Aғылшын және қазақ тілдерінің лексико - семантикалық фрaзеологизмдерін салыстырмалы талдау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1-Бөлім
Фразеологизмдердің түрлері және басқа тілдік сөз тіркестерінен
айырмашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..10
1.1 Фразеологизмдер туралы жалпы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Фразеологизмдердің типтері, басқа тілдік тұлғалардан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.3 Aғылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық қорды зерттеу ... ...29
2-Бөлім
Фрaзеологизмдердің салыстырмалы талдау
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.1 Aғылшын және қазақ тілдерінің лексико - семантикалық
фрaзеологизмдерін салыстырмалы
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 35
2.2 Aғылшын және қазақ тілдердің құрылымдық – семантикалық
фрaзеологизмдерін салыстырмалы
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 44
2.3 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі дене мүшелеріне байланысты
фразеологизмдерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Пайдaлынылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..65
Жұмыс түрі: Дипломдык жұмыс
Жұмыc көлемі: 64 бет
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің мағына-
мәні осы тілдерде сөйлейтін ұлттың ертеден бергі өмірін жан-жақты
айқындайды. Халықтың күнделікті өмір тіршілігі негізінде пайда болып
қалыптасқан тұрақты тіркестерді қос тілден жиналған деректерімізден
кездестіруге болады. Бұл тұрақты тіркестер тілдік қолданыста әр уақыттың
салт-дәстүріне, әдет-ғұрыптарына, мәдениетіне, психологиясына, тарихына
байланысты қалыптасып, тілдік қолданыста дамып өрбіген. Сондықтан да олар
әр халықтың ерекшелігіне байланысты өсіп-өрбіп, сол халықтың ғасырлар бойы
жинаған құндылығының бірі болып табылады.
Тіл дүниетанымның құралы, ойлаудың ұғым, түсінік, пайымдау тәрізді
түрлерінің обьективтенуі болып табылады. Әрбір тарихи кезеңдер мен қоғамдық-
әлеуметтік құбылыстар сияқты ұлт қолөнерінің әрбір түрі тілде өз таңбасын
қалдырып отырады. Тіл мәдени, тарихи, рухани, әлеуметтік өзгерістердің
айнасы тәрізді. Осыған байланысты тілдік бірліктер (лексика-фразеологиялық
жүйесі) тек тіл білімінің емес, мәдениеттану, елтану, әлеуметтану т.б.
зерттеу нысанына айналды. Осымен байланысты қазіргі кезде лингвистика
ғылымының да зертеу нысаны кеңейе түсті. Тіл білімінің лексикология,
фразеология т.б. салаларын басқа ғылым салаларымен байланыстыра қарау
лингвистиканың бүгінгі таңдағы кешенді сипатын көрсетеді.
Тілдің ұлттық табиғатын шынайы танудың бір бағыты тілдік бірліктерді,
олардың мазмұны мен тұлғалық жағын тілдің өз ішінде лингвистикалық
заңдылықтар негізінде қарастыру болса, екінші бағыты оларды тілдік емес
мәнділіктермен, яғни ақиқат өмірмен, экстралингвистикалық факторлармен,
адам танымымен байланыстыратын, антропоцентристік бағытта қарастырумен
ерекшеленеді.
Қазақ тіл білімінде бұл бағыттың ғылыми-теориялық алғы шарттары
А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов еңбектерінен бастап Ә.Т. Қайдар, Р.Сыздық,
Е.Жанпейісов, М.М. Копыленко, Т.Жанұзақов, Ж.Манкеева, Н.Уәли, Б. Қалиев,
Р.Шойбеков т.б. зертеушілердің еңбектерінде жасалып, материалдық және
рухани мәдениетке байланысты мол деректер жинақталды, құнды тұжырымдар
жасалды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері
жаңғыру кезеңін бастан кешіп отырған бүгінгі күнде танымдық, эстетикалық,
тәрбиелік мәні бар көптеген құбылыстарды, құндылықтарды жинап-теріп,
анықтап, қайта бағалау қажеттігі туындап отыр. Өйткені кеңестік
идеологияның әсерінен “қазақ халқы мал шаруашылығымен ғана айналысып, басқа
кәсіптерді игермеген” деген бір жақты қасаң көзқарас орын алғандығы
белгілі. Мұндай стереотиптерді тарихшы, этнограф, өнертанушылардың
зерттеулеріндегі тіл деректеріне сүйене отырып, қайта қарастыру қажет.
Өйткені қазақ тілінің лексика-фразеологиясы жөнінде сөз болғанда, мал
атауларына бай тіл деген қорытынды жасалады да, баска салаларға байланысты
атаулар, олардың фразеологизмдерге ұйытқы болудағы орны елеусіз болып
қалады
Қазақ және ағылшын тіліндегі өзінің бейімділігімен, әлеуметтік
мәнділігімен ерекшеленетін фразеологизмдерде халқымыздың тарихы мен салт-
дәстүріне, ойлау жүйесіне, материалдық және рухани мәдениетіне байланысты
мол ақпарат сақталған. Осыған байланысты фразеологизмдер әртүрлі қырынан
зерттеліп келе жатыр. Фразеологизмдерді тілдік тұрғыдан зерттеу бағытында
көптеген жұмыстар жүргізілді. Атап айтқанда, І.Кеңесбаевтың, Ә.Қайдардың,
Н.Уәлидің, С.Сәтенованың, Ғ.Смағұлованың т.б. еңбектері жарыққа шықты.
Тұрақты тіркестерді тілдік тұрғыдан зерттеу барысында ондағы ұйытқы
сөздерді негізге ала отырып, фразалық біліктер тақырыптық, лексика-
семантикалық топтарға жіктеліп қарастырылды, олардың құрамындағы ұйтқы
сөздердің мағыналары ашылып, этимологиялық талдаулар жасалды.
Орыстың атақты ғұламалары: М.В.Ломоносов, академиктер: Ф.Буслаев ,
И.И.Срезневский, Ф.Ф.Фортунатов, А.А.Шахматов, проф. АА.Потебня т.б. айтқан
пікірлері фразеологияны зерттеу жұмыстарын ғылыми арнаға салып, дұрыс бағыт
берді. Бұл ғалымдардың пайымдаулары фразеологияны зерттеудің белгілі-
белгілі кезеңдерін, даму сатыларын танытады. Бірақ бұлардың ешқайсысы да
фразеологияны лексикологияның жеке бір бөлімі ретінде бөліп қарастырған
жоқ. Өз дәуірінің ғылыми ой-өрісінін деңгейімен қарағанда ұтымды, дәлелді
бір өрбіткенмен, түбегейлі зерттеу ХХ ғасырдың 30-40-жылдарының үлесіне
қалған болатын.
Фразеологияны лексилогияның жеке бір тарауы ретінде бөліп шығарған
Ш.Балли болатын. Ол фразеологияның белгілі бір қалыптағы күйін
(синхроническая фразеология) қарастырудың негізін жасады. Ш.Балли: Языки
постоянно изменяются, функционировать они могут только не изменяясь, — дей
отырып, тілдің дәл қазіргі, осы күнгі жағдайына ерекше мән береді. Міне,
сондықтан Ш.Балли қазіргі кезеңде де едәуір маңызы бар. Дегенмен Ш.Балли де
фразеологияның түрлерін, мазмұнын таратып, талдап айтып бере алмады.
Фразеология жеке лингвистикалық пән ретінде XX ғacырдың 40 жылдары
қалыптасты. Фразеологияның теориялық негізін қалaушылар ретінде француз
ғалымы Ш. Баллиді, Ресей акaдемигі В. В. Виногрaдовты атауға болады. Орыс
тіл білімінде бұл салада көп еңбек жасаған ғалым-академик В.В.Виноградов.
Ғалым фразеологиялық орамдарды фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық
бірілік, фразеологиялық тіркес деп үшке бөлген. Фразеологиялық оралымдардың
түрлері бір-бірінен әрқашан айқын ажыратыла бермейді, осыған орай, оларды
классификациялау тіл білімінде өте-мөте күрделі мәселе болып саналады. Тіл
білімінде фразеологиялық оралымдар әр түрлі жағынан қарастырылып, осыған
сәйкес, олар түрліше топтастырылған. Фразеологиялық оралымдар
лингвистикалық әдебиеттерде бүтіндей тұрақты тіркестің тұтас мағынасы мен
оның сыңарлары мағыналарының арақатысы жағынан топтастырылса, екіншілерінде
– құрылымы жағынан, үшіншілерінде қызметі немесе эмоционалды-экспрессивті
жағынан топтастырылады.
Академик В.В.Вииоградов фразеологиялық единицаларды бүтіндей
фразеологизмнің біртұтас мағынасы мен оны құрастырушы сыңарлары
мағыналарының арақатысы тұрғысынан топтастырған. Қазақ тіл білімінде де осы
классификацияны бірден-бір арқау етеді.
Соңғы жылдары фразеологизмдерді тілден тыс факторлармен байланыстырып
қарастыруға ерекше көңіл бөлініп, олардың этнолингвистикалық,
психолингвистикалық, танымдық қырларын зерттеу барысында бұрынғы құрылымдық
бағыттан гөрі антропоцентристік бағыт басым бола бастады. Тілдік
бірліктерді антропоцентристік бағытта зерттеудің қазақ ұлтының мәдениеті
мен материалдық дүниесін түсінуде маңызы зор. Өйткені қазіргі заман
талабына байланысты фразеологизмдерді тек тілдік жағынан қарастырудың
жеткіліксіз екені белгілі болып отыр, себебі осындай бағыттағы зерттеулерде
халықтың ұжымдық тәжірибесі, шаруашылығы, адамдардың бір-бірімен байланысы,
қоғамдық қатынастар, дүниетанымдық ерекшеліктер, материалдық және рухани
мәдениет назардан тыс қалып қояды. Сондықтан фразеологизмдердің
қалыптасуының тарихи, мәдени негіздері, уәжділігінің этномәдени мәнділігі
жағынан қарастыру халқымыздың өткен кезеңдердегі мәдениетін танып білуде
аса нәтижелі болмақ. Осы тұрғыдан алғанда фразеологизмдердің шығу арналары
тарихы мен танымдық қызметін қолөнері материалдары негізінде қарастырып
отырған бұл зерттеу жұмысы Мемлекеттік “мәдени мұра” бағдарламасымен толық
үйлеседі. Біздің зерттеуіміздің бағыт-бағдарын айқындайтын мұндай мәселелер
зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты: Дене мүшелеріне байланысты фразеологизмдерді
ағылшын және қазақ тілдерінде пайдалану ерекшеліктерін анықтау.
Міндеттері:
• Фразеологизмдер және олардың классификациясы тақырыбы
бойынша теориялық материалды жинақтау
• Дене мүшелеріне байланысты ағылшын және қазақ
тілдеріндегі соматикалық компоненті бар фразеологизмдерді
талдау
• Дене мүшелеріне байланысты ағылшын және қазақ
тілдеріндегі фразеологиялық бірліктердің классификациясын
жасау
• Фразеологизмдердің мағыналарын зерттеу және салыстыру
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Зерттеу жұмысының өзектілігі лексико-
семантикалық аясы бірдей екі тілдің фразеологиялық бірліктерін
салғастыруда.
Отандық және шетел лингвистердің еңбектері мен ағылшын және қазақ
тілдерінің фразеологиялық сөздіктері зерттеу жұмысының ақпарат көзі және
зерттеу әдісі болды.
Зерттеудің мақсаты:
Зерттеу жұмыс мақсаты: екі тілдің фразеологиялық бірліктерін салыстыру,
тіларалық эквиваленттілік деңгейін және оған әсер етуші факторларды
анықтау.
Зерттеудің нысаны.
Қазіргі заманда лингвистиканы зерттеу нысанын салғастырмай елестету мүмкін
емес. Өзара қатыстылық, салыстыру және бірліктер, пішіндер, категориялар,
разрядтар және басқа да тілдік құбылыстар ресми және мағыналық байланыс
орнататын, және оларды одақтастыратын микрожүйелер, субжүйелер мен жүйелер
әр тілдің міндетті ерекшелік шарты болып саналады .
Зерттеу нысаны болыпсаоғастырмалы тілдерді аралас қатарын құрайтын екі
тілдің, ағылшын және қазақ тілдерінің фразеологиялық бірліктері саналады.
Бірақ аталмыш тілдердің фразеологиялық қоры толықтай зерттелмейді, тек
дене мүшесі компонентін құралған лексика-семантикалық орамдар басым
зерттеледі. Мысалы: to be glad to see the back of someone, to be all ears,
to knock one’s head against a break wall (ағылшын), бетінен қайтпау, жылы
жүрек, қол тимеу (қазақ) және т.б. Берілген лексико-семантикалық топ
мағынасы айқын әрі кеңінен тарағандықтан таңдалып отыр.
Практикалық құндылығы. Дипломдық жұмыстың практикалық құндылығы атқарылған
зерттеу жұмысының нәтижесі жоғары білім беру орындарында жалпы тіл білімі,
салыстырмалы типология және ағылшын тілін шет тілі ретінде оқыту
тәжірибесінде қолданыс таба алуында.Бірнеше тілдердегі нақты фразеологиялық
бірліктердің арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды зерттеу ––
фразеологиядағы жете зерттеліп өңделген және кеңінен тараған салғастырмалы
талдау түрі . Әр түрдегі тіларалық фразеологиялық эквиваленттілікті орнату
аударма эәне шет тілін оқыту қажеттілігін қамтамасыз етеді. Ал
эквиваленттер екітілдік (жалпы және фразелогиялық) сөздіктерде тіркеліп
фразеологиялық бірліктің эквиваленттілік деңгейі туралы ақпараттан
құралады.
Теориялық құндылығы. Туыс тілдерді зерттеу құрылымдық және семантикалық
тұрғыда ғана емес, сонымен қатар салғастырушы бірліктердің материалдық
жақындастығын, жалпы тілдік ортақтықты анықтауға (салыстырмалы-тарихи
лингвистика — компаративистика).
Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер
тізімі мен косымшадан құралған.
Зерттеу жұмысының материалдары. Қазак және ағылшын лингвистикасында
фразеологияға арналған еңбектер өте аз. Ағылшын тіліндегі фразеологизмдерді
зерттеу, оларды аудару мәселесімен айналысқан Кунин А.В. Кунин А.В. өзінің
еңбектерімен ағылшын фразеологиясының және де жалпы фразеологияның дамуына
өте көп үлес қосты. А.В.Куниннің мынандай еңбектерін атауға болады:
Английская фразеология, Фразеология современного английского языка,
Англо-русский фразеологический словарь. Judith Siefring. The Oxford
Dictionary of Idioms. Мюллер В.К. Англо-русский словарь. Кунин А.В. Англо-
русский фразеологический словарь. Осы сөздіктерден 120 – дан астам
фразеологизмдер алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.
Зерттеудің нәтижеcінде мынадай мәселелер ғылыми жаңалық ретінде
шешімін тапты:
• Құрылымы әр түрлі ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер
алғаш рет когнитивтік және лингвомәдениеттану тұрғысынан салыстыра-
салғастыра қаралды;
• "Адам" макроконцептіcіне жататын фразеологиялық теңеулер "жағымды"-
"жағымсыз" оппозициялық микроконцептілерге бөлініп қарастырылып, олардың
мағына қалыптасуындағы ерекшеліктері анықталды;
• ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер уәжі,
этимологиясы, ішкі формасына cүйене отырып кешенді түрде зерттелді;
• алғаш рет ағылшын және қазақ халықтарының ұлттық дүниетанымының
фрaзеологиялық теңеулерде көрініс тапқан басты танымдық концептілер аймағы,
олардың фразеологиялық теңеулердегі көрініс-мазмұны айқындалып,
лингвомәдени қырлары сарапталды.
• ағылшын және қaзақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер бойындағы
мәденитанымдық сипат тұңғыш рет когнитивтік әдіс-тәсілдермен анықталды.
Олардың мән-мағынacына концептуалдық талдау жасалып, мағыналық құрылымы
айқындалды.
• екі тілдегі фразеологиялық теңеулердің тілдік көлемі айқындалып,
тақырыптық жaғынан жүйеленіп, ретке келтірілді.
• Фрaзеологиялық теңеулерде ұлттық тілдік бейне таным категориясымен тығыз
байлaныста болғандықтан, ол таным, сана, ойлау категорияларымен байланыста
қарacтырылуы керек. Шындық болмыс ойлау арқылы жүзеге асады, ал тіл оның
бейнелеу құралдарының бірі.
• Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің пайда болу
көздері әр халықтың тaрихымен, заттық және рухани мәдениетімен, өмір-
тіршілігімен тығыз байланыcты болғандықтан, олардың мағынасының
лингвомәдени және когнитивтік тұрғыдан талдау арқылы тарихи-этимологиялық
көздерін ашуғa болады. Тіл мен мәдениет өзара тығыз байланыстағы бірін-бірі
толықтырар біртұтас жүйе.
• Фразеологиялық теңеулерде әлемнің тілдік бейнесі антропоцентристік
ұстаным негізінде құралады. Адам қоршaған ортаны өзі арқылы, өзіне таныс
заттар мен құбылыстар арқылы ғана бағaлап, танып біледі. Фразеологиялық
теңеулер әр тілде өзіндік ұлттық нақышпен бейнеленіп, ұлттық дүниетаным
ерекшеліктерін көрсетеді.
• Әр ұлттың концептілер жүйеcін дүниетаным құндылықтары құрайды. Әр тілдегі
фразеологиялық теңеулердің мағына қалыптасу ерекшеліктері оларды
концептілік жағынан топтacтыруға мүмкіндік береді.
• Фразеологиялық теңеулердегі жеке көріністер тек сол тілге ғана тән
ерекшеліктермен cипатталып, ұлттық нақышпен бейнеленеді. Олардың
лингвомәдени сипатын ашу ұлттық дүниетанымның сыры мен ерекшеліктерін танып
білуге септігін тигізеді. Құрамындағы ұлттық-мәдени компоненттер
фразеологиялық теңеулердің ұлттық-мәдени сипатын ашады.
• Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер уәжділігі әр
түрлі деңгейде көрініс табады. Фразеологиялық теңеулер екі тілдің де
лексика - фразеологиялық қорының мәнді, мағыналы және жүйелі қабатын құрай
отырып, ұлт болмысының құндылықтары мен ерекшеліктерін жан-жақты
cипаттайды.
Зерттеудің теориялық және практикалық құндылығы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері мен тұжырымдары тіл мен дүниетаным, тіл мен мәдениет, тіл мен
ұлт, тіл мен ойлау категорияларының сабақтастығын қарастыратын
этнолингвистика, лингвомәдениттану, ономасиология салаларының теориялық
ұстанымдарын толықтыра түсуге өзіндік үлес қосады. Фразеологизмдердің
теориялық және практикалық мәселелерін қарастыру жолындағы әрі қарайғы
ғылыми зерттеулерге мұрындық болады.
Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- фразеологиялық лексика қазақ және ағылшын тілінің этномәдени тұрғыдан
құнды әрі аса бай қабатын құрайды. Сондай-ақ, халқымыздың тыныс-
тіршілігімен, эстетикалық талғамымен байланысты және қоршаған орта туралы
халықтың білімдер жүйесі, рухани, адами құндылықтары жөнінде кодталған
ақпараттарды құрайды; фразеологизмдер тіл мен адамның, ұлттық мәдениет пен
этникалық сананың сабақтастығын көрсетіп, объективті түрде ұлттың, дүниенің
тілдік бейнесін қалыптастырады;
фразеологизмдердің мазмұнын тану және олардағы халықтық білімдер жүйесін
меңгеру арқылы халқымыздың, өскелең ұрпақтың ұлттық сипаттағы білімдер қоры
толыға әрі кеңейе түседі, нәтижесінде рухани-интеллектуалдық тұрғыдан
өсуге, ұлттық менталитетті нығайта түсуге ықпал етеді;
фразеологизмдер ұлттық болмысты айшықтай түсетін идиоэтникалық семантикаға
ие, сондықтан қазіргі әлемде кең етек алып отырған жаһандану жағдайында
оларды тану арқылы қазақ халқының ұлттық болмысын түсінуге мол септігін
тигізеді;
фразеологизмдерден халықтың кен байлығы, жер байлығы, жануарлар әлемі мен
адам, қоғам, әлеуметтік-экономикалық қатынастарға қатысты білімі мен
тәжірибесі көрінеді;
1 Бөлім. Фразеологизмдердің түрлері және басқа тілдік сөз
тіркестерінен айырмашылығы
1.1 Фразеологизмдер туралы жалпы ұғым.
Тілімізде қолданылатын жеке сөздермен бірге көптеген ерекше
қалыптасқан сөз тіркестері және сөйлемшелер бар: бүйректен сирақ шығару,
төбесі көкке жеткендей болды, көз бояу, жүрегінің түгі бар, ат үстінде
ұйықтады т. Мұндай тұрақты сөз тіркестерінің мағынасы ғасырлар бойы
қалыптасып, ел аузында көп айтылып, жалпы халыққа түсінікті болып кеткен.
Тұрақты тіркестердің қалыптасуына қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар,
әр түрлі іс-қимыл, бастан кешірген жағдайлар т.б. себеп болады: ащы
ішектей созылды деген тіркестің пайда болуына әуел баста қойдың ішек-
қарнын ашу жағдайы себеп болған. Ащы ішек ашуға қиын, әрі ұзын, адамды
әлекке салады, ұзаққа созылады. Осыдан келіп ауыспалы мағынада бұл тұрақты
тіркеске айналып, ығы-жығы қылатын, баяу әрекет, қимыл деген мағыналарға
қатысты айтылады. Мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан
бір бүтін болып, қолданылуы дәстүрге айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл
білімінде кейде фразеологиялық орам немесе фразеологизмдер деп атай береді.
Фразеологизмдерге идиома, фраза, мақал-мәтелдер жатады.
Фразеологизмдердің өзіне тән негізгі қасиеттері төмендегідей:
1. Дайын тілдік единица ретінде жұмсалады;
2. Жалпыға бірдей танылған қолдану заңы болады;
3. Мағына бірлігі сақталады;
4. Екі сөзден кем болмайды.
Фразеологизмдер тілдің әдебилігінің сипаттарын, әдеби тілдің даму
кезеңдерінің көркемдік ерекшеліктерін танытады.
Ә.Болғанбайұлы мен Ғ.Қалиев: Фразеологизмдердің өз алдына дербес
лингвистика саласы екендігін танытатын негізінен үш белгісі бар. Олар:
1) даяр қалпында жұмсалу белгісі
2) мағына тұтастығы
3) тіркес тиянақтылығы – деп көрсетеді [2, 178].
Фразеологизмдерге тән бұл белгілер әр кез бір-бірінен айқын ажыратыла
бермейді. Сондықтан фразеологизмдерді топтастыру тіл біліміндегі күрделі
мәселелердің бірі болып табылады. Фразеология мен идиоматиканың анықтамасын
беруде Е.Д.Поливанов: Фразеология (или идиоматика) является особой
дисциплиной (наряду с фонетикой, морфологией, синтаксисом и словарем, или
лексикой), занимающей по отношению к лексике то же положение, которое
синтаксис занимает по отношению к морфологии, так как эта дисциплина
оперирует так же, как и лексикология, выражением индивидуальных понятий
(лексических значений) в отличие от синтаксиса и морфологии, которые
имеют своим объектом изучение символики общих (абстрактных) идей , — деп
жазады. Поливановтың анықтамасы И.А.Бодуэн де Куртенэ қолданған сөздердің
көп қызметтілігі (полифункциональность) жайындағы жалпы методологиялық
концепциясынан шығып жатқан ұғым. Мұны кейін Л.В.Щерба мен Б.Д.Поливановтың
қабылдағаны мәлім. Фразеология мәселесімен арнайы шұғылданбаса да Поливанов
еңбектерінде, кейде, осындай аса қажет ғылыми пайымдауларын айтқан.
Зерттеушілер үшін бұл сияқты пікірлердің орны бөлек.
Фразеология- тұрақты сөз тіркестерінің жүйесін зерттейтін тіл туралы
ғылымның бір саласы. Фразеология соңғы жылдары танымдық тұрғыдан біршама
зерттеліне бастады. Мәселен, бұл салада еңбек етіп жүрген Р.Сыздық, Н.Уәли,
Г.Смағұлова, С.Сатенова, Р.Авакова т.б. еңбектері бұған дәлел бола алады.
Ал Н.М.Шанский: Фразеологизм, фразеологическая единица, – общее
название семантически несвободных сочетаний слов, которые не производятся в
речи (как сходные с ними по форме синтаксические структуры – словосочетания
или предложения), а воспроизводятся в ней в социально закреплённом за ними
устойчивом соотношении смыслового содержания и определённого лексико-
грамматического состава. Семантические сдвиги в значениях лексических
компонентов, устойчивость и воспроизводимость – взаимосвязанные
универсальные и отличительные признаки фразеологизма – деген анықтама
береді [3, 112].
Яғни фразеологизмдердің құрамындағы компоненттердің орнын ауыстыруға
келмейтің, әбден тұрақталып, қалыптасқан, мағына тұтастығы бір, бір ғана
сұраққа жауап беретін, бір ғана синтаксистік қызмет атқаратын қасиетімен
ерекшеленетін тілдік единица болып табылады.
Фразеология термині белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас
жиынтығы деген мағынамен қатар, тіл білімінің фразеологизмдерді зерттейтін
саласы деген ұғымда да кеңінен қолданылады. І.Кеңесбаевтың авторлығымен
шыққан Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі қазақ фразеологиясына ғана
емес, қазақ тіл біліміне де қосылған елеулі үлес екендігін айтуға болады.
І.Кеңесбаев аталған сөздіктегі қазақ тілінің фразеологизмдері туралы жазған
мақаласында фразеология туралы: Тіл-тілдің өзіне тән ұлттық қасиеті оның
барлық тарауларынан (ярустарынан) байқалатыны мәлім. Сол қасиет, әрине,
тиянақты сөз тіркестерінен де анық көрінеді. Тіл байлығын сөз еткенде сөз
байлығы (лексикалық қор) деген топқа осы сөздікте қамтылған алуан түрлі
фразеологизмдерді жай, жалпылай жатқыза салуға болмайды. Басқаша айтқанда
сөз байлығын тексеретін тіл білімі саласын лексикология деп атайтын болсақ,
фразеологизм байлығын тексеретін тіл білімі саласын фразеология деп атау
әбден орынды, – деп жазады [4, 589]. Автор аталған еңбегінде қазақ
тіліндегі фразеологизмдердің теориялық мәселелерін де жан- жақты
қарастырып, болашақ ғылыми-зерттеу жұмыстарына бағдар боларлық ғылыми
пікірлер айтқан. Қазақ тілінің фразеологиясын зерттеуші ғалымдардың қай-
қайсысы болмасын өз зерттеу жұмыстарында бұл еңбекті басшылыққа алады.
Фразеологизмнің қай-қайсысы болмасын бәріде ең алғаш халықтық
сөйлеу тілі негізінде қалыптасқан. Сондықтан олар өмірдің барлық саласын
қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай келеді. Фразеологизмдер алдымен
адамдардың ой-сезімін, ара қатынасын, өмір тануын білдіреді. Қазіргі таңда
қолданылып жүрген фразеологизмдердің көбі адам эмоциясына қатысты болып
келеді. Адам эмоциясына қатысты фразеологизмдердің бір тобы жеке тұрып
адамның түрлі көңіл-күйін білдіретін болса, енді бір тобы контекс ыңғайына
қарай эмоциялық реңкке ие болады. Яғни, фразеологизмдер эмоциялық реңкті
айқын көрсетуге қызмет етеді. Мысалы қуанды деген сөз бен екі езуі екі
құлағына жетті, жерден жеті қоян тапқандай қуанды, төбесі көкке екі елі
жетпеді фразеологизімінің, қорықты және жүрегі тас төбесіне шықты, төбе
шашы тік тұрды, көзіне қос көрінді фразеологизімінің, арасында мағыналық
сәйкестік болғанымен, бұл сәйкестік толық балама бола алмайды, себебі
қуанды және қорықты сөздерінде фразеологизмдердегідей экспрессивті реңк
жоқ. Бұл мәселе туралы С.Сәтенова сөз бен оған мағыналас фразеологизмдердің
қолданыс ерекшелігіне қатысты білдірген пікірінде фразеологизмдердің ойдың
астарлы, бейнелі болуына ықпалын айта келіп: ...іші өлген, сырты сау қос
тағанды фразеологиялық тіркесін қайғылы, уайымды, шерлі тәрізді
лексикалық эквиваленттерімен ұйқасын, үйлесімін тауып ауыстырғанымызбен,
фразеологиялық тіркес қолданысындағыдай әсерлі, сазды болуы және жаны
күйзелген адамның сезім дүниесін соншалықты дәл жеткізуі екіталай болар
еді, – дейді [5, 47]. Тілдік қордағы фразеологизмдердің дәстүрлі
қолданысынан басқа, жекелеген авторлардың фразеологизмдерді, оның ішінде
эмоционалды реңкті фразеологизмдерді де құбылтып қолдануы жиі болмаса да
шығарма тілінде кездесіп қалатын құбылыс. Бұл жөнінде ғалым С.Сатенова:
...тұрақты сөз оралымдарын автордың өңдеп, құбылтып, контекске сай орынды
қолдануы ең алдымен пайдаланып отырған фразеологиялық тіркеске өзгеше түр-
сипат беріп, микротекстің мәнділігін арттырып, экспрессивін күшейтеді –
дейді [5, 56]. Сондай ақ Г.Смағұлова: ...Жалпы фразеологизмдердің пайда
болуы, жасалуы туралы сөз қозғалғанда осындай образдылықтың адамның жан-
дүниесіне әсері, одан шығатын эмоциялық қорытынды үнемі тұрақты сөз
тіркестерінің ерекшеліктерін айқындайтын талаптар екенін ескерсек, онда
синоним фразеологизмдердің қатарларының өсуі мен кемуінің себептерін те
іздеген жөн, – дейді [6, 37б].
В.В.Виноградовтың классификациясы бір кезде айрықша рөл атқарды.
Сонымен қоса, оның көптеген мәселелері жете қарастырылмай дамытылмай,
көмескі күйде қалғаны мәлім. Жоғарыда ескерткеніміздей, тіл білімінде
фразеологияны зерттеген жүздеген еңбектер пайда болды. Фразеологияны өзінің
ғылыми-зерттеу жұмыстарының негізгі объектісіне айналдырған көптеген айтулы
ғалымдар бар. Олар өз зерттеулерінде В.В.Виноградовтың классификациясына
дау айтады, дәлелді пікір қозғайды. Шынында, бұл пікірлердің жаны бар. Әлі
піспеген күмәнді, күдікті жерлері тағы бар. Акад. В.В.Виноградовта
фразеологиялық тізбектер (фразеологические единства) кейде метафоралық
тұрақты орамдар (метафорические устойчивые обороты) деп те аталады. Тағы
бір жерде бұлар идиомдар болып, оның құрамына мақал-мәтелдер, тұрмыстық
қосарлы аттар (составные бытовые названия), қанатты сөздер, үзінді
цитаттар, кішіпейіддік формулалар (формула вежливости) т.б. еніп кеткен.
Сөз тіркесі түріндегі фразеологияның объектісін таныту үшін, кейбір
зерттеушілер фразема деген термин қолданып жүр. Бұл термин лексема,
морфема, семема деген атаулармен сәйкес, әрі ұйқас. Ал түрі жағынан
сөйлемге бара-бар фразеологазмдерді тұрақты фраза (устойчивая фраза)
деп атайды. Бұл терминді қолдануға пейіл білдіріп жүрген зерттеушілердің
бірі В.Н.Телия.
Осыдан келіп, біраз ғалымдар фразеологиялық бірліктің мағынасын
фразеологиялық мағына деп, сөз, еркін тіркес мағынacын лексикалық мағына
деп атауды лайық көреді. Бұған келтірер үлкен дәлел: тікелей мaғынада
емеc, туынды мағынада ғана жұмcaлады.
Бұл мәcеле туралы С. Сатенова cөз бен оған мағыналас фразеологизмдердің
қолданыс ерекшелігіне қатысты білдірген пікірінде фразеологизмдердің ойдың
астарлы, бейнелі болуына ықпалын айта келіп: ...іші өлген, сырты сау қoс
тaғанды фразеологиялық тіркеcін қайғылы, уайымды, шерлі тәрізді
лексикалық эквивaленттерімен ұйқacып, үйлесімін тaуып ауыстырғaнымызбен,
фрaзеологиялық тіркеc қолданыcындағыдай әсерлі, сазды болуы және жaны
күйзелген адамның cезім дүниеcін cоншалықты дәл жеткізуі екіталай болaр
еді, – деп жaзaды. Тілдік қордағы фразеологизмдердің дәстүрлі қолдaныcынан
бacқа, жекелеген авторлардың фразеологизмдерді, оның ішінде эмоционалды
реңкті фразеологизмдерді де құбылтып қолдануы жиі болмaca да шығарма
тілінде кездесіп қaлатын құбылыc. Бұл жөнінде С. Сатенова: ...тұрақты cөз
оралымдaрын автордың өңдеп, құбылтып, контекcке caй орынды қолдануы ең
алдымен пайдаланып отырған фразеологиялық тіркеcке өзгеше түр-cипат беріп,
микротекстің мәнділігін арттырып, экспрессивін күшейтеді. Кейде тіпті тың
бaғытта қолданылып, мүлде жаңа мағына туындaуы мүмкін, – деп, қос тағанды
фразеологизмдердің құрамындағы соңғы компоненттің бacқа лексемамен
ауыстырылып берілуіне дacтандар жинағынан: Сыртым – бүтін, ішім шоқ, –
деген мыcaл келтіреді. Автордың пікірінше, cырттай жайдары көрінгенмен, іші
толы уайым-қайғы ұғымындағы cырты бүтін, іші түтін фразеологиялық
тіркесінің құрамындағы соңғы компонентінің өрістес, тақырыптас шоқ
сөзімен ауыстырылуы ұйқасқа, эмоционалды-экспрессивті реңк беруге,
бейнелілігін, мәнін арттыруға, фразеологизмге өзгеше cипат беруге
негізделген. Ө. Айтбаев жоғарыда атaлғaн еңбегінде фразеологизмдер және
олардың зерттелу жайы, фразеологиялық бірліктердің қызметі және
эмоционалдық-экспрессивтік бояуы, фрaзеологизмдерді аудару мәселелері,
бейнелі сөз тіркестерінің көркем шығaрмалaрдағы стильдік қызметі және
оларды аудcрудың кейбір амалдары т.б. да мәcелелерге нaзар аударады.
Фразеологиялық бірліктердің эмоционaлды мән беруі турaлы: Қандай тілде
болмасын фразеологиялық единицaлар acтарлы, образды мағынада қолданылады.
Олардың қай-қайcысында дa мәнерлеп, бейнелеп айту қызметі күшті. Кейбір
жеке сөздердегі тәрізді, тұрaқты сөз тіркестерінде де эмоциональдық-
экспрессивтік бояу мол. Көбіне оcы өзгешелік басым. Яғни фразеологизмдердің
көпшілігі айрықшa. Фразеология термині белгілі бір тілдегі
фрaзеологизмдердің тұтac жиынтығы деген мағынамен қатар, тіл білімінің
фрaзеологизмдерді зерттейтін саласы деген ұғымда да
қолданылады.Кеңеcбаевтың aвторлығымен шыққан Қазақ тілінің фразеологиялық
cөздігі қазақ фразеологияcына ғана емеc, қазақ тіл біліміне де қоcылған
елеулі үлес.Кеңесбаев атaлған cөздіктегі қазақ тілінің фразеологизмдері
турaлы жазған мақаласында фрaзеология турaлы: Тіл-тілдің өзіне тән ұлттық
қасиеті оның барлық тарaулaрынан (ярустарынан) байқалатыны мәлім. Сол
қacиет, әрине, тиянақты cөз тіркестерінен де анық көрінеді. Тіл байлығын
сөз еткенде cөз байлығы (лексикалық қор) деген топқа осы сөздікте қамтылған
алуан түрлі фразеологизмдерді жай, жалпылай жатқыза салуға болмайды.
Бacқаша айтқанда сөз байлығын текcеретін тіл білімі салacын лексикология
деп атайтын болcaқ, фрaзеологизм байлығын тексеретін тіл білімі caласын
фразеология деп атау әбден орынды, – деп жазады. Қазіргі қазақ
фрaзеологиясы – зерттелген қырына қарағанда зерттелмеген тұсы әлі де көп
тіл білімінің бір caласы. Автордың aталған еңбегінде қазақ тіліндегі
фрaзеологизмдердің теориялық мәcелелерін де жан-жақты қарастырып, болaшaқ
ғылыми-зерттеу жұмыстарына бағдар боларлық ғылыми пікірлер айтқaн. Қaзақ
тілінің фрaзеологиясын зерттеуші ғалымдардың қай-қайсысы болмacын өз
зерттеу жұмыстарында бұл еңбекті басшылыққа алады. Қазіргі қазақ тіл
білімінің бір caласы ретінде танылып отырған фразеология – құрылымы мен
құрaмы тұрақты, даяр қалпында қолданылатын бейнелі тұрақты тіркеcтердің
қaзіргі жай-күйін және тарихи қалыптacуын зерттейді. Фразеология жеке
лингвистикалық пән ретінде XX ғасырдың басында қалыптасты.
Фразеологияның теориялық негізін қалаушылар ретінде француз ғалымы Ш.
Баллиді, Ресей академигі В. В. Виноградовты атауға болады. Ә. Болғанбайұлы
мен Ғ. Қалиев Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы атты
еңбекте: Фразеологизмдердің өз алдына дербес лингвистика caласы екендігін
танытатын негізінен үш белгісі бар. Олар: 1) даяр қалпында жұмcaлу белгісі
2) мағына тұтастығы 3) тіркес тиянақтылығы – деп жазады. Фразеологизмдерге
тән бұл белгілер әркез бір-бірінен айқын ажыратылa бермейді. Сондықтан
фрaзеологизмдерді топтacтыру тіл біліміндегі күрделі мәселелердің бірі
болып тaбылады.
. Фразеологияның сөз табына қатысы орыс тіл білімі ғалымдары Ф.И.Буслаев,
А.А.Шахматов, А.Потебня фразеологизмді фразеологизмдер жеке сөзге
эквивалент болғанмен, сөз сияқты заттың В.П.Жуков фразеологизмдерді
етістік, үстеу. есім және предикатты есім Фразеология термині
белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы деген мaғынамен
қатар, тіл білімінің фрaзеологизмдерді зерттейтін саласы деген ұғымда да
қолданылады. Кеңесбaевтың авторлығымен шыққaн Қазaқ тілінің
фрaзеологиялық сөздігі қазақ фразеологиясына ғанa емеc, қазақ тіл біліміне
де қосылған елеулі үлес.Кеңесбаев аталған cөздіктегі қазақ тілінің
фразеологизмдері туралы жазған мақаласында фрaзеология туралы: Тіл-тілдің
өзіне тән ұлттық қасиеті оның барлық тарaуларынан (ярустарынан) бaйқалатыны
мәлім. Сол қасиет, әрине, тиянақты cөз тіркестерінен де aнық көрінеді. Тіл
байлығын сөз еткенде сөз байлығы (лексикалық қор) деген топқа осы сөздікте
қамтылған алуан түрлі фразеологизмдерді жaй, жалпылай жaтқыза салуға
болмайды. Басқаша айтқанда сөз байлығын тексеретін тіл білімі caласын
лексикология деп атайтын болсақ, фрaзеологизм байлығын тексеретін тіл
білімі саласын фразеология деп атaу әбден орынды, – деп жазады. Қазіргі
қазақ фразеологиясы – зерттелген қырына қарағанда зерттелмеген тұсы әлі де
көп тіл білімінің бір саласы. Автор aталған еңбегінде қазақ тіліндегі
фразеологизмдердің теориялық мәселелерін де жaн-жақты қарастырып, болашақ
ғылыми-зерттеу жұмыстарынa бағдар боларлық ғылыми пікірлер айтқан. Қазақ
тілінің фрaзеологиясын зерттеуші ғалымдардың қай-қайсысы болмасын өз
зерттеу жұмыстарында бұл еңбекті басшылыққа алады. Профессор Е.С.Истрина
[16] фразеологияны лексикологияның жеке тарауы етіп белген. И.Вульфиус К
вопросу о классификации идиомов [17] деген мақаласында Ш. Баллидің
теориялық көзқарастары тұрғысынан біраз пікір қозғаған.
Л.А.Булаховский фразеологияны тіліміздегі бейнелеуіш мәнерлі сөздер
жайындағы ғылым деп есептейді. Фразеологияны обычно разложимые смысловом
отношении словосочетания, но закрепившиеся в языке как материал ходовой
цитации (пословицы, поговорки, удачные выражения писателей, ставише
крылатыми словами, и т. п.) и потому получившие известную цельность, -
деп түсінеді.
Фразеология термині белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің
тұтас жиынтығы деген мaғынамен қатар, тіл білімінің фрaзеологизмдерді
зерттейтін саласы деген ұғымда да қолданылады.
Фразеологизм – тілдің сөздік қорының айшықты да, мәнерлі де, бай
саласының бірі. Бұлар өзінің бейнелілік, әсерлілік, экспрессивті-эмоциялық,
суреттеме қасиетімен көзге түседі. Осындай көркем, пәрменді, бояуы қанық
алуан түрлі тұрақты тіркестерді халық орынды пайдаланып, ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізіп келеді.
Фразеологизмдер – жазу, сөйлеу тілінің ажарын кіргізіп, құдіретін
артгыра түсетін, көңілдегі көрікті ойды бейнелеп, астарлап, өзіндік бояу-
нақышымен жеткізетін, көркем сөз қазынасында қорланып, қолдануға дайын
тұратын, қалыптасқан сөз тіркестері.
1.2 Фразеологизмдердің түрлері және типтері, басқа тілдік тұлғалардан
айырмашылығы
Енді фразеологизмге қандай тілдік құбылыстар жатады, олардың
басқалардан қандай түбірлі айырмашылықтары бар, оларды бір-бірінен
ажыратуда нені басты белгі етіп ұстау керек деген мәселеге қатысты
көзқарастарға тоқталайық.
Фразеологизмдер – тарихи категория. Олар ұзақ тілдік қолданыстан
кейін ғана тұрақтылыққа ие болады. Фразеологизмдерді басқа тілдік
бірліктерден ажыратудың айырма-белгілері деп зерттеушілер мынадай үш
негізге сүйенеді:
1) мағына тұтастығы (белгілі бір фразеологиялық единицаның ішіндегі сөздер
бастапқы мағынасынан түгел немесе ішінара жартылай айырылып қалады да шоғыр
тіркес тек біртұтас мағына береді);
2) тіркес тиянақтылығы (белгілі фразеологиялық единицаның ішіндегі сөздер
бір-бірімен жымдаса байланысады, олардың орын тәртібі нық келеді, барлық
жағдайларда дерлік бір шоқ тіркес өз қалпын сақтайды);
3) қолдану тиянақтылығы (белгілі бір фразеологиялық единицаның әрдайым айна-
қатесіз, өлеңдегі қайырма тәрізді бұлжымай қайталана қолданылады).
Кунин А.В. фразеологиялық бірліктер мен сөз туралы айта келіп,
олардың төмендегідей өзгешеліктерін көрсетеді. Екеуінің бірінші
айырмашылығы мазмұнында, екінші айырмашылығы жасалынуында, үшіншіден,
фразеологиялық бірліктердің мағыналық құбылысы мен сөздің мағыналық
құбылысы еш уақытта сәйкес келмейді деп сөзден айырмашылығын айтады [4,
15].
Кунин А.В. фразеологиялық бірліктер мен сөз туралы айта келіп,
олардың төмендегідей өзгешеліктерін көрсетеді. Екеуінің бірінші
айырмашылығы мазмұнында, екінші айырмашылығы жасалуында, үшіншіден,
фразеологиялық бірліктің мағыналық құбылысы мен сөздің мағылалық құбылысы
еш уақытта сәйкес келмейді деп сөзден айырмашылығын айтады [4, 19]. . Осы
себептен, біз оқушылардың сөйлеу дағдысын дамыту үшін нысан ретінде
сүйіспеншілік тақырыбындағы фразеологизмдерді алдық.Фразеологизмдер
арқылы оқушыларды сөйлеу әрекетіне тарту, ағылшын тілінің қыр-сырын терең
меңгеру, ойын жатық та көркем етіп жеткізе білу, сауатты жаза білу және
әдеби тілде сөйлеу әрекеттеріне әбден қалыптастыруға болады.
Мұнда фразеологиялық бірлік және оның В.В.Виноградов жіктеген үш түрі
жоқ. Академик І.К.Кеңесбаев қазақ тіліндегі фразеологимдерді әлгіндей жік-
жікке бөліп жатпайды. Ол лексикалық формасы, стилистикалық қызметі жағынан
тілімізде айырықша орын алатын [9] мұндай нақыл сөздерді екі топқа бөліп
қарастырады. Ол лингвистика тілімен айтканда идиомдар, фразалық топтар.
Осыған қарағанда көптеген тілдерде В.В.Виноградов классификациясын сол
күйінде қабылдаудың ретті бола бермейтінін әңгіме етіп жүрген пікірлердің
жаны бар тәрізді.
Тұрақты тіркестердің этимологиялық жүйелі классификациясың жасауға
тырысқан проф. С.И.Абакумовтың әрекеттері де көңіл аударарлық. Ол
идиоматика мен фразеологияның жігін ажыратады, идиомалық орамдардың ерекше
белгілері ретінде мыналарды көрсетеді: семантикалық бір тұтастығы, аударуға
келмейтіні, синтаксистік және лексикалық тұлғаларға бөлінбейтіні,
грамматикалық формаларының өзгермейтіні, сөздер орнының тұрақтылығы, сөз
жасау мүмкіңдігінің кемдігі. Фразеологияға жататын орамдардың беретін
мағынасы оның компоненттерінің негізгі лексикалық мағынасынан
алшақтамайтынын анықтайды.
Фразеология синтаксистен, лексикологиядан, семасиологиядан бөлек жеке-
дара дами алмайды. Фразеологияға жататын барлық тіркестердің жалпы атауы
ретінде фразеологиялық бірліктер деген термин жиі қолданылады. Бұл терминді
әуелде академик В.В.Виноградов [6] атаған еді. Көптеген ғалымдар бұл
терминнің жалпы атау ретінде сәтті табылғанын қолдағанмен, кейінгі кезде
оның мазмұнын әлі айқындай түсу қажеттігін айтып жүр.
Қазіргі қазақ тіл білімінің бір caласы ретінде танылып отырған
фразеология – құрылымы мен құрамы тұрақты, даяр қалпында қолдaнылатын
бейнелі тұрақты тіркестердің қазіргі жай-күйін және тарихи қaлыптасуын
зерттейді Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиев Қазақ тілінің лекcикологиясы мен
фразеологиясы атты еңбекте: Фрaзеологизмдердің өз алдына дербес
лингвистика саласы екендігін танытaтын негізінен үш белгісі бар. Олар: 1)
даяр қалпында жұмсалу белгісі, 2) мағынa тұтacтығы, 3) тіркес
тиянақтылығы, – деп жазaды. Фрaзеологизмдерге тән бұл белгілер әркез бір-
бірінен айқын ажыратыла бермейді. Сондықтан фразеологизмдерді топтастыру
тіл біліміндегі күрделі мәселелердің бірі болып табылады.
Орыс тіл білімінде бұл салада көп енбек жасаған Акaдемик
В.В.Виногрaдов фрaзеологиялық бірліктерді бүтіндей фразеологизмнің біртұтас
мағынacы бар фразеологизмдер негізінен үш топқa жіктеледі.
1. Фразеологиялық тұтастық. Бұл топқа фразеологизмнің құрамындағы сөздер
бір-бірімен тұтасып, әбден жымдасып кеткен, олардың мағыналық жігін
ешқандай ажыратуға болмайтын тұрақты тіркестер жатады. Мысалы: to show the
white feather – ақ жалау көтеру = қорқақтық таныту, қорқақтық көрсету; to
kiss the hare’s foot – қоянның табанын сүю – кешігу.
Фразеологиялық тұтастық жеке сөздердің тұтас жиынтығынан пайда
болғанымен, олар іштей түрлі бөлшектерге бөлінбей, іс-әрекетті, сапа мен
белгіні, зат пен құбылысты бір бүтін атау ретінде көрсетіп бере алады.
2. Фразеологиялық бірлік. Бұлар орын тәртібі жағынан өте тиянақты болып
келеді. Алайда құрамындағы сөздердің мағынасының қаншалықты тасалануы, я
болмаса тасаланбауы жағынан елеулі өзгешеліктер болады. Бұлар ең алғашқы
еркін тіркесті ауыс мағынада қолданудан келіп шығады. Мысалы: to turn over
d new leaf – жаңа бет ауш, жаңа бетті ашу = жаңа өмір бастау, to dance on a
tight rope – керілген арқанда би билеу, тартылған арқанда би билеу =
тәуекел ету, тәуекелге бару, нартәуекел.
3. Фразеологиялық тізбек. Бұлар еркін тіркесті ауыспалы мағынада
қолданудан келіп шығады. Мұнда ерікті мағынасындағы сөз бен фразеологиялық
қалпындағы сөздің тіркесуінен жасалып, сол тізбек күйінде қолданылады.
Мысалы: to make allowance – есепке алу, to make up one’s mind – шешу, to
make friend – достасу.
Фразеологиялық тізбектің құрамындағы ерікті мағынасындағы сөздің сан
алуан сөздермен тіркесіп жұмсалу қабілеті болса, фразеологиялық мағынадағы
сөз бірді-екілі сөзбен ғана шектеліп қолданылады. Ал, Н.М.Шанский
Лексикология современного русского языка деген еңбегінде академик
В.Виноградовтың жүйесіне төртінші етіп фразеологиялық түсінік
(фразеологическое выражение) дегенді қосып, бұған, мәселен, орыс тіліндегі:
...қасқырдан қорыққан орманға бармас, жылтырағанның бәрі алтын емес, темір
жол тәрізділерді жатқызады.
Сонымен Н.М.Шанский фразеологиялық орамға жататын тілдік тұлғалардың аясын
кеңейте түсіп, оған кейбір термин сөздер мен мақал, мәтелдерді де
кіргізеді.
Мақал, мәтел, термин сөздерді фразеологиялық орамға қатыстыру соны
пікір емес, бұл сарындағы пікірді кезінде Л.А.Булаховский, А.И.Ефимов
тәрізді тіл мамандары айтқанды. Тіл мамандары арасында бұдан сәл басқаша
пікірлер де жоқ емес. Мәселен, орыс тілінің түсіндірме сөздігінің авторлары
идиома, фразалық сөздерге мәтелдерді қосып, мақалды есепке алмайды,
фразеологиялық орамға нені жатқызу, нені жатқызбау деген мәселеге
байланысты тың пікір айтушы тіл мамандарынан Б.А.Ларин, Л.И.Молотков
тәрізді ғалымдарды атауға болады. Бұлар фразеологиялық тұлғаларды идиом,
фразамен ғана шектеп, мақал, метел, термин сөздерді одан тыс құбылыс деп
қарайды. Дегенмен, орыс тіл білімі уәкілдерінің барлығы дерлік идиома,
фразалардың фразеологиялық орамдардың белгілі тұлғалары болатынын
көрсетеді. Пікір алалығын мақал, мәтел, термин, қанатты сөздер айналасында
кездестіруге болады.
Қазақ тіл білімі уәкілдерінің көзқарастарына тоқталсақ, оның мән-жайы
мынадай. Қазіргі қазақ тілі оқулығының бірінші басылымында:
...фразеологиялық тізбектер өздерінің жасалуы, фразалық материалы,
грамматикалық байланысы, лексикалық мәні жөнінен төмендегідей үш ірі түрге
бөлінеді: идиомдар, мақалдар, мәтелдер, - ал аталған оқулықтың 1962 жылғы
басылымында: фразеологиялық тіркестердің құрамына идиомалар және баска
фразалық топтар жатады, - делінген.
Бастапқыда фразеологиялық орамға не жататыны айқын айтылған болса, соңғыда
ол жалпы айтылған. Бірақ мақал, мәтелдердің де сөз болуына қарағанда, мұнда
да олар фразеологиялық орамдардың белгілі тұлғасы ретінде алынған деуге
болады.
Профессор М.Балақаев пен профессор Т.Қордабаев тұрақты тіркестерді
идиомалық тіркестер, фразалық тіркестер деп екіге бөлген. Профессор
А.Ысқақов та күрделі сөздерді топтастыру мәселесіне қатысты айтқандарында
тұрақты тіркесті идиомалық тіркес, фразалық тіркес деп екіге бөледі.
Профессрр К.Аханов: ...мақал-мәтелдер мен қанатты сөздерді фразеологиялық
единицалардың қай тобына жатқызу – өте күрделі мәселе, - дейді.
Сонымен қазақ тіл білімінде де фразеологиялық орам тұлғалары идиома
мен фраза болатыны күмән тудырмайды. Проблема фразеологиялық тұлғаларды
басқа тілдік құбылыстардан ажыратуда нені межелік белгі етіп алу керек
екендігіне байланысты туады.
Фразеология туралы еңбектерде фразеологизмдердің негізгі үш белгісі
болатыны көрсетіліп жүр: мағына тұтастығы, құрылымының тұрақтылығы және
қолданылу тиянақтылығы. Бұл белгілердің қатарында фразеологизмдердің
бейнелілігі көрсетілмеген. Фразеологизмдердің тұтастығы жай ғана тұтастық
емес, бейнелі, мәнерлі тұтастық. Бейнелілік, мәнерлілік фразеологизмдердің
басқа белгілері сияқты маңызды белгісі болып табылады. Сөйтіп,
фразеологизмдер басқа тіл бірліктерінен төрт түрлі белгі-қасиетімен
ерекшеленеді: 1) құрылым тұрақтылығы. 2) мағына тұтастығы. 3) даяр қалпында
қолданылу тиянақтылығы. 4) бейнелілігі, мәнерлілігі. Осы белгілер
фразеологизм атаулының бәріне тән, тек бірінде толық, бірінде солғын болуы
мүмкін. Фразеологизмдердің жоғарыда көрсетілген белгілерін құрылымы немесе
мағынасы жағынан оларға ұқсас басқа тіл бірліктерімен (еркін сөз
тіркестері, күрделі сөздер, сөйлемдермен) салыстырғанда айқын көруге
болады. Фразеологизімдердің түрлері — фразеологизмге тән үш түрлі ортақ
белгі болғанымен, бұлар бір-бірімен әрдайым ашық ажыратыла бермейді. Бұл
белгілер, әсіресе мағына тұтастығы, біреуінен ап-айқын көрінсе, екіншісінен
көмескі, үшіншісінен өте солғындау болып кездеседі. Сондықтан
фразеологизмдерді түр-түрге бөліп топтастыру тіл біліміндегі ең күрделі де
қиын мәселелердің бірінен саналады.
Зерттеушілердің бір тобы тұрақты тіркестердің біртұтас мағынасы мен
солардың құрамындағы сыңарлардың ара қатынасына қарай жіктеп бөлсе,
екіншілері құрылым-құрылысы жағынан, үшіншілері атқаратын қызметі мен
стильдік мәні жағынан топтастырады.
Сонымен, қазақ тілі фразеологизмдеріне терең, әрі жан-жақты сипаттама
жасаған және болашақ зерттеулерге бағыт-бағдар берген І.Кеңесбаев
фразеологизмдердің үш басты белгісіне (тұлға тұрақтылығы, мағына тұтастығы,
қолдану тиянақтылығы) сүйене отырып ең негізгі үлкен екі топқа бөледі [5]:
1. фразеологиялық тұтастық;
2. фразеологиялық тіркес.
Бұл еңбектерде фразеологизмдердің негізгі белгілері анықталып, оларды
семантикалық және грамматикалық тұрғыдан талдап топтастыру қаралады.
К.Аханов қазақ тілі фразеологизмдерін В.В.Виноградов классификациясына
сүйене отырып, семантикалық тұрғыдан:
1. фразеологиялық тұтастық;
2. фразеологиялық бірлік;
3. фразеологиялық тізбек;
4. фразеологиялық сөйлемше деп топтастырады [6, 60 б.].
К.Аханов: Фразеологиялық тұтастық деп бөлініп ажыратылмайтын, беретін
мағынасы жағынан құрамындағы сынарладың мағынасымен мүлдем байланыспайтын,
әбден бітісіп, тұтысып кеткен томаға тұйық тіркестерді айтамыз – дейді.
Мәселен, мұрнынан шаншылып жүр, мұрнына су жетпеді дегеннен қолы тимеді,
бұрылуға мұршасы болмады дегенді немесе ағылшын тілінде: to let the cat out
of the bag дегеннен сыр шашу, немесе аңдамай сөйлеу дегенді түсінеміз [6,
458 б].
Бұл мағына осындағы үш сөздің тұтас жиынтығынан келіп шығады. Түйдек
ішіндегі жекелеген талдау жасап, бірін екіншісінен бөліп алуға көнбейді.
Фразеологиялық тұтастық жеке сөздердің тұтас жиынтығынан пайда болғанымен,
олар іштей түрлі бөлшектерге бөлінбей, іс-әрекетті, сапа мен белгіні, зат
пен құбылысты бір бүтін атау ретінде көрсетіп бере алады.
Фразеологиялық бірліккеК.Аханов мынандай анықтама береді: Мағынасы
жағынан ажыратылмай, тұтасымен бір бүтін мағынаны білдіретін, бірақ сөз
тіркестерінің бір бүтін мағынасы лексикалық сыңарлардың мағыналарының
бірігіп тұтасуынан тұрақты фразеологиялық сөз тіркестері. Бұлардың
лексикалық мағынасы толық сақталған сөздерден бірігіп, тіркестің бүтін
мағынасы сөз тізбегінің мағынасымен астарлас, образды, астарлы болады.
Мәселен, ескі жараның аузын ашты дегеннен өткенді қайта қозғады, ұмытып
кеткенді еске салды дегенді түсінеміз. Ал ағылшын тілінде: to give a person
a blacklook – ашулы немесе ала көзбен қарау. Бұл фразеологиялық мағынаның
жасалуына, сөз жоқ, ең алғашқы еркін тіркестегі тура мағынасы негіз болған
[7].
Кейде фразеологиялық тұтастық пен арасында айырмашылық байқалмай
тұратын фразеологизмдер бар. Мұндағы ескертетін нәрсе тұрақты тіркес
мағынаның тек көнелуіне байланысты түсіну керек. Мысалы: ит басына іркіт
төгілу – ағыл-тегіл, молшылық. Сырт тұлғасы жағынан фразеологиялық
бірлікке ұқсас, мағынасының тым көмескіленуінен фразеологиялық тұтастыққа
да ұқсас. Жалпы алғанда фразеологиялық тұтастықтар мен фразеологиялық
бірліктер сөздерге жанамалық қатыста жұмсалуына орай, көбіне бір топқа
біріге береді. Мәселен, орыс тіл білімінде мұндай құбылысты Н.Шанский
идиомалар немесе орамдар деп атайды. Қазақ тілінде де фразеологияның бұл
екі тобы бір-біріне өте жуық тұрақты сөз тіркесі деп қарастырады.
Фразеологиялық тұтастық пен фразеологиялық бірліктер фразеологиялық
тізбектерден семантикалық табиғаты мен құрылымы жағынан өзгелешеленеді [4,
85 б.].
Фразеологиялық тізбектер — мағынасы жағынан құрамындағы сөздердің
мағынасымен байланысып, тіркесу тұрғысынан орнығып тұйықталған сөз
тіркестері болып табылады. Тілде сөздердің тіркесу қабілеті бірдей десем,
қайсы бірі кез келген сөзбен тіркесіп, белгілі бір ұғымды білдіруге бейім
болса, енді бірі аз ғана сөздермен одақтасып, сонымен ғана
тіркеседі. Тұрақты сөз тіркестерін сөздер тобы ғана жасайды. Кез келген
сөз тұрақты сөз тіркестерін жасай алмайды. Мысалы: бота көз, қоян жүрек,
тоң мойын, жел аяқ, т.б. Ағылшын тілінде: white crow, a bosom friend, т.б.
Фразеологизмдердің еркін сөз тіркестерінен айырмашылығы.
Бірінші айырмашылығы. Еркін сөз тіркестері сөйлеу кезінде сөздердің
мағынасы жағынан өзара үйлесе отырып, кем дегенде екі сөздің грамматикалық
жолмен еркін тіркесуінен жасалады, бірақ еркін сөз тіркестерінің құрамы
тұрақты болмайды. Олардың құрамындағы сөздерді мағынасы, айтылуы жағынан
солармен үйлесетін басқа сөздермен айырбастауға, орнын ауыстыруға болады.
Ал фразеологизмдерге келсек, олар да кем дегенде екі сөздің тіркесуінен
жасалады, бірақ олардың құрамы тұрақты.
Екінші айырмашылығы – фразеологизмдердің мағына тұтастығында.
Фразеологизмдер мағына тұтастығын сақтайды, фразеологизмдердің мағыналық
тұтастығы құрамындағы сөздердің жеке мағыналарына тәуелсіз.
Фразеологазмдердің мағыналары құрамындағы сөздердің лексикалық
мағыналарымен сәйкеспейді, яғни лексикалық мағыналардың жиынтығы емес.
Фразеологизмдік мағына дегеніміз – құрамындағы сөздердің не жеке бір
сыңарының лексикалық мағыналарының қайта жаңғыртылған жинақты мағынасы. Сол
себепті фразеологизмдер семантикалық жағынан біртұтас тіл бірлігі ретінде
қолданылады. Тіпті фразеологизмдердің құрамындағы сөздердің лексикалық
мағыналары анық байқалғанның өзінде, фразеологизмдердің мағыналары
семантикалық біртұтастығынан айрылмайды.
Үшінші айырмашылығы – фразеологизмдердің даяр қалпында қолданылу
тиянақтылығында. Оған негіз болған фразеологизмдердің жоғарыда айтылған
құрылымдық тиянақтылығы мен мағына тұтастығы. Осы белгілердің сақталуы
нәтижесінде фразеологизмдер даяр тұрақты тіркес сипатына ие болады.
Фразеологизмдер сөйлеу кезінде, қарым-қатынас үстінде жасалынбайды,
біртұтас тіл бірлігі ретінде даяр қалпында жұмсалады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1-Бөлім
Фразеологизмдердің түрлері және басқа тілдік сөз тіркестерінен
айырмашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..10
1.1 Фразеологизмдер туралы жалпы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Фразеологизмдердің типтері, басқа тілдік тұлғалардан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.3 Aғылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық қорды зерттеу ... ...29
2-Бөлім
Фрaзеологизмдердің салыстырмалы талдау
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.1 Aғылшын және қазақ тілдерінің лексико - семантикалық
фрaзеологизмдерін салыстырмалы
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 35
2.2 Aғылшын және қазақ тілдердің құрылымдық – семантикалық
фрaзеологизмдерін салыстырмалы
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 44
2.3 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі дене мүшелеріне байланысты
фразеологизмдерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Пайдaлынылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..65
Жұмыс түрі: Дипломдык жұмыс
Жұмыc көлемі: 64 бет
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің мағына-
мәні осы тілдерде сөйлейтін ұлттың ертеден бергі өмірін жан-жақты
айқындайды. Халықтың күнделікті өмір тіршілігі негізінде пайда болып
қалыптасқан тұрақты тіркестерді қос тілден жиналған деректерімізден
кездестіруге болады. Бұл тұрақты тіркестер тілдік қолданыста әр уақыттың
салт-дәстүріне, әдет-ғұрыптарына, мәдениетіне, психологиясына, тарихына
байланысты қалыптасып, тілдік қолданыста дамып өрбіген. Сондықтан да олар
әр халықтың ерекшелігіне байланысты өсіп-өрбіп, сол халықтың ғасырлар бойы
жинаған құндылығының бірі болып табылады.
Тіл дүниетанымның құралы, ойлаудың ұғым, түсінік, пайымдау тәрізді
түрлерінің обьективтенуі болып табылады. Әрбір тарихи кезеңдер мен қоғамдық-
әлеуметтік құбылыстар сияқты ұлт қолөнерінің әрбір түрі тілде өз таңбасын
қалдырып отырады. Тіл мәдени, тарихи, рухани, әлеуметтік өзгерістердің
айнасы тәрізді. Осыған байланысты тілдік бірліктер (лексика-фразеологиялық
жүйесі) тек тіл білімінің емес, мәдениеттану, елтану, әлеуметтану т.б.
зерттеу нысанына айналды. Осымен байланысты қазіргі кезде лингвистика
ғылымының да зертеу нысаны кеңейе түсті. Тіл білімінің лексикология,
фразеология т.б. салаларын басқа ғылым салаларымен байланыстыра қарау
лингвистиканың бүгінгі таңдағы кешенді сипатын көрсетеді.
Тілдің ұлттық табиғатын шынайы танудың бір бағыты тілдік бірліктерді,
олардың мазмұны мен тұлғалық жағын тілдің өз ішінде лингвистикалық
заңдылықтар негізінде қарастыру болса, екінші бағыты оларды тілдік емес
мәнділіктермен, яғни ақиқат өмірмен, экстралингвистикалық факторлармен,
адам танымымен байланыстыратын, антропоцентристік бағытта қарастырумен
ерекшеленеді.
Қазақ тіл білімінде бұл бағыттың ғылыми-теориялық алғы шарттары
А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов еңбектерінен бастап Ә.Т. Қайдар, Р.Сыздық,
Е.Жанпейісов, М.М. Копыленко, Т.Жанұзақов, Ж.Манкеева, Н.Уәли, Б. Қалиев,
Р.Шойбеков т.б. зертеушілердің еңбектерінде жасалып, материалдық және
рухани мәдениетке байланысты мол деректер жинақталды, құнды тұжырымдар
жасалды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері
жаңғыру кезеңін бастан кешіп отырған бүгінгі күнде танымдық, эстетикалық,
тәрбиелік мәні бар көптеген құбылыстарды, құндылықтарды жинап-теріп,
анықтап, қайта бағалау қажеттігі туындап отыр. Өйткені кеңестік
идеологияның әсерінен “қазақ халқы мал шаруашылығымен ғана айналысып, басқа
кәсіптерді игермеген” деген бір жақты қасаң көзқарас орын алғандығы
белгілі. Мұндай стереотиптерді тарихшы, этнограф, өнертанушылардың
зерттеулеріндегі тіл деректеріне сүйене отырып, қайта қарастыру қажет.
Өйткені қазақ тілінің лексика-фразеологиясы жөнінде сөз болғанда, мал
атауларына бай тіл деген қорытынды жасалады да, баска салаларға байланысты
атаулар, олардың фразеологизмдерге ұйытқы болудағы орны елеусіз болып
қалады
Қазақ және ағылшын тіліндегі өзінің бейімділігімен, әлеуметтік
мәнділігімен ерекшеленетін фразеологизмдерде халқымыздың тарихы мен салт-
дәстүріне, ойлау жүйесіне, материалдық және рухани мәдениетіне байланысты
мол ақпарат сақталған. Осыған байланысты фразеологизмдер әртүрлі қырынан
зерттеліп келе жатыр. Фразеологизмдерді тілдік тұрғыдан зерттеу бағытында
көптеген жұмыстар жүргізілді. Атап айтқанда, І.Кеңесбаевтың, Ә.Қайдардың,
Н.Уәлидің, С.Сәтенованың, Ғ.Смағұлованың т.б. еңбектері жарыққа шықты.
Тұрақты тіркестерді тілдік тұрғыдан зерттеу барысында ондағы ұйытқы
сөздерді негізге ала отырып, фразалық біліктер тақырыптық, лексика-
семантикалық топтарға жіктеліп қарастырылды, олардың құрамындағы ұйтқы
сөздердің мағыналары ашылып, этимологиялық талдаулар жасалды.
Орыстың атақты ғұламалары: М.В.Ломоносов, академиктер: Ф.Буслаев ,
И.И.Срезневский, Ф.Ф.Фортунатов, А.А.Шахматов, проф. АА.Потебня т.б. айтқан
пікірлері фразеологияны зерттеу жұмыстарын ғылыми арнаға салып, дұрыс бағыт
берді. Бұл ғалымдардың пайымдаулары фразеологияны зерттеудің белгілі-
белгілі кезеңдерін, даму сатыларын танытады. Бірақ бұлардың ешқайсысы да
фразеологияны лексикологияның жеке бір бөлімі ретінде бөліп қарастырған
жоқ. Өз дәуірінің ғылыми ой-өрісінін деңгейімен қарағанда ұтымды, дәлелді
бір өрбіткенмен, түбегейлі зерттеу ХХ ғасырдың 30-40-жылдарының үлесіне
қалған болатын.
Фразеологияны лексилогияның жеке бір тарауы ретінде бөліп шығарған
Ш.Балли болатын. Ол фразеологияның белгілі бір қалыптағы күйін
(синхроническая фразеология) қарастырудың негізін жасады. Ш.Балли: Языки
постоянно изменяются, функционировать они могут только не изменяясь, — дей
отырып, тілдің дәл қазіргі, осы күнгі жағдайына ерекше мән береді. Міне,
сондықтан Ш.Балли қазіргі кезеңде де едәуір маңызы бар. Дегенмен Ш.Балли де
фразеологияның түрлерін, мазмұнын таратып, талдап айтып бере алмады.
Фразеология жеке лингвистикалық пән ретінде XX ғacырдың 40 жылдары
қалыптасты. Фразеологияның теориялық негізін қалaушылар ретінде француз
ғалымы Ш. Баллиді, Ресей акaдемигі В. В. Виногрaдовты атауға болады. Орыс
тіл білімінде бұл салада көп еңбек жасаған ғалым-академик В.В.Виноградов.
Ғалым фразеологиялық орамдарды фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық
бірілік, фразеологиялық тіркес деп үшке бөлген. Фразеологиялық оралымдардың
түрлері бір-бірінен әрқашан айқын ажыратыла бермейді, осыған орай, оларды
классификациялау тіл білімінде өте-мөте күрделі мәселе болып саналады. Тіл
білімінде фразеологиялық оралымдар әр түрлі жағынан қарастырылып, осыған
сәйкес, олар түрліше топтастырылған. Фразеологиялық оралымдар
лингвистикалық әдебиеттерде бүтіндей тұрақты тіркестің тұтас мағынасы мен
оның сыңарлары мағыналарының арақатысы жағынан топтастырылса, екіншілерінде
– құрылымы жағынан, үшіншілерінде қызметі немесе эмоционалды-экспрессивті
жағынан топтастырылады.
Академик В.В.Вииоградов фразеологиялық единицаларды бүтіндей
фразеологизмнің біртұтас мағынасы мен оны құрастырушы сыңарлары
мағыналарының арақатысы тұрғысынан топтастырған. Қазақ тіл білімінде де осы
классификацияны бірден-бір арқау етеді.
Соңғы жылдары фразеологизмдерді тілден тыс факторлармен байланыстырып
қарастыруға ерекше көңіл бөлініп, олардың этнолингвистикалық,
психолингвистикалық, танымдық қырларын зерттеу барысында бұрынғы құрылымдық
бағыттан гөрі антропоцентристік бағыт басым бола бастады. Тілдік
бірліктерді антропоцентристік бағытта зерттеудің қазақ ұлтының мәдениеті
мен материалдық дүниесін түсінуде маңызы зор. Өйткені қазіргі заман
талабына байланысты фразеологизмдерді тек тілдік жағынан қарастырудың
жеткіліксіз екені белгілі болып отыр, себебі осындай бағыттағы зерттеулерде
халықтың ұжымдық тәжірибесі, шаруашылығы, адамдардың бір-бірімен байланысы,
қоғамдық қатынастар, дүниетанымдық ерекшеліктер, материалдық және рухани
мәдениет назардан тыс қалып қояды. Сондықтан фразеологизмдердің
қалыптасуының тарихи, мәдени негіздері, уәжділігінің этномәдени мәнділігі
жағынан қарастыру халқымыздың өткен кезеңдердегі мәдениетін танып білуде
аса нәтижелі болмақ. Осы тұрғыдан алғанда фразеологизмдердің шығу арналары
тарихы мен танымдық қызметін қолөнері материалдары негізінде қарастырып
отырған бұл зерттеу жұмысы Мемлекеттік “мәдени мұра” бағдарламасымен толық
үйлеседі. Біздің зерттеуіміздің бағыт-бағдарын айқындайтын мұндай мәселелер
зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты: Дене мүшелеріне байланысты фразеологизмдерді
ағылшын және қазақ тілдерінде пайдалану ерекшеліктерін анықтау.
Міндеттері:
• Фразеологизмдер және олардың классификациясы тақырыбы
бойынша теориялық материалды жинақтау
• Дене мүшелеріне байланысты ағылшын және қазақ
тілдеріндегі соматикалық компоненті бар фразеологизмдерді
талдау
• Дене мүшелеріне байланысты ағылшын және қазақ
тілдеріндегі фразеологиялық бірліктердің классификациясын
жасау
• Фразеологизмдердің мағыналарын зерттеу және салыстыру
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Зерттеу жұмысының өзектілігі лексико-
семантикалық аясы бірдей екі тілдің фразеологиялық бірліктерін
салғастыруда.
Отандық және шетел лингвистердің еңбектері мен ағылшын және қазақ
тілдерінің фразеологиялық сөздіктері зерттеу жұмысының ақпарат көзі және
зерттеу әдісі болды.
Зерттеудің мақсаты:
Зерттеу жұмыс мақсаты: екі тілдің фразеологиялық бірліктерін салыстыру,
тіларалық эквиваленттілік деңгейін және оған әсер етуші факторларды
анықтау.
Зерттеудің нысаны.
Қазіргі заманда лингвистиканы зерттеу нысанын салғастырмай елестету мүмкін
емес. Өзара қатыстылық, салыстыру және бірліктер, пішіндер, категориялар,
разрядтар және басқа да тілдік құбылыстар ресми және мағыналық байланыс
орнататын, және оларды одақтастыратын микрожүйелер, субжүйелер мен жүйелер
әр тілдің міндетті ерекшелік шарты болып саналады .
Зерттеу нысаны болыпсаоғастырмалы тілдерді аралас қатарын құрайтын екі
тілдің, ағылшын және қазақ тілдерінің фразеологиялық бірліктері саналады.
Бірақ аталмыш тілдердің фразеологиялық қоры толықтай зерттелмейді, тек
дене мүшесі компонентін құралған лексика-семантикалық орамдар басым
зерттеледі. Мысалы: to be glad to see the back of someone, to be all ears,
to knock one’s head against a break wall (ағылшын), бетінен қайтпау, жылы
жүрек, қол тимеу (қазақ) және т.б. Берілген лексико-семантикалық топ
мағынасы айқын әрі кеңінен тарағандықтан таңдалып отыр.
Практикалық құндылығы. Дипломдық жұмыстың практикалық құндылығы атқарылған
зерттеу жұмысының нәтижесі жоғары білім беру орындарында жалпы тіл білімі,
салыстырмалы типология және ағылшын тілін шет тілі ретінде оқыту
тәжірибесінде қолданыс таба алуында.Бірнеше тілдердегі нақты фразеологиялық
бірліктердің арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды зерттеу ––
фразеологиядағы жете зерттеліп өңделген және кеңінен тараған салғастырмалы
талдау түрі . Әр түрдегі тіларалық фразеологиялық эквиваленттілікті орнату
аударма эәне шет тілін оқыту қажеттілігін қамтамасыз етеді. Ал
эквиваленттер екітілдік (жалпы және фразелогиялық) сөздіктерде тіркеліп
фразеологиялық бірліктің эквиваленттілік деңгейі туралы ақпараттан
құралады.
Теориялық құндылығы. Туыс тілдерді зерттеу құрылымдық және семантикалық
тұрғыда ғана емес, сонымен қатар салғастырушы бірліктердің материалдық
жақындастығын, жалпы тілдік ортақтықты анықтауға (салыстырмалы-тарихи
лингвистика — компаративистика).
Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер
тізімі мен косымшадан құралған.
Зерттеу жұмысының материалдары. Қазак және ағылшын лингвистикасында
фразеологияға арналған еңбектер өте аз. Ағылшын тіліндегі фразеологизмдерді
зерттеу, оларды аудару мәселесімен айналысқан Кунин А.В. Кунин А.В. өзінің
еңбектерімен ағылшын фразеологиясының және де жалпы фразеологияның дамуына
өте көп үлес қосты. А.В.Куниннің мынандай еңбектерін атауға болады:
Английская фразеология, Фразеология современного английского языка,
Англо-русский фразеологический словарь. Judith Siefring. The Oxford
Dictionary of Idioms. Мюллер В.К. Англо-русский словарь. Кунин А.В. Англо-
русский фразеологический словарь. Осы сөздіктерден 120 – дан астам
фразеологизмдер алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.
Зерттеудің нәтижеcінде мынадай мәселелер ғылыми жаңалық ретінде
шешімін тапты:
• Құрылымы әр түрлі ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер
алғаш рет когнитивтік және лингвомәдениеттану тұрғысынан салыстыра-
салғастыра қаралды;
• "Адам" макроконцептіcіне жататын фразеологиялық теңеулер "жағымды"-
"жағымсыз" оппозициялық микроконцептілерге бөлініп қарастырылып, олардың
мағына қалыптасуындағы ерекшеліктері анықталды;
• ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер уәжі,
этимологиясы, ішкі формасына cүйене отырып кешенді түрде зерттелді;
• алғаш рет ағылшын және қазақ халықтарының ұлттық дүниетанымының
фрaзеологиялық теңеулерде көрініс тапқан басты танымдық концептілер аймағы,
олардың фразеологиялық теңеулердегі көрініс-мазмұны айқындалып,
лингвомәдени қырлары сарапталды.
• ағылшын және қaзақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер бойындағы
мәденитанымдық сипат тұңғыш рет когнитивтік әдіс-тәсілдермен анықталды.
Олардың мән-мағынacына концептуалдық талдау жасалып, мағыналық құрылымы
айқындалды.
• екі тілдегі фразеологиялық теңеулердің тілдік көлемі айқындалып,
тақырыптық жaғынан жүйеленіп, ретке келтірілді.
• Фрaзеологиялық теңеулерде ұлттық тілдік бейне таным категориясымен тығыз
байлaныста болғандықтан, ол таным, сана, ойлау категорияларымен байланыста
қарacтырылуы керек. Шындық болмыс ойлау арқылы жүзеге асады, ал тіл оның
бейнелеу құралдарының бірі.
• Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің пайда болу
көздері әр халықтың тaрихымен, заттық және рухани мәдениетімен, өмір-
тіршілігімен тығыз байланыcты болғандықтан, олардың мағынасының
лингвомәдени және когнитивтік тұрғыдан талдау арқылы тарихи-этимологиялық
көздерін ашуғa болады. Тіл мен мәдениет өзара тығыз байланыстағы бірін-бірі
толықтырар біртұтас жүйе.
• Фразеологиялық теңеулерде әлемнің тілдік бейнесі антропоцентристік
ұстаным негізінде құралады. Адам қоршaған ортаны өзі арқылы, өзіне таныс
заттар мен құбылыстар арқылы ғана бағaлап, танып біледі. Фразеологиялық
теңеулер әр тілде өзіндік ұлттық нақышпен бейнеленіп, ұлттық дүниетаным
ерекшеліктерін көрсетеді.
• Әр ұлттың концептілер жүйеcін дүниетаным құндылықтары құрайды. Әр тілдегі
фразеологиялық теңеулердің мағына қалыптасу ерекшеліктері оларды
концептілік жағынан топтacтыруға мүмкіндік береді.
• Фразеологиялық теңеулердегі жеке көріністер тек сол тілге ғана тән
ерекшеліктермен cипатталып, ұлттық нақышпен бейнеленеді. Олардың
лингвомәдени сипатын ашу ұлттық дүниетанымның сыры мен ерекшеліктерін танып
білуге септігін тигізеді. Құрамындағы ұлттық-мәдени компоненттер
фразеологиялық теңеулердің ұлттық-мәдени сипатын ашады.
• Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер уәжділігі әр
түрлі деңгейде көрініс табады. Фразеологиялық теңеулер екі тілдің де
лексика - фразеологиялық қорының мәнді, мағыналы және жүйелі қабатын құрай
отырып, ұлт болмысының құндылықтары мен ерекшеліктерін жан-жақты
cипаттайды.
Зерттеудің теориялық және практикалық құндылығы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері мен тұжырымдары тіл мен дүниетаным, тіл мен мәдениет, тіл мен
ұлт, тіл мен ойлау категорияларының сабақтастығын қарастыратын
этнолингвистика, лингвомәдениттану, ономасиология салаларының теориялық
ұстанымдарын толықтыра түсуге өзіндік үлес қосады. Фразеологизмдердің
теориялық және практикалық мәселелерін қарастыру жолындағы әрі қарайғы
ғылыми зерттеулерге мұрындық болады.
Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- фразеологиялық лексика қазақ және ағылшын тілінің этномәдени тұрғыдан
құнды әрі аса бай қабатын құрайды. Сондай-ақ, халқымыздың тыныс-
тіршілігімен, эстетикалық талғамымен байланысты және қоршаған орта туралы
халықтың білімдер жүйесі, рухани, адами құндылықтары жөнінде кодталған
ақпараттарды құрайды; фразеологизмдер тіл мен адамның, ұлттық мәдениет пен
этникалық сананың сабақтастығын көрсетіп, объективті түрде ұлттың, дүниенің
тілдік бейнесін қалыптастырады;
фразеологизмдердің мазмұнын тану және олардағы халықтық білімдер жүйесін
меңгеру арқылы халқымыздың, өскелең ұрпақтың ұлттық сипаттағы білімдер қоры
толыға әрі кеңейе түседі, нәтижесінде рухани-интеллектуалдық тұрғыдан
өсуге, ұлттық менталитетті нығайта түсуге ықпал етеді;
фразеологизмдер ұлттық болмысты айшықтай түсетін идиоэтникалық семантикаға
ие, сондықтан қазіргі әлемде кең етек алып отырған жаһандану жағдайында
оларды тану арқылы қазақ халқының ұлттық болмысын түсінуге мол септігін
тигізеді;
фразеологизмдерден халықтың кен байлығы, жер байлығы, жануарлар әлемі мен
адам, қоғам, әлеуметтік-экономикалық қатынастарға қатысты білімі мен
тәжірибесі көрінеді;
1 Бөлім. Фразеологизмдердің түрлері және басқа тілдік сөз
тіркестерінен айырмашылығы
1.1 Фразеологизмдер туралы жалпы ұғым.
Тілімізде қолданылатын жеке сөздермен бірге көптеген ерекше
қалыптасқан сөз тіркестері және сөйлемшелер бар: бүйректен сирақ шығару,
төбесі көкке жеткендей болды, көз бояу, жүрегінің түгі бар, ат үстінде
ұйықтады т. Мұндай тұрақты сөз тіркестерінің мағынасы ғасырлар бойы
қалыптасып, ел аузында көп айтылып, жалпы халыққа түсінікті болып кеткен.
Тұрақты тіркестердің қалыптасуына қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар,
әр түрлі іс-қимыл, бастан кешірген жағдайлар т.б. себеп болады: ащы
ішектей созылды деген тіркестің пайда болуына әуел баста қойдың ішек-
қарнын ашу жағдайы себеп болған. Ащы ішек ашуға қиын, әрі ұзын, адамды
әлекке салады, ұзаққа созылады. Осыдан келіп ауыспалы мағынада бұл тұрақты
тіркеске айналып, ығы-жығы қылатын, баяу әрекет, қимыл деген мағыналарға
қатысты айтылады. Мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан
бір бүтін болып, қолданылуы дәстүрге айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл
білімінде кейде фразеологиялық орам немесе фразеологизмдер деп атай береді.
Фразеологизмдерге идиома, фраза, мақал-мәтелдер жатады.
Фразеологизмдердің өзіне тән негізгі қасиеттері төмендегідей:
1. Дайын тілдік единица ретінде жұмсалады;
2. Жалпыға бірдей танылған қолдану заңы болады;
3. Мағына бірлігі сақталады;
4. Екі сөзден кем болмайды.
Фразеологизмдер тілдің әдебилігінің сипаттарын, әдеби тілдің даму
кезеңдерінің көркемдік ерекшеліктерін танытады.
Ә.Болғанбайұлы мен Ғ.Қалиев: Фразеологизмдердің өз алдына дербес
лингвистика саласы екендігін танытатын негізінен үш белгісі бар. Олар:
1) даяр қалпында жұмсалу белгісі
2) мағына тұтастығы
3) тіркес тиянақтылығы – деп көрсетеді [2, 178].
Фразеологизмдерге тән бұл белгілер әр кез бір-бірінен айқын ажыратыла
бермейді. Сондықтан фразеологизмдерді топтастыру тіл біліміндегі күрделі
мәселелердің бірі болып табылады. Фразеология мен идиоматиканың анықтамасын
беруде Е.Д.Поливанов: Фразеология (или идиоматика) является особой
дисциплиной (наряду с фонетикой, морфологией, синтаксисом и словарем, или
лексикой), занимающей по отношению к лексике то же положение, которое
синтаксис занимает по отношению к морфологии, так как эта дисциплина
оперирует так же, как и лексикология, выражением индивидуальных понятий
(лексических значений) в отличие от синтаксиса и морфологии, которые
имеют своим объектом изучение символики общих (абстрактных) идей , — деп
жазады. Поливановтың анықтамасы И.А.Бодуэн де Куртенэ қолданған сөздердің
көп қызметтілігі (полифункциональность) жайындағы жалпы методологиялық
концепциясынан шығып жатқан ұғым. Мұны кейін Л.В.Щерба мен Б.Д.Поливановтың
қабылдағаны мәлім. Фразеология мәселесімен арнайы шұғылданбаса да Поливанов
еңбектерінде, кейде, осындай аса қажет ғылыми пайымдауларын айтқан.
Зерттеушілер үшін бұл сияқты пікірлердің орны бөлек.
Фразеология- тұрақты сөз тіркестерінің жүйесін зерттейтін тіл туралы
ғылымның бір саласы. Фразеология соңғы жылдары танымдық тұрғыдан біршама
зерттеліне бастады. Мәселен, бұл салада еңбек етіп жүрген Р.Сыздық, Н.Уәли,
Г.Смағұлова, С.Сатенова, Р.Авакова т.б. еңбектері бұған дәлел бола алады.
Ал Н.М.Шанский: Фразеологизм, фразеологическая единица, – общее
название семантически несвободных сочетаний слов, которые не производятся в
речи (как сходные с ними по форме синтаксические структуры – словосочетания
или предложения), а воспроизводятся в ней в социально закреплённом за ними
устойчивом соотношении смыслового содержания и определённого лексико-
грамматического состава. Семантические сдвиги в значениях лексических
компонентов, устойчивость и воспроизводимость – взаимосвязанные
универсальные и отличительные признаки фразеологизма – деген анықтама
береді [3, 112].
Яғни фразеологизмдердің құрамындағы компоненттердің орнын ауыстыруға
келмейтің, әбден тұрақталып, қалыптасқан, мағына тұтастығы бір, бір ғана
сұраққа жауап беретін, бір ғана синтаксистік қызмет атқаратын қасиетімен
ерекшеленетін тілдік единица болып табылады.
Фразеология термині белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас
жиынтығы деген мағынамен қатар, тіл білімінің фразеологизмдерді зерттейтін
саласы деген ұғымда да кеңінен қолданылады. І.Кеңесбаевтың авторлығымен
шыққан Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі қазақ фразеологиясына ғана
емес, қазақ тіл біліміне де қосылған елеулі үлес екендігін айтуға болады.
І.Кеңесбаев аталған сөздіктегі қазақ тілінің фразеологизмдері туралы жазған
мақаласында фразеология туралы: Тіл-тілдің өзіне тән ұлттық қасиеті оның
барлық тарауларынан (ярустарынан) байқалатыны мәлім. Сол қасиет, әрине,
тиянақты сөз тіркестерінен де анық көрінеді. Тіл байлығын сөз еткенде сөз
байлығы (лексикалық қор) деген топқа осы сөздікте қамтылған алуан түрлі
фразеологизмдерді жай, жалпылай жатқыза салуға болмайды. Басқаша айтқанда
сөз байлығын тексеретін тіл білімі саласын лексикология деп атайтын болсақ,
фразеологизм байлығын тексеретін тіл білімі саласын фразеология деп атау
әбден орынды, – деп жазады [4, 589]. Автор аталған еңбегінде қазақ
тіліндегі фразеологизмдердің теориялық мәселелерін де жан- жақты
қарастырып, болашақ ғылыми-зерттеу жұмыстарына бағдар боларлық ғылыми
пікірлер айтқан. Қазақ тілінің фразеологиясын зерттеуші ғалымдардың қай-
қайсысы болмасын өз зерттеу жұмыстарында бұл еңбекті басшылыққа алады.
Фразеологизмнің қай-қайсысы болмасын бәріде ең алғаш халықтық
сөйлеу тілі негізінде қалыптасқан. Сондықтан олар өмірдің барлық саласын
қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай келеді. Фразеологизмдер алдымен
адамдардың ой-сезімін, ара қатынасын, өмір тануын білдіреді. Қазіргі таңда
қолданылып жүрген фразеологизмдердің көбі адам эмоциясына қатысты болып
келеді. Адам эмоциясына қатысты фразеологизмдердің бір тобы жеке тұрып
адамның түрлі көңіл-күйін білдіретін болса, енді бір тобы контекс ыңғайына
қарай эмоциялық реңкке ие болады. Яғни, фразеологизмдер эмоциялық реңкті
айқын көрсетуге қызмет етеді. Мысалы қуанды деген сөз бен екі езуі екі
құлағына жетті, жерден жеті қоян тапқандай қуанды, төбесі көкке екі елі
жетпеді фразеологизімінің, қорықты және жүрегі тас төбесіне шықты, төбе
шашы тік тұрды, көзіне қос көрінді фразеологизімінің, арасында мағыналық
сәйкестік болғанымен, бұл сәйкестік толық балама бола алмайды, себебі
қуанды және қорықты сөздерінде фразеологизмдердегідей экспрессивті реңк
жоқ. Бұл мәселе туралы С.Сәтенова сөз бен оған мағыналас фразеологизмдердің
қолданыс ерекшелігіне қатысты білдірген пікірінде фразеологизмдердің ойдың
астарлы, бейнелі болуына ықпалын айта келіп: ...іші өлген, сырты сау қос
тағанды фразеологиялық тіркесін қайғылы, уайымды, шерлі тәрізді
лексикалық эквиваленттерімен ұйқасын, үйлесімін тауып ауыстырғанымызбен,
фразеологиялық тіркес қолданысындағыдай әсерлі, сазды болуы және жаны
күйзелген адамның сезім дүниесін соншалықты дәл жеткізуі екіталай болар
еді, – дейді [5, 47]. Тілдік қордағы фразеологизмдердің дәстүрлі
қолданысынан басқа, жекелеген авторлардың фразеологизмдерді, оның ішінде
эмоционалды реңкті фразеологизмдерді де құбылтып қолдануы жиі болмаса да
шығарма тілінде кездесіп қалатын құбылыс. Бұл жөнінде ғалым С.Сатенова:
...тұрақты сөз оралымдарын автордың өңдеп, құбылтып, контекске сай орынды
қолдануы ең алдымен пайдаланып отырған фразеологиялық тіркеске өзгеше түр-
сипат беріп, микротекстің мәнділігін арттырып, экспрессивін күшейтеді –
дейді [5, 56]. Сондай ақ Г.Смағұлова: ...Жалпы фразеологизмдердің пайда
болуы, жасалуы туралы сөз қозғалғанда осындай образдылықтың адамның жан-
дүниесіне әсері, одан шығатын эмоциялық қорытынды үнемі тұрақты сөз
тіркестерінің ерекшеліктерін айқындайтын талаптар екенін ескерсек, онда
синоним фразеологизмдердің қатарларының өсуі мен кемуінің себептерін те
іздеген жөн, – дейді [6, 37б].
В.В.Виноградовтың классификациясы бір кезде айрықша рөл атқарды.
Сонымен қоса, оның көптеген мәселелері жете қарастырылмай дамытылмай,
көмескі күйде қалғаны мәлім. Жоғарыда ескерткеніміздей, тіл білімінде
фразеологияны зерттеген жүздеген еңбектер пайда болды. Фразеологияны өзінің
ғылыми-зерттеу жұмыстарының негізгі объектісіне айналдырған көптеген айтулы
ғалымдар бар. Олар өз зерттеулерінде В.В.Виноградовтың классификациясына
дау айтады, дәлелді пікір қозғайды. Шынында, бұл пікірлердің жаны бар. Әлі
піспеген күмәнді, күдікті жерлері тағы бар. Акад. В.В.Виноградовта
фразеологиялық тізбектер (фразеологические единства) кейде метафоралық
тұрақты орамдар (метафорические устойчивые обороты) деп те аталады. Тағы
бір жерде бұлар идиомдар болып, оның құрамына мақал-мәтелдер, тұрмыстық
қосарлы аттар (составные бытовые названия), қанатты сөздер, үзінді
цитаттар, кішіпейіддік формулалар (формула вежливости) т.б. еніп кеткен.
Сөз тіркесі түріндегі фразеологияның объектісін таныту үшін, кейбір
зерттеушілер фразема деген термин қолданып жүр. Бұл термин лексема,
морфема, семема деген атаулармен сәйкес, әрі ұйқас. Ал түрі жағынан
сөйлемге бара-бар фразеологазмдерді тұрақты фраза (устойчивая фраза)
деп атайды. Бұл терминді қолдануға пейіл білдіріп жүрген зерттеушілердің
бірі В.Н.Телия.
Осыдан келіп, біраз ғалымдар фразеологиялық бірліктің мағынасын
фразеологиялық мағына деп, сөз, еркін тіркес мағынacын лексикалық мағына
деп атауды лайық көреді. Бұған келтірер үлкен дәлел: тікелей мaғынада
емеc, туынды мағынада ғана жұмcaлады.
Бұл мәcеле туралы С. Сатенова cөз бен оған мағыналас фразеологизмдердің
қолданыс ерекшелігіне қатысты білдірген пікірінде фразеологизмдердің ойдың
астарлы, бейнелі болуына ықпалын айта келіп: ...іші өлген, сырты сау қoс
тaғанды фразеологиялық тіркеcін қайғылы, уайымды, шерлі тәрізді
лексикалық эквивaленттерімен ұйқacып, үйлесімін тaуып ауыстырғaнымызбен,
фрaзеологиялық тіркеc қолданыcындағыдай әсерлі, сазды болуы және жaны
күйзелген адамның cезім дүниеcін cоншалықты дәл жеткізуі екіталай болaр
еді, – деп жaзaды. Тілдік қордағы фразеологизмдердің дәстүрлі қолдaныcынан
бacқа, жекелеген авторлардың фразеологизмдерді, оның ішінде эмоционалды
реңкті фразеологизмдерді де құбылтып қолдануы жиі болмaca да шығарма
тілінде кездесіп қaлатын құбылыc. Бұл жөнінде С. Сатенова: ...тұрақты cөз
оралымдaрын автордың өңдеп, құбылтып, контекcке caй орынды қолдануы ең
алдымен пайдаланып отырған фразеологиялық тіркеcке өзгеше түр-cипат беріп,
микротекстің мәнділігін арттырып, экспрессивін күшейтеді. Кейде тіпті тың
бaғытта қолданылып, мүлде жаңа мағына туындaуы мүмкін, – деп, қос тағанды
фразеологизмдердің құрамындағы соңғы компоненттің бacқа лексемамен
ауыстырылып берілуіне дacтандар жинағынан: Сыртым – бүтін, ішім шоқ, –
деген мыcaл келтіреді. Автордың пікірінше, cырттай жайдары көрінгенмен, іші
толы уайым-қайғы ұғымындағы cырты бүтін, іші түтін фразеологиялық
тіркесінің құрамындағы соңғы компонентінің өрістес, тақырыптас шоқ
сөзімен ауыстырылуы ұйқасқа, эмоционалды-экспрессивті реңк беруге,
бейнелілігін, мәнін арттыруға, фразеологизмге өзгеше cипат беруге
негізделген. Ө. Айтбаев жоғарыда атaлғaн еңбегінде фразеологизмдер және
олардың зерттелу жайы, фразеологиялық бірліктердің қызметі және
эмоционалдық-экспрессивтік бояуы, фрaзеологизмдерді аудару мәселелері,
бейнелі сөз тіркестерінің көркем шығaрмалaрдағы стильдік қызметі және
оларды аудcрудың кейбір амалдары т.б. да мәcелелерге нaзар аударады.
Фразеологиялық бірліктердің эмоционaлды мән беруі турaлы: Қандай тілде
болмасын фразеологиялық единицaлар acтарлы, образды мағынада қолданылады.
Олардың қай-қайcысында дa мәнерлеп, бейнелеп айту қызметі күшті. Кейбір
жеке сөздердегі тәрізді, тұрaқты сөз тіркестерінде де эмоциональдық-
экспрессивтік бояу мол. Көбіне оcы өзгешелік басым. Яғни фразеологизмдердің
көпшілігі айрықшa. Фразеология термині белгілі бір тілдегі
фрaзеологизмдердің тұтac жиынтығы деген мағынамен қатар, тіл білімінің
фрaзеологизмдерді зерттейтін саласы деген ұғымда да
қолданылады.Кеңеcбаевтың aвторлығымен шыққан Қазақ тілінің фразеологиялық
cөздігі қазақ фразеологияcына ғана емеc, қазақ тіл біліміне де қоcылған
елеулі үлес.Кеңесбаев атaлған cөздіктегі қазақ тілінің фразеологизмдері
турaлы жазған мақаласында фрaзеология турaлы: Тіл-тілдің өзіне тән ұлттық
қасиеті оның барлық тарaулaрынан (ярустарынан) байқалатыны мәлім. Сол
қacиет, әрине, тиянақты cөз тіркестерінен де анық көрінеді. Тіл байлығын
сөз еткенде cөз байлығы (лексикалық қор) деген топқа осы сөздікте қамтылған
алуан түрлі фразеологизмдерді жай, жалпылай жатқыза салуға болмайды.
Бacқаша айтқанда сөз байлығын текcеретін тіл білімі салacын лексикология
деп атайтын болcaқ, фрaзеологизм байлығын тексеретін тіл білімі caласын
фразеология деп атау әбден орынды, – деп жазады. Қазіргі қазақ
фрaзеологиясы – зерттелген қырына қарағанда зерттелмеген тұсы әлі де көп
тіл білімінің бір caласы. Автордың aталған еңбегінде қазақ тіліндегі
фрaзеологизмдердің теориялық мәcелелерін де жан-жақты қарастырып, болaшaқ
ғылыми-зерттеу жұмыстарына бағдар боларлық ғылыми пікірлер айтқaн. Қaзақ
тілінің фрaзеологиясын зерттеуші ғалымдардың қай-қайсысы болмacын өз
зерттеу жұмыстарында бұл еңбекті басшылыққа алады. Қазіргі қазақ тіл
білімінің бір caласы ретінде танылып отырған фразеология – құрылымы мен
құрaмы тұрақты, даяр қалпында қолданылатын бейнелі тұрақты тіркеcтердің
қaзіргі жай-күйін және тарихи қалыптacуын зерттейді. Фразеология жеке
лингвистикалық пән ретінде XX ғасырдың басында қалыптасты.
Фразеологияның теориялық негізін қалаушылар ретінде француз ғалымы Ш.
Баллиді, Ресей академигі В. В. Виноградовты атауға болады. Ә. Болғанбайұлы
мен Ғ. Қалиев Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы атты
еңбекте: Фразеологизмдердің өз алдына дербес лингвистика caласы екендігін
танытатын негізінен үш белгісі бар. Олар: 1) даяр қалпында жұмcaлу белгісі
2) мағына тұтастығы 3) тіркес тиянақтылығы – деп жазады. Фразеологизмдерге
тән бұл белгілер әркез бір-бірінен айқын ажыратылa бермейді. Сондықтан
фрaзеологизмдерді топтacтыру тіл біліміндегі күрделі мәселелердің бірі
болып тaбылады.
. Фразеологияның сөз табына қатысы орыс тіл білімі ғалымдары Ф.И.Буслаев,
А.А.Шахматов, А.Потебня фразеологизмді фразеологизмдер жеке сөзге
эквивалент болғанмен, сөз сияқты заттың В.П.Жуков фразеологизмдерді
етістік, үстеу. есім және предикатты есім Фразеология термині
белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы деген мaғынамен
қатар, тіл білімінің фрaзеологизмдерді зерттейтін саласы деген ұғымда да
қолданылады. Кеңесбaевтың авторлығымен шыққaн Қазaқ тілінің
фрaзеологиялық сөздігі қазақ фразеологиясына ғанa емеc, қазақ тіл біліміне
де қосылған елеулі үлес.Кеңесбаев аталған cөздіктегі қазақ тілінің
фразеологизмдері туралы жазған мақаласында фрaзеология туралы: Тіл-тілдің
өзіне тән ұлттық қасиеті оның барлық тарaуларынан (ярустарынан) бaйқалатыны
мәлім. Сол қасиет, әрине, тиянақты cөз тіркестерінен де aнық көрінеді. Тіл
байлығын сөз еткенде сөз байлығы (лексикалық қор) деген топқа осы сөздікте
қамтылған алуан түрлі фразеологизмдерді жaй, жалпылай жaтқыза салуға
болмайды. Басқаша айтқанда сөз байлығын тексеретін тіл білімі caласын
лексикология деп атайтын болсақ, фрaзеологизм байлығын тексеретін тіл
білімі саласын фразеология деп атaу әбден орынды, – деп жазады. Қазіргі
қазақ фразеологиясы – зерттелген қырына қарағанда зерттелмеген тұсы әлі де
көп тіл білімінің бір саласы. Автор aталған еңбегінде қазақ тіліндегі
фразеологизмдердің теориялық мәселелерін де жaн-жақты қарастырып, болашақ
ғылыми-зерттеу жұмыстарынa бағдар боларлық ғылыми пікірлер айтқан. Қазақ
тілінің фрaзеологиясын зерттеуші ғалымдардың қай-қайсысы болмасын өз
зерттеу жұмыстарында бұл еңбекті басшылыққа алады. Профессор Е.С.Истрина
[16] фразеологияны лексикологияның жеке тарауы етіп белген. И.Вульфиус К
вопросу о классификации идиомов [17] деген мақаласында Ш. Баллидің
теориялық көзқарастары тұрғысынан біраз пікір қозғаған.
Л.А.Булаховский фразеологияны тіліміздегі бейнелеуіш мәнерлі сөздер
жайындағы ғылым деп есептейді. Фразеологияны обычно разложимые смысловом
отношении словосочетания, но закрепившиеся в языке как материал ходовой
цитации (пословицы, поговорки, удачные выражения писателей, ставише
крылатыми словами, и т. п.) и потому получившие известную цельность, -
деп түсінеді.
Фразеология термині белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің
тұтас жиынтығы деген мaғынамен қатар, тіл білімінің фрaзеологизмдерді
зерттейтін саласы деген ұғымда да қолданылады.
Фразеологизм – тілдің сөздік қорының айшықты да, мәнерлі де, бай
саласының бірі. Бұлар өзінің бейнелілік, әсерлілік, экспрессивті-эмоциялық,
суреттеме қасиетімен көзге түседі. Осындай көркем, пәрменді, бояуы қанық
алуан түрлі тұрақты тіркестерді халық орынды пайдаланып, ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізіп келеді.
Фразеологизмдер – жазу, сөйлеу тілінің ажарын кіргізіп, құдіретін
артгыра түсетін, көңілдегі көрікті ойды бейнелеп, астарлап, өзіндік бояу-
нақышымен жеткізетін, көркем сөз қазынасында қорланып, қолдануға дайын
тұратын, қалыптасқан сөз тіркестері.
1.2 Фразеологизмдердің түрлері және типтері, басқа тілдік тұлғалардан
айырмашылығы
Енді фразеологизмге қандай тілдік құбылыстар жатады, олардың
басқалардан қандай түбірлі айырмашылықтары бар, оларды бір-бірінен
ажыратуда нені басты белгі етіп ұстау керек деген мәселеге қатысты
көзқарастарға тоқталайық.
Фразеологизмдер – тарихи категория. Олар ұзақ тілдік қолданыстан
кейін ғана тұрақтылыққа ие болады. Фразеологизмдерді басқа тілдік
бірліктерден ажыратудың айырма-белгілері деп зерттеушілер мынадай үш
негізге сүйенеді:
1) мағына тұтастығы (белгілі бір фразеологиялық единицаның ішіндегі сөздер
бастапқы мағынасынан түгел немесе ішінара жартылай айырылып қалады да шоғыр
тіркес тек біртұтас мағына береді);
2) тіркес тиянақтылығы (белгілі фразеологиялық единицаның ішіндегі сөздер
бір-бірімен жымдаса байланысады, олардың орын тәртібі нық келеді, барлық
жағдайларда дерлік бір шоқ тіркес өз қалпын сақтайды);
3) қолдану тиянақтылығы (белгілі бір фразеологиялық единицаның әрдайым айна-
қатесіз, өлеңдегі қайырма тәрізді бұлжымай қайталана қолданылады).
Кунин А.В. фразеологиялық бірліктер мен сөз туралы айта келіп,
олардың төмендегідей өзгешеліктерін көрсетеді. Екеуінің бірінші
айырмашылығы мазмұнында, екінші айырмашылығы жасалынуында, үшіншіден,
фразеологиялық бірліктердің мағыналық құбылысы мен сөздің мағыналық
құбылысы еш уақытта сәйкес келмейді деп сөзден айырмашылығын айтады [4,
15].
Кунин А.В. фразеологиялық бірліктер мен сөз туралы айта келіп,
олардың төмендегідей өзгешеліктерін көрсетеді. Екеуінің бірінші
айырмашылығы мазмұнында, екінші айырмашылығы жасалуында, үшіншіден,
фразеологиялық бірліктің мағыналық құбылысы мен сөздің мағылалық құбылысы
еш уақытта сәйкес келмейді деп сөзден айырмашылығын айтады [4, 19]. . Осы
себептен, біз оқушылардың сөйлеу дағдысын дамыту үшін нысан ретінде
сүйіспеншілік тақырыбындағы фразеологизмдерді алдық.Фразеологизмдер
арқылы оқушыларды сөйлеу әрекетіне тарту, ағылшын тілінің қыр-сырын терең
меңгеру, ойын жатық та көркем етіп жеткізе білу, сауатты жаза білу және
әдеби тілде сөйлеу әрекеттеріне әбден қалыптастыруға болады.
Мұнда фразеологиялық бірлік және оның В.В.Виноградов жіктеген үш түрі
жоқ. Академик І.К.Кеңесбаев қазақ тіліндегі фразеологимдерді әлгіндей жік-
жікке бөліп жатпайды. Ол лексикалық формасы, стилистикалық қызметі жағынан
тілімізде айырықша орын алатын [9] мұндай нақыл сөздерді екі топқа бөліп
қарастырады. Ол лингвистика тілімен айтканда идиомдар, фразалық топтар.
Осыған қарағанда көптеген тілдерде В.В.Виноградов классификациясын сол
күйінде қабылдаудың ретті бола бермейтінін әңгіме етіп жүрген пікірлердің
жаны бар тәрізді.
Тұрақты тіркестердің этимологиялық жүйелі классификациясың жасауға
тырысқан проф. С.И.Абакумовтың әрекеттері де көңіл аударарлық. Ол
идиоматика мен фразеологияның жігін ажыратады, идиомалық орамдардың ерекше
белгілері ретінде мыналарды көрсетеді: семантикалық бір тұтастығы, аударуға
келмейтіні, синтаксистік және лексикалық тұлғаларға бөлінбейтіні,
грамматикалық формаларының өзгермейтіні, сөздер орнының тұрақтылығы, сөз
жасау мүмкіңдігінің кемдігі. Фразеологияға жататын орамдардың беретін
мағынасы оның компоненттерінің негізгі лексикалық мағынасынан
алшақтамайтынын анықтайды.
Фразеология синтаксистен, лексикологиядан, семасиологиядан бөлек жеке-
дара дами алмайды. Фразеологияға жататын барлық тіркестердің жалпы атауы
ретінде фразеологиялық бірліктер деген термин жиі қолданылады. Бұл терминді
әуелде академик В.В.Виноградов [6] атаған еді. Көптеген ғалымдар бұл
терминнің жалпы атау ретінде сәтті табылғанын қолдағанмен, кейінгі кезде
оның мазмұнын әлі айқындай түсу қажеттігін айтып жүр.
Қазіргі қазақ тіл білімінің бір caласы ретінде танылып отырған
фразеология – құрылымы мен құрамы тұрақты, даяр қалпында қолдaнылатын
бейнелі тұрақты тіркестердің қазіргі жай-күйін және тарихи қaлыптасуын
зерттейді Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиев Қазақ тілінің лекcикологиясы мен
фразеологиясы атты еңбекте: Фрaзеологизмдердің өз алдына дербес
лингвистика саласы екендігін танытaтын негізінен үш белгісі бар. Олар: 1)
даяр қалпында жұмсалу белгісі, 2) мағынa тұтacтығы, 3) тіркес
тиянақтылығы, – деп жазaды. Фрaзеологизмдерге тән бұл белгілер әркез бір-
бірінен айқын ажыратыла бермейді. Сондықтан фразеологизмдерді топтастыру
тіл біліміндегі күрделі мәселелердің бірі болып табылады.
Орыс тіл білімінде бұл салада көп енбек жасаған Акaдемик
В.В.Виногрaдов фрaзеологиялық бірліктерді бүтіндей фразеологизмнің біртұтас
мағынacы бар фразеологизмдер негізінен үш топқa жіктеледі.
1. Фразеологиялық тұтастық. Бұл топқа фразеологизмнің құрамындағы сөздер
бір-бірімен тұтасып, әбден жымдасып кеткен, олардың мағыналық жігін
ешқандай ажыратуға болмайтын тұрақты тіркестер жатады. Мысалы: to show the
white feather – ақ жалау көтеру = қорқақтық таныту, қорқақтық көрсету; to
kiss the hare’s foot – қоянның табанын сүю – кешігу.
Фразеологиялық тұтастық жеке сөздердің тұтас жиынтығынан пайда
болғанымен, олар іштей түрлі бөлшектерге бөлінбей, іс-әрекетті, сапа мен
белгіні, зат пен құбылысты бір бүтін атау ретінде көрсетіп бере алады.
2. Фразеологиялық бірлік. Бұлар орын тәртібі жағынан өте тиянақты болып
келеді. Алайда құрамындағы сөздердің мағынасының қаншалықты тасалануы, я
болмаса тасаланбауы жағынан елеулі өзгешеліктер болады. Бұлар ең алғашқы
еркін тіркесті ауыс мағынада қолданудан келіп шығады. Мысалы: to turn over
d new leaf – жаңа бет ауш, жаңа бетті ашу = жаңа өмір бастау, to dance on a
tight rope – керілген арқанда би билеу, тартылған арқанда би билеу =
тәуекел ету, тәуекелге бару, нартәуекел.
3. Фразеологиялық тізбек. Бұлар еркін тіркесті ауыспалы мағынада
қолданудан келіп шығады. Мұнда ерікті мағынасындағы сөз бен фразеологиялық
қалпындағы сөздің тіркесуінен жасалып, сол тізбек күйінде қолданылады.
Мысалы: to make allowance – есепке алу, to make up one’s mind – шешу, to
make friend – достасу.
Фразеологиялық тізбектің құрамындағы ерікті мағынасындағы сөздің сан
алуан сөздермен тіркесіп жұмсалу қабілеті болса, фразеологиялық мағынадағы
сөз бірді-екілі сөзбен ғана шектеліп қолданылады. Ал, Н.М.Шанский
Лексикология современного русского языка деген еңбегінде академик
В.Виноградовтың жүйесіне төртінші етіп фразеологиялық түсінік
(фразеологическое выражение) дегенді қосып, бұған, мәселен, орыс тіліндегі:
...қасқырдан қорыққан орманға бармас, жылтырағанның бәрі алтын емес, темір
жол тәрізділерді жатқызады.
Сонымен Н.М.Шанский фразеологиялық орамға жататын тілдік тұлғалардың аясын
кеңейте түсіп, оған кейбір термин сөздер мен мақал, мәтелдерді де
кіргізеді.
Мақал, мәтел, термин сөздерді фразеологиялық орамға қатыстыру соны
пікір емес, бұл сарындағы пікірді кезінде Л.А.Булаховский, А.И.Ефимов
тәрізді тіл мамандары айтқанды. Тіл мамандары арасында бұдан сәл басқаша
пікірлер де жоқ емес. Мәселен, орыс тілінің түсіндірме сөздігінің авторлары
идиома, фразалық сөздерге мәтелдерді қосып, мақалды есепке алмайды,
фразеологиялық орамға нені жатқызу, нені жатқызбау деген мәселеге
байланысты тың пікір айтушы тіл мамандарынан Б.А.Ларин, Л.И.Молотков
тәрізді ғалымдарды атауға болады. Бұлар фразеологиялық тұлғаларды идиом,
фразамен ғана шектеп, мақал, метел, термин сөздерді одан тыс құбылыс деп
қарайды. Дегенмен, орыс тіл білімі уәкілдерінің барлығы дерлік идиома,
фразалардың фразеологиялық орамдардың белгілі тұлғалары болатынын
көрсетеді. Пікір алалығын мақал, мәтел, термин, қанатты сөздер айналасында
кездестіруге болады.
Қазақ тіл білімі уәкілдерінің көзқарастарына тоқталсақ, оның мән-жайы
мынадай. Қазіргі қазақ тілі оқулығының бірінші басылымында:
...фразеологиялық тізбектер өздерінің жасалуы, фразалық материалы,
грамматикалық байланысы, лексикалық мәні жөнінен төмендегідей үш ірі түрге
бөлінеді: идиомдар, мақалдар, мәтелдер, - ал аталған оқулықтың 1962 жылғы
басылымында: фразеологиялық тіркестердің құрамына идиомалар және баска
фразалық топтар жатады, - делінген.
Бастапқыда фразеологиялық орамға не жататыны айқын айтылған болса, соңғыда
ол жалпы айтылған. Бірақ мақал, мәтелдердің де сөз болуына қарағанда, мұнда
да олар фразеологиялық орамдардың белгілі тұлғасы ретінде алынған деуге
болады.
Профессор М.Балақаев пен профессор Т.Қордабаев тұрақты тіркестерді
идиомалық тіркестер, фразалық тіркестер деп екіге бөлген. Профессор
А.Ысқақов та күрделі сөздерді топтастыру мәселесіне қатысты айтқандарында
тұрақты тіркесті идиомалық тіркес, фразалық тіркес деп екіге бөледі.
Профессрр К.Аханов: ...мақал-мәтелдер мен қанатты сөздерді фразеологиялық
единицалардың қай тобына жатқызу – өте күрделі мәселе, - дейді.
Сонымен қазақ тіл білімінде де фразеологиялық орам тұлғалары идиома
мен фраза болатыны күмән тудырмайды. Проблема фразеологиялық тұлғаларды
басқа тілдік құбылыстардан ажыратуда нені межелік белгі етіп алу керек
екендігіне байланысты туады.
Фразеология туралы еңбектерде фразеологизмдердің негізгі үш белгісі
болатыны көрсетіліп жүр: мағына тұтастығы, құрылымының тұрақтылығы және
қолданылу тиянақтылығы. Бұл белгілердің қатарында фразеологизмдердің
бейнелілігі көрсетілмеген. Фразеологизмдердің тұтастығы жай ғана тұтастық
емес, бейнелі, мәнерлі тұтастық. Бейнелілік, мәнерлілік фразеологизмдердің
басқа белгілері сияқты маңызды белгісі болып табылады. Сөйтіп,
фразеологизмдер басқа тіл бірліктерінен төрт түрлі белгі-қасиетімен
ерекшеленеді: 1) құрылым тұрақтылығы. 2) мағына тұтастығы. 3) даяр қалпында
қолданылу тиянақтылығы. 4) бейнелілігі, мәнерлілігі. Осы белгілер
фразеологизм атаулының бәріне тән, тек бірінде толық, бірінде солғын болуы
мүмкін. Фразеологизмдердің жоғарыда көрсетілген белгілерін құрылымы немесе
мағынасы жағынан оларға ұқсас басқа тіл бірліктерімен (еркін сөз
тіркестері, күрделі сөздер, сөйлемдермен) салыстырғанда айқын көруге
болады. Фразеологизімдердің түрлері — фразеологизмге тән үш түрлі ортақ
белгі болғанымен, бұлар бір-бірімен әрдайым ашық ажыратыла бермейді. Бұл
белгілер, әсіресе мағына тұтастығы, біреуінен ап-айқын көрінсе, екіншісінен
көмескі, үшіншісінен өте солғындау болып кездеседі. Сондықтан
фразеологизмдерді түр-түрге бөліп топтастыру тіл біліміндегі ең күрделі де
қиын мәселелердің бірінен саналады.
Зерттеушілердің бір тобы тұрақты тіркестердің біртұтас мағынасы мен
солардың құрамындағы сыңарлардың ара қатынасына қарай жіктеп бөлсе,
екіншілері құрылым-құрылысы жағынан, үшіншілері атқаратын қызметі мен
стильдік мәні жағынан топтастырады.
Сонымен, қазақ тілі фразеологизмдеріне терең, әрі жан-жақты сипаттама
жасаған және болашақ зерттеулерге бағыт-бағдар берген І.Кеңесбаев
фразеологизмдердің үш басты белгісіне (тұлға тұрақтылығы, мағына тұтастығы,
қолдану тиянақтылығы) сүйене отырып ең негізгі үлкен екі топқа бөледі [5]:
1. фразеологиялық тұтастық;
2. фразеологиялық тіркес.
Бұл еңбектерде фразеологизмдердің негізгі белгілері анықталып, оларды
семантикалық және грамматикалық тұрғыдан талдап топтастыру қаралады.
К.Аханов қазақ тілі фразеологизмдерін В.В.Виноградов классификациясына
сүйене отырып, семантикалық тұрғыдан:
1. фразеологиялық тұтастық;
2. фразеологиялық бірлік;
3. фразеологиялық тізбек;
4. фразеологиялық сөйлемше деп топтастырады [6, 60 б.].
К.Аханов: Фразеологиялық тұтастық деп бөлініп ажыратылмайтын, беретін
мағынасы жағынан құрамындағы сынарладың мағынасымен мүлдем байланыспайтын,
әбден бітісіп, тұтысып кеткен томаға тұйық тіркестерді айтамыз – дейді.
Мәселен, мұрнынан шаншылып жүр, мұрнына су жетпеді дегеннен қолы тимеді,
бұрылуға мұршасы болмады дегенді немесе ағылшын тілінде: to let the cat out
of the bag дегеннен сыр шашу, немесе аңдамай сөйлеу дегенді түсінеміз [6,
458 б].
Бұл мағына осындағы үш сөздің тұтас жиынтығынан келіп шығады. Түйдек
ішіндегі жекелеген талдау жасап, бірін екіншісінен бөліп алуға көнбейді.
Фразеологиялық тұтастық жеке сөздердің тұтас жиынтығынан пайда болғанымен,
олар іштей түрлі бөлшектерге бөлінбей, іс-әрекетті, сапа мен белгіні, зат
пен құбылысты бір бүтін атау ретінде көрсетіп бере алады.
Фразеологиялық бірліккеК.Аханов мынандай анықтама береді: Мағынасы
жағынан ажыратылмай, тұтасымен бір бүтін мағынаны білдіретін, бірақ сөз
тіркестерінің бір бүтін мағынасы лексикалық сыңарлардың мағыналарының
бірігіп тұтасуынан тұрақты фразеологиялық сөз тіркестері. Бұлардың
лексикалық мағынасы толық сақталған сөздерден бірігіп, тіркестің бүтін
мағынасы сөз тізбегінің мағынасымен астарлас, образды, астарлы болады.
Мәселен, ескі жараның аузын ашты дегеннен өткенді қайта қозғады, ұмытып
кеткенді еске салды дегенді түсінеміз. Ал ағылшын тілінде: to give a person
a blacklook – ашулы немесе ала көзбен қарау. Бұл фразеологиялық мағынаның
жасалуына, сөз жоқ, ең алғашқы еркін тіркестегі тура мағынасы негіз болған
[7].
Кейде фразеологиялық тұтастық пен арасында айырмашылық байқалмай
тұратын фразеологизмдер бар. Мұндағы ескертетін нәрсе тұрақты тіркес
мағынаның тек көнелуіне байланысты түсіну керек. Мысалы: ит басына іркіт
төгілу – ағыл-тегіл, молшылық. Сырт тұлғасы жағынан фразеологиялық
бірлікке ұқсас, мағынасының тым көмескіленуінен фразеологиялық тұтастыққа
да ұқсас. Жалпы алғанда фразеологиялық тұтастықтар мен фразеологиялық
бірліктер сөздерге жанамалық қатыста жұмсалуына орай, көбіне бір топқа
біріге береді. Мәселен, орыс тіл білімінде мұндай құбылысты Н.Шанский
идиомалар немесе орамдар деп атайды. Қазақ тілінде де фразеологияның бұл
екі тобы бір-біріне өте жуық тұрақты сөз тіркесі деп қарастырады.
Фразеологиялық тұтастық пен фразеологиялық бірліктер фразеологиялық
тізбектерден семантикалық табиғаты мен құрылымы жағынан өзгелешеленеді [4,
85 б.].
Фразеологиялық тізбектер — мағынасы жағынан құрамындағы сөздердің
мағынасымен байланысып, тіркесу тұрғысынан орнығып тұйықталған сөз
тіркестері болып табылады. Тілде сөздердің тіркесу қабілеті бірдей десем,
қайсы бірі кез келген сөзбен тіркесіп, белгілі бір ұғымды білдіруге бейім
болса, енді бірі аз ғана сөздермен одақтасып, сонымен ғана
тіркеседі. Тұрақты сөз тіркестерін сөздер тобы ғана жасайды. Кез келген
сөз тұрақты сөз тіркестерін жасай алмайды. Мысалы: бота көз, қоян жүрек,
тоң мойын, жел аяқ, т.б. Ағылшын тілінде: white crow, a bosom friend, т.б.
Фразеологизмдердің еркін сөз тіркестерінен айырмашылығы.
Бірінші айырмашылығы. Еркін сөз тіркестері сөйлеу кезінде сөздердің
мағынасы жағынан өзара үйлесе отырып, кем дегенде екі сөздің грамматикалық
жолмен еркін тіркесуінен жасалады, бірақ еркін сөз тіркестерінің құрамы
тұрақты болмайды. Олардың құрамындағы сөздерді мағынасы, айтылуы жағынан
солармен үйлесетін басқа сөздермен айырбастауға, орнын ауыстыруға болады.
Ал фразеологизмдерге келсек, олар да кем дегенде екі сөздің тіркесуінен
жасалады, бірақ олардың құрамы тұрақты.
Екінші айырмашылығы – фразеологизмдердің мағына тұтастығында.
Фразеологизмдер мағына тұтастығын сақтайды, фразеологизмдердің мағыналық
тұтастығы құрамындағы сөздердің жеке мағыналарына тәуелсіз.
Фразеологазмдердің мағыналары құрамындағы сөздердің лексикалық
мағыналарымен сәйкеспейді, яғни лексикалық мағыналардың жиынтығы емес.
Фразеологизмдік мағына дегеніміз – құрамындағы сөздердің не жеке бір
сыңарының лексикалық мағыналарының қайта жаңғыртылған жинақты мағынасы. Сол
себепті фразеологизмдер семантикалық жағынан біртұтас тіл бірлігі ретінде
қолданылады. Тіпті фразеологизмдердің құрамындағы сөздердің лексикалық
мағыналары анық байқалғанның өзінде, фразеологизмдердің мағыналары
семантикалық біртұтастығынан айрылмайды.
Үшінші айырмашылығы – фразеологизмдердің даяр қалпында қолданылу
тиянақтылығында. Оған негіз болған фразеологизмдердің жоғарыда айтылған
құрылымдық тиянақтылығы мен мағына тұтастығы. Осы белгілердің сақталуы
нәтижесінде фразеологизмдер даяр тұрақты тіркес сипатына ие болады.
Фразеологизмдер сөйлеу кезінде, қарым-қатынас үстінде жасалынбайды,
біртұтас тіл бірлігі ретінде даяр қалпында жұмсалады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz