен
тартады. Бұл талпыныс табиғы, ол мектеп жасына дейінгі баланың дамуындағы
жаңа мезеттермен байланысты. Ол бала мектепке дейін қоршаған ортамен ойын
арқылы қарым-қатынас жасаса, қоғамда тек ойын іс-әрекетімен айналысса, енді
мектепке келіп, оқушы болу бұл мүлде басқа нәрсе. Бұл баланың саналы түрде
түсінетін үлкендікке қарай бағыттала бастағанымен ерекшеленеді.
Егер бала оқушының әлеуметтік рецензиясына дайын болмаса, қажетті
икемдер мен дағдылардың қоры, интеллектуалдық дамудың жоғары деңгейі
болса да, оған мектепте оқу қиынға соғады. Әсіресе, 12 жылдық мектепке
қабылданған оқушы оқудың көптеген қиындықтарына төзімді, жан-жақты дайын
болуы шарт[13].
Баланың жеке басын жан-жақты дамыту мен мектепке даярлау ісі әлі де
талқылауды кажет етеді. Жалпы білім беретін мектептердің бастауыш сыныпқа
қабылданған балалардың оқу жүйесінде көптеген қиындықтарды кезіктіреді.
Оның басты себебі мектептік оқуға даяр еместігінде болып отыр.1- сыныпқа
қабылдар алдында баланың биологиялық жасы мен дене дамуына сүйену
керек және мектепке психологиялық даярлығы көрсеткіштерінің өлшемін жасап
шығару қажет.
Баланың мектептегі оқуды табысты бастауы үшін қажетті психикалық
сапалар мектепке психикалық даярлық мазмұнын құрайды. Ол баланың
мектептегі оқу әрекетіне жағымды қатынасынан; мінез-құлықтың ырықтылығының
барынша жоғары деңгейінен; білім, іскерлік дағдыларының қоры мен таным
процестерінің дамуынан, сонымен қатар мұғалімдермен және сыныптастарымен
өзара қатынасын орнатуды, ұжым өміріне үйреніп кетуді, бірлесіп әрекет
ететін сапалардың қалыптасуынан тұрады.
Жалпы балалардың мектепке дейінгі шақтан мектептік өмірге көшуі —
психология ғылымында кеңінен қарастырылған мәселе. Әсіресе, мектепке 6
жастан қабылдауға көшу кезінде қарқынды қарастырылған. Осының төңірегінде
зерттеулер жүргізіп, оның нәтижесін талқылауға ұсынған ғалымдар Мухина
В.С., Кравцова Е.Е., Иванова Г.М., т.б. Бала психологиясын зерттей келе
Л.С.Славина бала өмірін табиғи қажеттіліктерін қанағаттандыратындай етіп
ұйымдастырып, оның жаңа білімдерді игерудегі қызығушылықтарын қалыптастыру
үшін баланы үнемі жаңалықтармен қамтамасыз ету керектігін дәлелдейді.
И.В.Дубровина осы пікірді құптай келе, мектептің 1- сыныбына даярлықпен
келетіндер, олар, отбасында, балабақшада жүйелі түрде үйретуден өткен
балалар. Алғашқы кезде қабылданған балалардың оқу үлгеріміне мектептегі
бағдарлама да, мұғалім де әсер етпейді, яғни, онын мектепке даярлығы әсер
етеді. Баланың мектепке даярлығы оқый білу, санай білу іскерлігі, сызу
деген секілді қарапайым әрекеттерді игеруі, психологиялық ерекшеліктерге:
танымдық белсенділігі, көңіл-күйінің тұрақтылығы, оқуға қатынасы негізделе
жүргізілуі керек.
Мектептегі оқуға психологиялық даярлық мәселесін зерттеулерде,
мектептегі оқу мазмұны мен шарттарына баланың психикалық дамуының
сәйкестігі қарастырылған. Әр ғалым түрліше анықтама берген. В.Д.Шадринов
(1996) зерттеуі бойынша мектепке психологиялық даярлық 1- ден, ағза мен
психика дамуының генетикалық бағдарламасымен анықталса, 2-ден баланың жеке
тәжірибесі мен білім қорымен өлшенеді. Негізгі мәселе биологиялық даму мен
психикалық дамуды қатар қарастырып, салыстырып зерттеуде емес, оларды
біртұтас зерттеуде[14].
Жалпы ғылымда мектепке психологиялық даярлық мәселесін, отандық ғылымдар,
ең алғаш көтерген белгілі дидакт К.Д.Ушинский болған. Ол: Мектептік оқуға
дайын бала оқығысы келу тілегі мен іскерлігімен, ұзақ уақыт бойы зейінін
шоғырландыра алу қабілетімен, дағдыланбаған жағдайда баяу меңгерілетін
нәрселерді жылдам игеретіндігімен сипатталады.
1948 ж. А.Н. Леонтьев баланың мектептегі оқуға даярлығының психологиялық
мазмұны мәселесіне арналған зерттеулер жүргізген. Ол мектеп талабынан бөліп
қарастыра отырып, мектептегі оқу баланың есіне, қабылдауына және тілінің
дамуына, яғни психикасының даму деңгейіне байланыстылығын айтады.
Ал, Республикамызда мектепке даярлау мәселесін зерттеумен айналысқан
ғалымдар еңбектеріне келер болсам, мәселен, Б.Баймұратова Балаларды
мектепке даярлау жөнінде еңбегінде, ол жалпы мектепке даярлауды мектепке
дейінгі кезеңнің басты мәселелері деген болатын яғни, баланың тілін дамыту,
сауатын ашу жұмыстары, балаларға түрлі әңгімелер, ертегілер оқып беру бұл
балабақшадағы тәрбие үрдісі арқылы шешуді ұсынады.
Қ.Т.Шерниязданованың еңбектерінде баланың мектепке танымдық даярлығы
аса маңызды екенін айтады. Ол таным процестерінің: зейіннің даму деңгейі
(ырықты, ырықсыз), естің даму деңгейі жәнс ойлаудың даму деңгейін
басшылыкқа алады. Баланың мектепке даярлығын анықтайтын 5 бағыт: танымдық
қабілеті, дене күшінің дамуы, оқуға ынтасы, көңіл-күйі, ерік сапаларының
қалыптасуы болып табылады[15].
Жалпы дене дамуына 6-7 жастағы баланың физиологиялық дамуы қалыпты
мөлшерге сәйкес келуі, жалпы денсаулығы жатады.
Танымдык даярлық - баланың сөздік қоры, танымдық процестерінің даму
деңгейі.
Еріктік даярлық - бала өз іс-әрекетін мақсатты түрде қалыптастырып,
қызығушылығын қанағаттандырудағы еріктік қасиеті.
Көңіл-күй даярлығы - оқушының ішкі дүниесі, басқа балалармен, үлкендермен
қарым-қатынас сапасы.
Мотивтік даярлығы - баланың оқуға деген ынтасы, мектепке психологиялық
даярлық деңгейі.
Бастауыш сынып оқушылары оқуда, ойындағы іс-әрекеттерде негізгі этикалық
ережелерді біліп, орындай алады. Олар өз жүріс-тұрыстарын анықталған
өлшемде басқаруға қабілетті, үлкендердің талабын орындайды. Олар өте үлкен
қызығушылықпен түрлі ойындарға қатысып, тек жақсы таныс адамдармен ғана
жақсы үйреніп қана қоймай таныс емес ортада да тез үйреніп кетеді. Бірақ
бұл жастағы балаларға үлкендердің нақты және қатал, яғни, тізбектеліп
ұсынылған алгоритмді іс-әрекеті инструкциясы қажет. Оларға әлі де өз
жұмыстарының қорытындысын және сапасын бағалауға, эталонмен салыстыруға, өз
бетімен қателіктерін түзетуге, іс-әрекет кезінде коррекция жасауға өте
қиынға соғады.
6-7 жастағы балалар қоршаған әлем пәндерін жеткілікті игереді, жаңа білімге
үлкен кызығушылығын білдіреді, жаңа ақпараттарды жақсы түсінеді. Оларды
ойлау іс-әрекеттерінің даму дәрежесі мектептегі оқытуға мүмкіндік береді.
Бұл жастағы балаларда көбіне көрнекі-образды және әрекет-образды ойлау
сипатталады. Балалардың көру кеңістікті қабылдаудың дамуы жеткілікті түрде
жоғары дәрежеде болады.
6 жастағы балада көру — моторлы координациялық дамуы өз іс-әрекетін
бағдарлай алады, олар қарапайым заттарды көшіріп салуы, әріптерді,
сандарды, пропорцияны қадағалай отырып, штрихтарының сәйкестілігін,
мөлшерін ұқсата алады. Сол уақыттағы жастарда баланың қолының ұсақ
моториктерінің ақырын дамуымен сипатталады. Мектепке келетін кез-келген 3
балада моторлы функциясының және көру моторлы координациясының толық
қалыптаспағаны байқалады. Соның әсерінен жазуға, оқуға, әсіресе жазу
типінін қалыптасу кезіндегі қиындықтарының себебі болуы мүмкін.
Есту моторлы координациясыныц дамуы қиын емес ритмитикалық суреттерді
шығаруға және айыруға, музыка арқылы ритмитикалық қимылдарды орындауға
мүмкіндік береді[16].
Бұл жастағы балалар шығармашылық зейінге қабілетті, бірақ оның
тұрақтылығы әлі де жоғары емес көбіне ол баланың тұлғалық қабілетіне және
оқыту ұйымының шарттарына байланысты болады. Ол бала үздіксіз сол және
басқа да әрекетпен (оқумен, жазумен, әңгімелесумен және т.б.) 10-12
минуттан кем айналысуы мүмкін. Осының бәрін оқыту ұйымында есептеу қажет.
Психологтардың сәтті қорытындыларының нәтижесінде балаларды оқыту өте
ерте жастан қабілетті екенін негіздей отырып, логикалық ойлауы пәндік
тәжірибелік әрекеттің нәтижесінде байқалады. Онда балалардың физиологиялық
және рухани дамуы, өзіндік көрсетуі белсенді түрде атқарылады. Осы барлык
психологиялық ерекшеліктер балада пайда болып және саналы мақсатқа
бағытталған педагогикалық әсерден пайда болады.
Оқыту, белгілі болғандай, 0 - ден басталмайды, яғни бірінші орында бала
мектепке дейін нені үйренсе, нені оқыса: қабілеті мен дағдысы, осының бәрі
баланың оқу әрекетіне психологиялық дайындығының негізін құрайды.
