Ақмола облысы аумағына халықтарды депортациялау
Кіріспе
Зерттелген тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендікке жеткеннен кейінгі
уақытта, қазақ елінің жүріп өткен жолы мен тарихын жаңаша көзқарас
тұрғысынан жазу уақыттың қойған талабы болды. Отандық тарихтың өткен
кезеңдеріндегі шындығы бұрмаланып, ақиқаты айтылмай келген оқиғалары мен
құбылыстарын ой елегінен өткізуге деген қажеттілік туындады. Қазақстан
тарих ғылымының әр саласы бойынша шынайы зерттеулер жүргізіле бастады.
Осындай тарих ғылымының бір саласы саналатын тарихи демография бағытында
да, республика халқы жайында зерттеулер жүргізіліп, бірқатар еңбектер
жарық көрді. Республикамыздағы демографиялық ахуалдың астары өткен
кезеңдермен тығыз байланыста жатқандығы жайында нақты мғліметтер мен
тұжырымдамалар көпшілік назарына ұсыныла бастады. Тарихи демография
саласына одан әрі серпін бере түсу үшін ендігі жерде белгілі бір кезеңдер
аралығындағы халық санының динамикасындағы өзгерістерге, көші-қон
процестерінің ауқымына және олардың жекелеген аймақтардағы ерекшеліктеріне
баса назар аударған абзал. Сонымен қатар, бұл мәселелердің ғылыми
әдебиеттерде көрініс табу деңгейіне тарихнамалық талдау да жасау қажет.
Өйткені мұндай талдау тарихи процестердің негізгі желісін, оның елеулі
құбылыстарын ғылыми тұрғыда дұрыс көрсетуге және көкейкесті проблемаларын
белгілеп, зерделеу үшін тарихи таным тәжірибесін пайдалануға мүмкіндік
береді.
Тарихи демография саласындағы өзекті мәселелердің бірі – Кеңестік дәуірде
қазақ жеріндегі көші-қон процестері өзіндік ерекшеліктерімен дараланған,
ол биліктің жүзеге асырған саяси, әлеуметтік-экономикалық іс-шараларымен
тығыз байланыста жүрді. 1917 ж. Қазан төңкерісінен кейін орын алған азамат
соғысы, жер-су реформасы, күштеп ұжымдастыру, қуғын-сүргін, күштеп қоныс
аудару, Ұлы Отан соғысы кезіндегі мобилизация мен эвакуация, депортация,
соғыстан кейінгі демобилизация, халық шаруашылығын қалпына келтіру
жолындағы шаралар, күштеп қоныс аударғандарды кері қайтару, тың және
тыңайған жерлерді игеру секілді тағы басқа оқиғалар мен ахуалдар ішкі және
сыртқы көші-қон процестеріне тікелей ықпал етті. Өз кезегінде кеңестік
дәуірдегі көші-қон процестері Қазақстан халқының ұлттық құрамындағы ара
салмаққа күрделі өзгеріс ала келді. Міне, осы мәселе отандық тарих
ғылымында ұлттық мүдде тұрғысынан объективті тұрғыда зерттеуді қажет
ететіндігі ешқандай күмән туғызбайды.
Көші-қон процестері бұрын да зерттеушілердің назарына ілікпей қалған
жоқ. Бұл мәселе кеңес дәуірінде де, қазіргі кезде де және шетелдік
ғалымдар тарапынан да әрқилы бағаланып келді. Әрбір кезеңге тән тарихи
концепцияларды талдау және ғылыми еңбектердің деректік негізіне баға беру
отандық тарих ғылымының басты мақсаттарының біріне айналды. Бұл көші-қон
процестерінің тарихнамасын арнайы қарастырудың өзі ғылыми маңызға ие
екендігін аңғартады. Осының бәрі біздің зерттеуіміздің өзекті, әрі ғылыми
сұранысқа ие тақырыпқа арналғандығын байқатады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Тарихнамаға келетін болсақ, ол аса бай
емес. Ондаған жылдар бойы, Қазақстан тарихын құраушылар кейбір мәселелер
мен жайттарды үкіметке түсінікті болу үшін бұрмалап жазып келді. Мұрағат
құжаттарының нақты фактілерді жарыққа шығаратын негізіг бөлігі
зерттеушілер үшін қол жетімсіз болды немесе бұл құжаттарды мүлдем аса
құпия құжаттарға жатқызған болатын. Кеңес үкіметіне зардабын тигізетін
құжаттарға,неміс және поляк халықтарын Солтүстік Қазақстанға күшпен қоныс
аудару туралы мұрағат құжаттары да бар. 30-шы жылдардың басы мен 50-ші
жылдардың аяғында поляк және т.б. депортацияланған халықтар антисоветтік
элемент категориясын жатқызылды. Тек 90-шы жылдардың басында елдің
қоғамдық өмірінің өзгеруіне байланысты тарих ғылымында тарихнама қоры
кеңейтіле бастады. Мұрағат құжаттарды құпиясыз етуіне байланысты,
зерттеушілерге жаңа құжаттардың беттері ашыла бастады.
КСРО-ға депортацияланған халықтарды жазалау серіктестіктерінің тарихи
құбылыс ретінде зерттеу үшін көптеген ғылыми жобаларды, мақалалар мен
басылымдарды қарап, зерттеуге тура келді.
КСРО депортацияланған халықтардың тарихын зерттеуге ең бірінші болып
Некрыч А.М. Наказанные годы [2]
. бастады. Осы мәселені шешуге ат салысқан
Земсков В.Н. Спецпереселенцы (1930-1959жж.) [3] , Заключенные,
спецпоселенцы и высланные (статистико –георгафический аспект) [4]. 30-40-
шы жылдардағы депортация жайлы мұрағат құжаттарының негізінде жазылған
Н.Ф. Бугайдың И.Сталин – Л. Берия: надо их депортировать [5] атты
еңбегінде көп мол дерек алуға болады. Қазақстандық ғалымдардың арасынан
бұл өзекті мәселе жайлы жазған Алдажуманова К.С. Депортированные народы
– преступление тоталитарного режима [6] атты еңбегімен белгілі, Садықов
М.К. Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы [7], академик
Қозыбаев М.К. Историография Казахстана: уроки истории [8],
Принудительный труд в СССР [9]. Бұл еңбектедің барлығында депортация
бұл тоталитарлық жүйенің қылмысы ретінде баға береді.
Бүгінгі таңда депортацияланған халықтардың ішінен тарихнамасы жақсы
дамыған Қазақстанның корей халықтарының тарихы орын алып отыр. Қаралып
отырған мәселенің әр түрлі аспектілеріне өздерінің еңбектерін мына
авторлар арнады: Хва К.С. Очерки по истории советских корейцев [10],
Кан Г.В. История корейцев Казахстана [11], Ан Р.К. Социально
–экономическое развитие корейцев (1937-2003) [12] . Сонымен қатар аз да
болса неміс халқының Қазақстанға депортацияланған тарихы зерттелген. Олар
Булгарт Л.А. Немцы в Восточном Казахстане в 1941-1955 гг.: депортация и
жизнь в условиях спецпоселения [13], Айсфельд А. Депортация,
спецпоселения, трудовая армия [14]Бельгер Г. Манкуртизация: истоки и
последствия [15] еңбектерінде көрініс табады. 90-шы жылдардың ортасына
қарай мұрағат құжаттарының ашылуына байланысты Қазақстан Республикасының
Президентінің Мұрағаты Қазастанға неміс және поляк халықтарының
депортациялануы туралы екі жинақ басып шығарды. Қазақстан территориясына
халықтарды депортациялау мәселесіне байланысты әр түрлі ғылыми
конференциялардың, дөңгелек үстелдердің және семинарлардың құжаттары
үлкен қызығушылық танытып отыр. Жеке халықтардың тарихы, соның ішінде
Солтүстік Кавказ халықтарының тарихы, көбінесе ұлттық-мәдени
орталықтармен, қоғамдық үйірмелермен зерттеліп келсе де, осы кезге дейін
аса көлемді баспалар шығарылмаған. Ал Балтық жағасындағы, Батыс Украин
халықтары, Батыс Белоруссия және т.б. халықтар мүлдем зерттеушілердің
көздеріне ілікпей, зерттелмеген.
Мұрағат құжаттары арқылы Ақмола облысының Мемлекеттік мұрағатының
ақпарат пен құжаттарды қоодану бөлімінің бастығы О.Салахова О депортации
поляков в Казахстан в 1936 году [16] атты мақаласында мәселені қатаң
деректелген, егжей-тегжейлі зерттелді.
Атақты саясаткер, публицист ақын О. Дымовтың Мы, народ Казахстана...
атты еңбегі біздің елімізде нәтижелі түрде өткізілетін ұлттық саясат
тақырыптарына арналған. Сонымен қатар оның бұл жұмысы Қазақстан қоғамының
қазіргі полиэтникалық жағдайымен танысу және республикадағы
диапораларыдың тарихи-этнографиялық мәселелері туралы жазылған [17].
Хранить вечно атты кітапта Астана және Ақмола облысындағы саяси
репрессиялардың құрбандары туралы мәліметтер бар.
Халықтардың депортациясы жайлы құнды және нақты мәліметтер беретін
мұрағат құдаттары бағалы болып отыр.
Сонымен, бұл мәселенің өзектілігіне, теория жағынан және тәжірибелік
құндылығына қарамастан, Қазақстан территориясына халықтардың
депортациялану мәселесі Ұлы Отан соғысы жылдарында да және қазіргі кезге
дейін республика және оның аудандары көлемінде құрамды және объективті
түрде зерттелмегені айдан анық. Көбінесе, депортацияланған халықтардың
Қазақстан территориясына қоныстануы, олардың құқытары, жұмысқы тұрулары
мен жұмыс істеулері, күшпен қоныс аударудың оларға тигізген зардаптары
сияқты мәслелер өте аз зерттелген.
Зерттеудің мақсаты: Ақмола облысы аумағына халықтарды депортациялау
тақырыбын кешенді түрде зерттеу.
Бұл мақсат келесі міндеттерді белгілейді:
- XX ғасырдың 30-50- жылдардағы репрессиялық саясаттың тарихи себептерін
зерттеу арқылы анықтау;
- Қазақстанға халықтарды депортациялаудың мәселесіне тарихнамалық
сипаттама беру;
- Зерттеліп отырған мәселенің тарихнамалық базасын көрсету;
- Депортацияның себептерін, сипаттамасын және маңызын зерттеу;
- Ақмола облысы терриотриясына халықтардың депортациясы қалай өтті, әр
халықтың санын белгілеу және республика бойынша олардың кешенді
құрамын зерттеу;
- Депортацияланған халықтардың әлеуметтік-экономикалық, мәдени және
шаруашылық бейімделулерін саралау;
- Депортацияланған халықтың құқықтық жағдайларын қарау;
- Депортацияланған халықты жұмысқа салу мөлшерін анықтау;
- Депортацияланған халықтардың құқықтары қалай шектелді және оларды
ақтау үрдісі өқалай жүргізілгендігін анықтау;
- Ақтау үрдісі жүрген кезде, депортацияланған залықтың жетістіктері мен
еңбектері жайлы, тірі қалған адамдардың ой-толғауларын көрсету;
- Күшпен қоныс аударудың оларға тигізген зардабы мен жалпы қазақстандық
қоғамға тигізген зардаптары жайлы мәліметтерді келтіру.
Хронологиялық ауқымы – XX ғасырдың 20-50 –ші жылдарын қамтиды (оның
ішінде 20-шы жылдары биліктің тоталитарлық жүйесі бекітіледі, ал жоғарғы
беті (50-ші жылдар) – хрущев билеген кезде депортацияланған халықтың
жағдайы өзгерген кезең).
Территориялық ауқымы – жұмыста көбінесе Қазақстанның солтүстік аудандары:
Көкшетау, Астана қалалары.
Зерттеудің әдістері: мәселені зерттеу барысында тарихилық, ғылыми әділдік
пен тұтастық принциптері қолданылды. Тарихи танымның жан-жақты әдісіне
сүйене отырып, бар мәліметті Қазақстан территориясына депортацияланған
халықтардың өмірінің оларға деген мемлекеттің саясатын хронологиялық жүйеге
сәйкес жасауға тырыстым. Бұл мәселені зерттеудің объективті өлшемі тарихи
фактілер мен тарихи деректердің негізінде жатыр. Дипломдық жұмыста тарих
ғылымының жалпы қағидаларын ұстандым, сонымен қатар зерттеліп отырған
мәселенің мазмұнын ашуға көмектесетін статистикалық және түсіндірмелі
әдістер қолданылды.
Ғылыми жаңалығы.
Дипломдық жұмыстың нәтижесінің қолдану саласы:Дипломдық жұмыстың
қорытындыларын 1926-1959 жылдар аралығындағы тарихи кезеңнің демографиялық
дамуы мен тарихнамасына арналған жоғары оқу орындағы курстарда оқуда
пайдалануға болады. Бүгінгі таңдағы еліміздегі көші-қон мәселелеріне
қатысты саясатты белгілеуге де дипломдық жұмыстың материалдары өзіндік игі
ықпалын тигізе алады.
1. 1936-1956 жылдардағы халықтың қазақстанға күшпен қоныс аударылуы
1. Ұлттық саясат, сталинизм дәуіріндегі миграциялық және
этнодемографиялық үрдістер.
Жалпы әлемдік тарих ғылымдағы секілді Қазақстандық тарих ғылымында да
көші-қон мәселесі классикалық теорияның прагматикалық ұғымдарының таза
пәндік шекаралық шеңберінде зерттелуде. Қазақстандық ғалымдар тарихи
демографияның барлық мәселелері секілді 20 ғасырдағы өзгерістер әкелген
көші-қондық үрдістерді жан-жақтылық және гуманистік таным бағытында жүйелі,
объективті түрде нақты мәнін ашу бағытында зерттеуде.
Қазақстандағы көші-қон қозғалысы мен отарлау саясатына ашық та батыл
көзқарастарын білдіргендер қазақ ұлтының зиялылары болды. Мәселен, Мұстафа
Шоқайдың пікірінше, Қазақстанды кеңестік отарлау шаруашылық өмірді
ұйымдастырудың бір жақтылық және шикізаттық ұстанымын қалыптастыру арқылы,
Ресейге барынша тәуелді ету бағытынан бастау алады. Мұстафа Шоқайдың
кеңестік жер саясатының Құлаған патшалық ескі саясатын еске түсіреді деп
сынағаны белгілі. Түркістанда Орыс пролетариатының диктатурасы орнады дей
келе, жаңа формадағы ұлт саясаты орыс өкіметінің пайдасына қызмет етуде
деген тұжырымға келді. Демек, М. Шоқайұлы отаршылдық саясатты сезе де көре
білген ұлт зиялысы ретінде күрес жүргізген. Осы жолда ойларын, пікірлерін
ашық айтты. Бірақ оның сын-пікірлері кеңестік билікке ұнамады. Соның
нәтижесінде ұлт зиялысы қуғындалды.
Қазақстан халқы үшін күрес жүргізген қазақ зиялыларының бірі
С.Сәдуақасұлы партия басшыларының жүргізіп отырған солақай саясатына қарсы
наразылығын білдіріп, орынды сынға алды. Оның ұлттық мәселеге байланысты
жарық көрген Большевик журналындағы О национальностях и националах атты
мақаласы болды. Автор өз еңбегінде Қазақстандағы айтыс-тартыс жағдайларының
себептерін дәлелдеуге тырысқан.
Кеңестік кезеңде халықтың хал-ахуалына назар аударып, ол үшін күрес
жүргізген қазақ зиялыларының бірі М. Есболұлы Түркістан өлкесінің
материалдары бойынша жер мәселесінің ушығуын сырттан ағылған көші-қоншылар
санының артуымен тікелей байланыстырады. Автор нақты деректерге сүйене
отырып, Түркістанды отарлау барысында көші-қон қозғалысына тартылған өзге
жұрт өкілдерінің саны арта түскенін атайды. Келімсек атанған көші-
қоншылардың барлық жері жергілікті халықтардың жерінен 15 есе артық
екендігін дәлелдейді. Зерттеуші бір кездері Ресей империясынан кейінгі
кеңестік қызыл империя жалғастырған орыс отаршылдарының орыс көші-
қоншыларының санын арттыру арқылы жүзеге асыруға талпынғандығын да
зерделейді.
1926 жылы Т. Шонанұлының Қазақ жер мәселесі тарихы деген еңбегінде
аграрлық көші-қон патша өкіметінің отаршылдық саясатымен тығыз байланыста
қарастырылып, қазақ жеріне қоныс аударылған келімсектерге көңіл аударған.
Қоныс аудару саясатының нғтижесінде, Т. Шонанұлының пікірінше, Қазақ
жерлері отар аймаққа айналдырылып, қазақтар жерсіз қаңғырып өз
атамекендерінен көше бастаған, қазақтардың өзі де көші-қон процестерінің
иіріміне амалсыздан енгендігіне алғаш көңіл бөлді, қазақтар арасында сыртқа
көшу және ішкі көші-қон процестерінің үдей түсуін отаршылдық саясатпен
байланыстыра отырып: Қазақты жерден қуып, қазақты переселенге айналдыру –
отаршылдар жұмысының бірінші жемісі. Қазақтың отырған жерін жұрдай қылып
талап, қазақты атамекенінен айдап, қолайсыз жерге ықтырып тастау –
отаршылдар жұмысының екінші жемісі, - деп жазып, мәселені дәл басып
көрсетті.
М. Тынышпаев Жетісу облысындағы қоныс аударушылардың тым көптігіне
назар аударып, келімсектердің келуіне байланысты әлеуметтік-экономикалық
жағдайдың күрт төмендеуін ашып айтады. Аймақтағы шаруашылық құлдырап,
құнарлы жерлер тартылып алынған соң, егіс-жайылым көлемі қысқартылып, халқы
кедейленіп, адам танымастай өзгерген, - деп жазды.
Үкімет тапсырмасын орындап, Қазақстанның демографиялық жағдайын
зерттегендер де болды. Мәселен, А. Донич өз еңбегінде 1926 ж. халық
санағының материалдарын талдап, 1928 ж. дейінгі кезеңдегі халық санының өсу
динамикасына назар аударды. Оның мәліметтеріне қарағанда, 1928 ж. күзіне
дейін республика тұрғындары 6 миллион 507 адамды құраған, 3717094 адамы
(51,1%) қазақтар, 1280000 адамы (19,7%) орыстар, 860978 адамы (13,2%)
украиндар, 648923 адамы (10%) басқа ұлт өкілдері болған. Республика халқы
санының тым аз өсіп, төменгі үлеске ие болуын автор механикалық өсіммен
орынды байланыстырғанымен, табиғи өсімнің әсерін ашып бере алмаған.
Республикадағы 1924-1927 жж. ауыл тұрғындарының табиғи өсіміндегі
ерекшеліктерін Н.Д. Трублаевич қарастырды. Ауыл тұрғындарының табиғи өсімі
1927 ж. 27,6 промильге ие болғандығын айқындап, оның ұлттар арасындағы
ерекшелігіне тоқталды. Автордың көрсетуінше, осы жылдары табиғи өсім орта
есеппен қазақтарда – 20,6 промиль, ұйғыр, дүнген және өзбектерде – 22,3, ал
орыстарда – 30,6 промиль болған. 1920-жж. республика тұрғындары ішінде
орыстардың табиғи өсімі жоғары болған. Бірақ, автор ұлттар арасындағы
табиғи өсімнің әркелкі көрсеткішке ие болу себептерін түсіндірмей, тек
мәліметтер келтірумен шектелген. Демек, кеңестік өкімет жағдайында ашық
жазу көпшілігіне мүмкін болмады.
Қазақстан халқы, оның ұлттық құрамы мен орналасуы мғселелері Т. Рысқұловтың
1927 ж. жарық көрген Қазақстан атты еңбегінде және М.О. Әуезовтың 1930
жылы шыққан Қазақстандағы ұлттар деген кітабында көрініс тапқан.
Ә. Ғали өз зерттеуінде 1926 ж. халық санағына дейінгі сыртқы және
ішкі көші-қон процестерінің ауқымын қарастырған. Оның көрсетуінше, 1926 ж.
дейінгі аралықта 800 мыңнан астам адам республикаға келіп қоныстанған деген
мәлімет келтірген.
Н.Ф. Базанованың еңбегінде көші-қондық процестер кеңес өкіметінің
қоныс аудару саясатымен тығыз байланысты қарастырылып, көші-қонның
Қазақстан халқы саны мен ұлттық құрамындағы өзгерістерге әсері талданған.
Автордың көрсетуінше, 1929 жылы Қазақ АКСР қоныс аудару басқармасы
құрылғанға дейін, сырттан республикаға көші-қоншылардың ағылып келуі
нәтижесінде ауыл тұрғындары 1920 жылдан бері қарай 26,4%-ға өскен.
Қазақстандағы ұжымдастыру науқаны мәселесін қарастырған Т. Омарбековтың
зерттеуінде зұлмат ашаршылық кезеңі қазақ тарихында үлкен демографиялық
апатқа әкелгендігі баяндалады. Зерттеушінің қарастыруынша, 1930-1933
жылдары негізінен қазақтардан тұратын ауыл халқының 3 миллион 379, 5 мың
адамға кемігендігін атайды. Мұның 1 миллионнан астамы босқындар, - дейді.
Зерттеуші ғалым Т. Омарбеков осы мәселеге байланысты М. Тәтімов пен сонау
1930-жж. Қазақстанның халық шаруашылығы есебі басқармасын басқарған К.
Саматовтың есептеулері бір жерден шығып, 1930 ж. Қазақстанда ең кемі 4
миллион 170 мың қазақ өмір сүргендігін дәлелдеді, - дейді. Автордың
пікірінше, осы көрсетілген санның тең жартысы қырылған. Өйткені,
босқындардың тірі қалғандары (Қазақстанның ішіндегі 300 000 дай адам)
республикаға қайта оралған тағы 200 мыңдай адам, онан соң көрші
республикалардан және шет елдерден атамекендеріне қайтпай қалған 400 мыңдай
адамды шығарғанда, бәрібір 2 миллион 300 мыңнан астам адам жетіспейді, -
деген мәлімет келтіреді. Автордың қарастыруынша, 1932 ж. Қазақстан байырғы
халқының 64 пайызынан айырылған. 1930 ж. Қазақстан халқының саны 5,9
миллион адамнан 1933 ж. 2,5 миллионға дейін азайған. Осы алапат ашаршылық
жылдары Қазақстан шекарасынан шығып, босқыншылыққа ұшыраған шаруалар саны –
1 миллион 31 мың. Олардың 165 мыңы бұрынғы Кеңестер Одағының шекарасынан
шығып, Қытайға, Моңғолияға, Ауғанстанға, Иранға, Түркияға өтіп кеткен.
Сөйтіп, туған жеріне қайта орала алмаған. Ал көрші республикаларға, Ресейге
қоныс аударып, орнығып қалғандар саны – 450 мыңдай, - деген мәліметтер
көрсетті.
Кеңес Одағының зұлматты жылдарының тарихын зерттеген ғалымдардың бірі
ресейлік В.Н. Земсков. Автор өз зерттеулерінде 1930-1931-жж. Қазақстанға
Еділдің төменгі жағалауынан – 18092 жанұя, Еділдің орта тұсынан – 11477,
Орталық аудандардан – 10544, Нижгород өлкесінен – 50, Кавказдан – 870 жанұя
қоныс аударылған, - деген мғліметтер келтіреді. Қазақстанның өзінде
қоныстандырылғандар мен шашыратып орналастырылған жанұялар саны – 6765,
барлығы – 50929 жанұя келген.
Кеңестер Одағындағы, сондай-ақ, Қазақстандағы көші-қондық процестерде
орын алған ерекшеліктер батыс зерттеушілері тарапынан қарастырылып, бұл
мәселе нақты бағаға ие болды. Зерттеушілер А.Р. Льюис, Н.Р. Роулэндтің
көрсетуінше, Қазақстандағы аграрлық отарлау саясатының салдарынан қазақтар
отырықшылыққа көшіп, аштыққа ұшырады. 1926 ж. халық саны 4 миллион
шамасында болса, 1939 ж. дейін 3 миллионға дейін қысқарған. С.Г. Уиткрофтт
Одақ көлемінде 1930-1933 жж. болған ашаршылық, демографиялық апат қолдан
жасалды деген пікір білдіреді. Ал, американдық тарихшы Р. Конквест қазақтар
арасындағы адам шығыны жайында өз зерттеуінде былай деп жазды: 1926 жылғы
санақ бойынша Кеңестер Одағында 3963300, 1939 жылғы санақ бойынша 3100900
қазақ болды. Сонда халықтың табиғи өсімін ескерсек, ашаршылықтан, түрлі
қуғын – сүргіннен қазақтар 1,5 милион адамдарын жоғалтқан. 1930 жылы халық
саны 4 миллион шамасында болды десек және дүниеге келмеген нәрестелерді,
Қытайға ауғандарды есептен шығарып тастағанның өзінде аштықтан өлгендердің
саны 1миллионнан кем түспейді.
Аты шулы Сынамалы эксперимент атты саясат 1935 жылы бастау алды.
Соғысқа дайындалып жатып жапондық басқарушылар шекаралық кореялық
әскерлерге сенімсіздікпен қарап қала ішіне аударып жібереді. Бұған жауап
ретінде Кеңес үкіметі оларды (корей әскерлерін) қаланың түпкір-түпкіріне
орналастырады. Мұндағы көзделген басты мақсат: корей халық өкілдерінің
жапон әскерінің барлаушы қызметін атқаруға мүмкіндік туғызу. Тәжірибе іске
асты. Әлемдік жұртшылық келесі соғысқа дайындық іс-шараларымен осы уақиғаға
көңіл бөлген жоқ. Сондықтан да халықаралық шу туғызған жоқ. Ел ішінде ірі
репрессиялар жүріп жатқандықтан араша түсетін ешкім болған жоқ. Қоныс
аударушыларды 1935 жылы қатал тағдыр өз сынына алды. Олар жеке-жеке, бөлек
жанұяларымен интернационалдық ортаға түсіп, оларға сіңісіп, өз
мәдениеттерін, тұрмыс хал-ахуалдарын жоғалтты. Бұлардың кейбіреулері
Қазақстан жеріне қоныс аударды. Бүгінгі күні қазақстандық корейлықтар
өздерінің тарихи отанымен тығыз қарым-қатынаста. Оларға мәдени-ұлттық
орталықтар, қоғамдық ұйымдар құрылған. Өздерінің кәсіби театрлары да бар.
Педагогикалық институттарда корей мектептерінде білім беретін педагог
мамандарды дайындау қолға алынған. Корей халқының қоныстанған ауқымды жері
Қызыл-Орда облысы. Бұл қалада мектептерінде корей сыныптары, техникумдарда
топтар, жоғарғы оқу орындарында да мамандықтар ашылған. Тіпті жергілікті
радио да істеген.
1937 жыл кеңес дәуірінің тарихында көлемді террор және көптеген
репрессияларға толы жыл ретінде сақталған. Жер шарының миллиондаған халқы
ауыр кезең өткерген. Сонымен қатар аталған жыл өткен КСРО-да өмір сүрген
корей халқы үшін ең ауыр кезең болып есте сақталған. Ертеде КСРО халқын
күшпен қоныс аудару тақырыбы ғылыми тұрғыдан зерттеліп қарастырылуға тыйым
салынған-ды. Алайда, қоныс аудару тақырыбы совет ғалымдарымен зерттелген,
әрине, тек басқа елдерге байланысты. Күшпен қоныс аудару ұғымына біржақты
мағына ғана берілген: латын тілінен аударғанда deportatio- қуылу, жер
аудару, яғни қылмыстық іс немесе жазалау барысында мемлекеттен қуылу.
Вебстердің американдық энциклопедиясында депортация ұғымына мынадай
түсініктеме берілген. Салыстырып көрелік: 1) ұнамсыз, жағымсыз адамдарды
елден қуып жіберу; 2) үкіметтің арнайы жарлығымен (шет елден келген
адамдарды) елден кетуге мәжбүрлеу; 3) елден жағымсыз шетелдіктерді қуу.
[10]
Мейердің неміс әмбебап
сөздігінде (лексиконында) басқа дефиниция берілген – адамдардың алшақ
облыстарға саяси қарсыластарды жою мақсатында қоныс аудару. Депортация
ұғымының нақты анықтамасы не мағынасы әлі де зерттеуді қажет ететін ғылыми
термин. Ол арнайы теориялық талқылауды қажет етеді. Шығыс жақтағы корей
халқы Кеңес Одағының күшпен қоныс аударған алғашқы халқы болған. Олардан
кейін мыңдаған басқа да ұлт өкілдері қоныс аударған: неміс, қырым
татарлары, поляктар, шешендер және т.б. Күшпен қоныс аудару тек корей
халқына ғана көрсеткен зорлық емес болатын. Осыдан заңды сұрақ туындайды:
30-40 –шы жылдардағы көптеген адамдарды күшпен қоныс аударудың басты
себептері қандай болды? [11].Сонымен қатар 1937 жылы корей халқын күшпен
қоныс аударуда жасалған ерекшеліктері мен байланысы неде? Сұрақ: Неге
корей халқын күшпен көшірген? Олар көптеген жылдар бойы тоталитарлық
тәртіпке бағынып келген, кейін әкімшілік-командалық жүйесіне қараған,
кеңестік корей халқына тыныштық бермеді. Алғашқы болып тыйым салынған
тақырыпты қозғағандар шетелдік ғалымдар болған: американдық У. Коларз, Дж.
Стефан, жапондық Х. Вада, Х. Кимура, корейлықтар Хен Гю Хван, Ко Сон Му
және басқалар. Соңғы он жылда Ресей, Қазақстан және Өзбекстанда ондаған
ғылыми жұмыстар және газет-журнал баспалары пайда болды. Онда да корей
халқының күшпен қоныс аудару мәселесі және құпия құжаттарының жарық көрген
жиынтығы тілге тиек етілген. Оларды жазған авторлар тарихшы, пәлсапашы,
заңгерлер, жазушылар және тілшілер болған: В.Ф. Ли, Ким Ен Ун, Б.Д. Пак,
М.Н. Пак, Г.А. Югай, С. Ким, Н.Ф. Бугай, А.О. Ли (Ресей); Г.Н. Ким, Г.В.
Кан, Д.М. Мен, Г.Б. Хан, В.А. Тен, Б. Ким, С.М. Хан, В.С. Хан, В. Тэн
(Өзбекстан) және т.б. Атақты зерттеуші Н.Ф. Бугай ведомстволарға қарасты
құжаттарды зерттеу барысында күшпен қоныс аудару үрдісін басқарған
себептерді бес топқа ажыратып бөлген. Корейлықтар басқа да ұлт өкілдерімен
(неміс, құрттар, түріктер, гректер) екінші топқа кірген. Олар алдын ала
сақтану себептерімен қоныс аударған-мыс. Н. Бугайдың корейлықтарды күшпен
қоныс аударудың себебін алдын алу, сақтандыру шаралары деген тұжырымымен
келісе алмаймыз. Тарихта мәлім болғандай, корейлықтарды қоныс аудару
мәселесінің өз шежіресі, тарихы бар. 20-шы жылдардың аяғы мен 30-шы
жылдардың басында кеңес басшылары корейлықтарды Приморьск облысы
шекарасынан Хабаровскінің алшақ аудандарына көшулерін жоспарлап қойған
болатын. [5]
Сталин және оған бағынышты жандардың басшылығымен, мемлекеттік
аппараттарының қолдауымен, үгіт, насихаттау арқылы елде социолизм құрыла
бастады. Оның басты принципі мақсат барлығын да ақтайды; экономикалық
және әскери державалар құрылды; Адам қоғамында жаңа түр, болмыс қалыптаса
бастады – кеңес халқы және адамның жаңа түрі – homo soveticus
(советомен).
Баршаға мәлім сталиндік тезис (социализм құруда пайда болған
жетістіктер) ел ішінде және сыртта да көлемді әрі қасіретті террор
дәуірінің ашылуына себепші болды. Ел ішінде талас-тартыс күшейе түсті.
Жаудың жеккөрінішті бейнесі күн сайын, әр кез сайын қоғамдық және жеке
адамның санасын күнбе-күн жаулай берді. Дұшпан ретінде жеке адамдар емес,
әлеуметтік топтар мен класстар ғана емес, сонымен қатар бүтін бір елдің
ұлттары да болатын. Осыдан келесідей логикалық тұжырым жасауға болады:
террор және халыққа қарсы аяусыз күрестің қажеттілігі туындайды, әрине,
социализмге, отанына, басшысына қарсы.
Үшінші мың жылдыққа аяқ баса отырып, бастан кешкен тарихымызды жан-
жақты, саналы түрде қарастыруымыз қажет, яғни қарастырмау мүмкін емес.
Тарихымызға көз шалмай, болашағымыздың қандай боларын болжап айту қиын.
Яғни тарихсыз келешегіміз жоқ. Сондықтан да халықтың тарихи тұлғасын
қалыптастыру, өз тағдырын саналы түрде сараптау тәуелсіз мемлекет құрудың
негізгі элементтері болып табылады. Бүгінгі күні халқымыздың өткен тарихы
қаншалықты бұрмаланып, жалған жазылғанын түсінеміз. Бұл қоғамдық сананың
көкейкесті мистификациясының негізгі әдісі болды. Адамдарды алдап-арбау
арқылы әлеуметтік ақиқатқа жетудің жалғыз жолы болғандай, алдап-арбаудың
шегі болмады. Осылайша өз мақсаттарына қайтсек те жетеміз деген адамдық
ниет жатқан. Кеңестік тарих ғылымы партияның қол астында жұмыс істеген. Ол
дүниежүзілік тарихты тұрақты және әлеуметтік, коммунистикалық қоғамдар
құруға ұмтылуды құптау деп қарастырған. Бұл жағдайда алдымызда тарихымыздың
басқа ащы шындыққа толы беттерін ашуға тура келеді. Біздің тарихымыздың
шынайы бейнесі жарқын әрі асқақ, сонымен қатар жеңіліс пен қайғы-қасіретке
толы екені ащы болса да шындық. Қалай болғанның өзінде де өткен тарихымызды
білу біздің парызымыз. Халқымыздың тарихымызда өз орындарын табу жолындағы
еңбектерін ретроспективті көзқараспен көру үшін білуіміз қажет. Біз
ештеңеден пайда болған емеспіз (Ex nihilo nihil), біз тер төгіп адал
еңбегімен, ұшқыр ой санасымен өз елі, жері үшін күрескен жандардың
ұрпағымыз. Алдыңғы ұрпаққа мұра етіп қалдырған елдің қырандарымыз.
Тарихымыздың асқақ кездері жандарымызға күш-қуат берсе, жасалған қателіктер
мен жеңілістер келешекте оларды болдырмауға үйретеді [11].
Өткеннің ауыр мұрасы сталиндік басшылықтың революция, партия және
халықтың атынан жасалған жалпы репрессиялар мен заңсыздық, заңға қайшы
әрекеттер болып табылады. 20-шы жылдардың орта шенінен бастау алған
отандастырымыздың ар-намысы мен өміріне зорлық-зомбылық жасау бірнеше он
жылдықтарға аса қаталдықпен жалғасып келген. Мыңдаған адамдар моральдық
және физикалық азапталып, көбінің өмірі қыршыннан қиылды. Олардың
отбасылары мен жақындарының өмірлері азапқа толы болды. Массалық
репрессиялар көбінесе сотсыз, яғни өздері құрған ерекше жиналыстар,
коллегиялар, үштік, екілік атты жиындарда өз үкімдерін шығарып
отырған. Алайда сотта да заңды белден басып соттың қарапайым нормалары
бұзылып отырған.
1936 жылы КСРО-да қабылданған Конституцияда құқықтық мемлекеттің
қағидалары ұсталған емес. Мұны кездейсоқ оқиға деп санауға бола ма? Мүмкін
емес. Мемлекеттің Негізгі заңында жеке тұлғаның құқықтарын және ұлттық
құндылықтарды қорғайтын ережелердің болмауы өздігінен әрекет етуге, заң
бұзушылыққа әкеліп отырған. Сол жылдардағы сталиншілдік массалық
репрессиялар саясатымен сипатталады. Ол ұлттық және буржуазиялық
ұлтшылдыққа, троцкизмге қарсы күрестің қажеті екенімен жабынған.
Репрессиялар партиялық және мемлекеттік қызметкерлерге бағытталды. Поволж,
Қазақстан, Солтүстік Кавказ халқының барлық шығармашылық зиялылар қауымы
физикалық тұрғыда жапа шекті [27].
Ұлттық саясаттың негізгі принциптерін қатаң бұзушылық ретінде 30-шы
жылдардың аяғы мен 40-шы жылдардың басында Прибалтика, Белоруссия және
Украина республикаларынан күшпен қоныс аудару болды. Ұлы Отан Соғысы
жылдарында сатқындық жасаған адамдар үшін сталиндік концепция бойынша
тұтастай топтарды айыптауды жөн көрген. Нақты сатқындарды (бар болған
жағдайда) жазаға тартудың орнына Сталиннің үкімі бойынша мемлекетті ұлтынан
айырып, Поволжь аумағының немістері, қрым татарлары, шешендер, енғұштар,
балғарлар, қарачаевтар елден қуылды. Зорлықпен қоныс аударғандар қатарына
тувинттар, гректер, болгарлар, месхетин-түріктер, хемшидтер, құрттар,
армяндар (Ахалкалаки, Ахалцик аудандарынан) жатқан.
20-50 жылдар аралығы бойы сталин-бериев әкімшілігі тарапынан қыспаққа
алынған абхаз халқына да көшіру қаупі төніп тұрды.
Ұлы Отан Соғысы аяқталды. Кеңес халқы үлкен шығынға ұшырады:
материалдық жағынан да, адам санынан да. Алайда ол тарихта есте қаларлық
ұлы жеңіске жетті. Енді, міне, көптен күткен ұлттық бейбітшілік орнайтын
кез де келіп жеткен сияқты. Оның орнына 1948 жылы ленинградтық іске
байланысты эстондық зияткерлер қауымының басым бөлігі репрессияға ұшырады.
Осы кезде дәл осы қасіретті Прибалтика халқы, Молдавия, Батыс Украина және
Батыс Белоруссия халқы қайталады. Осы кезеңде космополитизммен күреске
жасампаздыққа жағдай жасалды. Ол шетелдік образдардан отандық ғылым мен
мәдениеттің артықшылығы, ерекшелігі үгіттелді; аты шулы, әйгілі дәрігерлер
ісі қолдан жасалды, яғни жалған қағаздар жазылды; олардың барлығы
антисемистикалық бағытқа ие болды. Сонымен қатар ақырындап, бірте-бірте
орталықтың рөлі ұдая түсті, мәселен, республикалық наркоматтардың
(министрліктердің) бірқатары республикалық бірлестіктерге (ішкі істер,
сауда-саттық және т.б.) айналды.
Сталин билік еткен жылдары және тоқырау кезеңінде ұлтық саясаттың
деформация үрдісі теориялық-заңды негізге сай өтіп отырған. Жекешелеп
алғанда ұлттық қарым-қатынастардың теория мен тәжірибесіне үлкен кесірін
тигізген ұлттық мәселелерді шешудегі тезис. Ол істің мән-жайына, байыбына
бармай, шала және белсенді түрде үгіттеліп отырған. Нақты фактілерді
талдаудың орнына, ғалымдардың әділетті көзқарастары бойынша, керісінше
схоластика үгіттелді, догматизм ұлттардың түр-түсі және олардың жақындалуы
насихатталды. Ұлттық саясат, орталық та да, республикаларда да сынға
алынбады. Жылдар бойына көптеген жағымсыз үрдістер саны көбейіп жинала
берді. Мәселен, одақтас республикалардың және автономиялардың құқықтарына
шек қою, олардың экономикалық және саяси тұрғыдан өздігінен әрекет етуіне
шек қою. Көптеген мәселелер шешімдерін таба алмай тығырыққа тірелді:
тілдердің дамуы, мәдениет, тарихи ескерткіштердің сақталуы, табиғатты
қорғау және т.б. олардың қадірі болмады [28].
Сталин социалистік және социалист емес (несоциалистік) ұлттар жөнінде
ілімді (оқу) шығарды. Репрессияға ұшыраған барлық халық ұлттың тізімінен
шығарылып тасталды. Олар туралы кітаптарда жазуға, жеке ақпарат
құралдарынан айтылуға қатаң тыйым салынды. Күшпен қоныс аударған халықты
Кеңес Одағының картасынан сызылып тасталған. Оларға соңында өлімге әкеліп
тірелетін адам шошитын жағдайлар (физикалық, моральдық) алдын-ала
жоспарланып қойған. Соңында мұндай халық түбірімен жойылып отырған. Оларға
туған ана тілдерінде сөйлеуге тыйым салынған. Ал жазу, хат алмасу қарым-
қатынастан мүлде шығарылып тасталған. Төлқұжат алған балаларға қоқан-лоққы
көрсету арқылы өз ұлттарын өзгертуге мәжбүрлеген. Мұндағы басты міндет –
бұл халықтарды басқа көпшіліктің арасына сіңістіріп араластырып жіберу.
Кезекті халықтарды тізімге тіркеу қанағаттанарлық нәтижелер бере бастады:
керексіз халықтың саны едәуір азайды. Репрессияға ұшыраған халықтың санағы
тіркелген статистика саны бойынша шындыққа мүлде жанаспады. Ол мемлекеттік
және саяси көзқарастарымен салыстырғанда едәуір төмен еді. Репрессияға
ұшырағандар 1957 жылдан бастап спецрежимде өмір сүрген, олар спецконтингент
және арнайы қоныстанғандар деп аталған. Олар физикалық өте ауыр қара
жұмысқа жегілген. Олардан еңбек армиялары құрылған. Олардың өмір сүрулеріне
ешқандай жағдай жасалмаған, ең төменгі әрі жиіркенішті кезеңде,
адамтұрғысыз болған. Тіпті қатал концлагерлердің өздері бұлардың қатарында
жағдайлары жақсы болған. Бұлар-еңбекке жарамды ержеткен ер кісілер мен
әйелдер. Асыраушысыз қалған балалар мен қарттар аштықтан көз жұмған. Бірақ
жалпы орта білім беру туралы хабар берілгеніне қарамастан,
спецконтенгенттегі балалардың білім алуына ешкім көңіл бөлмеген. Ал оқып,
білім алған балалар мектептерде ұстаз бен оқушылар тарапынан үнемі
дискриминацияға ұшыраған. Мұндай балалардың мектеп бітіріп білімге қолын
тигізу қиынға соғатын. Дегенмен де ішкі талап тартысына, ынтасына, жігеріне
сүйене отырып немесе жылы қабақ танытқан адамдарға кездесудің арқасында бұл
арман орындалатын [15].
Соғыс аяқталған жылдары арнайы қоныс аударушылар – еңбекармеицтар
ұмтылды, оларға құқықсыздық, әділетсіздік танытты. Оларды қасақана ешкім
елемеді, көз қырын да тастамады. Жеңіс күні немесе басқа да мерекелерде
тек Ұлы Отан Соғысының ардагерлеріне ғана тиесілі сый-құрмет көрсетілді.
Көптеген ордендермен, медальдармен марапатталған олар президиумдарда
кеуделерін керіп отыратын болса, намысы тапталған, еңсесі төмен түскен
еңбек армеицтары қара жұмысты атқарғанына қарамастан, ешбір медальсіз бір
бұрышта тығылып, тағдыр талқысында дүниеден өткен достарын еске алып, өз
өміріне лағнет айтып көз жастарын бұлаулаумен өткізді. Олардың жеңіске
қосқан үлкен, зор еңбектерін, үлестерін санамаса да, еске алмады. Осы
қылықтары үшін қоғамның алдында, жақындары, балалары, немерелерінің алдында
қысылып ұятқа бататын. Қарны тоқ, тоны көк, қару-жарақпен сайланған күзетші-
конвоир, 16-17 жасар қыз балаларды қақаған аяздарда, қастарына ұлыған
иттерін еріте отырып ағаш кесуге, жұмыс істеуге апаратын (соғыс кезінде).
Бейбітшілік күні орнаған кезде, олар Ұлы Отан Соғысына қатысушылар
статусына теңелген олар, қосымша жеңілдіктер мен құқықтар, медальдар талап
етіп, оқушылардың алдында ерлікпен Отандарын қалай қорғағандарын айтып
мақтанатын. Еңбек армеицтері үшін өтірік пен әділетсіздіктің үстемдік етуі
қатты жандарына батты. Арнайы қоныстанушының ұлы, атақты неміс жазушысы,
қоғамдық іскер адам Герольд Бельгер өзінің Манкуртизация: Истоки и
последствия атты публицистикалық очеркінде былай деп жазған: Көптеген
жылдар бойы бойымызды қорқыныш сезімі билеп келді. Өзімізді кінәлі
сезінетінбіз. Өзімізге деген сенімсіздік күн сайын артып бара жатты. Бізді
әдейі, қасақана түрде отансыз, тілі жоқ, жойылған, мәдениетсіз, бір сөзбен
айтқанда бомждарға, тұрақты мекен-жайы, қонысы жоқ халыққа айналдырды. Бұл
мақсаттары іске асты. Сталин бізді жер жүзінен мүлде жоюға, түп-
тамырымызбен көз құртуға әрекеттенген еді. Және де бұл мақсатты асқан
шеберлікпен бірте-бірте орындап жатты. Оның алдында бұл ісі үшін бас июге
болады, ол біздің түбімізге жетуге аз-ақ қалды, мақсатының үлкен бөлігі
орындалды. Бірақ толық орындай алмады, жоқ орындай алмады. Біз оған және
оның көмекшілеріне әдейі тірі қалдық, тіріміз, сонымен қатар қайта аяққа
тұруға ант етеміз [15].
Депортация іс жүзінде нағыз қатал репрессия болған. Он екі этнос-ұлт
мәселесі бойынша тоталдық депортацияға ұшырағандар: сен қылмыскерсің,
себебі, сен неміссің, шешенсің, енғұшсың, болгарсың, түріксің, поляксің-бұл
репрессияға ұшыраған халықтар. Оларға байланысты жалған геноцид жасалған.
Бар халықтың мұғалімі немесе көсемдермен жазаланған халық он жылдық
лагерлік режимге аударылды. Олар 1 12493 неміс, 316 717 шешен, 165 259
кырым татарлары, 83 118 енғұш, 81 475 қалмық, 63 327 карачаев, 47 284
месхат түріктері, 42 112 грек, 40 162 балкар, 12 465 болғар, 8 843 курд
халықтары [3]
ІІМ (МВД-МГБ) қызметкерлері өздерінің механизмдерін арнайы
қоныстанушыларды әлеуметтік ортадан алшақтатуға арнаған. Ал олардың ауыр
физикалық қара жұмысты және құлдықпен айналысуларын қадағалаған.
1950 –ші жылдардың 1-ші қаңтар айына жазылған тізімге қарағанда ГУЛАГ-
та 2 561 351 адам тұтқындалған (оның ішінде 1 416 300-зі лагерлерде және
1 145 051-колонияларда), олардың 578 912-сі контрреволюциялық қылмыстары
үшін (58 бап). КСРО түрмелерінде 1948-ші жылдардың желтоқсан айына қарасты
мәліметтерге сүйенсек, онда 230 641 адам тұтқынға алынып, айыпталғандар
отырған.
1950-ші жылдың 1 қаңтардың мәліметтеріне жүгінсек, арнайы қоныс
аударылғандар және жер аударғандар саны 2 660 040 адамға жеткен. Оның
ішінде 988 373 адам Қазақ ССР жеріне қуылған.
Жалпы алғанда жазаланған адам саны 5,5 миллионға жеткен. Сталиннің
қазасынан кейін халықты күшпен қоныс аудару акциясы заңсыз деп танылды.
1990-шы жылдың 1 қаңтарында 807 288 адам ақталып босатылды. Сонымен
қатар үштіктер шешімімен және ерекше жиналыстардың шешімдерімен
репрессияға ұшырағандар және сот пен прокурорлық шешімдерімен жауапқа
тартылған 31 342 адам бостандыққа шықты. Қазақстан жерінде 1997 жылдың 1
мамырында соттың шешімі бойынша 10 мың сотталған адамның сол жылдары 91 868
адамы бостандыққа шықты. Арнайы қоныс аударуылар деген жалған лақап атқа ие
болған адамдардың 60 мың адам тағылған айыбынан босталды. Олардың ақталып
шығатын үміттері үзілген болатын [24].
50 жылдың екінші жартысында корейлықтарды бұрынғы мекен еткен
жерлеріне қайта оралуы жөнінде арнайы қаулы қабылданды. 1955 жылдың
желтоқсанында арнайы қоныстанушылар жеріндегі кеңес немістері мен олардың
жанұяларына қойылған шектеулер алынып, құқықтық құжаттарда көрсетілді. 1957
жылдың 9-шы қаңтарында кырым татарларына Крымға оралуына рұқсат берілді.
Осы кезде қалмық халқының мемлекеттілігі қайта құрылды. Басқа да
халықтардың ұлттық-мемлекеттік түрде қалыптасуы қолға алынды. Мәселен,
Кабардино-Болгарлық АССР құрылды. 1957 жылдың 9-шы қаңтарынан бастап
біріккен Карачаево-Перкестік автономдық облыс өз жұмысын бастады. Шешен
–енғұш халқының мемлекеті қайта құрылды. КСРО-ның ыдырауы халықтың
бостандыққа шығуларын қиындатып қана қоймай, онымен қоса әлеуметтік және
экономикалық мәселелерге толы көптеген қиындықтар туғызды. Сонымен қатар
бұрынғы КСРО-ның ақтық саясатынан тыс қалып қойған қоныс аударылған топтар:
грек, болгар, гагауз, поляк, латыш, эстон және т.б. халықтың әлеуметтік
топтары бар болатын. Өкінішке орай, басқа да репрессияға ұшыраған халықтың:
крым татарлары, неміс, корей халықтарын босатуға өткен КСРО басшыларының
белгісіз себептермен қолдары жетпей қалды. Депортациямен байланысты
оқиғалар біздің тарих ғылымымызда көп уақыт бойына айтылмады. Оларды
зерттеу мүмкін болмады, себебі архивтер қол жетімсіз болды. Енді ертеде
құпиялы архивтік құжаттарға қол жеткізу мүмкіндігі пайда болғаннан кейін
тарихымыздың тағы бір трагедиялық парағын ашу мүмкіндігі туды.
Өткеніміздің трагедиялық оқиғаларын шынайылықпен көрсететін құжаттарға
деген қызығушылық бүгінде арта түсуде. Соңғы уақытта хаоықтың тотальдық
депортациясы тақырыбына жазылған әдеби және тарихи-публицистикалық
туындылар жетіп артылады. Сол күндерді бастан өткерген куәгерлердің қалған
естеліктері, осы тақырыпқа жазылған барлық туындылардың негізгі образы:
қайғы-қасірет, трагедия, қан жұту сияқты сезімдермен боялған. Алайда
халықты күшпен қоныс аударудың толық тарихы әлі де зерттеуді қажет ететін
тақырыптардың бірі, яғни ол әлі толық жазылған жоқ, істің байыбына, мән-
жайына қанық кіретін, адамзатқа қарсы жасалған қылмыстың нақты қорғаушы
күшін табатын ғалымдарды қажет ететін тақырыптардың бірі. Бұл істің тек
механизмін ғана емес, оның қайдан пайда болғанын, себебін, іске асу
тәсілдерін де анықтау керек. Бөлек тұрған елде мұндай қылмыстың осыншама
көлемде қалай орын алғанын түсіндіруге тырысып бағу, оларды психология,
әлеуметтану, қоғамтану және идеология ерекшеліктері тарапынан түсіндіруге
тырысу. Бұл келешек ұрпақ ғалымдарының алдында тұрған өте зор мәселе.
Тарихымыздың әлі де оқылмай қалған парақтары жетерлік, қанша адам
әділеттік өмірдің орнауын тағатсыздана күтуде. Тарихымыздың естеліктерін
сақтай отырып, біз қоғамдық денсаулықты күтіп, шынықтырудамыз. Бұл әр
қазақстандық азамат үшін үлкен ғанибет. Қазіргі таңдағы қоғамдық пікір, 30-
40 жылдардағы саяси мәселелерге деген қызығушылықпен сипатталады. Бұл сол
кездегі шындықтың ашылмауына байланысты емес. Басты себептерінің бірі –сол
кездегі жағымсыз құбылыстардың пайда болуының түп-тамырларының бүгінгі
күнге дейін өсіп кетуі, олар қоғамның түпкі саяси және экономикалық
реформаларының нәтижелі шешілуіне кедергі жасауда. Ел тарихында
қарастырылып отырған кезең –көптеген, әртүрлі диалектикалық қарама –қайшы
құбылыстарға толы кезең, оларды анализдеу, талдау қиынға соғып тұр [29].
30-40 жылдардағы оқиғалар мен процесстерді зерттеудің ең басты
қиындығы оларды тарихи тәжірибе тұрғысынан зерттеуіміз қажет. Сол кездегі
өмір сүріп еңбек еткен адамдар социализм құрудамыз және осы жолда үлкен
жетістіктерге жеттік деп түсінген. Оларды 30-шы жылдары ел социализм
кезеңіне өтті деп сендірген. Алайда, бізге, сол жылдардағы терминологияға
асқан сынмен, байсалдылықпен қараған жөн.
20-шы жылдардан бастап –ақ тарихи парадокстар өркен жая бастады.
Қарапайым халықтың шынайы жаңа өмірге деген үлкен құлшынысы қатал
әлеуметтік тұрмыстың регламентациясымен ұштасты. Осы және басқа да
парадокстар антисоциалистік тенденциялардың қоғамдық, саяси және
мемлекеттің дамуынан көрініс алды. Сонымен бірге қоғамдық өмірді жаңа
қырынан көрсететін көптеген жаңашылдықтар да болды: революциялық интузиазм,
құлшыныс, мұратына сену. Социализмнің түбіне жеткен сталинизм екенін көз
жаба қарай алмаймыз. Сталинді неғұрлым жақынырақ зерттей, тани келе,
соғұрлым оның тарихта ең қатал, қатыгез адамдардың бірі болғанына көз
жеткіземіз. Ол халықтың алдында үлкен қылмыс жасады [5].
Осы адамның есімімен адамдардың биліктен, еркіндіктен және көзқарас,
пікірінен алшақтауының ең үрейлі формаларымен байланысты. Бұл форма
бюрократиялық, күш, догматикалық сипатқа ие болды, яғни бұл сталинизмнің
нақ өзі. Тоталитарлық биліктің қалыптасуының заңды нәтижесі –репрессиялық
машинаның іске қосылуы. Көптеген түрлі легерлер –Сазлаг,Карлаг, Алжир және
т.б. құрылды. Репрессиялық машина қарқынды жұмыс істей бастады. Тек
Қазақстанда ғана НКВД қызметкерлерімен 183 ұйым әшкереленді, ондағы агент
саны -3720 адамды құрды. 1920-1953 жылдар аралығында 110 мыңға жуық адам
саяси репрессияға ұшырады. 17% жуығы халық жауы деп танылды. Сталиннің
репрессиялық машинасы Абдурауф Фитрат, Абайдулла Ходжаев, Ашурали Захири
және т.б. сияқты атақты қайраткерлердің өмірлерін қиды. Ұлттық –либералдық
зияткерлер қауымы да жапа шекті, олардың ішінде Х. Досмұхамедов, М.
Тынышбаев, Ж. Акпаев, М. Жұмабайев бар болатын. Демек, Алаш –Орда
партиясының толық мүшесі дерлік қаза болды. Барлығы 4297 адам
репрессияланды.
Сталиндік репрессиялардың сүйікті объектілері болып алуан түрлі
бағыттар болаты. Х съезде Лениннің айтуы бойынша, бұл бағыттар маңызды
емес, оларды әлі де болса түзеуге, дұрыстауға болады. Сталиннің жүйесі
бойынша дұрыстау дегеніміз саяси қарсыластарды моральдық және физикалық
тұрғыда көзін жою. Сонымен қатар репрессияларға тұрақты партия
қайраткерлері, басқаша айтқанда, национал –уклонистер де ұшырады. Басқа
біреулері қалып қойған халықтан болашағы бар социалистік ұлтқа көшуді
армандайтын. Олардың ішінде Т.Рысқұлов, У.Исаев, С.Сейфуллин, У.Джандосов,
Т.Жургенев, А.Тоқжанов, А.Икрамов, Г.Артықов, А.Каримов және т.б. Олар
өздерінің республикаларына сай этникалық идеяны қолдады [31].
Оларды мемлекеттің күшпен әрекет ету нәтижесінде пайда болған қайғыны
сезіну сезімі бөліп тұрған. Сондықтан олар қоғамның большевистік моделімен
өздерінің бұл жағдайды қабылдамайтындарын жеткізген. Кей кездерде олар
саясатқа мүлде жақындамаса да көздері жойылған –ды.
Осылайша, бұрынғы КСРО –ның 40 –тан астам халқы зорлықпен көшіріліп,
адам көргісіз депортацияға ұшыраған. Бұлардың көпшілігі түгелдей
депортацияланды. 1935-50 жылдары бұрыннан мекен етіп келген 3,5 миллионға
жуық адам өз жерлерін тастап кеткен. Тағдыр оларды аямады, елдің түпкір
–түпкіріне жер аударды, көбі көз жұмды. Көптеген жылдардан кейін көпшілігі
туған жеріне, тарихи Отанына қайтып оралды. Келесі біртіндеп жер аударылған
дам топ, халық, біртұтас елдердің күшпен қоныс аударуы антигумандық,
жауыздық сипатқа ие болды. Негізгі зардап шеккен бандаларда күрескендер,
ұлттық комитетте қызмет атқарғандар немесе діни сектадағылар емес,
бейкүнә қарттар, әйелдер мен балалар болған.
30 жылдардың екінші жартысы миграциялық топтардың аяқ астынан
белсенділігімен көзге түсті. Олар тоталитарлық мемлекетті қалыптастырумен
қатар шаруашылық ұжымдарға жұмысшыларды қабылдауды іске асырған. Сонымен
қатар Қазақстан территориясына депортацияланған тұтас халықты ұйымдастырып
бағыттаған.
30 жылдардың екінші жартысынан бастап адамдарды этникалық белгілеріне
байланысты күштеп қоныс аудару саясаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттелген тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендікке жеткеннен кейінгі
уақытта, қазақ елінің жүріп өткен жолы мен тарихын жаңаша көзқарас
тұрғысынан жазу уақыттың қойған талабы болды. Отандық тарихтың өткен
кезеңдеріндегі шындығы бұрмаланып, ақиқаты айтылмай келген оқиғалары мен
құбылыстарын ой елегінен өткізуге деген қажеттілік туындады. Қазақстан
тарих ғылымының әр саласы бойынша шынайы зерттеулер жүргізіле бастады.
Осындай тарих ғылымының бір саласы саналатын тарихи демография бағытында
да, республика халқы жайында зерттеулер жүргізіліп, бірқатар еңбектер
жарық көрді. Республикамыздағы демографиялық ахуалдың астары өткен
кезеңдермен тығыз байланыста жатқандығы жайында нақты мғліметтер мен
тұжырымдамалар көпшілік назарына ұсыныла бастады. Тарихи демография
саласына одан әрі серпін бере түсу үшін ендігі жерде белгілі бір кезеңдер
аралығындағы халық санының динамикасындағы өзгерістерге, көші-қон
процестерінің ауқымына және олардың жекелеген аймақтардағы ерекшеліктеріне
баса назар аударған абзал. Сонымен қатар, бұл мәселелердің ғылыми
әдебиеттерде көрініс табу деңгейіне тарихнамалық талдау да жасау қажет.
Өйткені мұндай талдау тарихи процестердің негізгі желісін, оның елеулі
құбылыстарын ғылыми тұрғыда дұрыс көрсетуге және көкейкесті проблемаларын
белгілеп, зерделеу үшін тарихи таным тәжірибесін пайдалануға мүмкіндік
береді.
Тарихи демография саласындағы өзекті мәселелердің бірі – Кеңестік дәуірде
қазақ жеріндегі көші-қон процестері өзіндік ерекшеліктерімен дараланған,
ол биліктің жүзеге асырған саяси, әлеуметтік-экономикалық іс-шараларымен
тығыз байланыста жүрді. 1917 ж. Қазан төңкерісінен кейін орын алған азамат
соғысы, жер-су реформасы, күштеп ұжымдастыру, қуғын-сүргін, күштеп қоныс
аудару, Ұлы Отан соғысы кезіндегі мобилизация мен эвакуация, депортация,
соғыстан кейінгі демобилизация, халық шаруашылығын қалпына келтіру
жолындағы шаралар, күштеп қоныс аударғандарды кері қайтару, тың және
тыңайған жерлерді игеру секілді тағы басқа оқиғалар мен ахуалдар ішкі және
сыртқы көші-қон процестеріне тікелей ықпал етті. Өз кезегінде кеңестік
дәуірдегі көші-қон процестері Қазақстан халқының ұлттық құрамындағы ара
салмаққа күрделі өзгеріс ала келді. Міне, осы мәселе отандық тарих
ғылымында ұлттық мүдде тұрғысынан объективті тұрғыда зерттеуді қажет
ететіндігі ешқандай күмән туғызбайды.
Көші-қон процестері бұрын да зерттеушілердің назарына ілікпей қалған
жоқ. Бұл мәселе кеңес дәуірінде де, қазіргі кезде де және шетелдік
ғалымдар тарапынан да әрқилы бағаланып келді. Әрбір кезеңге тән тарихи
концепцияларды талдау және ғылыми еңбектердің деректік негізіне баға беру
отандық тарих ғылымының басты мақсаттарының біріне айналды. Бұл көші-қон
процестерінің тарихнамасын арнайы қарастырудың өзі ғылыми маңызға ие
екендігін аңғартады. Осының бәрі біздің зерттеуіміздің өзекті, әрі ғылыми
сұранысқа ие тақырыпқа арналғандығын байқатады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Тарихнамаға келетін болсақ, ол аса бай
емес. Ондаған жылдар бойы, Қазақстан тарихын құраушылар кейбір мәселелер
мен жайттарды үкіметке түсінікті болу үшін бұрмалап жазып келді. Мұрағат
құжаттарының нақты фактілерді жарыққа шығаратын негізіг бөлігі
зерттеушілер үшін қол жетімсіз болды немесе бұл құжаттарды мүлдем аса
құпия құжаттарға жатқызған болатын. Кеңес үкіметіне зардабын тигізетін
құжаттарға,неміс және поляк халықтарын Солтүстік Қазақстанға күшпен қоныс
аудару туралы мұрағат құжаттары да бар. 30-шы жылдардың басы мен 50-ші
жылдардың аяғында поляк және т.б. депортацияланған халықтар антисоветтік
элемент категориясын жатқызылды. Тек 90-шы жылдардың басында елдің
қоғамдық өмірінің өзгеруіне байланысты тарих ғылымында тарихнама қоры
кеңейтіле бастады. Мұрағат құжаттарды құпиясыз етуіне байланысты,
зерттеушілерге жаңа құжаттардың беттері ашыла бастады.
КСРО-ға депортацияланған халықтарды жазалау серіктестіктерінің тарихи
құбылыс ретінде зерттеу үшін көптеген ғылыми жобаларды, мақалалар мен
басылымдарды қарап, зерттеуге тура келді.
КСРО депортацияланған халықтардың тарихын зерттеуге ең бірінші болып
Некрыч А.М. Наказанные годы [2]
. бастады. Осы мәселені шешуге ат салысқан
Земсков В.Н. Спецпереселенцы (1930-1959жж.) [3] , Заключенные,
спецпоселенцы и высланные (статистико –георгафический аспект) [4]. 30-40-
шы жылдардағы депортация жайлы мұрағат құжаттарының негізінде жазылған
Н.Ф. Бугайдың И.Сталин – Л. Берия: надо их депортировать [5] атты
еңбегінде көп мол дерек алуға болады. Қазақстандық ғалымдардың арасынан
бұл өзекті мәселе жайлы жазған Алдажуманова К.С. Депортированные народы
– преступление тоталитарного режима [6] атты еңбегімен белгілі, Садықов
М.К. Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы [7], академик
Қозыбаев М.К. Историография Казахстана: уроки истории [8],
Принудительный труд в СССР [9]. Бұл еңбектедің барлығында депортация
бұл тоталитарлық жүйенің қылмысы ретінде баға береді.
Бүгінгі таңда депортацияланған халықтардың ішінен тарихнамасы жақсы
дамыған Қазақстанның корей халықтарының тарихы орын алып отыр. Қаралып
отырған мәселенің әр түрлі аспектілеріне өздерінің еңбектерін мына
авторлар арнады: Хва К.С. Очерки по истории советских корейцев [10],
Кан Г.В. История корейцев Казахстана [11], Ан Р.К. Социально
–экономическое развитие корейцев (1937-2003) [12] . Сонымен қатар аз да
болса неміс халқының Қазақстанға депортацияланған тарихы зерттелген. Олар
Булгарт Л.А. Немцы в Восточном Казахстане в 1941-1955 гг.: депортация и
жизнь в условиях спецпоселения [13], Айсфельд А. Депортация,
спецпоселения, трудовая армия [14]Бельгер Г. Манкуртизация: истоки и
последствия [15] еңбектерінде көрініс табады. 90-шы жылдардың ортасына
қарай мұрағат құжаттарының ашылуына байланысты Қазақстан Республикасының
Президентінің Мұрағаты Қазастанға неміс және поляк халықтарының
депортациялануы туралы екі жинақ басып шығарды. Қазақстан территориясына
халықтарды депортациялау мәселесіне байланысты әр түрлі ғылыми
конференциялардың, дөңгелек үстелдердің және семинарлардың құжаттары
үлкен қызығушылық танытып отыр. Жеке халықтардың тарихы, соның ішінде
Солтүстік Кавказ халықтарының тарихы, көбінесе ұлттық-мәдени
орталықтармен, қоғамдық үйірмелермен зерттеліп келсе де, осы кезге дейін
аса көлемді баспалар шығарылмаған. Ал Балтық жағасындағы, Батыс Украин
халықтары, Батыс Белоруссия және т.б. халықтар мүлдем зерттеушілердің
көздеріне ілікпей, зерттелмеген.
Мұрағат құжаттары арқылы Ақмола облысының Мемлекеттік мұрағатының
ақпарат пен құжаттарды қоодану бөлімінің бастығы О.Салахова О депортации
поляков в Казахстан в 1936 году [16] атты мақаласында мәселені қатаң
деректелген, егжей-тегжейлі зерттелді.
Атақты саясаткер, публицист ақын О. Дымовтың Мы, народ Казахстана...
атты еңбегі біздің елімізде нәтижелі түрде өткізілетін ұлттық саясат
тақырыптарына арналған. Сонымен қатар оның бұл жұмысы Қазақстан қоғамының
қазіргі полиэтникалық жағдайымен танысу және республикадағы
диапораларыдың тарихи-этнографиялық мәселелері туралы жазылған [17].
Хранить вечно атты кітапта Астана және Ақмола облысындағы саяси
репрессиялардың құрбандары туралы мәліметтер бар.
Халықтардың депортациясы жайлы құнды және нақты мәліметтер беретін
мұрағат құдаттары бағалы болып отыр.
Сонымен, бұл мәселенің өзектілігіне, теория жағынан және тәжірибелік
құндылығына қарамастан, Қазақстан территориясына халықтардың
депортациялану мәселесі Ұлы Отан соғысы жылдарында да және қазіргі кезге
дейін республика және оның аудандары көлемінде құрамды және объективті
түрде зерттелмегені айдан анық. Көбінесе, депортацияланған халықтардың
Қазақстан территориясына қоныстануы, олардың құқытары, жұмысқы тұрулары
мен жұмыс істеулері, күшпен қоныс аударудың оларға тигізген зардаптары
сияқты мәслелер өте аз зерттелген.
Зерттеудің мақсаты: Ақмола облысы аумағына халықтарды депортациялау
тақырыбын кешенді түрде зерттеу.
Бұл мақсат келесі міндеттерді белгілейді:
- XX ғасырдың 30-50- жылдардағы репрессиялық саясаттың тарихи себептерін
зерттеу арқылы анықтау;
- Қазақстанға халықтарды депортациялаудың мәселесіне тарихнамалық
сипаттама беру;
- Зерттеліп отырған мәселенің тарихнамалық базасын көрсету;
- Депортацияның себептерін, сипаттамасын және маңызын зерттеу;
- Ақмола облысы терриотриясына халықтардың депортациясы қалай өтті, әр
халықтың санын белгілеу және республика бойынша олардың кешенді
құрамын зерттеу;
- Депортацияланған халықтардың әлеуметтік-экономикалық, мәдени және
шаруашылық бейімделулерін саралау;
- Депортацияланған халықтың құқықтық жағдайларын қарау;
- Депортацияланған халықты жұмысқа салу мөлшерін анықтау;
- Депортацияланған халықтардың құқықтары қалай шектелді және оларды
ақтау үрдісі өқалай жүргізілгендігін анықтау;
- Ақтау үрдісі жүрген кезде, депортацияланған залықтың жетістіктері мен
еңбектері жайлы, тірі қалған адамдардың ой-толғауларын көрсету;
- Күшпен қоныс аударудың оларға тигізген зардабы мен жалпы қазақстандық
қоғамға тигізген зардаптары жайлы мәліметтерді келтіру.
Хронологиялық ауқымы – XX ғасырдың 20-50 –ші жылдарын қамтиды (оның
ішінде 20-шы жылдары биліктің тоталитарлық жүйесі бекітіледі, ал жоғарғы
беті (50-ші жылдар) – хрущев билеген кезде депортацияланған халықтың
жағдайы өзгерген кезең).
Территориялық ауқымы – жұмыста көбінесе Қазақстанның солтүстік аудандары:
Көкшетау, Астана қалалары.
Зерттеудің әдістері: мәселені зерттеу барысында тарихилық, ғылыми әділдік
пен тұтастық принциптері қолданылды. Тарихи танымның жан-жақты әдісіне
сүйене отырып, бар мәліметті Қазақстан территориясына депортацияланған
халықтардың өмірінің оларға деген мемлекеттің саясатын хронологиялық жүйеге
сәйкес жасауға тырыстым. Бұл мәселені зерттеудің объективті өлшемі тарихи
фактілер мен тарихи деректердің негізінде жатыр. Дипломдық жұмыста тарих
ғылымының жалпы қағидаларын ұстандым, сонымен қатар зерттеліп отырған
мәселенің мазмұнын ашуға көмектесетін статистикалық және түсіндірмелі
әдістер қолданылды.
Ғылыми жаңалығы.
Дипломдық жұмыстың нәтижесінің қолдану саласы:Дипломдық жұмыстың
қорытындыларын 1926-1959 жылдар аралығындағы тарихи кезеңнің демографиялық
дамуы мен тарихнамасына арналған жоғары оқу орындағы курстарда оқуда
пайдалануға болады. Бүгінгі таңдағы еліміздегі көші-қон мәселелеріне
қатысты саясатты белгілеуге де дипломдық жұмыстың материалдары өзіндік игі
ықпалын тигізе алады.
1. 1936-1956 жылдардағы халықтың қазақстанға күшпен қоныс аударылуы
1. Ұлттық саясат, сталинизм дәуіріндегі миграциялық және
этнодемографиялық үрдістер.
Жалпы әлемдік тарих ғылымдағы секілді Қазақстандық тарих ғылымында да
көші-қон мәселесі классикалық теорияның прагматикалық ұғымдарының таза
пәндік шекаралық шеңберінде зерттелуде. Қазақстандық ғалымдар тарихи
демографияның барлық мәселелері секілді 20 ғасырдағы өзгерістер әкелген
көші-қондық үрдістерді жан-жақтылық және гуманистік таным бағытында жүйелі,
объективті түрде нақты мәнін ашу бағытында зерттеуде.
Қазақстандағы көші-қон қозғалысы мен отарлау саясатына ашық та батыл
көзқарастарын білдіргендер қазақ ұлтының зиялылары болды. Мәселен, Мұстафа
Шоқайдың пікірінше, Қазақстанды кеңестік отарлау шаруашылық өмірді
ұйымдастырудың бір жақтылық және шикізаттық ұстанымын қалыптастыру арқылы,
Ресейге барынша тәуелді ету бағытынан бастау алады. Мұстафа Шоқайдың
кеңестік жер саясатының Құлаған патшалық ескі саясатын еске түсіреді деп
сынағаны белгілі. Түркістанда Орыс пролетариатының диктатурасы орнады дей
келе, жаңа формадағы ұлт саясаты орыс өкіметінің пайдасына қызмет етуде
деген тұжырымға келді. Демек, М. Шоқайұлы отаршылдық саясатты сезе де көре
білген ұлт зиялысы ретінде күрес жүргізген. Осы жолда ойларын, пікірлерін
ашық айтты. Бірақ оның сын-пікірлері кеңестік билікке ұнамады. Соның
нәтижесінде ұлт зиялысы қуғындалды.
Қазақстан халқы үшін күрес жүргізген қазақ зиялыларының бірі
С.Сәдуақасұлы партия басшыларының жүргізіп отырған солақай саясатына қарсы
наразылығын білдіріп, орынды сынға алды. Оның ұлттық мәселеге байланысты
жарық көрген Большевик журналындағы О национальностях и националах атты
мақаласы болды. Автор өз еңбегінде Қазақстандағы айтыс-тартыс жағдайларының
себептерін дәлелдеуге тырысқан.
Кеңестік кезеңде халықтың хал-ахуалына назар аударып, ол үшін күрес
жүргізген қазақ зиялыларының бірі М. Есболұлы Түркістан өлкесінің
материалдары бойынша жер мәселесінің ушығуын сырттан ағылған көші-қоншылар
санының артуымен тікелей байланыстырады. Автор нақты деректерге сүйене
отырып, Түркістанды отарлау барысында көші-қон қозғалысына тартылған өзге
жұрт өкілдерінің саны арта түскенін атайды. Келімсек атанған көші-
қоншылардың барлық жері жергілікті халықтардың жерінен 15 есе артық
екендігін дәлелдейді. Зерттеуші бір кездері Ресей империясынан кейінгі
кеңестік қызыл империя жалғастырған орыс отаршылдарының орыс көші-
қоншыларының санын арттыру арқылы жүзеге асыруға талпынғандығын да
зерделейді.
1926 жылы Т. Шонанұлының Қазақ жер мәселесі тарихы деген еңбегінде
аграрлық көші-қон патша өкіметінің отаршылдық саясатымен тығыз байланыста
қарастырылып, қазақ жеріне қоныс аударылған келімсектерге көңіл аударған.
Қоныс аудару саясатының нғтижесінде, Т. Шонанұлының пікірінше, Қазақ
жерлері отар аймаққа айналдырылып, қазақтар жерсіз қаңғырып өз
атамекендерінен көше бастаған, қазақтардың өзі де көші-қон процестерінің
иіріміне амалсыздан енгендігіне алғаш көңіл бөлді, қазақтар арасында сыртқа
көшу және ішкі көші-қон процестерінің үдей түсуін отаршылдық саясатпен
байланыстыра отырып: Қазақты жерден қуып, қазақты переселенге айналдыру –
отаршылдар жұмысының бірінші жемісі. Қазақтың отырған жерін жұрдай қылып
талап, қазақты атамекенінен айдап, қолайсыз жерге ықтырып тастау –
отаршылдар жұмысының екінші жемісі, - деп жазып, мәселені дәл басып
көрсетті.
М. Тынышпаев Жетісу облысындағы қоныс аударушылардың тым көптігіне
назар аударып, келімсектердің келуіне байланысты әлеуметтік-экономикалық
жағдайдың күрт төмендеуін ашып айтады. Аймақтағы шаруашылық құлдырап,
құнарлы жерлер тартылып алынған соң, егіс-жайылым көлемі қысқартылып, халқы
кедейленіп, адам танымастай өзгерген, - деп жазды.
Үкімет тапсырмасын орындап, Қазақстанның демографиялық жағдайын
зерттегендер де болды. Мәселен, А. Донич өз еңбегінде 1926 ж. халық
санағының материалдарын талдап, 1928 ж. дейінгі кезеңдегі халық санының өсу
динамикасына назар аударды. Оның мәліметтеріне қарағанда, 1928 ж. күзіне
дейін республика тұрғындары 6 миллион 507 адамды құраған, 3717094 адамы
(51,1%) қазақтар, 1280000 адамы (19,7%) орыстар, 860978 адамы (13,2%)
украиндар, 648923 адамы (10%) басқа ұлт өкілдері болған. Республика халқы
санының тым аз өсіп, төменгі үлеске ие болуын автор механикалық өсіммен
орынды байланыстырғанымен, табиғи өсімнің әсерін ашып бере алмаған.
Республикадағы 1924-1927 жж. ауыл тұрғындарының табиғи өсіміндегі
ерекшеліктерін Н.Д. Трублаевич қарастырды. Ауыл тұрғындарының табиғи өсімі
1927 ж. 27,6 промильге ие болғандығын айқындап, оның ұлттар арасындағы
ерекшелігіне тоқталды. Автордың көрсетуінше, осы жылдары табиғи өсім орта
есеппен қазақтарда – 20,6 промиль, ұйғыр, дүнген және өзбектерде – 22,3, ал
орыстарда – 30,6 промиль болған. 1920-жж. республика тұрғындары ішінде
орыстардың табиғи өсімі жоғары болған. Бірақ, автор ұлттар арасындағы
табиғи өсімнің әркелкі көрсеткішке ие болу себептерін түсіндірмей, тек
мәліметтер келтірумен шектелген. Демек, кеңестік өкімет жағдайында ашық
жазу көпшілігіне мүмкін болмады.
Қазақстан халқы, оның ұлттық құрамы мен орналасуы мғселелері Т. Рысқұловтың
1927 ж. жарық көрген Қазақстан атты еңбегінде және М.О. Әуезовтың 1930
жылы шыққан Қазақстандағы ұлттар деген кітабында көрініс тапқан.
Ә. Ғали өз зерттеуінде 1926 ж. халық санағына дейінгі сыртқы және
ішкі көші-қон процестерінің ауқымын қарастырған. Оның көрсетуінше, 1926 ж.
дейінгі аралықта 800 мыңнан астам адам республикаға келіп қоныстанған деген
мәлімет келтірген.
Н.Ф. Базанованың еңбегінде көші-қондық процестер кеңес өкіметінің
қоныс аудару саясатымен тығыз байланысты қарастырылып, көші-қонның
Қазақстан халқы саны мен ұлттық құрамындағы өзгерістерге әсері талданған.
Автордың көрсетуінше, 1929 жылы Қазақ АКСР қоныс аудару басқармасы
құрылғанға дейін, сырттан республикаға көші-қоншылардың ағылып келуі
нәтижесінде ауыл тұрғындары 1920 жылдан бері қарай 26,4%-ға өскен.
Қазақстандағы ұжымдастыру науқаны мәселесін қарастырған Т. Омарбековтың
зерттеуінде зұлмат ашаршылық кезеңі қазақ тарихында үлкен демографиялық
апатқа әкелгендігі баяндалады. Зерттеушінің қарастыруынша, 1930-1933
жылдары негізінен қазақтардан тұратын ауыл халқының 3 миллион 379, 5 мың
адамға кемігендігін атайды. Мұның 1 миллионнан астамы босқындар, - дейді.
Зерттеуші ғалым Т. Омарбеков осы мәселеге байланысты М. Тәтімов пен сонау
1930-жж. Қазақстанның халық шаруашылығы есебі басқармасын басқарған К.
Саматовтың есептеулері бір жерден шығып, 1930 ж. Қазақстанда ең кемі 4
миллион 170 мың қазақ өмір сүргендігін дәлелдеді, - дейді. Автордың
пікірінше, осы көрсетілген санның тең жартысы қырылған. Өйткені,
босқындардың тірі қалғандары (Қазақстанның ішіндегі 300 000 дай адам)
республикаға қайта оралған тағы 200 мыңдай адам, онан соң көрші
республикалардан және шет елдерден атамекендеріне қайтпай қалған 400 мыңдай
адамды шығарғанда, бәрібір 2 миллион 300 мыңнан астам адам жетіспейді, -
деген мәлімет келтіреді. Автордың қарастыруынша, 1932 ж. Қазақстан байырғы
халқының 64 пайызынан айырылған. 1930 ж. Қазақстан халқының саны 5,9
миллион адамнан 1933 ж. 2,5 миллионға дейін азайған. Осы алапат ашаршылық
жылдары Қазақстан шекарасынан шығып, босқыншылыққа ұшыраған шаруалар саны –
1 миллион 31 мың. Олардың 165 мыңы бұрынғы Кеңестер Одағының шекарасынан
шығып, Қытайға, Моңғолияға, Ауғанстанға, Иранға, Түркияға өтіп кеткен.
Сөйтіп, туған жеріне қайта орала алмаған. Ал көрші республикаларға, Ресейге
қоныс аударып, орнығып қалғандар саны – 450 мыңдай, - деген мәліметтер
көрсетті.
Кеңес Одағының зұлматты жылдарының тарихын зерттеген ғалымдардың бірі
ресейлік В.Н. Земсков. Автор өз зерттеулерінде 1930-1931-жж. Қазақстанға
Еділдің төменгі жағалауынан – 18092 жанұя, Еділдің орта тұсынан – 11477,
Орталық аудандардан – 10544, Нижгород өлкесінен – 50, Кавказдан – 870 жанұя
қоныс аударылған, - деген мғліметтер келтіреді. Қазақстанның өзінде
қоныстандырылғандар мен шашыратып орналастырылған жанұялар саны – 6765,
барлығы – 50929 жанұя келген.
Кеңестер Одағындағы, сондай-ақ, Қазақстандағы көші-қондық процестерде
орын алған ерекшеліктер батыс зерттеушілері тарапынан қарастырылып, бұл
мәселе нақты бағаға ие болды. Зерттеушілер А.Р. Льюис, Н.Р. Роулэндтің
көрсетуінше, Қазақстандағы аграрлық отарлау саясатының салдарынан қазақтар
отырықшылыққа көшіп, аштыққа ұшырады. 1926 ж. халық саны 4 миллион
шамасында болса, 1939 ж. дейін 3 миллионға дейін қысқарған. С.Г. Уиткрофтт
Одақ көлемінде 1930-1933 жж. болған ашаршылық, демографиялық апат қолдан
жасалды деген пікір білдіреді. Ал, американдық тарихшы Р. Конквест қазақтар
арасындағы адам шығыны жайында өз зерттеуінде былай деп жазды: 1926 жылғы
санақ бойынша Кеңестер Одағында 3963300, 1939 жылғы санақ бойынша 3100900
қазақ болды. Сонда халықтың табиғи өсімін ескерсек, ашаршылықтан, түрлі
қуғын – сүргіннен қазақтар 1,5 милион адамдарын жоғалтқан. 1930 жылы халық
саны 4 миллион шамасында болды десек және дүниеге келмеген нәрестелерді,
Қытайға ауғандарды есептен шығарып тастағанның өзінде аштықтан өлгендердің
саны 1миллионнан кем түспейді.
Аты шулы Сынамалы эксперимент атты саясат 1935 жылы бастау алды.
Соғысқа дайындалып жатып жапондық басқарушылар шекаралық кореялық
әскерлерге сенімсіздікпен қарап қала ішіне аударып жібереді. Бұған жауап
ретінде Кеңес үкіметі оларды (корей әскерлерін) қаланың түпкір-түпкіріне
орналастырады. Мұндағы көзделген басты мақсат: корей халық өкілдерінің
жапон әскерінің барлаушы қызметін атқаруға мүмкіндік туғызу. Тәжірибе іске
асты. Әлемдік жұртшылық келесі соғысқа дайындық іс-шараларымен осы уақиғаға
көңіл бөлген жоқ. Сондықтан да халықаралық шу туғызған жоқ. Ел ішінде ірі
репрессиялар жүріп жатқандықтан араша түсетін ешкім болған жоқ. Қоныс
аударушыларды 1935 жылы қатал тағдыр өз сынына алды. Олар жеке-жеке, бөлек
жанұяларымен интернационалдық ортаға түсіп, оларға сіңісіп, өз
мәдениеттерін, тұрмыс хал-ахуалдарын жоғалтты. Бұлардың кейбіреулері
Қазақстан жеріне қоныс аударды. Бүгінгі күні қазақстандық корейлықтар
өздерінің тарихи отанымен тығыз қарым-қатынаста. Оларға мәдени-ұлттық
орталықтар, қоғамдық ұйымдар құрылған. Өздерінің кәсіби театрлары да бар.
Педагогикалық институттарда корей мектептерінде білім беретін педагог
мамандарды дайындау қолға алынған. Корей халқының қоныстанған ауқымды жері
Қызыл-Орда облысы. Бұл қалада мектептерінде корей сыныптары, техникумдарда
топтар, жоғарғы оқу орындарында да мамандықтар ашылған. Тіпті жергілікті
радио да істеген.
1937 жыл кеңес дәуірінің тарихында көлемді террор және көптеген
репрессияларға толы жыл ретінде сақталған. Жер шарының миллиондаған халқы
ауыр кезең өткерген. Сонымен қатар аталған жыл өткен КСРО-да өмір сүрген
корей халқы үшін ең ауыр кезең болып есте сақталған. Ертеде КСРО халқын
күшпен қоныс аудару тақырыбы ғылыми тұрғыдан зерттеліп қарастырылуға тыйым
салынған-ды. Алайда, қоныс аудару тақырыбы совет ғалымдарымен зерттелген,
әрине, тек басқа елдерге байланысты. Күшпен қоныс аудару ұғымына біржақты
мағына ғана берілген: латын тілінен аударғанда deportatio- қуылу, жер
аудару, яғни қылмыстық іс немесе жазалау барысында мемлекеттен қуылу.
Вебстердің американдық энциклопедиясында депортация ұғымына мынадай
түсініктеме берілген. Салыстырып көрелік: 1) ұнамсыз, жағымсыз адамдарды
елден қуып жіберу; 2) үкіметтің арнайы жарлығымен (шет елден келген
адамдарды) елден кетуге мәжбүрлеу; 3) елден жағымсыз шетелдіктерді қуу.
[10]
Мейердің неміс әмбебап
сөздігінде (лексиконында) басқа дефиниция берілген – адамдардың алшақ
облыстарға саяси қарсыластарды жою мақсатында қоныс аудару. Депортация
ұғымының нақты анықтамасы не мағынасы әлі де зерттеуді қажет ететін ғылыми
термин. Ол арнайы теориялық талқылауды қажет етеді. Шығыс жақтағы корей
халқы Кеңес Одағының күшпен қоныс аударған алғашқы халқы болған. Олардан
кейін мыңдаған басқа да ұлт өкілдері қоныс аударған: неміс, қырым
татарлары, поляктар, шешендер және т.б. Күшпен қоныс аудару тек корей
халқына ғана көрсеткен зорлық емес болатын. Осыдан заңды сұрақ туындайды:
30-40 –шы жылдардағы көптеген адамдарды күшпен қоныс аударудың басты
себептері қандай болды? [11].Сонымен қатар 1937 жылы корей халқын күшпен
қоныс аударуда жасалған ерекшеліктері мен байланысы неде? Сұрақ: Неге
корей халқын күшпен көшірген? Олар көптеген жылдар бойы тоталитарлық
тәртіпке бағынып келген, кейін әкімшілік-командалық жүйесіне қараған,
кеңестік корей халқына тыныштық бермеді. Алғашқы болып тыйым салынған
тақырыпты қозғағандар шетелдік ғалымдар болған: американдық У. Коларз, Дж.
Стефан, жапондық Х. Вада, Х. Кимура, корейлықтар Хен Гю Хван, Ко Сон Му
және басқалар. Соңғы он жылда Ресей, Қазақстан және Өзбекстанда ондаған
ғылыми жұмыстар және газет-журнал баспалары пайда болды. Онда да корей
халқының күшпен қоныс аудару мәселесі және құпия құжаттарының жарық көрген
жиынтығы тілге тиек етілген. Оларды жазған авторлар тарихшы, пәлсапашы,
заңгерлер, жазушылар және тілшілер болған: В.Ф. Ли, Ким Ен Ун, Б.Д. Пак,
М.Н. Пак, Г.А. Югай, С. Ким, Н.Ф. Бугай, А.О. Ли (Ресей); Г.Н. Ким, Г.В.
Кан, Д.М. Мен, Г.Б. Хан, В.А. Тен, Б. Ким, С.М. Хан, В.С. Хан, В. Тэн
(Өзбекстан) және т.б. Атақты зерттеуші Н.Ф. Бугай ведомстволарға қарасты
құжаттарды зерттеу барысында күшпен қоныс аудару үрдісін басқарған
себептерді бес топқа ажыратып бөлген. Корейлықтар басқа да ұлт өкілдерімен
(неміс, құрттар, түріктер, гректер) екінші топқа кірген. Олар алдын ала
сақтану себептерімен қоныс аударған-мыс. Н. Бугайдың корейлықтарды күшпен
қоныс аударудың себебін алдын алу, сақтандыру шаралары деген тұжырымымен
келісе алмаймыз. Тарихта мәлім болғандай, корейлықтарды қоныс аудару
мәселесінің өз шежіресі, тарихы бар. 20-шы жылдардың аяғы мен 30-шы
жылдардың басында кеңес басшылары корейлықтарды Приморьск облысы
шекарасынан Хабаровскінің алшақ аудандарына көшулерін жоспарлап қойған
болатын. [5]
Сталин және оған бағынышты жандардың басшылығымен, мемлекеттік
аппараттарының қолдауымен, үгіт, насихаттау арқылы елде социолизм құрыла
бастады. Оның басты принципі мақсат барлығын да ақтайды; экономикалық
және әскери державалар құрылды; Адам қоғамында жаңа түр, болмыс қалыптаса
бастады – кеңес халқы және адамның жаңа түрі – homo soveticus
(советомен).
Баршаға мәлім сталиндік тезис (социализм құруда пайда болған
жетістіктер) ел ішінде және сыртта да көлемді әрі қасіретті террор
дәуірінің ашылуына себепші болды. Ел ішінде талас-тартыс күшейе түсті.
Жаудың жеккөрінішті бейнесі күн сайын, әр кез сайын қоғамдық және жеке
адамның санасын күнбе-күн жаулай берді. Дұшпан ретінде жеке адамдар емес,
әлеуметтік топтар мен класстар ғана емес, сонымен қатар бүтін бір елдің
ұлттары да болатын. Осыдан келесідей логикалық тұжырым жасауға болады:
террор және халыққа қарсы аяусыз күрестің қажеттілігі туындайды, әрине,
социализмге, отанына, басшысына қарсы.
Үшінші мың жылдыққа аяқ баса отырып, бастан кешкен тарихымызды жан-
жақты, саналы түрде қарастыруымыз қажет, яғни қарастырмау мүмкін емес.
Тарихымызға көз шалмай, болашағымыздың қандай боларын болжап айту қиын.
Яғни тарихсыз келешегіміз жоқ. Сондықтан да халықтың тарихи тұлғасын
қалыптастыру, өз тағдырын саналы түрде сараптау тәуелсіз мемлекет құрудың
негізгі элементтері болып табылады. Бүгінгі күні халқымыздың өткен тарихы
қаншалықты бұрмаланып, жалған жазылғанын түсінеміз. Бұл қоғамдық сананың
көкейкесті мистификациясының негізгі әдісі болды. Адамдарды алдап-арбау
арқылы әлеуметтік ақиқатқа жетудің жалғыз жолы болғандай, алдап-арбаудың
шегі болмады. Осылайша өз мақсаттарына қайтсек те жетеміз деген адамдық
ниет жатқан. Кеңестік тарих ғылымы партияның қол астында жұмыс істеген. Ол
дүниежүзілік тарихты тұрақты және әлеуметтік, коммунистикалық қоғамдар
құруға ұмтылуды құптау деп қарастырған. Бұл жағдайда алдымызда тарихымыздың
басқа ащы шындыққа толы беттерін ашуға тура келеді. Біздің тарихымыздың
шынайы бейнесі жарқын әрі асқақ, сонымен қатар жеңіліс пен қайғы-қасіретке
толы екені ащы болса да шындық. Қалай болғанның өзінде де өткен тарихымызды
білу біздің парызымыз. Халқымыздың тарихымызда өз орындарын табу жолындағы
еңбектерін ретроспективті көзқараспен көру үшін білуіміз қажет. Біз
ештеңеден пайда болған емеспіз (Ex nihilo nihil), біз тер төгіп адал
еңбегімен, ұшқыр ой санасымен өз елі, жері үшін күрескен жандардың
ұрпағымыз. Алдыңғы ұрпаққа мұра етіп қалдырған елдің қырандарымыз.
Тарихымыздың асқақ кездері жандарымызға күш-қуат берсе, жасалған қателіктер
мен жеңілістер келешекте оларды болдырмауға үйретеді [11].
Өткеннің ауыр мұрасы сталиндік басшылықтың революция, партия және
халықтың атынан жасалған жалпы репрессиялар мен заңсыздық, заңға қайшы
әрекеттер болып табылады. 20-шы жылдардың орта шенінен бастау алған
отандастырымыздың ар-намысы мен өміріне зорлық-зомбылық жасау бірнеше он
жылдықтарға аса қаталдықпен жалғасып келген. Мыңдаған адамдар моральдық
және физикалық азапталып, көбінің өмірі қыршыннан қиылды. Олардың
отбасылары мен жақындарының өмірлері азапқа толы болды. Массалық
репрессиялар көбінесе сотсыз, яғни өздері құрған ерекше жиналыстар,
коллегиялар, үштік, екілік атты жиындарда өз үкімдерін шығарып
отырған. Алайда сотта да заңды белден басып соттың қарапайым нормалары
бұзылып отырған.
1936 жылы КСРО-да қабылданған Конституцияда құқықтық мемлекеттің
қағидалары ұсталған емес. Мұны кездейсоқ оқиға деп санауға бола ма? Мүмкін
емес. Мемлекеттің Негізгі заңында жеке тұлғаның құқықтарын және ұлттық
құндылықтарды қорғайтын ережелердің болмауы өздігінен әрекет етуге, заң
бұзушылыққа әкеліп отырған. Сол жылдардағы сталиншілдік массалық
репрессиялар саясатымен сипатталады. Ол ұлттық және буржуазиялық
ұлтшылдыққа, троцкизмге қарсы күрестің қажеті екенімен жабынған.
Репрессиялар партиялық және мемлекеттік қызметкерлерге бағытталды. Поволж,
Қазақстан, Солтүстік Кавказ халқының барлық шығармашылық зиялылар қауымы
физикалық тұрғыда жапа шекті [27].
Ұлттық саясаттың негізгі принциптерін қатаң бұзушылық ретінде 30-шы
жылдардың аяғы мен 40-шы жылдардың басында Прибалтика, Белоруссия және
Украина республикаларынан күшпен қоныс аудару болды. Ұлы Отан Соғысы
жылдарында сатқындық жасаған адамдар үшін сталиндік концепция бойынша
тұтастай топтарды айыптауды жөн көрген. Нақты сатқындарды (бар болған
жағдайда) жазаға тартудың орнына Сталиннің үкімі бойынша мемлекетті ұлтынан
айырып, Поволжь аумағының немістері, қрым татарлары, шешендер, енғұштар,
балғарлар, қарачаевтар елден қуылды. Зорлықпен қоныс аударғандар қатарына
тувинттар, гректер, болгарлар, месхетин-түріктер, хемшидтер, құрттар,
армяндар (Ахалкалаки, Ахалцик аудандарынан) жатқан.
20-50 жылдар аралығы бойы сталин-бериев әкімшілігі тарапынан қыспаққа
алынған абхаз халқына да көшіру қаупі төніп тұрды.
Ұлы Отан Соғысы аяқталды. Кеңес халқы үлкен шығынға ұшырады:
материалдық жағынан да, адам санынан да. Алайда ол тарихта есте қаларлық
ұлы жеңіске жетті. Енді, міне, көптен күткен ұлттық бейбітшілік орнайтын
кез де келіп жеткен сияқты. Оның орнына 1948 жылы ленинградтық іске
байланысты эстондық зияткерлер қауымының басым бөлігі репрессияға ұшырады.
Осы кезде дәл осы қасіретті Прибалтика халқы, Молдавия, Батыс Украина және
Батыс Белоруссия халқы қайталады. Осы кезеңде космополитизммен күреске
жасампаздыққа жағдай жасалды. Ол шетелдік образдардан отандық ғылым мен
мәдениеттің артықшылығы, ерекшелігі үгіттелді; аты шулы, әйгілі дәрігерлер
ісі қолдан жасалды, яғни жалған қағаздар жазылды; олардың барлығы
антисемистикалық бағытқа ие болды. Сонымен қатар ақырындап, бірте-бірте
орталықтың рөлі ұдая түсті, мәселен, республикалық наркоматтардың
(министрліктердің) бірқатары республикалық бірлестіктерге (ішкі істер,
сауда-саттық және т.б.) айналды.
Сталин билік еткен жылдары және тоқырау кезеңінде ұлтық саясаттың
деформация үрдісі теориялық-заңды негізге сай өтіп отырған. Жекешелеп
алғанда ұлттық қарым-қатынастардың теория мен тәжірибесіне үлкен кесірін
тигізген ұлттық мәселелерді шешудегі тезис. Ол істің мән-жайына, байыбына
бармай, шала және белсенді түрде үгіттеліп отырған. Нақты фактілерді
талдаудың орнына, ғалымдардың әділетті көзқарастары бойынша, керісінше
схоластика үгіттелді, догматизм ұлттардың түр-түсі және олардың жақындалуы
насихатталды. Ұлттық саясат, орталық та да, республикаларда да сынға
алынбады. Жылдар бойына көптеген жағымсыз үрдістер саны көбейіп жинала
берді. Мәселен, одақтас республикалардың және автономиялардың құқықтарына
шек қою, олардың экономикалық және саяси тұрғыдан өздігінен әрекет етуіне
шек қою. Көптеген мәселелер шешімдерін таба алмай тығырыққа тірелді:
тілдердің дамуы, мәдениет, тарихи ескерткіштердің сақталуы, табиғатты
қорғау және т.б. олардың қадірі болмады [28].
Сталин социалистік және социалист емес (несоциалистік) ұлттар жөнінде
ілімді (оқу) шығарды. Репрессияға ұшыраған барлық халық ұлттың тізімінен
шығарылып тасталды. Олар туралы кітаптарда жазуға, жеке ақпарат
құралдарынан айтылуға қатаң тыйым салынды. Күшпен қоныс аударған халықты
Кеңес Одағының картасынан сызылып тасталған. Оларға соңында өлімге әкеліп
тірелетін адам шошитын жағдайлар (физикалық, моральдық) алдын-ала
жоспарланып қойған. Соңында мұндай халық түбірімен жойылып отырған. Оларға
туған ана тілдерінде сөйлеуге тыйым салынған. Ал жазу, хат алмасу қарым-
қатынастан мүлде шығарылып тасталған. Төлқұжат алған балаларға қоқан-лоққы
көрсету арқылы өз ұлттарын өзгертуге мәжбүрлеген. Мұндағы басты міндет –
бұл халықтарды басқа көпшіліктің арасына сіңістіріп араластырып жіберу.
Кезекті халықтарды тізімге тіркеу қанағаттанарлық нәтижелер бере бастады:
керексіз халықтың саны едәуір азайды. Репрессияға ұшыраған халықтың санағы
тіркелген статистика саны бойынша шындыққа мүлде жанаспады. Ол мемлекеттік
және саяси көзқарастарымен салыстырғанда едәуір төмен еді. Репрессияға
ұшырағандар 1957 жылдан бастап спецрежимде өмір сүрген, олар спецконтингент
және арнайы қоныстанғандар деп аталған. Олар физикалық өте ауыр қара
жұмысқа жегілген. Олардан еңбек армиялары құрылған. Олардың өмір сүрулеріне
ешқандай жағдай жасалмаған, ең төменгі әрі жиіркенішті кезеңде,
адамтұрғысыз болған. Тіпті қатал концлагерлердің өздері бұлардың қатарында
жағдайлары жақсы болған. Бұлар-еңбекке жарамды ержеткен ер кісілер мен
әйелдер. Асыраушысыз қалған балалар мен қарттар аштықтан көз жұмған. Бірақ
жалпы орта білім беру туралы хабар берілгеніне қарамастан,
спецконтенгенттегі балалардың білім алуына ешкім көңіл бөлмеген. Ал оқып,
білім алған балалар мектептерде ұстаз бен оқушылар тарапынан үнемі
дискриминацияға ұшыраған. Мұндай балалардың мектеп бітіріп білімге қолын
тигізу қиынға соғатын. Дегенмен де ішкі талап тартысына, ынтасына, жігеріне
сүйене отырып немесе жылы қабақ танытқан адамдарға кездесудің арқасында бұл
арман орындалатын [15].
Соғыс аяқталған жылдары арнайы қоныс аударушылар – еңбекармеицтар
ұмтылды, оларға құқықсыздық, әділетсіздік танытты. Оларды қасақана ешкім
елемеді, көз қырын да тастамады. Жеңіс күні немесе басқа да мерекелерде
тек Ұлы Отан Соғысының ардагерлеріне ғана тиесілі сый-құрмет көрсетілді.
Көптеген ордендермен, медальдармен марапатталған олар президиумдарда
кеуделерін керіп отыратын болса, намысы тапталған, еңсесі төмен түскен
еңбек армеицтары қара жұмысты атқарғанына қарамастан, ешбір медальсіз бір
бұрышта тығылып, тағдыр талқысында дүниеден өткен достарын еске алып, өз
өміріне лағнет айтып көз жастарын бұлаулаумен өткізді. Олардың жеңіске
қосқан үлкен, зор еңбектерін, үлестерін санамаса да, еске алмады. Осы
қылықтары үшін қоғамның алдында, жақындары, балалары, немерелерінің алдында
қысылып ұятқа бататын. Қарны тоқ, тоны көк, қару-жарақпен сайланған күзетші-
конвоир, 16-17 жасар қыз балаларды қақаған аяздарда, қастарына ұлыған
иттерін еріте отырып ағаш кесуге, жұмыс істеуге апаратын (соғыс кезінде).
Бейбітшілік күні орнаған кезде, олар Ұлы Отан Соғысына қатысушылар
статусына теңелген олар, қосымша жеңілдіктер мен құқықтар, медальдар талап
етіп, оқушылардың алдында ерлікпен Отандарын қалай қорғағандарын айтып
мақтанатын. Еңбек армеицтері үшін өтірік пен әділетсіздіктің үстемдік етуі
қатты жандарына батты. Арнайы қоныстанушының ұлы, атақты неміс жазушысы,
қоғамдық іскер адам Герольд Бельгер өзінің Манкуртизация: Истоки и
последствия атты публицистикалық очеркінде былай деп жазған: Көптеген
жылдар бойы бойымызды қорқыныш сезімі билеп келді. Өзімізді кінәлі
сезінетінбіз. Өзімізге деген сенімсіздік күн сайын артып бара жатты. Бізді
әдейі, қасақана түрде отансыз, тілі жоқ, жойылған, мәдениетсіз, бір сөзбен
айтқанда бомждарға, тұрақты мекен-жайы, қонысы жоқ халыққа айналдырды. Бұл
мақсаттары іске асты. Сталин бізді жер жүзінен мүлде жоюға, түп-
тамырымызбен көз құртуға әрекеттенген еді. Және де бұл мақсатты асқан
шеберлікпен бірте-бірте орындап жатты. Оның алдында бұл ісі үшін бас июге
болады, ол біздің түбімізге жетуге аз-ақ қалды, мақсатының үлкен бөлігі
орындалды. Бірақ толық орындай алмады, жоқ орындай алмады. Біз оған және
оның көмекшілеріне әдейі тірі қалдық, тіріміз, сонымен қатар қайта аяққа
тұруға ант етеміз [15].
Депортация іс жүзінде нағыз қатал репрессия болған. Он екі этнос-ұлт
мәселесі бойынша тоталдық депортацияға ұшырағандар: сен қылмыскерсің,
себебі, сен неміссің, шешенсің, енғұшсың, болгарсың, түріксің, поляксің-бұл
репрессияға ұшыраған халықтар. Оларға байланысты жалған геноцид жасалған.
Бар халықтың мұғалімі немесе көсемдермен жазаланған халық он жылдық
лагерлік режимге аударылды. Олар 1 12493 неміс, 316 717 шешен, 165 259
кырым татарлары, 83 118 енғұш, 81 475 қалмық, 63 327 карачаев, 47 284
месхат түріктері, 42 112 грек, 40 162 балкар, 12 465 болғар, 8 843 курд
халықтары [3]
ІІМ (МВД-МГБ) қызметкерлері өздерінің механизмдерін арнайы
қоныстанушыларды әлеуметтік ортадан алшақтатуға арнаған. Ал олардың ауыр
физикалық қара жұмысты және құлдықпен айналысуларын қадағалаған.
1950 –ші жылдардың 1-ші қаңтар айына жазылған тізімге қарағанда ГУЛАГ-
та 2 561 351 адам тұтқындалған (оның ішінде 1 416 300-зі лагерлерде және
1 145 051-колонияларда), олардың 578 912-сі контрреволюциялық қылмыстары
үшін (58 бап). КСРО түрмелерінде 1948-ші жылдардың желтоқсан айына қарасты
мәліметтерге сүйенсек, онда 230 641 адам тұтқынға алынып, айыпталғандар
отырған.
1950-ші жылдың 1 қаңтардың мәліметтеріне жүгінсек, арнайы қоныс
аударылғандар және жер аударғандар саны 2 660 040 адамға жеткен. Оның
ішінде 988 373 адам Қазақ ССР жеріне қуылған.
Жалпы алғанда жазаланған адам саны 5,5 миллионға жеткен. Сталиннің
қазасынан кейін халықты күшпен қоныс аудару акциясы заңсыз деп танылды.
1990-шы жылдың 1 қаңтарында 807 288 адам ақталып босатылды. Сонымен
қатар үштіктер шешімімен және ерекше жиналыстардың шешімдерімен
репрессияға ұшырағандар және сот пен прокурорлық шешімдерімен жауапқа
тартылған 31 342 адам бостандыққа шықты. Қазақстан жерінде 1997 жылдың 1
мамырында соттың шешімі бойынша 10 мың сотталған адамның сол жылдары 91 868
адамы бостандыққа шықты. Арнайы қоныс аударуылар деген жалған лақап атқа ие
болған адамдардың 60 мың адам тағылған айыбынан босталды. Олардың ақталып
шығатын үміттері үзілген болатын [24].
50 жылдың екінші жартысында корейлықтарды бұрынғы мекен еткен
жерлеріне қайта оралуы жөнінде арнайы қаулы қабылданды. 1955 жылдың
желтоқсанында арнайы қоныстанушылар жеріндегі кеңес немістері мен олардың
жанұяларына қойылған шектеулер алынып, құқықтық құжаттарда көрсетілді. 1957
жылдың 9-шы қаңтарында кырым татарларына Крымға оралуына рұқсат берілді.
Осы кезде қалмық халқының мемлекеттілігі қайта құрылды. Басқа да
халықтардың ұлттық-мемлекеттік түрде қалыптасуы қолға алынды. Мәселен,
Кабардино-Болгарлық АССР құрылды. 1957 жылдың 9-шы қаңтарынан бастап
біріккен Карачаево-Перкестік автономдық облыс өз жұмысын бастады. Шешен
–енғұш халқының мемлекеті қайта құрылды. КСРО-ның ыдырауы халықтың
бостандыққа шығуларын қиындатып қана қоймай, онымен қоса әлеуметтік және
экономикалық мәселелерге толы көптеген қиындықтар туғызды. Сонымен қатар
бұрынғы КСРО-ның ақтық саясатынан тыс қалып қойған қоныс аударылған топтар:
грек, болгар, гагауз, поляк, латыш, эстон және т.б. халықтың әлеуметтік
топтары бар болатын. Өкінішке орай, басқа да репрессияға ұшыраған халықтың:
крым татарлары, неміс, корей халықтарын босатуға өткен КСРО басшыларының
белгісіз себептермен қолдары жетпей қалды. Депортациямен байланысты
оқиғалар біздің тарих ғылымымызда көп уақыт бойына айтылмады. Оларды
зерттеу мүмкін болмады, себебі архивтер қол жетімсіз болды. Енді ертеде
құпиялы архивтік құжаттарға қол жеткізу мүмкіндігі пайда болғаннан кейін
тарихымыздың тағы бір трагедиялық парағын ашу мүмкіндігі туды.
Өткеніміздің трагедиялық оқиғаларын шынайылықпен көрсететін құжаттарға
деген қызығушылық бүгінде арта түсуде. Соңғы уақытта хаоықтың тотальдық
депортациясы тақырыбына жазылған әдеби және тарихи-публицистикалық
туындылар жетіп артылады. Сол күндерді бастан өткерген куәгерлердің қалған
естеліктері, осы тақырыпқа жазылған барлық туындылардың негізгі образы:
қайғы-қасірет, трагедия, қан жұту сияқты сезімдермен боялған. Алайда
халықты күшпен қоныс аударудың толық тарихы әлі де зерттеуді қажет ететін
тақырыптардың бірі, яғни ол әлі толық жазылған жоқ, істің байыбына, мән-
жайына қанық кіретін, адамзатқа қарсы жасалған қылмыстың нақты қорғаушы
күшін табатын ғалымдарды қажет ететін тақырыптардың бірі. Бұл істің тек
механизмін ғана емес, оның қайдан пайда болғанын, себебін, іске асу
тәсілдерін де анықтау керек. Бөлек тұрған елде мұндай қылмыстың осыншама
көлемде қалай орын алғанын түсіндіруге тырысып бағу, оларды психология,
әлеуметтану, қоғамтану және идеология ерекшеліктері тарапынан түсіндіруге
тырысу. Бұл келешек ұрпақ ғалымдарының алдында тұрған өте зор мәселе.
Тарихымыздың әлі де оқылмай қалған парақтары жетерлік, қанша адам
әділеттік өмірдің орнауын тағатсыздана күтуде. Тарихымыздың естеліктерін
сақтай отырып, біз қоғамдық денсаулықты күтіп, шынықтырудамыз. Бұл әр
қазақстандық азамат үшін үлкен ғанибет. Қазіргі таңдағы қоғамдық пікір, 30-
40 жылдардағы саяси мәселелерге деген қызығушылықпен сипатталады. Бұл сол
кездегі шындықтың ашылмауына байланысты емес. Басты себептерінің бірі –сол
кездегі жағымсыз құбылыстардың пайда болуының түп-тамырларының бүгінгі
күнге дейін өсіп кетуі, олар қоғамның түпкі саяси және экономикалық
реформаларының нәтижелі шешілуіне кедергі жасауда. Ел тарихында
қарастырылып отырған кезең –көптеген, әртүрлі диалектикалық қарама –қайшы
құбылыстарға толы кезең, оларды анализдеу, талдау қиынға соғып тұр [29].
30-40 жылдардағы оқиғалар мен процесстерді зерттеудің ең басты
қиындығы оларды тарихи тәжірибе тұрғысынан зерттеуіміз қажет. Сол кездегі
өмір сүріп еңбек еткен адамдар социализм құрудамыз және осы жолда үлкен
жетістіктерге жеттік деп түсінген. Оларды 30-шы жылдары ел социализм
кезеңіне өтті деп сендірген. Алайда, бізге, сол жылдардағы терминологияға
асқан сынмен, байсалдылықпен қараған жөн.
20-шы жылдардан бастап –ақ тарихи парадокстар өркен жая бастады.
Қарапайым халықтың шынайы жаңа өмірге деген үлкен құлшынысы қатал
әлеуметтік тұрмыстың регламентациясымен ұштасты. Осы және басқа да
парадокстар антисоциалистік тенденциялардың қоғамдық, саяси және
мемлекеттің дамуынан көрініс алды. Сонымен бірге қоғамдық өмірді жаңа
қырынан көрсететін көптеген жаңашылдықтар да болды: революциялық интузиазм,
құлшыныс, мұратына сену. Социализмнің түбіне жеткен сталинизм екенін көз
жаба қарай алмаймыз. Сталинді неғұрлым жақынырақ зерттей, тани келе,
соғұрлым оның тарихта ең қатал, қатыгез адамдардың бірі болғанына көз
жеткіземіз. Ол халықтың алдында үлкен қылмыс жасады [5].
Осы адамның есімімен адамдардың биліктен, еркіндіктен және көзқарас,
пікірінен алшақтауының ең үрейлі формаларымен байланысты. Бұл форма
бюрократиялық, күш, догматикалық сипатқа ие болды, яғни бұл сталинизмнің
нақ өзі. Тоталитарлық биліктің қалыптасуының заңды нәтижесі –репрессиялық
машинаның іске қосылуы. Көптеген түрлі легерлер –Сазлаг,Карлаг, Алжир және
т.б. құрылды. Репрессиялық машина қарқынды жұмыс істей бастады. Тек
Қазақстанда ғана НКВД қызметкерлерімен 183 ұйым әшкереленді, ондағы агент
саны -3720 адамды құрды. 1920-1953 жылдар аралығында 110 мыңға жуық адам
саяси репрессияға ұшырады. 17% жуығы халық жауы деп танылды. Сталиннің
репрессиялық машинасы Абдурауф Фитрат, Абайдулла Ходжаев, Ашурали Захири
және т.б. сияқты атақты қайраткерлердің өмірлерін қиды. Ұлттық –либералдық
зияткерлер қауымы да жапа шекті, олардың ішінде Х. Досмұхамедов, М.
Тынышбаев, Ж. Акпаев, М. Жұмабайев бар болатын. Демек, Алаш –Орда
партиясының толық мүшесі дерлік қаза болды. Барлығы 4297 адам
репрессияланды.
Сталиндік репрессиялардың сүйікті объектілері болып алуан түрлі
бағыттар болаты. Х съезде Лениннің айтуы бойынша, бұл бағыттар маңызды
емес, оларды әлі де болса түзеуге, дұрыстауға болады. Сталиннің жүйесі
бойынша дұрыстау дегеніміз саяси қарсыластарды моральдық және физикалық
тұрғыда көзін жою. Сонымен қатар репрессияларға тұрақты партия
қайраткерлері, басқаша айтқанда, национал –уклонистер де ұшырады. Басқа
біреулері қалып қойған халықтан болашағы бар социалистік ұлтқа көшуді
армандайтын. Олардың ішінде Т.Рысқұлов, У.Исаев, С.Сейфуллин, У.Джандосов,
Т.Жургенев, А.Тоқжанов, А.Икрамов, Г.Артықов, А.Каримов және т.б. Олар
өздерінің республикаларына сай этникалық идеяны қолдады [31].
Оларды мемлекеттің күшпен әрекет ету нәтижесінде пайда болған қайғыны
сезіну сезімі бөліп тұрған. Сондықтан олар қоғамның большевистік моделімен
өздерінің бұл жағдайды қабылдамайтындарын жеткізген. Кей кездерде олар
саясатқа мүлде жақындамаса да көздері жойылған –ды.
Осылайша, бұрынғы КСРО –ның 40 –тан астам халқы зорлықпен көшіріліп,
адам көргісіз депортацияға ұшыраған. Бұлардың көпшілігі түгелдей
депортацияланды. 1935-50 жылдары бұрыннан мекен етіп келген 3,5 миллионға
жуық адам өз жерлерін тастап кеткен. Тағдыр оларды аямады, елдің түпкір
–түпкіріне жер аударды, көбі көз жұмды. Көптеген жылдардан кейін көпшілігі
туған жеріне, тарихи Отанына қайтып оралды. Келесі біртіндеп жер аударылған
дам топ, халық, біртұтас елдердің күшпен қоныс аударуы антигумандық,
жауыздық сипатқа ие болды. Негізгі зардап шеккен бандаларда күрескендер,
ұлттық комитетте қызмет атқарғандар немесе діни сектадағылар емес,
бейкүнә қарттар, әйелдер мен балалар болған.
30 жылдардың екінші жартысы миграциялық топтардың аяқ астынан
белсенділігімен көзге түсті. Олар тоталитарлық мемлекетті қалыптастырумен
қатар шаруашылық ұжымдарға жұмысшыларды қабылдауды іске асырған. Сонымен
қатар Қазақстан территориясына депортацияланған тұтас халықты ұйымдастырып
бағыттаған.
30 жылдардың екінші жартысынан бастап адамдарды этникалық белгілеріне
байланысты күштеп қоныс аудару саясаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz