XX ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІНІҢ МӘДЕНИ ӨМІРІНДЕГІ ОРНЫ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 97 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 4

1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ XX ҒАСЫРДАҒЫ МӘДЕНИ ӨМІРІ

1. 1 Қазақтың XX ғасырдағы оқу ағарту ісімен мәдениетінің дамуы 7

1. 2 Ғылыми мекемелер мен қоғамдардың қызметі 29

1. 3 XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің дамуы 43

2 XX ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІНІҢ МӘДЕНИ

ӨМІРІНДЕГІ ОРНЫ

2. 1 ХХ ғасыр басында қазақ ұлт зиялыларының қалыптасуы 51

2. 2 ХХ ғасыр мәдениетіндегі қазақ ұлттық баспасөзінің даму тарихы және

ресми баспасөз құралдары 58

2. 3 ХХ ғасыр басындағы Қазақ баспасөзінің қоғамдық - саяси, әдеби және

ағартушылық қызметі 75

ҚОРТЫНДЫЛАР 78

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 81

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ елінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі тұңғыш президенті Н. Ә. Назарбаев айтқандай: «Қазір тарих бетін ақтарып қарасақ, қазақтар біздің ғасырдың 20-30 жылдарында да айдалада бостан босқа қырыла бермепті, саяси жүйеге қару алып күресіпті. Сталиннің бұғауына қарсы Қазақстанның шартарабында ашықтан ашық күреске шығыпты. Бірақ күштері тең келмепті. Титықтаған халықтың бір бөлігі амалсыз көніпті, бір бөлігі туған қонысын тастап, шетке ауып кетіпті.

Қазақтар талай жерде тұтасымен қырылып кетуге шақ қалды. Бірақ өмірге құштарлық қайтадан жығылған еңсені көтеріп, тәуекелге бел буғызды [1] .

Байырғы көшпелі елдің оңы-солын жаңа-жаңа танып, отырықшылық өркениетіне бет бұра бастаған тұстағы толып жатқан қиындықтармен алысып, алды-артын азамат соғысының өрт-жалыны шарпып, халық қатты күйзеліс көріп жатқан кезеңде дүниеге келген қазақ мәдениеті, ел басылымының аяқтанып кетуіне сол тұстағы “елім, жұртым, халқым” деп еңіреген ұлт зиялыларының барлығы XX ғасыр мәдениетінің дамуына ат салысқан. Қазақстандағы оқу ағарту ісінің дамуына, Ғылыми мекемелер мен қоғамдардың қызметіне, қазақ әдебиетінің дамуына Ыбырай Алтынсарин, Шоқан Уәлихановтар, Абай Құнанбаевтардың қосқан үлестерін айтып кетуге болады.

Әрине, тарих жолы ешқашан даңғыл болған емес. Әсіресе қазақ елінің тарихы қым-қуат, күрделі, кедір-бұдыры көп. Сол көп кедір-бұдырдың қайсыбір аяқты жаңылыс бастырған тұстары да жеткілікті. XX ғасыр мәдениетінде қазақ басылымдары дүниегеге келді. Дегенмен, газет, негізінен, өзінің әлгі аталы сөзіне - ел алдында берген антына барынша адалдығын бұзбауға ұмтылып отырды. Сәкен Сейфуллин, Тұрар Рұсқылов, Смағұл Сәдуақасов, Ғаббас Тоқжанов, Ораз Жандосов, Ораз Исаев, Ғабит Мүсірепов, Жүсіпбек Аймаутовтардың басылымдарға басшылық жасауы сертіне деген беріктігін ел санасында шегелей түсті. Олар сол тамыры тереңде жатқан, рухы биікте қалқыған үлгі, өнеге мектебі әлі жалғасып келеді [2] .

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. XX ғасырдың басындағы қазақ мәдениетінің құндылықтары, рухани, материалдық байлықтарын зерттеу. Қойылған мақсатқа негізделіп келесі міндеттер қойылды:

-оқу-ағарту ісінің дамуын, ғылыми мекемелер мен қоғамдық қызметтерді саралау;

-ХХ ғасыр басындағы қазақ ұлт зиялыларының қалыптасу тарихын бақылау;

-ХХ ғасыр мәдениетіндегі қазақ ұлттық баспасөзінің даму тарихын және ресми баспасөз құралдарын зерттеп саралау;

-ХХ ғасыр басындағы Қазақ баспасөзінің қоғамдық - саяси, әдеби және ағартушылық қызметтерін толық ашып көрсету.

Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақ халқының ХХ ғасырдың басындағы ұлттық мәдениеті.

Зерттеу жұмысының пәні. ХХ ғасырдың басында зерттеу жұмысының негізгі пәні қазақ халқының мәдени құңдылықтары болып табылады.

Зерттеу жұмысының әдістері. Жұмыстың барысында нақты кезеңді қарастыру жағдайында диалектикалық әдістемемен тарихи шындық негізге алынды. Қоғамдық тарихи процестердің диалектикалық даму заңдылықтарын, тарихи құбылыстарды обьективті тұрғыда қарастыру бағыты көзделді. Бұл орайда нақты талдау, салыстырмалық, көпқырлылық, жүйелік ұстанымдары кеңінен қолданылды. Әдістемелік бағыттың дұрыс анықталуы қол жеткен ғылыми нәтижелердің дұрыс қортындылануына өз ықпалын тигізді.

Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі. Жұмыста XX ғасырдағы қазақ халқының мәдениетіндегі оқу ағарту істерінің дамуы, ғылыми-қоғамдық қызметтердің жұмыс жасауы, баспасөз газет-журналдардың басылып алға жылжуы және жариялануы т. с. с. Соның ішінде, қоғамның мәдени өміріндегі жағдайларды, байланыстығын, олардың қарастырылып отырған уақыт шеңберіндегі қоғамның саяси-әлеуметтік және мәдени дамуын көрсету маңызды болды. Сөйтіп, ұсынылып отырған жұмыстың әдіснамалық негізі толық түрде ғылыми әдістер кешенімен тарихшылардың және этнографтардың теоретикалық ой-толғамдарымен келтірілген.

Зерттелудің ғылыми жаңалығы. ХХ ғасырдың басындағы қазақ мәдениетін зерттеген еңбектерінің негізінде баспасөз мақалалардың және деректердің сараптамалық және жүйелік анализінің негізінде тақырып зерттелді.

Зерттеу жұмысының тарихнамасы. ХХ ғасыр мәдениетіндегі қазақ баспасөзінің тарихын зерттеген ғалым Х. Бекхожин “Түркістан уәлаятының газеті” секілді мерзімді басылымдар қазақ халқының қамын ойлап, оның әлеуметтік- шаруашылық және мәдени ағарту тілектерін ескергендіктен шығарылған жоқ, патша үкіметінің отаршылдық саясатын күшейте түсу, оның бұйрық-жарлықтарын жергілікті халықтардың ана тілінде жариялап, сөзсіз орындаттыру, сондай-ақ оның ресми көзқарастарын халық арасына кең таратып, қол астындағыларды шексіз бағындырып ұстау мақсатын көздеген; - деп түйін жасайды.

ХХ ғасыр мәдениетіндегі қазақ әдебиетінің дамуы, оқу-ағарту істері, ғылыми-қоғамдық істердің алға жылжуы. Сонымен қатар баспасөз тарихын зерттеушілер осы біртұтас дүниені қазан төңкерісіне дейін және кейін деп екі кезеңге бөліп қарастырды. “Айқап”пен“Абай”, “Шолпан”, “Таң” журналдарының сарыны бір. “Қазақ”, “Сарыарқа”, “Жас азамат”, “Бірлік туы” газеттері мен “Қазақ тілі”, “Ақ жол”, т. б. басылымдарды екі кезеңге бөліп қарастырудан ұтпаймыз, ұтыламыз. Бұлардың барлығы ұлттың жоғын жоқтады, намысын жыртты, сөзін сөйледі, күйін күйттеді. Қазақстанның және қазақ халқынын тарихы мен мәдениетін зерттеуге В. В. Радлов, Г. Н. Потанин, Ә. Диваев, Н. Я. Коншин, А. И. Добросмыслов, И. И. Крафт, Ф. К. Зобнин, И. А. Аристов, Н. Н. Пантусов және басқалар зор үлес қосты.

Зерттеу жұмысының деректемесі. XX ғасыр мәдениетіндегі оқу ағарту істері, ғылыми-қоғамдық қызметтер, баспасөз газет-журналдарға үлестерін қосқан қазақ зиялы қауымы жайлы жан-жақты қарау. Әрине, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың босында Ресейдің территориялық-басшылық орындарының жанынан шығарыла бастаған ведомстволық «Дала уәлаяты» сияқты газеттер болды. Олар да біраз іс тындырып, халқымыздың сол дәуірінен біраз мәліметтер арттарына қалдырып кетті.

1907 жылы «Қазақ» газеті деген атпен шыққан газет те бір-ақ рет (бір саны ғана) шықты да тоқтап қалды. Санкт-Петербургте Мардан Қошығұлов шығара бастаған “Серке” атты журналы да тез сөнді. Ахмет Байтұрсынов Орынбор қаласында шығарған “Қазақ ” газеті (1913-1918) түбегейлі мәселелер қозғады.

Дегенмен қазақ халқының қамын ерекше ойлаған, ұлт дала төсінде зор жаңалықтың басында тұрған “Айқап” (1911-1915) журналы еді.

Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Зерттеудің хронологиялық шеңбері 1901 жылдан 1925 жылдар аралығын қамтиды.

Дипломдық жұмыстың құрылымы.

Ұсынылып отырған дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қортындыдан тұрады. Жұмыстың соңында қолданылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.

ҚАЗАҚСТАННЫҢ XX ҒАСЫРДАҒЫ МӘДЕНИ ӨМІРІ

1. 1 Қазақтың XX ғасырдағы оқу ағарту ісімен мәдениетінің дамуы

Адамзат тарихында XX ғасыр мәдениетінің алатын орны ерекше. Өйткені, бұл кезең тарихи оқиғаларға, қантөгіс соғыстарға, санқилы дағдарыстарға толы сындарлы заман болды. Ғылым мен техниканың қарышты қадамы, жарқын болашаққа деген сенім өркениетті дамыған елдерде біртұтас жалпы адамзаттық мәдениеттің дамып, қалыптасуына әсерін тигізбей қойған жоқ. Ғасыр аяғында планетамызда парасаттылық пен ізгіліктің кеңінен өріс алуы жалпы адамзаттық мәдениеттің дамуына және оның ұлттық түрлерінің нәрленуіне, олардың өзара қарым-қатынастарының жаңа арнаға түсуіне ерекше әсер етті. Міне, осы жағдайларды ескере отырып, XX ғасыр мәдениетінің мазмұның ашып көрсетуде екі басты мәселеге баса назар аударғанды жөн көрдік. Оның біріншісі, XX ғасыр мәдениеті дамуының басты бағыттары (XX ғасыр мәдениетінің қалыптасуының сабақтастығы мен дәстүрлері, қазіргі заман мәдениетінің тоқырауға ұшырауы мен одан шығу жолдары және бұл процестің түрлі мәдени концепцияларда көрініс табуы және т. б. мәселелері), екіншісі, XX ғасыр мәдениетінің жалпы адамзаттық және ұлттық сипаты (жалпы адамзат мәдениеті қалыптасуының басты себептері және оның құндылықтары, жалпы адамзаттық және ұлттық диалектика және т. б. ) .

Бүгінгі таңда дүниежүзінде 200 мемлекетке жетіп, мындаған халықтарға бөлінген, саны жағынан 6 млрд. жеткен адамзат баласы 2 млн. жуық өсімдіктер мен жануарлардың бір түрі ғана. Адам баласы өмір сүрген кезден бастап мыңға жуық ұрпақ ауыстырған екен. Осынша халықтың ішінде екі адамның бір-біріне мүлде ұқсас болмай, өзіндік қайталанбас ерекшеліктерінің болуы да таңқаларлық жайт. Адам бір-бірінен жеке тұлға есебінде ерекшеленіп қана қоймайды, сонымен қатар топтық айырмашылықтарға да (жанұялық, жыныстық, жасына, мамандығына, ұлтына және т. б. қарай) тәуелді болып келеді. Осыншама айырмашылықтар бола тұрса да адамзат баласының басын біріктіретін не нәрсе? Ол - ең алдымен дүниенің тұтастығына негізделген «жалпы адамзаттық мәдениет». «Дүниенің тұтастығы» дегеніміз - дүниежүзілік көлемде өндірісті дамыту мен әлемдік мәселелердің туындауы негізінде пайда болған адамдар мен халықтардың өзара тығыз байланысы мен өзара тәуелділігі. «Дүниенің тұтастығы» - қазіргі замандағы адамзат пен бірыңғай жалпы адамзаттық мәдениеттің қалыптасуына негіз болды. Демек, адамзат баласының басын біріктіретін «жаңа заман мәдениетінің» тағдыры - адамзаттық құндылықтарға, гуманизмге, адам құқын қорғау қозғалысын дамытуға, ғылыми білім мен алдыңғы қатарлы технологияны дамытуға, ұлттық мәдениеттердің өзара байланысына, қоршаған орта мен өмірге, экологиялық қатынасқа тікелей байланысты [3] .

XX ғасыр дүниежүзінде түрлі мәдениеттердің өмір сүретіндігін жоққа шығарған, бірыңғайға келтірілген «гуманистік мономәдениеттің» екі үлгісін бастан кешірді. Оның біріншісі - «дүниежүзілік» пролетарлық революция» (сталинизм) идеясы. Ол таптық құндылықтарды асыра бағалауға негізделген. Екінші модель, бір ғана ұлттық мәдениеттің, бір ғана ұлт пен мыңжылдық рейх (герман фашизмі) мемлекетінің үстемдігіне негізделді. Бұл жағдайлардың салдарынан миллиондаған адамдар қазіргі заман мәдениетінің жалпы адамзаттық сипаты туралы идеяны басқаша қабылдады. Осы себепті мәдениеттің «қарсы мәдениетке» айналуы етек алып, әлеуметтік қозғалыстың бұрмаланған түрі пайда болды. Осы орайда, жалпы адамзаттық мәдениетке апаратын қозғалыстың өте күрделі процесс екендігін ерекше атап өткен жөн. Орын алған қарама-қайшылықтарды шешуде түрлі мәдени бағыттарды, көзқарастарды, пікірлерді есепке алмасқа тағы болмайды. Жалпы адамзаттық мәдениет-жолындағы қайшылыққа толы алғашқы «Біз - Олар» жолы - өте күрделі процесс, ал бұл формулаға сүйенсек тағылық заманға қайтып оралған болар едік.

Жалпы адамзаттық мәдениет - көркемдік-поэтикалық, ғылыми, өндірістік қызметтің ең жетілген түрлері, әр түрлі халықтар мен ұрпақтардың ғасырлар бойы қалыптасқан өмір мен шындықты және дүниені танып білуінің бірыңғай тәсілдері. Адамзат баласы осы қағидалардың негізінде таптық және нәсілшілдік өшпенділігіне жол бермейтін, адам мен халықтар құқы бұзылмайтын, қайыршылық пен сауатсыздық, экономикалық және мәдени отаршылдықтан біртұтас өркениет құруға бағытталуда. Мәдениеттің бұл үлгілері мәдениетті қалыптастыруда басты бағдар болып отыр. Адамзаттық мәдениеттің қалыптасуын халықаралық қауымдастық мүшелерінің құндылықтарының белгілі бір жүйесін жай ғана қабылдау деп, дәлірек айтқанда, түрлі мәдениет салаларын бірыңғайлау деп қарастыруға тағы болмайды.

Өйткені, мәселе аймақтық және ұлттық мәдениеттердің өзара рухани байланысуының өсуі туралы болып отыр. Уақыт өткен сайын түрлі халықтар мәдениеттерінің арасындағы байланыстардың арнасы кеңейе түсуде, бір мәдениет саласындағы өзгеріс басқаларына да өз ықпалын тигізуде. Ғаламдық мәдени жетістіктер дүниежүзіне кеңінен тарауда. Ендеше, біз ғылымдық гуманистік құндылықтардың дамуының мүлде жаңа кезеңіне өткенімізді мойындауымыз керек. Біртұтас әлемдік өркениеттің қалыптасуының негізі - саяси-экономикалық және мәдени байланыстардың белең алуында жатыр. Соның негізінде жаңа сапалы жүйе - жалпы адамзаттық мәдениет қалыптасып, түрлі елдер мен халықтардың арасындағы байланыс нығая түсуде, тіпті біртұтас өркениеттің бір жағында болған мәдени тоқырау құбылыстары немесе жетістіктері басқа жақтарға да өз әсерін тигізбей қоймады. Мұндай құбылысқа қарап, дүниені қабылдау тәсілдері бір ізге салынып, мәдени нормалары бірыңғай жүйеге келтіріліп, ұлтгық сипат жойылып бара жатыр деген ұғым туып қалмауы керек, өйткені әрбір ұлт, әрбір әлеуметтік топ жалпы адамзаттық мәдениет қорынан тек өзіне қажеттісін ғана, өзінің даму дәрежесіне сай келетін мәдени құндылықтарды өз мүмкіндігіне байланысты ғана қабылдайды [4] .

Ұлттық мәдениет дәстүрлерін сақтап қалу бағытының ерекше етек алып отырғандығы да жоғарыда айтылған ойымызды айқындай түсетін сияқты. Әрине, қазіргі өркениетті түрлі ғаламдық өркениеттердің басын жай ғана біріктіре салу деп түсіну мүлде қате болған болар еді. Бұл процесс әрі күрделі және толып жатқан қарама-қарсылықтарға толы болып келеді. Оған дәлел ретінде, қазіргі замандағы Батыс мәдениетіне Жапония мен Таяу Шығыстың басқа да елдерінің «өндірістік мәдениетінің» зор ықпалын келтіруге болады. Шындығында да, бұл аталған елдердің мәдениетіне негізделген қызметтің өндірістік түрлерінің Батыстың дәстүрлі құндылықтарымен салыстырғанда көптеген артықшылықтары бар екендігі айқын аңғарылады. Ендеше, казіргі жалпы адамзаттық мәдениетті қалыптастырып, дамытуда мәдени құндылықтарды өзара байланыста игеру, мәдениетті дамытуды ғалымдық дәрежеге көтеру - бүгінгі таңдағы басты мәселе болмақ. Ал адамзаттың «біртұтас ғаламдық мәдениеті» мәселесінің ерекше қойылуының басты себептері қандай?

Біріншіден, адамзат тіршілігінің түрлері мен тәсілдерінің үлгілерінің терең өзгеріске ұшырауына байланысты ұлы әлеуметтік революция жүзеге асты. Оған дәлел ретінде, XX ғасырда дүниежүзілік көлемде дәстүрлі қоғамға тән «жеке еңбек етуден» жалданып еңбек етуге, коллективте (ұжымда) еңбек ету және бақылау арқылы еңбек етуге көшу жүзеге асырылды. Жаппай урбанизация жағдайында адамдардың өмірді, қоршаған ортаны қабылдау тәсілдері мен түрлері өзгерді, халықтың өмір салты адам айтқысыз өзгерістерге ұшырады. Сөзіміз дәлелді болу үшін цифрлар келтірейік. XX ғасырдың басында Батыстың ең алдыңғы қатарлы тоғыз еліндегі өнеркәсіп саласында еңбек етушілер халықтың 43%-і болса, XX ғасырдың ортасында бұл көрсеткіш, яғни жалданып жұмыс істеушілердің саны 60%-ке жетті, өз кезегінде бұл көрсеткішпен қатар мұндай мемлекеттердің саны да арта түсті. Мұндай құбылыс дамушы елдерде етек алды, тіпті жалданып жұмыс істеушілердің саны жағынан олар Батыс елдерін басып озды. XX ғасырдың басында дүниежүзіндегі қала халқы адамзат баласының небәрі 3%-ін ғана құраса, XX ғасырдың ортасында олардың үлесі 28%-ке, ал 90 жылдары 40%-тен асып кетті. Кең байтақ мегополистер пайда болды. Мысалы, АҚШ-тың солтүстік-шығысында (көлемі 100 мың шаршы км., халқы 15 млн. ), Жапонияда Хоккайдода (70- 50-700) және т. б. Қала мәдениеті жағдайында адамның мәдени жандүниесі күрделі өзгерістерге ұшырады. Қала халқының алдында өзіндік өзгеше өмірдің есігі айқара ашылды. Адам телевидение және компьютерлік жүйелер арқылы толассыз хабарлар алу мүмкіндігіне ие болды, өмір салты, еңбек ету айтарлыктай өзгерістерге ұшырады, білім берудің мазмұны мен түрлері жаңа сатыға көтерілді. Сөйтіп, ауыл-село халқының көпшілігі қалаға қоныс аударды, ал бұл жағдай түрлі ұлттардың өзара жақындасуына, мәдени байланыстарының кеңеюіне әсер ете отырып, оларды біртұтас жалпы адамзаттық мәдениет арнасында тоғыстырды.

Екіншіден, XX ғасырда адамның мәдени құндылықтарды игеру бағытында, жалпы адамзаттық біртұтас негіздердің қалыптасуында айтарлықтай өзгерістер болды, ал олар өз кезегінде жанұяға деген көзқарастың өзгеруіне, адамның жан-жақты қалыптасуына айтарлықтай әсер ететін алғашқы әлеуметтік ұжымға тікелей байланысты болды. Дәстүрлі неке институты өзгеріп, жаңа жанұя мүлде жаңаша мазмұнға ие болды. Ұлттық мінез өзгешеліктеріне, жанұяның өз ішіндегі қарым-қатынастардың өзгешеліктеріне қарамастан, өз дамуында постиндустриалдық кезеңге аяқ басқан көптеген елдерде түбегейлі өзгерістер дәуірі басталды. Жанұялардың өз қажеттіліктерін қанағаттандырып табысқа қол жеткізушілік, яғни жанұя мүшелерінің өмірлерінде алға басушылық байқалды. Патриархалдық жанұяда балалар еңбекке ерте араласты, күнкөріс қамын ересектермен бөлісті. Ал XX ғасырда балалық шақтың созылуы, оларды жанұяның басты құндылығы деп санау, оларға айрықша қамқорлықтың жасалуы жастардың дүниежүзілік мәдениетке деген құштарлығын арттырып, мүлде жаңаша адамгершілік, сезімдік және интеллектуальдық құндылықтарды өз бойларына тереңірек сіңіруіне себепкер болды. Бұл кезенде жастар жалпы адамзаттық мәдениеттің қайнар бұлағына сусындап, рухани азық алды, сөйтіп олардың бойында заман талабына сәйкес жаңа ізгі қасиеттер қалыптасты. Қоғамдағы болып жатқан өзгерістер өмір сүрудің жаңа түрлерін, мәдени стериотиптерді өмірге келтірді [5] .

Мәдениеттің біртұтас дамуы - қарама-қайшылықтарға толы процесс болды. XX ғасырда дүниежүзілік мәдениеттің қалыптасуына ұлттық мәдениеттердің өркендеуі жолындағы қуатты қозғалыстарымен қабаттас келді. Қазіргі кезеңде мәдениетке «еуроцентристік көзқарастың» шектеулі екендігіне көзімізді жеткізіп отырмыз. «Техногендік еуропа мәдениеті» ерекше дәріптеліп, оны ұлттық және аймақтық мәдениеттерге негіз етіп көрсетілді. Қазіргі заман тәжірибесі Шығыс елдерінің Батыс мәдениетінің құндылықтарын, қол жеткен табыстарын өздерінің өндіріс және білім беру жүйесінде кеңінен қолданып отырғандығын көрсетіп отыр. Тынық мұхит елдері бүгінгі танда ғылыми-техникалық прогрестің қозғаушы күштерінің біріне айналды. Адамзат санасында қалыптасқан «Шығысты Батысқа қарсы қою» идеясы (Батыс - ол Батыс, Шығыс - ол Шығыс, сондықтан да олар бір-біріне үйлеспейді) қалыптасқан жағдайды есепке алмайды. Мұндай көзқарас сөзсіз біртұтас «жалпы-адамзаттық мәдениет» идеясын жоққа шығарған болар еді. Кезінде М. Вебер «протестанттық мәдениеттің» негізінде Батыс Еуропада нарықтық экономиканы қабылдау мен үйрену нәтижесінде қалыптасқан ұлттық мәдени дәстүрлердің орнына ерекше мән берген болатын. Оған дәлел- нарықтық экономиканың әрекеті мен жер шарындағы мемлекеттердің мәдени айырмашылықтары жайында жүргізілген белгілі ғалым Хофстедтің классикалық зерттеулерінің қорытындылары болып табылады. Бұл қорытындылар дүниежүзінің 100 еліндегі трансұлттық компанияларының қызметкерлерінің арасында жүргізілген сұрақ-жауаптарға негізделген. Дамыған елдердің алғашқы қатарынан нарықтық экономикасы мен кәсіпкерлік қызметі шарықтап дамыған елдер орын алған. Олардың өзі екі топқа бөлінген. Біріншісіне - Ұлыбритания мен Канада жатқызылған. Бұл елдер мәдениетінде индивидуализм үстемдігі айқын байқалады. Индивидуалистік мәдени дәстүрде адамдар ұжымнан тысқары, жеке әрекет еткенді қалайды. Мұндай жағдайда - ең бірінші кезекте жеңіске бағдар алу, алға қойған мақсатқа жету және ол мақсат жолында кездесетін бәсекеге, қиындықтарға төтеп беру басты орынға қойылады. Екінші топқа - Швеция мен Жапония сияқты мемлекеттер жатқызылған. Мұнда біршама коллективтік (ұжымдық) құндылықтар үстемдігі айқын аңғарылады. Шаруашылықты жүргізудегі көптеген ұқсастықтарға қарамастан, бұл екі блок елдерінің арасында келіспеушілік пиғылдар да бар. Мысалы: Американдықтар швед кәсіпкерлерінің іс-қимыл стилін жақтырмай, олардың жұмысын көргенде бастары ауыратындығын жасырмайды. Ұжымдық мәдениетке тән нәрсе - нақты шешім қабылдауда бұйрық беруден бас тартып, бір шешімге ақыл-кеңес арқылы келу. Кәсіпкерліктің мұндай жолын американдықтар босаңдық таныту, олай болса мұндай жағдайда басшы адамның беделі жойылады деп есептейді. Демек, АҚШ-та мәдени идеал - өз күшіне сенген, қандай мәселе болса да жеке дара шешетін, заң алдында жауап бере алатын, алдына қойған кәсіпкерлік мақсатына жете алатын жеке адам болып саналады. Керісінше, жоғарыда байқағанымыздай Скандинавия кәсіпкерлері коллективтік іс-қимылды - табыстың басты көзі деп санайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.