Психологтардың белгілегеніндей, бала, ең бастысы маңызды әрекетті
орындауға дайын болуы шарт, бір сөзбен айтқанда, мектепке келуге тырысуы,
тілегі мен оны орындай алуға қабілеті өте маңызды болып табылады. Баланың
мектепке психологиялық дайындығы 3 сатыдан өтеді.
I сатыда баланың жүйелі оқытудағы психологиялық даярлығы бұл танымдық
процестерінің дәрежесі, яғни мектеп режимінің жаңа шартына ойдағыдай өтуі.
Мұнда жалпы сөйлеуінің, есте сақтауының, қабылдауының, ойлауының даму
дәрежесін айтады. 6 жастағы бала толық таным процестерін игереді, қоршаған
ортаны қабылдай алады, болып жатқан құбылыстарды толық танып, ой елегінен
өткізе алатындай дәрежеге жетеді. Сонымен қатар, бейнелік-образды,
көркемдік-шығармаларды, эстетикалык шығармаларды толық қабылдай алады.
II сатыда баланың мектептік оқуға психологиялық дайындығы бұл - оның өзін
басқара алуы. 6 жастағы бала, есте сақтауы, қабылдауы, зейіні жақсы
дамығанымен, әрқашан оларды басқаруда өнімді бола бермейді. Олардың сол
еріктік қасиеттері толық қалыптасып болмағандықтан, іс-әрекетте, жүріс-
тұрыста саналы түрде атқара алмайды.
III сатыда баланың мектептегі оқуға психологиялық дайындығы - бұл өте
жоғары дәрежедегі дамуы. Баланың негізгі түрткілерінің қоғамда жоғары
дәрежеде дамуы және оның өнімділігі маңызды болып табылады.
1. кестеде баланың мектепке психологиялық дайындығы ұсынылған.
I саты Таным процестерінің дамуы – қабылдауы, зейіні,
Баланың жүйелі оқытудағы ойлауы, есте сақтауы, сөйлеуі, бейнелік-образды,
психологиялық даярлығы көркемдік шығармаларды, эстетикалық шығармалар
толық қабылдауы
II саты Өзін-өзін басқара алуы, таным процестерін
Баланың мектептік оқуға басқарудағы өнімділігі, іс-әрекетін,
психологиялық даярлығы жүріс-тұрысын саналы түрде атқаруы, еріктік
қасиеттерінің қалыптасуы
III саты Бағыну мотивтері, белгілі бір дәрежедегі билікке
Мектептегі оқуға бағынуы, оның мотиві қоғамдық айқынырақ болуы,
психологиялық дайындығы мотивтерінің дамуына байланысты оның оқуға деген,
қоғамда түрлі қызметінің өнімді болуына әсер
етеді.
12 жылдық мектеп оқушысы психологиялық ерік-жігерімен ерекшеленеді.
Бұл деген мектепке дейінгі жастың өзінде, бала пайда болатын қиындықтарды
жеңу және өз әрекеттерін қойылған мақсатқа бағындырудың қажеттілігін
түсінеді. Бұл оның өзін-өзі саналы түрде бақылауына, ішкі және сыртқы
әрекеттерін және жалпы тәртібін басқаруына әкеледі. Бұл мектепке дейінгі
жастың өзіндік ерік пайда болады деген тұжырым жасауға мүмкіндік береді.
Әрине, мектеп жасына дейінгі балалардың еріктік қасиеттері өзіндік
ерекшеліктерімен өзгешеленеді: олар қасақана, импульсивті, ситуациялық
тілектер мен сезімдердің әсерімен пайда болатын әрекеттермен қатар жүреді.
12 жылдық білім берудегі бастауыш сынып оқушыларының психологиялық
даярлық ерекшеліктері мен қатар олардың жеке-бастық психологиялық дамуында
ескерген жөн[17].
1.3 12 жылдық орта білім беру жүйесіне көшу жағдайында 1 сыныптың оқу
жетістіктерін бағалаудың психологиялық ерекшеліктері
Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық жалпы орта білім беру
тұжырымдамасында: Қазақстан қоғамындағы өзекті мәселелердің бірі
өзгермелі әлеуметтік және экономикалық жағдайда өмір сүруге дайын ғана
емес, айналасындағы шынайы өмірге белсенді қатынасын байқатып, оны
жақсартуға ықпал ете алатын, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру
болып табылады. Осыған байланысты жеке тұлғаға қойылатын мынадай талаптар
алдыңғы орынға шығады: креативтілік, белсенділік, әлеуметтік жауапкершілік,
ой-өрісінің кеңдігі, танымдық әрекетке қызығушылығының сауаттылығы деп
айқын көрсетілген. Бүгінгі күннің өзекті мәселесі адам ресурстарын
арттырудың ұстанымдарын, шығармашылық ойлауды қалыптастырудың теориясын
басшылыққа ала отырып әлемдік бәсекелестікке лайықты жаңа тұлғаны субъект
ретінде тәрбиелеу болып отыр. Субъектілік ұғымының мазмұны оқытудың
жүйесіне жаңа көзқараспен қарауды талап етеді. Қазіргі даму кезеңі білім
беру жүйесінің алдына өсіп келе жатқан жеке тұлғаны субъект ретінде жан-
жақты дамыту мәселесін қойып отыр. Қазіргі оқушы:
• Дүниетаным қабілеті жоғары;
• Дарынды өнертапқыш;
• Ізденімпаз, талапты;
• өз алдына мақсат қоя білетін болуы керек.
Еліміз әлемдік өркениетке кіріккен тұста білім беру жүйесінде үлкен бет
бұрыс болғаны белгілі. жалпыға міндетті бастауы білім беру
жоғарғы деңгейге сандарының "Білім алушылардың оқу жетістіктерін
бағалау" білімінде оқушының оқу жетістігін бағалау жүйесіне ішкі жане
сыртқы бағалау енген. Сыртқы бағалау 4 сыныпты аяктағаннан кейін (аралық
мемлекеттік бағалау) өткізіледі. Ішкі бағалауга оқу нәтижесін бағалау мен
бақылаудың мынандай түрі енеді: 1) ағымдық бағалау; 2)аралық; 3) қорытынды.
Сонын негізінде білім сапасын жаңа деңгейге көтеру мақсатында Қазакстан
Республикасында Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы бойынша мектептегі білім беру жүйесінің 12
жылдыққа көшу мәселесінің енуі бейімді оқытудың мәселесін дамытуды көздеп
отыр[18].
ҚР Мемлекеттік жалпы міндетті білім беру стандарты (ҚР МЖБС 2003-2
008)
12 жылдық оқыту мерзімімен ҚР жалпы орта білім беру ұйымдарымың
нысанына, типіне, түріне қарамастан, оқушылардың міндетті дайындығының
төменгі шегін белгілейді.
Стандарт білім берудің базалық мазмұнының мақсаттары мен міндеттерінің
жиынтығын, білім алушылар мен тәрбиеленушілердің оқу жүктемесінің ең
жоғарғы көлемін, білім сапасын бағалаудың және білім беру салалары мен
жекелеген пәндерді оқытуды ұйымдастырудың негізгі қағидаларын, білім,
білік, дағды және қалыптасқан негізгі құзыреттіліктер түрінде күтілетін
білім беру нәтижелерін,білім сапасына мемлекеттік бақылау жасаудың тәртібІ
мен рәсімдерін анықтайды.
Осы стандартта білім беру үрдісін ұйымдастырудың төмендегідей тың жолдары
іске асырылады:
- мектеп бітірушінің калыптасқан негізгі құзыреттіліктері ретінде
күтілетін нәтижелер түрінде жалпы орта білім берудің басты мақсаттарын
кұру;
- үйретуде білім, білік және дағдыларды игертуден құзыреттіліктерді
қалыптастыруға, ал оқытуда оқу ақпаратын берумен оқушыларды күтілетін
нәтижелер жетістігімен қамтамассыз ететін оқу қызметін ұйымдастыруға
арналған акценттерді ығыстыру;
- жеке тұлғаның мектептегі білім берудің түрлі деңгейінде дамуының
бірізділігін көрсететін.
- оқытудан күтілетін нәтижелердің көп деңгейлі оның жеке үлгі ретінде
мемілекеттік жүйесін құру;
- кең ауқымды қызметтер тәсілдерінің, яғни құзыреттіліктердің даму
динамикасын бакылауға, сондай-ақ оқушының, мұғалімнің, мектептің, барлық
білім беру жүйесінің өзіндік дамуын реттеуге бағдарланған оқушының оқу
жетістіктерін бағалаудың жаңа жүйесін енгізу;
- жалпы орта білім беру құрылымы мен мазмұнының психофизиологиялық және
жасөсіпірім ерекшеліктеріне,мүмкіндіктері мен қабілеттеріне сәйкестігі[19].
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2008 жылғы 18
наурыздағы № 125 бұйрығымен бекітілген. Бастауыш, негізгі орта, жалпы орта
білімнің білім беретін оқу бағдарламаларын іске асыратын білім беру
ұйымдарындағы білім алушылардың үлгеріміне ағымдық бақылаудың оларды аралық
және қорытынды аттестаттаудың үлгі ережесінде Бірінші сыныптың бірінші
жарты жылдығында оқу материалдарын меңгеру жүйесіне баға қойылмайды, деп
жазылған.
"2005-2006 оқу жылы. 12 жылдық білім беру жағдайында бірінші эксперименттік
сыныбына қабылдау мен оқыту бойынша әдістемелік нұсқауда оқу әрекетін 5
балдық бағалау жүйесі, сондай-ақ басқа да бағалау шкаласы қолданылмайды.
Бірінші "эксперименталды сыныптың мұғалімі оқушыларды "жұлдызша", "қояндар"
т.б. белгілермен бағалауына болмайды. Осы оқу кезеңінде балалар
"Жарайсың!", "Ақылды!", "Сен өте қабілеттісің" деген сияқты сөздермен
ауызша мадақталады. Білім нәтижелерін бағалайтын негізгі көрсеткіш -
стандартың міндетті деңгейіне сәйкестік емес, жеке тұлғаның өсу деңгейі
болып саналады. Баға қоймай оқыту жағдайында әр оқушының жетістігін
өзгелермен салыстырмалы түрде емес; оның жеке тұлға ретінде өзін-өзі
бағалауына мүмкіндік жасау керек делінген.Бірақ мұғалімге баға қоймай
оқыту жағдайында оқу жетістігін бағалау әдістерін көрсетпеген. Сондықтан
жеке тұлғаның өсу деңгейінің динамикасы жасалынбаған.
Осындай бағасыз оқытуда қолданылатын өкілдердің бірі 10 баспалдақ. Оның
жоғары жағына мен бәрін білемін, менің қолымнан бәрі келеді, төменгі
жағына "мен ешнәрсені білмеймін қолымнан келмейді" деп жазылған. Оқушы
өзіне қажетті сатыны көрсетеді. Iс тәжірибесінде қолданған мұғалімдер
баланың өзін бағалауы мұғалімнің бағалауынан асып кетіп жататын
болғандықтан бұл тәсілде тиімсіз[20].
Кейбір мұғалімдер бала білсе "+" таңбасын, білмесе - таңбасын қою әдісін
пайдаланады. Қойылған таңбаларды санап соның пайызы бойынша баға қоюды
ұсынады.
1 сынып оқушысының оқу жетістігін бағасыз жүйемен оқытуды жақтаушылардың
"Баланың тұлғасын емес оның еңбегін бағалау керек" және С.Т.Щацкийдің
"Баланың тұлғасын емес орындаған жұмысын бағалау керек" т.б. идеяларды,
бағасыз оқыту жүйесіндегі көптеген әдістерді зерттей отырып оқушыны
төмендегі жолмен өзін-өзі бағалауын ұсынамыз:
Бұны білемін, ол қолымнан келеді.
Бұны аздап білемін, әлі үйренуім кажет.
Бұны мүлде білмеймін, білуім керек. Оқушы тапсырманы:
- егер білсе, толык орындаса торды бояйды;
- егер шала білсе, әлі үйренуі қажет болса торды жартылай бояды;
- егер мүлде білмесе, үйренуі қажет болса торды сызып кояды.
Оқушы өзін-өзі бағалағаннан кейін осы әдіспен мұғалім жанына өз бағасын
кояды.
Оқушы және мұғалімнің қойған бағалауы көрсеткіші "Оқу жетістігін өзін-өзі
бағалау" бетіне жазылады (1 кесте).
2-кесте. Оқу жетістігін өзін - өзі бағалау
Оқушы __ __Мектеп;__
Сынып: 1 _ _Мұғалім:__
Пәні Күні Өзін-өзі бағалау Мұғалімнің бағасы
Математика 12.02.09 □ □
Әліппе 12.02.09 □ □
Жазу үлгісі 13.02.09 □ □
Алматы облыстық мамандар кәсіби дамыту институттың ұйымдастырған курсында
бастауыш сыныптың мұғалімдері "Оқу жетістігін өзін-өзі бағалау" бетін
оқушының оқу жетістігінің динамикасы көрініп тұруы үшін әр пәнге жеке арнау
идеясын ұсынды[21].
Оқушының тұлғалық жетістігі бетіне жазылады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік
құжаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 - тарау. 12 жылдық орта білім жүйесіне өтуге байланысты бастауыш
сыныптарда білім беру ерекшеліктері
1.1 12 жылдық орта білім беру жүйесінің педагогикалық-психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1.2 12 жылдық білім берудегі бастауыш сынып оқушыларының психологиялық
даярлық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
1.3 12 жылдық орта білім беру жүйесіне көшу жағдайында 1 - сыныптың оқу
жетістіктерін бағалаудың психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... 19
2 - тарау. 12 жылдық мектепке 1 - сынып оқушыларын қабылдаудағы
тәжірибелік - эксперименттік жұмыстың нәтижесі
2.1 12 жылдық мектеп оқуға 1 - сынып оқушыларының психологиялық даярлығы
мен оған ата-аналарды дайындау
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 12 жылдық білім беру жағдайына көшуде 1-сынып оқушыларының мектепке
психологиялық дайындығының тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарының
нәтижелері ... ... ... ... ... .. .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...61
Қосымшалар
Нормативтік құжаттар:
1. Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы. Қазақстан - 2030. Барлық
Қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының
артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы: - Алматы:
Білім, 2005.233 б.
2. Қазақстан Республикасының білім туралы заңнамасы. Заң актілернің
жиынтығы. А.: ЮРИСТ, 2007-192 б.
3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. Қазақстан Жоғары Мектебі. – 2004-№1 – 5 - 17 б.
Кіріспе
Президентіміз Н.Ә.Назарбаев өзінің халыққа арналған Жолдауында "XXI
ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық" дей келе,
кадрлар қорын жасақтаудың қажеттігін айтты. Сонымен қатар бұл мәселенің
негізінің мектептен басталатынын, сондықтан да 2008 жылдан бастап 12 жылдық
жалпы орта білімге көшудің керектігін айқын көрсетті.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының мақсатында көрсетілгендей, білім беру кеңістігіне
ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін
қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз білім берудің ұлттық моделін
қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы стратегиялық басымдықтарды
белгілеу болып табылады[1].
Қазіргі таңда қоғам алдына қойылып отырған басты міндеттердің ең бір
өзектісі бүкіл білім жүйесін түбегейлі жаңартып, дүниежүзілік деңгейге
сәйкес келетін, жастарға салалы білім беруге жағдай жасайтын және олардың
үйлесімді дамуына, жеке бастың тұлға ретінде қалыптасуына бағытталған жаңа
үлгідегі мектеп құру болып отыр. Бұл мақсатты орындау орта білімнің 12
жылдық, мерзімге өтуімен астасып жатыр.
Еліміз 12 жылдық орта білім беруге көшу мәселесін шешуде алыс-жақын
шетелдердің іс-тәжірибелеріне және соңғы кездегі педагогика мен психология
ғылымдарының алдыңғы қатарлы зерттеу нәтижелеріне сүйенуде. 12 жылдық орта
білімге көшу аз уақыт ішінде, жеңіл түрде іске аса қоятын мәселе емес. Бұл
білім беру орындарының үйлесімді дайындығын, әрбір мұғалімнің өз ісін қайта
қарауды, білімінің теориялық және әдістемелік тұстарынан жетілдіруді талап
ететін мәселе. Сонымен қатар, 12 жылдық орта білімге көшу осыған байланысты
жарық көретін әрбір мемлекеттік құжаттар талаптарының өз кезінде орындалуы
және мұғалімдер мен оқушылар қауымына ұсынылатын оқулықтардың, оқу
құралдарының педагогикалық, әдістемелік, психологиялық тұрғыдан негізделуін
керек етеді[2].
Орта білім жүйесін жаңарту мәселесі баланы алты жастан бастап мектеп
жағдайында оқытып, тәрбиелеуді жүзеге асырғалы отыр. Бұл 12 жылдық орта
білімге көшудің ең басты мәселелерінің бірі және біреңгейі. Себебі, бұрын
балабақша жағдайында мектеп алды дайындығынан өтетін не отбасы жағдайында
үйде дайындалатын ойын баласы енді мектепке келіп, партаға отырып, оқушылар
қатарына өтпек. Әрине алты жастағы баланың мектепте оқуға физиологиялық,
психологиялық тұрғыдан дайын екенін көптеген ғалымдар зерттеулер негізінде
дәлелдеп отыр.
Орыстың алдыңғы қатарлы бала тәрбиесімен және оны дамыту жолдарымен
айналысқан ғалымдары Л.С.Выготский, В.В.Давыдов, Л.В.Занков,
Д.Б.Элькониндармен қатар қазақстандық педагог психологтар: В.К.Павленко,
Қ.Т.Шериязданова, Б.Баймуратова зерттеулері бойынша баланың ең дамуға
ыңғайлы да, қолайлы да кезеңі бес пен алты жастағы шақтары екендігі
айқындалған. Мәселен, психолог А.А. Люблинскаяның пікірінше, алты жасар
бала мектеп жағдайында оқуға дайын, себебі, ол қимыл-тірек қозғалысы
жағынан саналы әрекет етеді. Ол үлкендер ұсынған тілек-талаптарды өздігінен
орындай алады. Ойын барысында да ойлы әрекет ету арқылы өзінің не істегісі
келетінін біліп, соны дұрыс атқаруға тырысады, өз әрекетінен белгілі
дәрежеде қорытынды шығарады, ойлай, қиялдай біледі деп түйіндейді. Ал,
Д.Б.Эльконин алты жастағы баланың ана тілінің дыбыстау жүйесін
білетіндігін, есту, көру, қабілетінің жақсы дамығандығын, сөз қорының
жеткіліктілігін, олармен әңгімелесуге, сұрақтарға жауап алуға толық
мүмкіндік болатынын айтады. Сонымен қатар алты жастағы бала маңайындағы
адамдардың, көңіл-күйіне ортақтаса алады. Белгілі дәрежеде өздерінің мінез-
құлқын да басқара алады. Жақсы-жаман қылықтарды ажыратып, нені істеуге
болатынын, нені істемеу керектігін де біледі. Міне, мұғалім сабақ берген
кезде олардың осы сапаларына сүйенеді.
Физиологтар болса, алтыдағы баланың ми жасушаларының, құрылысының
үлкен адамдарға ұқсас қалыптасқандығынан, олардың психологиялық және
физиологиялық түрғыдан мектепте оқуына мол мүмкіндіп барлығын дәлелдейді.
Сонымен қатар, қазіргі таңда баланы апты жастан бастап мектеп жағдайында
оқыту ата-анаға әлеуметтік жағынан да, моральдық тұрғыдан да біраз көмек
қажет екені белгілі.
12 жылдық орта білім мазмұнының ең алғашқы бастамасы бастауыш буында
жүзеге асатыны белгілі. Себебі бастауыш буында жоғары сыныптарда оқылатын
бүкіл пәннің іргетасы қаланып қана қоймайды, сонымен қатар білім алуға
талпынушылық, яғни балалардың оқу әрекеті, танымдық белсенділік, жеке
бастың адами қасиеттерінің негізі кезеңде қаланады. Сонымен қатар кезеңде
баланың белсенділігі, оның рухани және дене күші де дами бастайды. Осы
жасқа лайықты мазмұны мен оқытудың әдісін саралау, бала жанына жақын қарым-
қатынас арқылы оларды дамыту мәселесін ғылыми жолға қою оңай мәселе емес.
Осыны ескере отырып, 12 жылдық мектептің бастауыш буын бағдарламасында
әр пән бойынша дайындық, кезеңі жеке қарастырылып, оған арнаулы сағат
бөлініп, ерекше көрсетілді. Мұндағы мақсат психологиялық тұрғыдан мектепке
жаңа келген алты жасар баланың ойын әрекетін жалғастыра отырып, біртіндеп
оқу әрекетіне көшуін қамтамасыз ететін әдістерді қарастыру. Алты жасар бала
үшін жаңа рөл оқушы, жаңа әрекет - оқу болса, осы мәселелерге олардың
шаршамай, жалықпай, қызығушылықпен араласып кетуіне, маңайымен қарым-
қатынасының күшеюіне жағдай жасау мұғалімнің шеберлігін және осы жастағы
оқушының психологиялық ерекшелігін жете білуін керек етеді.
Сондықтан бағдарлама талаптары тек жеке пәндерден білім беріп қана қою
емес, оқушылардың жалпы дамуына жол ашуға бағытталған.
Олардың қатарына:
- баланың жас ерекшеліктері мен жеке мүмкіндіктеріне сәйкес оны тұлға
ретінде үйлесімді (білім беру мен тәрбие) түрінде дамыту;
- оқу іс-әрекеттерінің негізгі компоненттерін меңгерту (оқу міндетін
түсіну, оқу операцияларын орындау, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі бағалау, өзін-
өзі басқару, маңайымен дұрыс қарым-қатынаста болу т.б.) [3]
- адам тұлғасына тән азаматтыққа, рухани және адамгершілік құндылықтарға,
танымдық іс-әрекетке, өздігінен іс-әрекет жасауға оқуға және өзін-өзі
тәрбиелеуге ұмтылу;
-баланың ойын, тілін, дыбыстық, есту, көру кеңістігін, математикалық
аңғарымын, интелекті мен қарым-қатынас дағдыларын, яғни пәнді оқып үйренуге
тілдік дайындығын дамыту;
- ақыл-ой іс-әрекеті тәсілдерін (бақылау, салыстыру, талдау, жалпылау
классификациялау) жадының, зейіннің, қабылдауының, ойлауының, қиялының
дамуына байланысты танымдық процестерді меңгерту;
- интеллектуалдық, рухани адамгершілік, еңбек, эстетикалық және дене
тәрбиесі және шығармашылық, дағдыларын дамыту енеді.
Дайындық кезеңдегі материалдар алты жасар баланың жас ерекшелігіне,
өмір тәжірибесінің көлеміне лайықты, олардың ой дүниесіне қызығушылық
тудыратын мазмұнда және пәнаралық байланысты жүзеге асыра отырып, ойын
әрекеттері барысында беріледі.
Бұдан әрі пәндердің негізгі бөлімі, яғни білім, білік, дағдыларын
жетілдіретін, оқушылардың дамуын іс жүзінде қамтамасыз ететін мазмұнға
көшеді.
Оқыту мазмұнын жетілдірудің психологиялық негізіне психолог ғалымдардың
"Дамудың жақын аймағы", "Ақыл ой әрекеттерін кезең бойынша қалыптастыру". "
Мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы балаларды дамыта оқыту" сияқты
ғылыми теориялық қағидалары жатады.
Оқыту мазмұнын жетілдірудің дидактикалық негізіне оқытуды ұйымдастыруға
тұлғалық бағдарлылық және шығармашылық іс-әрекет тұрғысынан балаға іс-
әрекет субьектісі ретінде (әрекетінің себептерін, қызығушылығын,
мақсаттарын т.б.) қарап, оны қалыптастыру туралы теориялық қағидалар
жатады[4].
Зерттеу объектісі: 1 сынып оқушыларының мектепке психологиялық
дайындық мәселесі.
Зерттеу пәні: 12 жылдық білім беру жүйесіне 1 - сынып оқушыларының
психологиялық дайындықтары.
Зерттеу мақсаты: 12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының
психологиялық дайындықтарын теориялық тұрғыдан негіздеу және оның
ерекшеліктерін практика жүзінде қарастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер 12 жылдық білім беру жүйесінде 1 -
сынып оқушыларының психологиялық дайындықтары жоғары болса, онда 1 - сынып
оқушыларының бейімделуі мен әрі қарай оқу процесінің дамуына жақсы ықпал
қалыптасады.
Зерттеу міндеттері:
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтары ғылыми-теориялық негіздерін нақтылау;
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтарының педагогикалық шарттарын анықтау;
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтарын тәжірибе-эксперименттік жолдармен тексеру және нәтижесін
анықтау;
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтары ғылыми-әдістемелік ұсыныстарын тәжірибеге ендіру.
Зерттеудің жетекші идеясы: 12 жылдық білім беру жүйесіндегі 1- сынып
оқушыларының психологиясының қалыптасуы және дамуына байланысты жинақталып,
зерделенген құнды іс-тәжірибелер болашақ ұрпақ тәрбиесіндегі теориялық және
практикалық мәселелерді шешуге алғышарт жасайды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздемесі: таным теориясы
адамдарды ең жоғары құндылық ретінде танитын тұлғалық бағдарлы білім беру
тұжырымдамалары, ғылыми танымдағы теория мен практиканың бірлігі мен
диалектикалық өзара әсері қағидасы, педагогиканың әдіснамасы мен зерттеу
әдістерінің негізгі ережелері, білім беру жүйесін ақпараттандыру
тұжырымдамасы, ақпараттық үрдістерді білім беру жүйесіне енгізудегі
танымдық процесстер, ақпараттық құзыреттіліктің мәні, оларды оқу-тәрбие
үрдісінде пайдалану мүмкіндіктері туралы теориялық тұжырымдар.
Зерттеу көздері: Зерттеу проблемасы бойынша педагогтардың,
психологтардың білім туралы, таным, танымдық әрекет, психология,
психологиялық дайындық туралы зерттеулер. Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан
Республикасының 2005-2010 жылдарға дейінгі білім беруді дамытудың
мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасында жалпыға міндетті орта
білім беру тұжырымдамасы.
Зерттеу әдістері: Зерттеу проблемасы бойынша психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
педагогикалық басылымдар мен нормативтік құжаттарды, озық педагогикалық
тәжірибелерді зерделеу, жинақтау, салыстырмалы талдау, сұрақ, сауалнамалар
мен тестілеу, тәжірибелік эксперимент жұмысын жүргізу, оның нәтижесін
бағалау және қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтарының теориялық негіздері нақтыланды;
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтары ұғымына анықтама берілді және оның көрсеткіштері,
кезеңдері мен деңгейлері ұсынылды;
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтарының педагогикалық шарттары анықталып, тиімділігі
дәлелденді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
Зерттеу нәтижелері мен қорытындылары бұл тақырып бойынша келекшекте
жүргізілетін ғылыми ізденістерге негіз бола алады.
Қорғауға ұсынылады:
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтарының ғылыми-теориялық негіздері;
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтарының ғылыми-әдістемелік мазмұны мен тұжырымдамалық
құрылымы;
12 жылдық білім беру жүйесінде 1 - сынып оқушыларының психологиялық
дайындықтарының педагогикалық шарттары, көрсеткіштері, кезеңдері және
деңгейлері мен талаптары.
Зерттеу нәтижесінің дәлелдігі мен негізділігі:
Қорытындылардың әдіснамалық және теориялық қағидалар арқылы
дәлелденуімен, зерттеудің ғылыми ақпаратының мазмұнына сай болуымен,
кешенді әдіс-тәсілдердің пайдалануымен, тәжірибелік эксперимент жұмысының
жоспарлылығы және кезеңділігімен, ұсынылып отырған әдістеменің
тиімділігімен, сондай-ақ, зерттеу нәтижелерін тәжірибелік-эксперимент
жұмысы арқылы тексеру және практикаға ендірумен қамтамасыз етілді.
1 – тарау. 12 жылдық орта білім жүйесіне өтуге байланысты бастауыш
сыныптарда білім беру ерекшеліктері
1.1 12 жылдық орта білім беру жүйесінің педагогикалық-психологиялық
негіздері
Егемен елімізде табандылықпен жүзеге асырылып жатқан ілгерілеу
саясаты қоғам өмірінің барлық саласында түбегейлі өзгерістер енгізуде. Күн
тәртібінде койылып отырған күрделі мәселелердің ішінде жас ұрпаққа білім
беруді әлеуметтік деңгейге жеткізу үлкен орын алады.
Қоғамдағы түрлі бағыттағы өзгерістерге сәйкес білім берудің
қызметіне жаңаша қарау, әлемдік жинақталған тәжірибеге және кол жеткен
табыстарға сын көзбсн қарап бағалау, ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып
оқыту мен тәрбиелеудің жаңа тиімді жолдарын табу — 12 жылдық білім беру
мәселесі. Бүгінде осы бағыттағы білім беру ең негізгі міндеттердің бірі
болып саналады.
Еуропа Кеңесінің, Декларациясына (1992) сәйкес дүниежүзілік
практикада 12 жылдық жалпы орта білім берудің басым екені, оны әлемнің 216
елі мойындайтыны белгілі болды.
Қазақстан Лиссабон конвенциясына қол қойып, оны бекіткеннен кейін Еуропалық
білім кеңістігіне ықпалдасудың құқықтық негізін қалады. Бұл жалпы орта
білім беру деңгейінде мектептерде 12 жылдық оқытуға көшуді көздейді[5].
12 жылдық оқытуға көшу Қазақстандық білім беру реформасының
стратегиялык міндеттерін ойдағыдай шешуге мүмкіндік береді. Ал оның мәнісі
шығармашылық тұлғаны қалыптастыруға бағытталған жаңа ұлттық моделді
дамытуға. "жалпыға арналған білім" үлгісінен "таңдауы бойынша білім алу"
үлгісіне сапалы көшуді және әлемдік білім беру кеңістігіне енуді
жылдамдататын тетіктердің бірі осы жаңа бағдарлама бойынша мектеп
жағдайында оқыту болып табылады. Қазақстандағы білім беру жүйесіне
түбегейлі реформалар жасауға себеп болғанда осы жаңа білім беру
бағдарламасына көшу идеясы еді. Бұған бір дәлел Қазақстан Республикасында
Білім беруді дамытудың 2015 жылға дейінгі Тұжырымдамасының өмірге келуі.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым қызметкерлерінің III съезінде
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: "Бүгінде 12 жылдық мектеп моделі анықталды,
алайда оған көшу білім сапасының артуын өздігінен қамтамасыз етпейді, білім
берудің мазмұнын қайта қарау талап етіледі және мұны бүгіннің өзінде жасау
қажет" деп атап көрсетті. Мұның өзі білім беру жүйесінің алдында үлкен
міндеттер тұрғандығын білдіреді. 12 жылдық білім берудің методологиялық
негіздеріне орай, мектепте білім берудің мазмұндық жағын жаңартудың аса
маңызды бағыттары мыналар болып табылады:
—мектспте білім берудің мазмұнын қазіргі қоғам қызметінің серпінді
құрылымымен сәйкес келтіру;
—оқушыларды өз бетінше білім алуға және оны практикада қолдануға, оқытудың
әр түрлі саласында өз мүмкіндіктерін тануға және жақсы қасиеттерін ашуға
тәрбиелеу;
—әрбір жас кезеңіндегі негізгі психикалық жаңа құрылымдарды қалыптастыру
төңірегіндегі оқу үрдісін жолға қою;
—оқушыларды танымның ғылыми тәсілдеріне мақсатты және жүйелі түрде тарту,
негізгі мотивациялық үрдістерді айқындайтын оқу ахуалдарын кеңінен
қолдану[6]..
Қазіргі мектептің білім мазмұнын ізгілендіру мен даралауға айқын бет
бұру мынадай міндеттсрді жүктейді:
- оқушының жеке тұлға ретіңде және іс-әрекет субъектісі ретінде мақсатты,
тұрақты және дәйекті дамуына жағдай жасау;
- оқушылардың белгілі бір білімді таңдауы мен меңгеруін, олардың оқу үрдісі
кезінде таңдау мүмкіндіктері мен құқықтарын қамтамасыз ету;
- оқу-тәрбие үрдісінде ынтымақтастық педагогикасының ізгі қатынастарын
орнықтыру;
- білім мазмұнын барынша ізгілендіруді камтамасыз ету;
- психологиялық білім берудің бастапқы негіздерін калыптастыру.
12 жылдық мектепке көшу жағдайында оның құрылымы оқытудың мақсаты
мен міндеттерінің арасындағы байланысты, әрбір жас сатыларында оқушыларды
тәрбиелеу мен дамытуды олардың психологиялық, физиологиялық және жас
ерекшеліктеріне қарай қамтамасыз етуге тиіс.
1 - саты — жалпы бастауыш білім беру (1—4сыныптар бастауыш мектеп)
2 - саты — негізгі орта білім беру (5—10сыныптар — негізгі мектеп)
3 - саты — жалпы орта білім беру (11- І2сыныптар — жоғарғы мектеп)
Бастауыш мектепте оқудың ұзақтығы — 4 жыл. Бастауыш мектеп жалпы бастауыш
білім беруді қамтамасыз етеді және балалар 6 жастан бастап қабылданады.
Алты жас баланың ақыл-ойының дамуының және әлеуметтік дайындығының ең бір
қолайлы (сензитивті) кезеңі.
Осындай мүмкіндікті дұрыс пайдаланып, іске асырмаса бала бойындағы
қасиеттері толық көлемде ашылмай қалуы мүмкін.
Бастауыш мектептің басты міндеті баланың қабілеттерін ашуды, жеке
тұлғасын, оқуға деген ынтасын қалыптастыруды камтамасыз ету, оқу, жазу,
санау, қарым-қатынас және ынтымақтастық дағдыларын меңгеруіне көмектесу.
Бастауыш мектепте оқытудың басты мақсаттары мыналар:
1. Баланың жас ерекшеліктері мен жеке мүмкіндіктеріне сәйкес, оны
тұлға ретінде үйлесімді түрде дамыту, білім беру және тәрбиелеу.
2. Негізгі оқу әрекеттерін меңгерту және бақылау, өзіндік бақылауды
жүзеге асыру.
3. Әр адамды азаматтық, рухани және адамгершілік, танымдық іс-әрекетке,
өз бетімен оқуға және өзін-өзі тәрбиелеуге дайындау.
4. Білім беру мен тәрбиелеу мақсаттарына жету жолында оқу әрекеттерін
игеру бастауыш мектептің негізгі міндетіне айналады.
Баланың дара тұлғасын барынша дамыту мынадай міңдеттерді шешуді талап
етеді:
—патриоттық, адамзаттық позициялы, адамгершілік мұраттарды, баланы ертеңгі
күнге емес, алдағы күнге бағдарлау арқылы оның ақыл-ойын тәрбиелеу;
—6-9 жастағы баланың жас ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін ескере отырып,
қоғамның әлеуметтік талаптарына сәйкес білім алудың тәсілдерін игеру;
—алған білімін өмірдің түрлі жағдайыңда өз бетімен қолдануға қабілетті, оқу
материалын салыстыруға, саралауға, қорытуға, одан әрі білім алуға және өз
бетінше оқуға дайын баланың жалпы мәдениеттілігі мен білімдарлығын
қалыптастыру;
—мектептің бастауыш сыныбында оқыйтын баланың өзіндік шығармашылық
қабілетін дамыту.
Бастауыш білімнің мазмұны алған білімді шығармашылыктарын жүзеге асыру
мүмкіндігіне бағытталған Оқушылардың шығармашылық қызметінің міндеттерін
бағдарламаға енгізу, оның танымдық жағын күшейтіп сол арқылы алған білімі
баланың өзіндік қызмет әрекетін нақтылай түседі[7].
Білім мазмұнының жетекші әдіснамалық принциптері:
1. Интеграция принципі — ұқсас пәндерді ықпалдастыру, балалардың
шаршамауына мүмкіндік беру;
2. Пәнаралық байланыстар принципі оқу пәнінін мазмұнын баяндауда әр түрлі
пәндерді өзара байланыстыру;
3. Ғылымилық және жас ерекшеліктерін есепке алу принципі әдістемелік
жүйені талдау, оқушылардың психологиялық, физиологиялық мүмкіндіктеріне
байланысты дамуының жас ерекшеліктерін ескерту;
4. Бала тұлғасын дербес дамытуда оқыту мен тәрбиелеудің деңгейлік
принципі — дара жаттығулар жүйесін жүзеге асыру негізінде түрлі деңгейлік
және қарапайым тапсырмаларды шығармашылықпен шешу;
5. Оқуда ана тіліне сүйену принципі оқушылардың танымдық белсенділігін
күшейту, ана тілге қабілетгілігін арттыру.
6. Нәтижелі шығармашылық принципі — білімді қалыптастыру процесінде
баланың шығармашылық қабілетін дамыту.
Оқытудың тиімді және үйлесімді болуы оқушының танымдық дамуының табиғи
логикасын ескергенде ғана мүмкін болмақ. Егер оқытуды мәдениет пен коғамның
жеке адаммен жан - жақты байланысының ұдайы процесі ретінде алар болсақ,
онда осы байланыстың негізгі жүйелері осы арқылы өтеді. Психологияда
мынадай негізгі танымдық процестер бөле жара айтылады: түйсіну, қабылдау,
зейін, ес, ойлау және сөйлеу, қиял. Үйлесімді өзара іс-әрекет және оқыту
кезінде осы процестердің барлығын қалыптастыру тұлғаның тұтастай дамуына
жағдай жасайды[8].
Бастауыш мектеп жасы — баланың жеке тұлғасы мен оның ағзасының одан әрі
дамуын айқындайтын өте маңызды кезеңдерінің бірі. Бұл жастағы балалардьщ
маңызды ерекшеліктері — олардың айналадағы өмірге: адамдарға, оқиғаларға,
фактілерге қызығушылық танытуы болып табылады.
Олардың қоршаған ортадағы заттар туралы түсініктері бар, олар білуге
қүштер, жаңа ақпаратты да жақсы қабылдайды. Осы ынта мен құштарлықты
бастауыш сынып мұғалімі өшіріп алмай, оның әрі қарай дами түсуіне көп көңіл
бөлуі керек.
Бұл кезде баланың өзін-өзі белсенді көрсетуі және оның барлық
рухани және дене күшінің дамуы қатар жүреді. Баланың осындай барлық
ерекшеліктері қолайлы факторлардың әсерімен, дұрыс та мақсатты
педагогикалық ыкпалдың көмегімен туындайды және дамиды. Баланың табиғи
мүмкіндіктерін ескерудің арқасында ғана осы жасқа лайықты оқытудың мазмұны
мен әдістерін дұрыс анықтауға, баланың үйлесімді дамуын қамтамасыз етуге
болады.
Мұнда ақыл-ойдың дамуы ғана емес, оқу іс-әрекетіне деген рухани ерік-
жігерлі дайындық ұжымға араласу, үлкеннің талаптарын орындау, мінез-құлық
нормаларын меңгеру. факторлары да негізгі рөл атқарады. Осының бәрі
тұлғаның әлеуметтік белсенділігін білдіреді.
Сонымен қорыта айтқанда, қазіргі қоғамның дамуы өмірге жан-жақты
дайындалған, шығармашынықпен ойлайтын, интеллектуалдық және адамгершілік
тұрғысынан бай, жоғары білімді адамдарды тәрбиелеу қажеттілігін алға тартып
отыр.
4 жылдық бастауыш, 6 жылдық негізгі және 2 жылдық жалпы орта білімді
қамтитын құрылым тұлғаның психологиялық жас ерекшеліктеріне сәйкес келеді.
12 жылдық мектептің тұжырымдамасында жалпы білім берудің басты мақсаты
белгіленген, ол әлемдік білім стандарттарына сәйкес келетін білім берудің
жоғары сапасын қамтамасыз ету, өзін-өзі тәрбиелеуге, өздігінен білім алуға,
өзін іс жүзінде көрсетуге, өзін-өзі дамытуға және кәсіптік білім беру
бағдарламаларын игеруге дайын, өз мүддесін іскерлікпен ұштастыра білетін
жан-жақты мәдениетті, шығармашыл тұлғаны қалыптастыру[9].
Болашақ мамандардың 12 жылдық білім берудің әдіснамасын, оның
теориялық және практикалық негіздерін қазірден бастап жан-жакты үйренуі аса
маңызды әрі өзекті мәселе. Осы орайда, болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін
кәсіби даярлаудың жалпы жүйесінде педагогика курсы ерекше орын алады. Оны
жан-жақты оқыту үшін мына мәселелер қарастырылады:
педагогикалық теорияның оқыту мен тәрбиелеу практикасымен байланысы;
- ғылыми талдау мен қорыту негізінде озат педагогикалык тәжірибені оқып
үйрену;
- қазіргі кездегі педагогикалық зерттеулердегі жетістіктерді оқып
үйрену;
- оқушыларды педагогиканың дамуындағы перспективалы бағыттарымен таныстыру.
Біздің болашақ түлектеріміз — жеке тұлғаны дамытуға бағытталған 12
жылдық мектеп мұғалімі. Сондықтан болашақ мамандардың 12 жылдық білім
берудің методологиясын, оның теориялык, негіздерін қазірден бастап жан-
жақты оқып үйренуі басты міндеттердің ең маңыздысы.
1.2 12 жылдық білім берудегі бастауыш сынып оқушыларының психологиялық
даярлық ерекшеліктері
12 жылдық білім беру жүйесі бойынша бастауыш сынып оқушыларының
психологиялық ерекшеліктеріне келер болсақ, баланың жеке тұлғасының даму
мәселесін ойдағыдай шешу бастауыш сынып оқушыларының 12 жылдық мектепте
оқуының дайындық деңгейін ескере отырып, дұрыс бағытта жұмыс жасай білу
маңызды. Баланың мектепке даярлығын анықтайтын бағыттардың: танымдық
қабілеті, дене күшінің дамуы, оқуға ынтасы, көңіл-күйі, еріктік сапасының
қалыптасқаны оқушының жалпы үздіксіз білім беруге даярлығын құрайды. Ал
енді осы даярлықпен шектеліп қана қоймай, 12 жылдық мектептің оқу жүйесін
меңгерудің алдын-ала, яғни мектепке дейінгі кезеңде психикасын қалыптастыру
көзделеді.
12 жылдық мектептік кешенге әсер ететін жағдайлар, біріншіден, жас
мөлшерінен тыс, даралық ерекшелік. Екіншіден, мектепке дейінгі даярлық
ерекшелігі. Баланың танымдык белсенділігі мен оқуға деген ынтасы, мінез-
құлқын игере алу, ерік күшін бағыттай алу, іскерліктері жүйелі түрде
жүргізілген жағдайда ғана қалыптасады. Үшіншіден, жас ерекшелігі болып
табылады. Баланың жас мөлшері биологиялық кемелді көрсетеді, сондықтан да
бүгінгі танда елімізде 1- сыныпқа қабылдауда жас мөлшері мәселесі де жаппай
қарастырылуда. Осы үш ерекшелікті ескере отырып, 1- сыныпқа қабылданар
баланың мектептік кемелге жеткен-жетпегенін мұқият тексеру қажет[10].
Сонымсн қатар, бүгінгі күнде оқуға дайындығы іс жүзінде көп компонентті
білім бола отырып, ол кешенді психологиямыздың зерттеулерін талап етеді.
Психологиялық дайындықтың құрамынан мынадай компоненттсрді
ажыратуға болады:
- интеллектуалдық;
- жеке тұлғалық;
- әлеуметтік-психологиялық дайындықпен ерекшеленеді.
Интеллектуалды дайындық. Баланың мектепке интеллектуалды дайындық
компоненті баланың ой-өрісінің, нақты білім қорын қарастырады. Балалардың
қоршаған ортамен тұрмыстық білім қорындағы мынадай мәліметтерді түсіндіруге
болады: баланың өзі туралы, туысқандары туралы, қоршаған табиғи ортада
тұратындығы туралы, үй тұрмысындағы мүліктер, кеңістіктер туралы тағы да
көптеген мағлұматтары болуы. Бала өскен сайын қоршаған ортасын танып,
әлемге деген көзқарасы қалыптаса бастайды, онды-солды айыра алуы бірте-
бірте кеңейе түседі.
Мектепке келген сәтінде баланың ықыласы ерікті болуы қажет, яғни
берілген білімді игеруі. Алғашқы күннен бастап оқытудың бірінші этабында
балалардың есте сақтауына көп талап қойылады. Өйткені бала оқу
бағдарламасын жақсы меңгеруі үшін оның есте сақтауы ырықты жақсы болуы
керек, сонын нәтижесінде алған білім өнімдірек болады. Еспен қатар ойлау
оқуды игерудегі өте қажетті, әрі басты маңызды процесс. Оқуға түскенде
ойлаудың міндетті түрде 3 негізгі түрі қамтылуы кажет: көрнекі-бейнелік,
сөздік-логикалык, көрнекі-әрекеттік ойлау. Оқушы берілген сабақты игеріп
қана қоймай, сонымен бірге сараптап, талдап, анализ жасау қабілеті де болуы
өте қажет, әрі оны шындау әрбір ұстаздың атқарар міндеті. Негізінде баланың
ойлауы бейнелік түрде қалады, ол заттарға, нақты іс-әрекетке сүйене отырып
жұмыс істейді. Интеллектуалдық дайындықта сонымен қатар балада оқу
әрекетінде алғашқы білгірлігі қалыптасады, көбінесе оқу мақсаты болу
шеберлігі және оны әрекеттік түрде өзіндік мақсатына айналдыруы[11].
Жеке тұлғалық дайындық. Балалардың оқуға жеке тұлғалық дайындығы да
маңызды, ол яғни танымдық және интеллектуалдық баланың оқуға немесе
жетістіктерге жету ықыласына байланысты болады. Бұл дайындық компоненті
баланың жаңа әлеуметтік позицияны қабылдауына дайындығы, әрі оқушының
атқаратын міндеттері мен құқықтарын икемдену жағдайлары басты болып
табылады.
Жеке тұлғалық дайындық баланың мектепке, оқу әрекетіне, ұстаздарға,
өзіне қатынасын көрсетеді. Сонымен қатар түрткінің мотивацияның даму
деңгейін де жатқызуға болады. Мектепте оқуға дайын балаға тек оқу
құралдары, дәптер, кітап, парта немесе сөмке сияқты оқу құралдары ғана
қызықты болып қана қоймауы керек, ең бастысы оқушы жаңа білім алуға, өзін
дамыту, ой-өрісін ұлғайтуға даяр болуы қажет. Жеке тұлғалық дайындық
баланың эмоционалдық даму деңгейін ұлғайтады. Мектептегі оқуға келгенде
баланың эмоционалдық қатынасы жақсы әрі нық болуы қажет, ол оқу әрекетінің
дамуына, шарықтап өрістей түсуіне көп ықпалын тигізеді[12].
Әлеуметтік психологиялық дайындық. Бұл дайындық ерекшелігі балалардың басқа
балалармен, мұғалімдермен қарым-қатынасын, соның ішінде баланың
коммуникативтік ерекше мінезін көрсетеді. Мысалы, ықыластығы,
қайырымдылығы, мінезінің жұмсақтығы, көпшілділігі, осылармен қатар жеке
баланың жігерінің ерекшелігі: бір беткейлігі, табандылығы, қайраттылығы,
және т.б. қасиеттері оқудағы жетістікке жетуінде едәуір белгілі бір орын
алады. Мысалы: бала мектепке, өз сыныбына келгенде барлығы бір жұмыспен
айналысады, осы кезде ол басқа балалармен тіл табыса алуы, басқаларға жол
беруі және қорғауы өте қажет. Сондықтан бұл дайындық ерекшелігі баланың
қарым-қатынасының дамуына, оның бастауында ерекше рөл атқарады.
Мектеп ең алдымен балаларды өзінің негізгі қызметімен оқумен
тартады. Бұл талпыныс табиғы, ол мектеп жасына дейінгі баланың дамуындағы
жаңа мезеттермен байланысты. Ол бала мектепке дейін қоршаған ортамен ойын
арқылы қарым-қатынас жасаса, қоғамда тек ойын іс-әрекетімен айналысса, енді
мектепке келіп, оқушы болу бұл мүлде басқа нәрсе. Бұл баланың саналы түрде
түсінетін үлкендікке қарай бағыттала бастағанымен ерекшеленеді.
Егер бала оқушының әлеуметтік рецензиясына дайын болмаса, қажетті
икемдер мен дағдылардың қоры, интеллектуалдық дамудың жоғары деңгейі
болса да, оған мектепте оқу қиынға соғады. Әсіресе, 12 жылдық мектепке
қабылданған оқушы оқудың көптеген қиындықтарына төзімді, жан-жақты дайын
болуы шарт[13].
Баланың жеке басын жан-жақты дамыту мен мектепке даярлау ісі әлі де
талқылауды кажет етеді. Жалпы білім беретін мектептердің бастауыш сыныпқа
қабылданған балалардың оқу жүйесінде көптеген қиындықтарды кезіктіреді.
Оның басты себебі мектептік оқуға даяр еместігінде болып отыр.1- сыныпқа
қабылдар алдында баланың биологиялық жасы мен дене дамуына сүйену
керек және мектепке психологиялық даярлығы көрсеткіштерінің өлшемін жасап
шығару қажет.
Баланың мектептегі оқуды табысты бастауы үшін қажетті психикалық
сапалар мектепке психикалық даярлық мазмұнын құрайды. Ол баланың
мектептегі оқу әрекетіне жағымды қатынасынан; мінез-құлықтың ырықтылығының
барынша жоғары деңгейінен; білім, іскерлік дағдыларының қоры мен таным
процестерінің дамуынан, сонымен қатар мұғалімдермен және сыныптастарымен
өзара қатынасын орнатуды, ұжым өміріне үйреніп кетуді, бірлесіп әрекет
ететін сапалардың қалыптасуынан тұрады.
Жалпы балалардың мектепке дейінгі шақтан мектептік өмірге көшуі —
психология ғылымында кеңінен қарастырылған мәселе. Әсіресе, мектепке 6
жастан қабылдауға көшу кезінде қарқынды қарастырылған. Осының төңірегінде
зерттеулер жүргізіп, оның нәтижесін талқылауға ұсынған ғалымдар Мухина
В.С., Кравцова Е.Е., Иванова Г.М., т.б. Бала психологиясын зерттей келе
Л.С.Славина бала өмірін табиғи қажеттіліктерін қанағаттандыратындай етіп
ұйымдастырып, оның жаңа білімдерді игерудегі қызығушылықтарын қалыптастыру
үшін баланы үнемі жаңалықтармен қамтамасыз ету керектігін дәлелдейді.
И.В.Дубровина осы пікірді құптай келе, мектептің 1- сыныбына даярлықпен
келетіндер, олар, отбасында, балабақшада жүйелі түрде үйретуден өткен
балалар. Алғашқы кезде қабылданған балалардың оқу үлгеріміне мектептегі
бағдарлама да, мұғалім де әсер етпейді, яғни, онын мектепке даярлығы әсер
етеді. Баланың мектепке даярлығы оқый білу, санай білу іскерлігі, сызу
деген секілді қарапайым әрекеттерді игеруі, психологиялық ерекшеліктерге:
танымдық белсенділігі, көңіл-күйінің тұрақтылығы, оқуға қатынасы негізделе
жүргізілуі керек.
Мектептегі оқуға психологиялық даярлық мәселесін зерттеулерде,
мектептегі оқу мазмұны мен шарттарына баланың психикалық дамуының
сәйкестігі қарастырылған. Әр ғалым түрліше анықтама берген. В.Д.Шадринов
(1996) зерттеуі бойынша мектепке психологиялық даярлық 1- ден, ағза мен
психика дамуының генетикалық бағдарламасымен анықталса, 2-ден баланың жеке
тәжірибесі мен білім қорымен өлшенеді. Негізгі мәселе биологиялық даму мен
психикалық дамуды қатар қарастырып, салыстырып зерттеуде емес, оларды
біртұтас зерттеуде[14].
Жалпы ғылымда мектепке психологиялық даярлық мәселесін, отандық ғылымдар,
ең алғаш көтерген белгілі дидакт К.Д.Ушинский болған. Ол: Мектептік оқуға
дайын бала оқығысы келу тілегі мен іскерлігімен, ұзақ уақыт бойы зейінін
шоғырландыра алу қабілетімен, дағдыланбаған жағдайда баяу меңгерілетін
нәрселерді жылдам игеретіндігімен сипатталады.
1948 ж. А.Н. Леонтьев баланың мектептегі оқуға даярлығының психологиялық
мазмұны мәселесіне арналған зерттеулер жүргізген. Ол мектеп талабынан бөліп
қарастыра отырып, мектептегі оқу баланың есіне, қабылдауына және тілінің
дамуына, яғни психикасының даму деңгейіне байланыстылығын айтады.
Ал, Республикамызда мектепке даярлау мәселесін зерттеумен айналысқан
ғалымдар еңбектеріне келер болсам, мәселен, Б.Баймұратова Балаларды
мектепке даярлау жөнінде еңбегінде, ол жалпы мектепке даярлауды мектепке
дейінгі кезеңнің басты мәселелері деген болатын яғни, баланың тілін дамыту,
сауатын ашу жұмыстары, балаларға түрлі әңгімелер, ертегілер оқып беру бұл
балабақшадағы тәрбие үрдісі арқылы шешуді ұсынады.
Қ.Т.Шерниязданованың еңбектерінде баланың мектепке танымдық даярлығы
аса маңызды екенін айтады. Ол таным процестерінің: зейіннің даму деңгейі
(ырықты, ырықсыз), естің даму деңгейі жәнс ойлаудың даму деңгейін
басшылыкқа алады. Баланың мектепке даярлығын анықтайтын 5 бағыт: танымдық
қабілеті, дене күшінің дамуы, оқуға ынтасы, көңіл-күйі, ерік сапаларының
қалыптасуы болып табылады[15].
Жалпы дене дамуына 6-7 жастағы баланың физиологиялық дамуы қалыпты
мөлшерге сәйкес келуі, жалпы денсаулығы жатады.
Танымдык даярлық - баланың сөздік қоры, танымдық процестерінің даму
деңгейі.
Еріктік даярлық - бала өз іс-әрекетін мақсатты түрде қалыптастырып,
қызығушылығын қанағаттандырудағы еріктік қасиеті.
Көңіл-күй даярлығы - оқушының ішкі дүниесі, басқа балалармен, үлкендермен
қарым-қатынас сапасы.
Мотивтік даярлығы - баланың оқуға деген ынтасы, мектепке психологиялық
даярлық деңгейі.
Бастауыш сынып оқушылары оқуда, ойындағы іс-әрекеттерде негізгі этикалық
ережелерді біліп, орындай алады. Олар өз жүріс-тұрыстарын анықталған
өлшемде басқаруға қабілетті, үлкендердің талабын орындайды. Олар өте үлкен
қызығушылықпен түрлі ойындарға қатысып, тек жақсы таныс адамдармен ғана
жақсы үйреніп қана қоймай таныс емес ортада да тез үйреніп кетеді. Бірақ
бұл жастағы балаларға үлкендердің нақты және қатал, яғни, тізбектеліп
ұсынылған алгоритмді іс-әрекеті инструкциясы қажет. Оларға әлі де өз
жұмыстарының қорытындысын және сапасын бағалауға, эталонмен салыстыруға, өз
бетімен қателіктерін түзетуге, іс-әрекет кезінде коррекция жасауға өте
қиынға соғады.
6-7 жастағы балалар қоршаған әлем пәндерін жеткілікті игереді, жаңа білімге
үлкен кызығушылығын білдіреді, жаңа ақпараттарды жақсы түсінеді. Оларды
ойлау іс-әрекеттерінің даму дәрежесі мектептегі оқытуға мүмкіндік береді.
Бұл жастағы балаларда көбіне көрнекі-образды және әрекет-образды ойлау
сипатталады. Балалардың көру кеңістікті қабылдаудың дамуы жеткілікті түрде
жоғары дәрежеде болады.
6 жастағы балада көру — моторлы координациялық дамуы өз іс-әрекетін
бағдарлай алады, олар қарапайым заттарды көшіріп салуы, әріптерді,
сандарды, пропорцияны қадағалай отырып, штрихтарының сәйкестілігін,
мөлшерін ұқсата алады. Сол уақыттағы жастарда баланың қолының ұсақ
моториктерінің ақырын дамуымен сипатталады. Мектепке келетін кез-келген 3
балада моторлы функциясының және көру моторлы координациясының толық
қалыптаспағаны байқалады. Соның әсерінен жазуға, оқуға, әсіресе жазу
типінін қалыптасу кезіндегі қиындықтарының себебі болуы мүмкін.
Есту моторлы координациясыныц дамуы қиын емес ритмитикалық суреттерді
шығаруға және айыруға, музыка арқылы ритмитикалық қимылдарды орындауға
мүмкіндік береді[16].
Бұл жастағы балалар шығармашылық зейінге қабілетті, бірақ оның
тұрақтылығы әлі де жоғары емес көбіне ол баланың тұлғалық қабілетіне және
оқыту ұйымының шарттарына байланысты болады. Ол бала үздіксіз сол және
басқа да әрекетпен (оқумен, жазумен, әңгімелесумен және т.б.) 10-12
минуттан кем айналысуы мүмкін. Осының бәрін оқыту ұйымында есептеу қажет.
Психологтардың сәтті қорытындыларының нәтижесінде балаларды оқыту өте
ерте жастан қабілетті екенін негіздей отырып, логикалық ойлауы пәндік
тәжірибелік әрекеттің нәтижесінде байқалады. Онда балалардың физиологиялық
және рухани дамуы, өзіндік көрсетуі белсенді түрде атқарылады. Осы барлык
психологиялық ерекшеліктер балада пайда болып және саналы мақсатқа
бағытталған педагогикалық әсерден пайда болады.
Оқыту, белгілі болғандай, 0 - ден басталмайды, яғни бірінші орында бала
мектепке дейін нені үйренсе, нені оқыса: қабілеті мен дағдысы, осының бәрі
баланың оқу әрекетіне психологиялық дайындығының негізін құрайды.
Психологтардың белгілегеніндей, бала, ең бастысы маңызды әрекетті
орындауға дайын болуы шарт, бір сөзбен айтқанда, мектепке келуге тырысуы,
тілегі мен оны орындай алуға қабілеті өте маңызды болып табылады. Баланың
мектепке психологиялық дайындығы 3 сатыдан өтеді.
I сатыда баланың жүйелі оқытудағы психологиялық даярлығы бұл танымдық
процестерінің дәрежесі, яғни мектеп режимінің жаңа шартына ойдағыдай өтуі.
Мұнда жалпы сөйлеуінің, есте сақтауының, қабылдауының, ойлауының даму
дәрежесін айтады. 6 жастағы бала толық таным процестерін игереді, қоршаған
ортаны қабылдай алады, болып жатқан құбылыстарды толық танып, ой елегінен
өткізе алатындай дәрежеге жетеді. Сонымен қатар, бейнелік-образды,
көркемдік-шығармаларды, эстетикалык шығармаларды толық қабылдай алады.
II сатыда баланың мектептік оқуға психологиялық дайындығы бұл - оның өзін
басқара алуы. 6 жастағы бала, есте сақтауы, қабылдауы, зейіні жақсы
дамығанымен, әрқашан оларды басқаруда өнімді бола бермейді. Олардың сол
еріктік қасиеттері толық қалыптасып болмағандықтан, іс-әрекетте, жүріс-
тұрыста саналы түрде атқара алмайды.
III сатыда баланың мектептегі оқуға психологиялық дайындығы - бұл өте
жоғары дәрежедегі дамуы. Баланың негізгі түрткілерінің қоғамда жоғары
дәрежеде дамуы және оның өнімділігі маңызды болып табылады.
1. кестеде баланың мектепке психологиялық дайындығы ұсынылған.
I саты Таным процестерінің дамуы – қабылдауы, зейіні,
Баланың жүйелі оқытудағы ойлауы, есте сақтауы, сөйлеуі, бейнелік-образды,
психологиялық даярлығы көркемдік шығармаларды, эстетикалық шығармалар
толық қабылдауы
II саты Өзін-өзін басқара алуы, таным процестерін
Баланың мектептік оқуға басқарудағы өнімділігі, іс-әрекетін,
психологиялық даярлығы жүріс-тұрысын саналы түрде атқаруы, еріктік
қасиеттерінің қалыптасуы
III саты Бағыну мотивтері, белгілі бір дәрежедегі билікке
Мектептегі оқуға бағынуы, оның мотиві қоғамдық айқынырақ болуы,
психологиялық дайындығы мотивтерінің дамуына байланысты оның оқуға деген,
қоғамда түрлі қызметінің өнімді болуына әсер
етеді.
12 жылдық мектеп оқушысы психологиялық ерік-жігерімен ерекшеленеді.
Бұл деген мектепке дейінгі жастың өзінде, бала пайда болатын қиындықтарды
жеңу және өз әрекеттерін қойылған мақсатқа бағындырудың қажеттілігін
түсінеді. Бұл оның өзін-өзі саналы түрде бақылауына, ішкі және сыртқы
әрекеттерін және жалпы тәртібін басқаруына әкеледі. Бұл мектепке дейінгі
жастың өзіндік ерік пайда болады деген тұжырым жасауға мүмкіндік береді.
Әрине, мектеп жасына дейінгі балалардың еріктік қасиеттері өзіндік
ерекшеліктерімен өзгешеленеді: олар қасақана, импульсивті, ситуациялық
тілектер мен сезімдердің әсерімен пайда болатын әрекеттермен қатар жүреді.
12 жылдық білім берудегі бастауыш сынып оқушыларының психологиялық
даярлық ерекшеліктері мен қатар олардың жеке-бастық психологиялық дамуында
ескерген жөн[17].
1.3 12 жылдық орта білім беру жүйесіне көшу жағдайында 1 сыныптың оқу
жетістіктерін бағалаудың психологиялық ерекшеліктері
Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық жалпы орта білім беру
тұжырымдамасында: Қазақстан қоғамындағы өзекті мәселелердің бірі
өзгермелі әлеуметтік және экономикалық жағдайда өмір сүруге дайын ғана
емес, айналасындағы шынайы өмірге белсенді қатынасын байқатып, оны
жақсартуға ықпал ете алатын, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру
болып табылады. Осыған байланысты жеке тұлғаға қойылатын мынадай талаптар
алдыңғы орынға шығады: креативтілік, белсенділік, әлеуметтік жауапкершілік,
ой-өрісінің кеңдігі, танымдық әрекетке қызығушылығының сауаттылығы деп
айқын көрсетілген. Бүгінгі күннің өзекті мәселесі адам ресурстарын
арттырудың ұстанымдарын, шығармашылық ойлауды қалыптастырудың теориясын
басшылыққа ала отырып әлемдік бәсекелестікке лайықты жаңа тұлғаны субъект
ретінде тәрбиелеу болып отыр. Субъектілік ұғымының мазмұны оқытудың
жүйесіне жаңа көзқараспен қарауды талап етеді. Қазіргі даму кезеңі білім
беру жүйесінің алдына өсіп келе жатқан жеке тұлғаны субъект ретінде жан-
жақты дамыту мәселесін қойып отыр. Қазіргі оқушы:
• Дүниетаным қабілеті жоғары;
• Дарынды өнертапқыш;
• Ізденімпаз, талапты;
• өз алдына мақсат қоя білетін болуы керек.
Еліміз әлемдік өркениетке кіріккен тұста білім беру жүйесінде үлкен бет
бұрыс болғаны белгілі. жалпыға міндетті бастауы білім беру
жоғарғы деңгейге сандарының "Білім алушылардың оқу жетістіктерін
бағалау" білімінде оқушының оқу жетістігін бағалау жүйесіне ішкі жане
сыртқы бағалау енген. Сыртқы бағалау 4 сыныпты аяктағаннан кейін (аралық
мемлекеттік бағалау) өткізіледі. Ішкі бағалауга оқу нәтижесін бағалау мен
бақылаудың мынандай түрі енеді: 1) ағымдық бағалау; 2)аралық; 3) қорытынды.
Сонын негізінде білім сапасын жаңа деңгейге көтеру мақсатында Қазакстан
Республикасында Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы бойынша мектептегі білім беру жүйесінің 12
жылдыққа көшу мәселесінің енуі бейімді оқытудың мәселесін дамытуды көздеп
отыр[18].
ҚР Мемлекеттік жалпы міндетті білім беру стандарты (ҚР МЖБС 2003-2
008)
12 жылдық оқыту мерзімімен ҚР жалпы орта білім беру ұйымдарымың
нысанына, типіне, түріне қарамастан, оқушылардың міндетті дайындығының
төменгі шегін белгілейді.
Стандарт білім берудің базалық мазмұнының мақсаттары мен міндеттерінің
жиынтығын, білім алушылар мен тәрбиеленушілердің оқу жүктемесінің ең
жоғарғы көлемін, білім сапасын бағалаудың және білім беру салалары мен
жекелеген пәндерді оқытуды ұйымдастырудың негізгі қағидаларын, білім,
білік, дағды және қалыптасқан негізгі құзыреттіліктер түрінде күтілетін
білім беру нәтижелерін,білім сапасына мемлекеттік бақылау жасаудың тәртібІ
мен рәсімдерін анықтайды.
Осы стандартта білім беру үрдісін ұйымдастырудың төмендегідей тың жолдары
іске асырылады:
- мектеп бітірушінің калыптасқан негізгі құзыреттіліктері ретінде
күтілетін нәтижелер түрінде жалпы орта білім берудің басты мақсаттарын
кұру;
- үйретуде білім, білік және дағдыларды игертуден құзыреттіліктерді
қалыптастыруға, ал оқытуда оқу ақпаратын берумен оқушыларды күтілетін
нәтижелер жетістігімен қамтамассыз ететін оқу қызметін ұйымдастыруға
арналған акценттерді ығыстыру;
- жеке тұлғаның мектептегі білім берудің түрлі деңгейінде дамуының
бірізділігін көрсететін.
- оқытудан күтілетін нәтижелердің көп деңгейлі оның жеке үлгі ретінде
мемілекеттік жүйесін құру;
- кең ауқымды қызметтер тәсілдерінің, яғни құзыреттіліктердің даму
динамикасын бакылауға, сондай-ақ оқушының, мұғалімнің, мектептің, барлық
білім беру жүйесінің өзіндік дамуын реттеуге бағдарланған оқушының оқу
жетістіктерін бағалаудың жаңа жүйесін енгізу;
- жалпы орта білім беру құрылымы мен мазмұнының психофизиологиялық және
жасөсіпірім ерекшеліктеріне,мүмкіндіктері мен қабілеттеріне сәйкестігі[19].
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2008 жылғы 18
наурыздағы № 125 бұйрығымен бекітілген. Бастауыш, негізгі орта, жалпы орта
білімнің білім беретін оқу бағдарламаларын іске асыратын білім беру
ұйымдарындағы білім алушылардың үлгеріміне ағымдық бақылаудың оларды аралық
және қорытынды аттестаттаудың үлгі ережесінде Бірінші сыныптың бірінші
жарты жылдығында оқу материалдарын меңгеру жүйесіне баға қойылмайды, деп
жазылған.
"2005-2006 оқу жылы. 12 жылдық білім беру жағдайында бірінші эксперименттік
сыныбына қабылдау мен оқыту бойынша әдістемелік нұсқауда оқу әрекетін 5
балдық бағалау жүйесі, сондай-ақ басқа да бағалау шкаласы қолданылмайды.
Бірінші "эксперименталды сыныптың мұғалімі оқушыларды "жұлдызша", "қояндар"
т.б. белгілермен бағалауына болмайды. Осы оқу кезеңінде балалар
"Жарайсың!", "Ақылды!", "Сен өте қабілеттісің" деген сияқты сөздермен
ауызша мадақталады. Білім нәтижелерін бағалайтын негізгі көрсеткіш -
стандартың міндетті деңгейіне сәйкестік емес, жеке тұлғаның өсу деңгейі
болып саналады. Баға қоймай оқыту жағдайында әр оқушының жетістігін
өзгелермен салыстырмалы түрде емес; оның жеке тұлға ретінде өзін-өзі
бағалауына мүмкіндік жасау керек делінген.Бірақ мұғалімге баға қоймай
оқыту жағдайында оқу жетістігін бағалау әдістерін көрсетпеген. Сондықтан
жеке тұлғаның өсу деңгейінің динамикасы жасалынбаған.
Осындай бағасыз оқытуда қолданылатын өкілдердің бірі 10 баспалдақ. Оның
жоғары жағына мен бәрін білемін, менің қолымнан бәрі келеді, төменгі
жағына "мен ешнәрсені білмеймін қолымнан келмейді" деп жазылған. Оқушы
өзіне қажетті сатыны көрсетеді. Iс тәжірибесінде қолданған мұғалімдер
баланың өзін бағалауы мұғалімнің бағалауынан асып кетіп жататын
болғандықтан бұл тәсілде тиімсіз[20].
Кейбір мұғалімдер бала білсе "+" таңбасын, білмесе - таңбасын қою әдісін
пайдаланады. Қойылған таңбаларды санап соның пайызы бойынша баға қоюды
ұсынады.
1 сынып оқушысының оқу жетістігін бағасыз жүйемен оқытуды жақтаушылардың
"Баланың тұлғасын емес оның еңбегін бағалау керек" және С.Т.Щацкийдің
"Баланың тұлғасын емес орындаған жұмысын бағалау керек" т.б. идеяларды,
бағасыз оқыту жүйесіндегі көптеген әдістерді зерттей отырып оқушыны
төмендегі жолмен өзін-өзі бағалауын ұсынамыз:
Бұны білемін, ол қолымнан келеді.
Бұны аздап білемін, әлі үйренуім кажет.
Бұны мүлде білмеймін, білуім керек. Оқушы тапсырманы:
- егер білсе, толык орындаса торды бояйды;
- егер шала білсе, әлі үйренуі қажет болса торды жартылай бояды;
- егер мүлде білмесе, үйренуі қажет болса торды сызып кояды.
Оқушы өзін-өзі бағалағаннан кейін осы әдіспен мұғалім жанына өз бағасын
кояды.
Оқушы және мұғалімнің қойған бағалауы көрсеткіші "Оқу жетістігін өзін-өзі
бағалау" бетіне жазылады (1 кесте).
2-кесте. Оқу жетістігін өзін - өзі бағалау
Оқушы __ __Мектеп;__
Сынып: 1 _ _Мұғалім:__
Пәні Күні Өзін-өзі бағалау Мұғалімнің бағасы
Математика 12.02.09 □ □
Әліппе 12.02.09 □ □
Жазу үлгісі 13.02.09 □ □
Алматы облыстық мамандар кәсіби дамыту институттың ұйымдастырған курсында
бастауыш сыныптың мұғалімдері "Оқу жетістігін өзін-өзі бағалау" бетін
оқушының оқу жетістігінің динамикасы көрініп тұруы үшін әр пәнге жеке арнау
идеясын ұсынды[21].
Оқушының тұлғалық жетістігі бетіне жазылады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz