Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық аспектілері. ҚР мемлекеттiк реттеудiң жетілдіру жолдары
Мазмұны
Кіріспе
Бөлім 1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық аспектілері
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің объектісі, ғылыми-әдіснемелік
негіздері, мақсаттары және міндеттері
1.2 Экономиканы мемлекеттік реттеу концепциясы, қағидалары,
механизмдері мен әдістері
1.3 Экономиканы реттеудің қаржылық-бюджеттік әдістері
Бөлім 2. ҚР мемлекеттiк реттеудiң жетілдіру жолдары
2.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудегі фискалдық саясаттың нұсқалары
2.2 Қазақстан жағдайында шетелдiк макроэкономикалық реттеу тәжiрибесiн
пайдалану мәселелерi мен жетілдіру жолдары
2.3 Нарықтық экономикасы дамыған елдердегi мемлекеттiк реттеудiң
тәжірибесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың зерттеу өзектілігі. Әлемдік жаһандану шеңберінде Қазақстан
үшін, бір уақытта үш талапты бірдей сақтау - басты бағыт болып табылады:
әлемдік экономикаға бірігу, халықаралық аренада бәсекелестікті сақтау және
ел ішінде осы үдерістердің маңызды және елеулі өзгерістерге әкелуін
қамтамасыз ету. Алға қойған міндеттерге жету мемлекет тарапынан басқару
әрекеттерінің табыстылығына байланысты болады. Мемлекет ойластырылған
экономикалық саясатты жүргізу жағдайында нарықтық қатынастарды дамытуға
қызу қарқын мен ерекше екпін бере алады. Сондықтан мемлекетке қоғам
дамуының жалпы жағдайын қамтамасыз ету қызметі, өзінің тетіктері мен
әдістерін пайдалану арқылы ойын ережесін анықтау, экономикалық
үдерістерді тікелей және жанама реттеу жүктеледі.
Қазіргі уақытта мәселе мемлекеттің араласпауы туралы емес, осы
араласудың шектері туралы болып отыр. Әлемдік тәжірибе мемлекеттің күші мен
нарықтық күштердің оңтайлы арақатынастарын тұрақты іздестіруде екенін
көрсетуде. Бұл арақатынастың қазіргі заманғы түсінігі әріптестік
қатынастардың пайдасына шешілуде, соған байланысты, қоғамның бастан кешіріп
отырған реформалар сатысындағы, оның міндеттеріне, экономиканың жағдайына
тұрақты дамып отырған және нарықтық экономика төтенше және т.б. жағдайларда
дамып келе жатқан шаруашылықтың бір жүйесінен екіншісіне және тағы басқаға
байланысты мемлекет-нарық арақатынасын өзгерту идеялары толығымен іске
асырылуда.
Зерттелу денгейі. Экономиканы мемлекеттік зерттеу мәселесімен көрнекті
экономистер Дж.М. Кейнс, И.Шумпетер, Пол Хайне, П.Самуэльсон және т.б.
айналысқан. Қазіргі уақытта бұл тақырыпқа арналған әдебиеттер мен ғылыми
мақалалар да жеткілікті. Еліміздегі экономистердің ішінен осы салаға көңіл
аударғандар Н.Мамыров, Г.Төреғожина, Д.Мадиярова, С.Керімқұлов және т.б.
ғалымдардың еңбектерін көруге болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің
экономикаға араласуының шетелдік тәжірибелерін Қазақстан мысалында көрсету.
Көрсетілген мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысының міндеттері келесілер
болып табылады:
- экономиканы мемлекеттік реттеудің ғылыми-әдіснамалық негіздерін,
мақсаттарын және міндеттерін қарастыру;
- экономиканы мемлекеттік реттеу концепцияларын, қағидаларын,
механизмдері мен әдістерін қарастыру;
- нарықтық экономикасы дамыған елдердегi мемлекеттiк реттеудiң
тәжірибесін зерттеу;
- Шығыс Еуропа мен Оңтүстiк-Шығыс Азия елдерiндегi нарықтық қатынастар
дамыту және экономиканы мемлекеттiк реттеу тәжірибесін зерттеу;
- Қазақстан жағдайында шетелдiк макроэкономикалық реттеу тәжiрибесiн
пайдалану мәселелерiн қарастыру.
Зерттеу объектісі болып Бұланды ауданы салық комитетінің қызметі
қарастырылды.
Зерттеу жұмысының теоретикалық-әдістемелік негізі болып Үкіметтің
нормативтік-құқықтық актілері, Қазақстан Республикасының Заңдары, ҚР
Конституциясы, ҚР азаматтық кодексі, ҚР салық және бюджет кодекстері,
Бұланды ауданы салық комитетінің мәліметтері мен жалпы ережелері, отандық
және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері табылады.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспе, 3 бөлімнен,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық аспектілері
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің объектісі, ғылыми-әдістемелік
негіздері, мақсаттары және міндеттері
Экономиканы мемлекеттік реттеудің (ЭМР) нарықтық шаруашылық
жағдайындағы мазмұны, қолданылып жүрген әлеуметтік-экономикалық жүйені
өзгерген жағдайға бейімдеу және тұрақтандыру мақсатында құқығы бар
мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдарда жүзеге асырылатын заңдық,
атқарушы және бақылау сипатындағы типтік шаралар жүйесі болып табылады.
Нарық шаруашылығының даму барысында, жеке меншік шеңберінде
шешілмейтін, яғни экономиканың өзін-өзі реттеу қағидалары негізінде
экономикалық және әлеуметтік проблемалар туындайды және шиеленіседі.
Өндіріс күшінің дамуы елеулі инвестицияның қажеттілігін туғызды, өндірісті
мамандандыру, капиталдың шоғырлануы күшейді, өндіріс пен капиталдың
бірігуі, әр түрлі елдің бір-бірімен өзара тәуелділігі өсті. Сонымен бірге
қоғам дамуының белгілі бір сатысында еңбек пен капиталдың арасындағы қарама-
қайшылық күшейе түсті, жаппай жұмыссыздық пайда болды, экономикалық
дағдарыстар салалық шеңберден асып, жалпы ұлттық кейін әлемдік
дағдарыстарға айналды. Монополияның үстемдігіне әкелген, бәсекелестікті
күшейткен ақша айналымының бұзылуы, нарықтың әрі қарай тиімді дамуына
көмектесетін (экономикалық саясатты жүргізу), нарық пен іс-әрекеттің қарама-
қайшылықтарының жұмсаруына әкелуге тиісті сыртқы күштің әсерін, атап
айтқанда мемлекет күшін талап етті (5(.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі. Нарық экономикасына
мемлекеттік араласу қатынасы оның дамуы мен қалыптасуының әр түрлі
сатысында түрліше болды. XVII—XVIII ғасырлардағы нарықтық қатынастардың
қалыптасу кезеңінде үстем болған экономикалық доктрина-меркантилизм —
елдегі сауда мен өндірістің дамуы үшін, мемлекеттік реттеудің сөзсіз
қажеттігін тануға негізделген.
Нарықтық қатынастардың дамуымен күш жинаған кәсіпкерлер тобы
мемлекеттік араласуды және осымен байланысты шектеуді өз қызметтеріне
кедергі ретінде қарастыра бастады. А. Смит өзінің Табиғат және халықтың
баюының себептері туралы зерттеу еңбегінде, экономикалық либерализм
идеяларының пайда болуын алғаш рет толық негіздеген және оның көптеген
жақтаушылары болды.
А. Смиттің көзқарасы бойынша, пайда алуға ұмтылуға байланысты, жеке
мүдде көзделген нарық жүйесі өзін-өзі реттеуге қабілетті екенін байқатты.
Бұл мүдде экономикалық дамудың ең басты қозғаушы күші ретінде көрінеді.
А. Смиттің іліміндегі идеяларының бірі, экономикадан мемлекеттік
реттеуді алып тастаса, онда экономика тиімді қызмет етеді деген идея
болатын. А. Смит: рынок басты реттеуші болатындықтан, рынокқа толық
еркіндік беру қажет, - деп есептеді (7(.
Рыноктық үйлестіру ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз етпегенде,
нарық сәтсіздігі деп аталатын жағдай болатынын экономикалық тәжірибе
растады. Рыноктағы нарық сәтсіздігі қоғамның игілігі мен сыртқы әсерлерге
ғана емес, басқа жағдайларға да байланысты пайда болады. Оның ең маңызды
себебі - рынокқа тән монополияланған беталыс. Бұл жағдайда бәсекелестікті
қамтамасыз ету үшін, рынок қызметін реттейтін жағдайды толық анықтау -
монополияға қарсы заңды әзірлеу және оны мемлекеттің қолдануы өмірлік
қажеттілік болды.
Нарық экономикасында мемлекеттің рөлін теориялық танудың маңызды сатысы
көрнекті ағылшын экономисі Дж.М. Кейнстің есімімен байланысты. Кейнсиан
революциясы барысында алға қойылған идеялар, экономикалық құлдыраудан өз
бетімен сауығудың мүмкін емес екенін, мемлекеттік саясат экономиканы
дағдарыстық жағдайдан шығару үшін, жиынтықты сұраныс пен жиынтықты ұсынысты
теңдестіруге және әрі қарай тұрақтандыруға көмектесетін қабілетті құрал
ретінде қажет екенін дәлелдеді. Дж.М. Кейнс идеяларын екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін әлемнің көптеген елдері қабылдады. Сұраныс жиынтығын
реттеуде кредиттік-ақшалы және қаржылық саясатты пайдалану, бұл елдердегі
экономиканың кезеңдік ауытқуларын жұмсартуға көмектеседі деп есептелінді
(10(.
Сөйтіп, ЭМР-дің (экономиканы мемлекеттік реттеудің) объективті
мүмкіндігі экономикалық дамудың белгілі бір деңгейіне жетумен, өндіріс пен
капиталдың үйлесуінде, өндірістің шоғырлануында, өндіріс күші мен өндіріс
қатынастарының дамуында пайда болады. ЭМР қазіргі замандағы жағдайда ұдайы
өндіріс үдерісінің құрамды бөлігі болып табылады. Олар экономикалық өсуді
ынталандыру, жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу, салалық және аймақтық
құрылымдағы ілгерілеушілікті көтермелеу, экспортты қолдау сияқты әр түрлі
тапсырмаларды шешеді. ЭМР-дің көлемінің нақты нысаны қоғам дамуындағы әр
сатыдағы сипатпен, экономикалық және әлеуметтік мәселелердің өткірлігімен
анықталады.
ЭМР-дің объектілері - бұл автоматты түрде шешілмейтін, немесе алыс
келешекте шешілетін қиындықтар, проблемалар пайда болуы мүмкін немесе пайда
болған еліміздің өміріндегі әлеумеггік жағдай мен оқиғалардың аялары,
салалары, аймақтары, сонымен бірге бұл проблемалардың алып тасталуы -
әлеуметтік тұрақтылықты қолдау және экономиканың қалыпты дамуы үшін
қажетті.
ЭМР-дің негізгі объектілеріне шаруашылықтың экономикалық кезеңін,
секторлық, салалық және аймақтық құрылымын; капитал жинақтау жағдайын;
жұмыспен қамтамасыз етілуін, ақша айналымын; төлем балансын; бағасын;
бәсекелестік жағдайын; әлеуметтік қатынастарын; әлеуметтік қамтамасыз
етілуін; кадрларды дайындауы мен қайта дайындауын; қоршаған ортаны; сыртқы
экономикалық байланыстарды жатқызады.
Мемлекеттің кезендікке қарсы немесе шаруашылық жағдаятын реттеу
саясатының мәні тоқырау мен дағдарыс кезінде тауарлар мен қызметке
сұранысты қолдау мен капитал салу және жұмыспен қамтамасыз етуден тұрады.
Ол үшін жеке капиталға қосымша қаржылық жеңілдіктер беріледі, мемлекеттік
шығындар мен инвестициялар өсіріледі.
Экономиканың ұзақ мерзімді көтерілу кезінде, тауар қорларының азаюы,
импорттың өсуі және баланс төлемінің нашарлауы, жұмыс күшіне сұраныстың
күшеюі тәрізді қауіпті жағдайлар пайда болуы мүмкін және осыдан келіп, баға
мен еңбекақының негізсіз өсуіне әкеледі. Мұндай жағдайда, ЭМР-дің міндеті
-экономиканың қызып кетуіне жол бермеу үшін, яғни тауарларды артық өндіру
мен артық қорланудың мүмкін болуына кедергі жасау үшін, сұраныстың, күрделі
қаржы жұмсалымының және өндірістің өсуіне жол бермеу қажет.
ЭМР сонымен бірге, аумақтық құрылым мен салалық шеңберде маңызды рөл
атқарады. Мұнда қаржылық ынталандыру мен мемлекеттік күрделі қаржы
жұмсалымы көмегімен бөлек салалар мен аймақтарға артықшылықты жағдай
қамтамасыз етіледі: бір жағдайда созылмалы дағдарыста қалған шаруашылық
бірліктері мен салаларына қолдау көрсетіледі; басқа жағдайда - салалардың
ішінде, салалар арасында және барлық халық шаруашылығында оның тиімділігін
көтеруде және бәсекелестік қабілетін арттыруда құрылымдық ілгерілеушілікке
әкелетін, өндірістің түрлері мен жаңа шаруашылық саласының дамуы
көтермеленеді. Сонымен бірге, өндірісті шектен тыс шоғырландыруға кедергі
жасауға шаралар қабылдануы да мүмкін.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды объектісі — капиталды
жинақтау болып табылады. Әр түрлі уақытта инвесторлар үшін экономикалық
кезең мен құрылымға ықпал ететін, қосымша ынталандырулар жасалады (12(.
Жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу - бұл нарықтық экономика көзқарасы
тұрғысынан жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс арасындағы қатынастарды қалыпты
қолдау. Бұл қатынастар еңбекақысы еңбекке жеткілікті тартуға қызмет ететін
экономиканың білікті және тәртіпті қызметкерлерге деген талабын
қанағаттандыруы тиіс. Бірақ сұраныс пен ұсыныстың арасындағы қатынастар
ұлттық бәсекелестік қабілетке кері әсер ететін еңбекақының шектен тыс
өсуіне апармауы тиіс. Жұмыспен қамтамасыз етудің қажетсіздігі және тез
төмендеуі жұмыссыздар армиясын көбейтуге, тұтынушы сұранысының, салық
түсімінің төмендеуіне, жәрдемақыға салықтың өсуіне және қауіпті әлеуметтік
нәтижелерге әкеледі.
Ақша айналымын реттеуде ерекше назар аударылатын негізгі бағыттар:
инфляциямен күрес, баланс төлемінің жағдайына әсер ету, ұлттық валюта
бағамының көтерілуі мен төмендеуі, (валюталық дәлізді анықтау),
халықаралық экономикалық интеграцияға қатысу.
Реттеудің тағы бір маңызды объектісі баға болып табылады. Бағаның
серпіні мен құрылымы экономиканың жағдайын көрсетеді. Сонымен бірге сол
баға шаруашылық құрылымына, күрделі қаржы жұмсалымының жағдайына, ұлттық
валютаның тұрактылығына күшті ықпал етеді.
ЭМР объектілерінің шешілетін міндеттерге фирманың деңгейінен,
салалардың ұлттық және интернационалдық деңгейіне дейін байланысты
айырмашылықтары және иерархиялық сипаты болады.
ЭМР-дің құралдары. Экономикалық қызметтерді жүзеге асыру үдерісінде
мемлекет алдында тұрған міндеттерді шешу үшін мемлекет өкімінде бірнеше
құралдар болады. Олардың ішіндегі маңыздыларына - қазыналык және қаржылық
саясат, әлеуметтік саясат пен табыстарды реттеу саясаты; сыртқы
экономикалық саясат және т.б. жатады.
ЭМР-дің мақсаттары. ЭМР-дің ең басты мақсаты - экономикалық және
әлеуметтік тұрақтылық, шетелде және елдің ішінде қоғамдық құрылымды
нығайту. Осы басты мақсаттан иерархиялық тәуелділікте болатын көптеген
нақты жағдайлар пайда болады. Бұл нақты мақсаттар тікелей ЭМР-дің
объектілерімен байланысты болады. Мақсат, яғни экономикалық кезеңді
тегістеу объектісіне бағытталған. Шаруашылықтың салалық және аймақтық
құрылымын жетілдіру секторлық, салалық және аймақтық құрылымға бағытталған.
Көбіне жеке мақсаттарға дараланып қол жеткізу мүмкін емес.
ЭМР құралдары. Мемлекеттік реттеудің құралдары әкімшілік және
экономикалық деп бөлінеді. Әкімшілік кұралдары қосьгмша материалдық
ынталандыруды құрумен немесе қаржылық залалдың қауіптілігімен байланысты
емес. Ол мемлекет билігінің күшіне, яғни тыйым салу, рұқсат беру, күштеуге
негізделеді (мысалы, үкімет Мәскеу шектерінде кәсіпорын салуға тыйым салды.
Ол салық пен айыппұлды көбейткен жоқ, тек лицензия беруді тоқтатты).
Мемлекет өндірістік кәсіпорындарды сол жерде кәсіптік оқытуға, өндірісте
жұмыс істейтін жұмысшылар үшін тұрмыстық жағдай жасауға күштеу шарасы
арқылы мәжбүрлейді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде реттеудің әкімшілік құралы елеусіз
көлемде пайдаланылады. Олардың қызметінің аясы негізінен қоршаған ортаны
қорғаумен, әлеуметтік әлсіз қорғалған тұрғындар үшін жағдай жасаумен
шектеледі.
Мемлекеттік реттеудің негізгі құралдары:
қазыналық саясат, яғни шығындар мен салықтардың құқықтық аумағындағы
саясат;
ақша саясаты;
табыстарды реттеу саясаты;
әлеуметтік саясат;
баға белгіленімін мемлекеттік реттеу;
сыртқы экономикалық реттеу.
Мемлекеттік реттеудің экономикалық құралдары ақша-кредит қаржылары мен
бюджеттік саясатқа бөлінеді.
Негізгі экономикалық құралдар:
есепке алу мөлшерін реттеу (Орталық банкпен жүргізілетін, дисконттық
саясат);
елдің қаржылық институттары орталық банкте сақтауға міндетті, ең аз
резервтер мөлшерін белгілеу мен өзгерістері;
мемлекеттік мекемелердің бағалы қагаздар рыногындағы мемлекеттік
міндеттемелер эмиссиясы олармен сауда жасау және өтеу сияқты операциялары.
Мемлекет орындайтын қызметтерге ең алдымен мыналар жатады:
экономиканың қызмет етуі үшін құқықтық негіздерді құру мен реттеу;
монополияға қарсы реттеу;
макроэкономикалық тұрақтандыру саясатын жүргізу;
ресурстарды орналастыруға ықпал ету;
табыстарды бөлу аясындағы қызмет;
мүліктік қатынастар субъектісі ретіндегі мемлекет қызметі.
Заңдық базаны құру - бұл барлық тауар өндірушілер, тұтынушылар және
мемлекеттің өзі іс-әрекетінде жетекшілікке алуға тиісті экономикалық
агенттің тәртібінің ережесін, экономикалық араласудың заңдық қағидаларын
белгілеу. Бұл ереженің ішінде жеке меншіктің құқығын қорғайтын, кәсіпкерлік
қызметтің нысанын, кәсіпорынның қызмет ету жағдайын, олардың өзімен және
мемлекет арасындағы өзара қатынастарды анықтайтын зандар мен нормативтік
актілерді атап өтуге болады.
Макроэкономикалық тұрақтану экономикалық өсумен, жұмыспен толық
қамтамасыз етілумен және бағаның тұрақты деңгейімен байланысты.
Ресурстарды қайта бөлу өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өндірісіне
қатысты болуы мүмкін. Әрбір нақты жағдайда мемлекеттік ықпал етудің белгілі
бір түрлері қолданылады. Салықтар, демеу қаржылар, тікелей реттеу және т.б.
- құралдар ретінде қолданылуы мүмкін.
Бәсекелестік тетіктерін қамтамасыз етудегі бөлу — әлеуметтік топқа
жіктелуге және кедейлікке әкеледі. Қоғам әлеуметтік қорғау бағдарламасында
қабылданған, табыстарды салықты қайта белу арқылы ауқатсыз азаматтарға
қамқорлық жасауды өз мойнына алады.
Мемлекеттік меншік - сату-сатып алу объектісі болмайтын және пайда
әкелмейтін ұлттық игілікті көрсетеді. Мемлекеттік меншіктің қалыптасу көзі
мемлекет меншігіне айналдыру және мемлекеттік кәсіпкерлік болып
табылады(14(.
1.2 Экономиканы мемлекеттік реттеу концепциясы, қағидалары,
механизмдері мен әдістері
Экономиканы мемлекеттік реттеу методологиясына оның концепциясы,
қағидалары, механизмдері мен әдістері де енеді.Экономиканы мемлекеттік
реттеу әдістерін шартты түрде тікелей (әкімшілік) және жанама
(экономикалық) деп екі топқа бөлуге болады.
Тікелей реттеу әдістері көбінесе экономикалық процестердің өзіне және
оның шамасына әсер етумен байланысты. Олар, әдетте, белгілі бір адрестік
сипатта болады, яғни белгілі бір объектіге бағытталған. Бұл, негізінен,
экономиканы шамадан тыс монополизациялауды шектейтін, бәсекелестікті
дамытатын, тұрғындардың төлем қабілеті бар жағдайларын қолдайтын,
әлеуметтік қорғау саясатын жүзеге асыратын шараларды қамтиды.
Нарықты жанама реттеу әдістері негізінен адрессіз, бірақ барлық
шаруашылық субьектілері үшін міндетті болып табылыды. Олардың қызметі
көбінесе экономикалық қаракеттің шарттары нәтижесіне әсер етумен байланысты
(1- сурет).
Енді экономикалық процестерге әсер ету үшін мемлекет осы әдістердің
кейбіреуін қалай қолданады, осыған қысқа тоқтала кетейік.
Сурет 1. Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері
1. Фискалдық саясат мемлекеттік бюджетпен реттеу құралдарын қамтиды.
Бұған ең алдымен мемлекеттік сатып алуды көбейту немесе азайту, ірі
қаржылар жұмсау бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, кейбір өндіріс
салаларына, кәсіпорындарға бюджеттің есебінен берілетін жәрде ақылар
(субсидия), салық шаралары жатады.
Салықтық реттеу фискалдық саясаттың маңызды бөлігі болып табылады. Оның
көп тараған түрлеріне мыналар жатады:
а) кейбір экономикалық процестерді көтермелеу немесе шектеу мақсатында
салық мөлшерін өзгерту.
Экономикалық өсуді көтермелеу ниетімен мемлекет бөлек салалар мен
өңірлер (мысалы Арал өңірі), шет селолық аудандар мен еркін экономикалық
аймақтар үшін салқ салудың ерекше жеңілдікпен қолданылатын тәртібін
орнатады. Жергілікті деңгейдегі мемлекеттік органдар да өздеріне берілген
билік шеңберінде сол жердегі кәсіпорындарды ынталандырып отырады. Кейде
жеке тұтынатын тауарларға сұранымды шектеу мақсатында салық төлеушілердің
басым көпшілігі үшін жанама салықтар мен табысқа салынатын салықтың нарқы
да өзгертіледі: салық нарқы барынша төмен жағдайда өндіріске ақша қаражатын
жұмсау әдетте өседі, ал салық нарқы барынша жоғары жағдайда өндірісті
қаржыландыру тиімсіз болады;
ә) салық нарқын өзгеріссіз қалдыра отырып, оны төлеудің тәртібін
өзгерту.Бұған, мысалы, негізгі қорларды амортизациялаудың мерзімін өзгерту
жатады;
б) салық жеңілдіктерін ендіру немесе алып тастау. Салық жеңілдіктерді
ендіру капиталдың салааралық құйылымын реттейді. Салық салуға тиісті
пайдадан жаңа техника түрлеріне жұмсалған шығынды шегеруге рұқсат беру
негізгі қорларды жаңғыртуды тездетеді.
2. Несие- ақша саясаты. Мемлекет нақты салалық және аймақтық
проблемаларды шешу, ерекше мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру үшін
мақсатты жеңілдікпен пайдаланатын несие береді. Сонымен бірге ол бюджеттен
тыс ерекше даму қорын да құра алады. Несие және ақшалық реттеудің жие
қолданылатын түрлеріне мыналар жатады:
а) несиенін пайыз нарқының өзгеруі. Мыалы, өндіріс салаларын дамыту
үшін пайдаланытын несиелік қаражаттарға осы пайыз төмен деңгейімен болғаны
абзыл;
ә) эмиссиялық банктің есептеу нарқын өзгерту. Есептеу нарқы
(дисконттық) – бұл банк вексельдердін яғни жеке адамдар мен мекемелердің
қысқы мернзімді міндеттемелер сатып алған жағдайды банктен өндіріп алынатын
қарыз пайызының нормасы. Эмиссиялық банк тек қана коммерциялық банктердің
вексельдерін есепке алады. Есептеу нарқын төмендету немесе көтеру жеке
коммерциялық банктер үшін несие нарқын қайта құруға түрткі болады. Несиенің
қымбаттауы (есептеу нарқының өсуі) несиелік және инвестициялық
белсенділікті шектейді, ал оның арзандауы керсінше іскерлік белсенділікті
көтермелейді;
б) эмиссиялық банкке ақша салудың міндетті минимум арттыру. Эмиссиялық
банктегі коммерциялық банктердің депозиттері (сақтауға берілген ақша)
ерікті ақша салымдарын (бос резерв) және міндетті ақша тұрады. Орталық банк
мідетті ақша салымдарының мөлшерін арттыра отырып жеке банктердің несие
қаражаттарын шектейді ал олардың мөлшерін азайту арқылы жеке банктердің
несие экспансиясына мүмкіндік туғызады;
в) ашық нарықтағы операциялар. Бұл жағдайда мемлекет өзінің
облигацияларын сатуға немесе сатып алуға тырысады. Бірінші жағдайда жеке
несие жүйесінің қарыз капиталының қаражаттары алынады, ол ұдайы өндіріс
процесін қиындатады. Екінші жағдайда, керсінше несие жүйесі қосымша
қаражаттармен толтырылады ал ол ұдайы өндіріс процесін көтермелейді.
3. Бағаны және табысты реттеу саясаты. Фискалдық және несие саясаты көп
жағдайда баға мен табысбарды реттеудің құралы бола алмайды. Сондықтан
мемлекет барынша тікелей әсер ету құралдырын қолдануға тырысады. Осы
мақсатта мемлекет баға мен табыстардың өсуініңжоғарғы шегін белгілейді,
кейде олардың өсуіне тыйым салады. Дегенмен тікелей шектеулер табыстың
пайда немесе дивиденд сияқты түрлеріне тартылмайды.
4. Әкімшілік реттеулер. Оларға кейбір әдейі ерекшеленген салар мысалы
пайдалану салаларын (электроэнергетика, көлік) бақылау шаралары қор
биржаларының үстіне қойылатын әкімшілік бақылау, әдіс бәсеке күресі деп
аталатын тәртіпті сақтауға бағытталған бақылау және басқа да осы секілді
істер кіреді.
5. Қысқа мерзімді реттеулер. Оның мақсаты – бірнеше айдың ішінде нәтиже
алуға есептелген ұдайы өндіріс процесіне әсер ету болып табылады. Бұл жерде
әңгіме экономикалық циклдің ағымдағы кезеңінің қозғалысын өзгерту, оның
ішінде экономикалық дағдарыстың қанат жаюын шектеу, бәсендету, жандану
кезеңінің басталуын жеделдету, өндірістік өрлеу кезеңін тұрақтандыру немесе
одан ары қарай созу туралы болып отыр.
Нарыққа өту жағдайында қысқа мерзімді реттеулер бағаның шамадан тыс
өсуімен күрес немесе инфляцияны тоқтату үшін қолданылады. Қысқа мерзімді
реттеудің бұндай бағыты дефляциялық саясат деп аталады.
6. Ұзақ мерзімді реттеу – бірнеше жыл бойынша нәтиже алуға есептелген
ұдайы өндіріс процесіне мақсатты бағытта әсер ету болып табылады. Оған
белгілі бір уақыт кезеңі бойынша экономиканың даму қарқынын ұстап тұру,
кейбір салаларды артықшылықпен дамыту арқылы қоғамдық өндірістің құрылымын
өзгерту, технологиялық қайта құру, ғылыми-техникалық прогресті дамыту
мақсатында жедел амортизациялау саясатын жүргізу жатады (17(.
Нақты шаруашылық немесе белгілі бір әлеуметтік-экономикалық міндеттерді
шешу үшін қолданылатын арнайы шаралар жиынтығы түрінде болатын мақсатты
бағдарлама – ұзақ мерзімді реттеудің барынша тиімді түрі болып табылады.
Ондай бағдарламалар мақсатты сипатта, нақты уақыт пен шепке бағдарланған,
орындалуы адресті болады. Олар реттеуші әдістердің барлық жүйесін қолдану
арқылы жүзеге асырылады. Мысалы екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
Германияда, Францияда және Жапонияда экономиканың бірсыпыра жетекші
салаларын (қара металлургия, транспорттық машина жасау), сонымен бірге,
қазіргі заманғы техникалық прогресте ерекше рөл атқаратын салаларды
тездетіп дамытудың арнайы шаралары қабылданған болатын.
Осылайша, біз ақыр соңында экономикалық ғылымның арнайы саласын
құрайтын, экономиканы мемлекеттік реттеудің методологиясы болып табылатын
қарастырылып отырған концепция, қағидалар, механизмдер мен әдістердің
маңызы мен келелі мәселелерін тұрақты түрде жасап-дайындау қажеттілігіне
келіп тірелеміз. Сондай-ақ, оны ұйымдастыру жағы да белгілі бір
күрделілікті білдіреді.
Келесі екі жағдайды атап өту керек: мемлекеттің (үкіметтің) жалпы
алғандағы функцияларымен оның экономиканы реттеу жөніндегі функциялары,
мәселе жалпы алғандағы мемлекеттік реттеудің теориялық мәселелері жөнінде
емес, реттеуді мемлекеттік ұйымдастыру болып табылады. Осы толықтыруларға
орай және Қазақстан экономикасын реттеу жөніндегі жалпы мемлекеттік
шараларды жүзеге асыру тәжірбиесін кейбір ой-пікірлерімізді қысқаша баяндап
өтейік.
Ең алдымен болашақ кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық даму мен халық
шаруашылықтық басымдықтардың мақсаттарын ғылыми негіздеу мемлекеттік реттеу
жөніндегі қызметтің ерекше саласын құрайтындығын атап өту қажет. Ол ең
алдымен ғылыми сипатта болады және реттеудің барынша іс жүзіндегі әрі
ұйымдық мәселелерін шешуге негіз жасайды.
Мемлекеттің мақсатты функциясы бірқатар факторларды ескере отырып
жүзеге асырылады. Оның негізгілері төмендегідей:
- экономикалық саясатты жүзеге асырудың стратегиялық бағыттары мен
тактикалық негіздері;
- мақсатқа жету барысының материалдық, қаржылай және интеллектуалдық
қорлармен қамтамасыз етілуі;
Ұзақ мерзімдік, стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыру көптеген жағдайда
оның мақсатқа сай және қисынды түрде жекелеген мақсаттарға бөлшектенуін
жоққа шығармайды, қайта оған жағдай туғызады. Олардың иерархиялығы бізді
халық шаруашылықтық басымдықтарды ғылыми негіздеу мәселесіне алып келеді.
Мұндай иерархиялық мазмұн жағынан (жалпы экономикалық, әлеуметтік, аймақтық-
шаруашылық және т.б.), сондай-ақ, уақыт мезгілі бойынша да (ұзақ мерзімдік,
қысқа және орта мерзімдік) тиісті мақсатты нұсқаулар үшін алдын ала оларға
қол жеткізуге арналған құралдар құрамын тандап алуға бағытталып, анықталуы
мүмкін. Айталық, ұзақ мерзімдік сипаттағы мақсат – халық шаруашылығының
құрылымын өнеркәсіптің өндеуші салаларының пайдасына қарай өзгерту. Онда
көбінесе болжау мен барлық шаруашылық жүргізуші субъектілердің жоспардың
орындалуы үшін мүдделігін қамтамасыз ететін тиісті жағдайлардың жиынтығынан
тұратын ұсынысты жоспарлау механизмдерді қолданылған болар еді. Егер де
аталған жағдайда жекелеген мақсат ретінде машина жасау, жеңіл және тамақ
өнеркәсібінің алдыңғы кезекте дамуын алар болсақ, онда көбінесе
инновациялық-инвестициялық салада мемлекеттік қолдау, жеңілдікпен салық
салу сияқты құралдар қолданылған болар еді.
Кезең бойынша мақсаттардың иерархиялығын анықтау объективтілігі олардың
әрқайсысына қол жеткізу үшін белгілі уақыт шығынын талап етуімен, сол
себепті, кешігу эффектінің пайда болуымен байланысты. Яғни, мақсаттың
өзгеруін құралдың өзгерісінен бөліп тұратын лаг пайда болады. Оның анық
бағасы мемлекеттік реттеуді ұйымдастырудың маңызды мәселесіне айналады.
Бірақ оны бағалаудың анықтылығы көбінесе лагтың элементтік құрылымының
қаншалықты дұрыс анықталатындығына байланысты болады. А.Лившиц оның бес
элементін бөліп қарастырады: мәселені танып білу, шешім қабылдау, саяси
мақсаттардың иерархиялығын анықтау, шешімді жүзеге асыру және, ең соңында,
реттеу мақсатына әсер ету лагтары. Ғылым (оның ішінде экономика
ғылымдарының) мәртебесінің төмендеуіне жол беретін және солай болғасын оның
нәтижелерімен, тұжырымдарымен әрдайым санаса бермейтін мемлекет тұтастай
лагтық құрылымды және әсіресе, мәселені танып – білу лагын дұрыс
бағаламаудан өте жиі күрделі жағдайға дұшар болатындығын атап өту керек. Ол
жөнінде көптеген мысал кетіруге болады. Мысалға, үш-төрт жыл бұрын
инфляциямен күресті маңызды мәселе ретінде тану ұсынылған еді. Бұл тұста
оның басты құралы міндетті түрде халықтық тұтыну тауарларының өндірісіне
бағытталған несие механизмін пайдалану болуы керек еді, ал оның жағымсыз
салдарын біз бүгін бастан өткеріп отырмыз. Дәл сондай жағдайды – бағаны
ырықтандыру туралы да айтуға болар еді, нарықтың негізгі құрамдас бөлігі –
бәсекенің қалыптаспаған жағдайында және халық шаруашылығының көптеген
құрылымдарының монополиялық үстемдік ету тұсында ол екі басты орынсыз
құбылысты тудырады: инфляцияның барысы күшейді, әрі өнеркәсіп пен ауыл
шаруашылығы арасында, әсіресе ауыл шаруашылығына арналған техниканы шығару
мен сатып-таратуға байланысты баға қайшылығы күшейе түсті.
Экономиканы мемлекеттік реттеуді ұйымдастырудың теориялық аспектісі
оның экономикалық және әкімшілік әдістерінің арақатынасы мәселелерін де
қамтиды. Бұл мәселелер мемлекеттік реттеу көбінесе әкімшілік басқару
түсінігімен байланыстырылатындығынан, ал басқарудың экономикалық әдістері
нарықтың реттейтін өрісінің кеңеюіне мүмкіндік беретіндіктен объективтік
сипатқа ие болады.
Осыдан мынадай сұрақ туады: жоғарыда аталған арқатынастың өзгеруіне
алып келетін мәселенің шегі неге байланысты және оны қалай анықтауға
болады? Ең алдымен макроэкономикалық реттеудегі әкімшілік әдіс
жалпымемлекеттік сипаттағы мәселелерді танып білу мен шешу арқылы
байқалатындығын атап өту керек. Бірақ мемлекеттің бұл әрекеті тек қана оның
нақтылы ғылыми жетістіктерге сүйену дәрежесіне қарай табысты бола алады.
Макроэкономика деңгейінде реттеудің әкімшілік әдістері жайлы сөз болғанда,
онда бірінші кезекте орындалуы үшін ол әрекет ететін заң шеңберінде тікелей
әкімшілік әсер ету әдістерін ғана емес, сондай-ақ осы заңды сақтау
мақсатында сот – құқықтық сеханизмдерді де кеңінен қолданады. Яғни, аталған
жағдайда бақылау қаншалықты шаруашылық жүргізушілер еркіндігінің шеңберін
тарылту үшін емес, соншалықты бұл субъектілердің мемлекеттің айқындаған
ойын ережелері мен қабылданған заңдарын сақтаудың уақтылығы мен
толықтылығын экономиканы реттеудің нарықтық механизмдерінің әрекет ету
өрісінің одан әрі кеңеюін ескере отырып қамтамасыз ету үшін жүзеге
асырылады.
Осыдан келіп халық шаруашылығының макроэкономикалық деңгейіне жақындау
мөлшеріне қарай жоғарыда аталған мәселе шегі реттеудің әкімшілік
әдістерінің жағына, ал оның макроэкономикалық деңгейіне жақындаған сайын –
экономикалық әдістеріне қарай ығысады.
Мұндай толықтыру не үшін керек?
Мәселе, ол ең алдымен халық шаруашылығын басқару иерархиясының әр түрлі
деңгейіне сәйкес соңғыларының әдістер құрамының ерекшеліктерін ескере
отырып мемлекеттік реттеуді дұрыс ұйымдастыру үшін қажеттігінде.
Мысалға, макроэкономикалық реттеудің әкімшілік әдістерінің ішінде
мемлекеттің таңдап алынған болашақ кезеңдегі экономиканың қорлар жөніндегі
және нәтижелі жағдайын ғылыми болжау негізінде мақұлдаған мәселелер бойынша
мақсатты бағдарламаларды жасап-дайындау мен жүзеге асыру ең басты шара
болып табылады. Бұл бағдарламалардың олай болу себебі – олар ресми түрде
мемлекеттік биліктің жоғары деңгейінде бекітіледі және олардың негізгі
сандық-сапалық көрсеткіштері нақтылы бір мақсатқа бағытталған сипатта
болады, сондықтан тиісті шаруашылық жүргізуші субъектілердің орындауы шарт.
Бұл сұраққа барынша ықшамды, қысқа жауап беру үшін келесі тізбекті
қарастыруға болады: экономикалық саясат - әлеуметтік-экономикалық дамудың
мақсаттары – халық шаруашылықтық басымдықтар – жоспарлар – мақсатты
бағдарламалар. Басқаша айтқанда, егер бұл тізбектің алғашқы үш буыны
мемлекеттік реттеу жөніндегі нақтылы шешім қабылдаудың негізін құраса, ал
соңғы екеуі осы шешімдерді жүзеге асырудың маңызды құралдары болып
табылады. Осыдан келіп, мемлекеттің реттеу жөніндегі іс-әрекетінің маңызды
салаларының бірі – үкіметтің дайындаған елдің болашақ кезеңдегі әлеуметтік-
экономикалық даму жоспарынан туындайтын тұжырымдар мен ұсыныстарды ескере
отырып, танылған мәселелер бойынша кешенді-мақсатты бағдарламаларды жасап-
дайындау мен орындау болып табылады.
Үкіметтің алдын ала ұйымдық-құқықтық іс-әрекеті қаржылай-бюджеттік,
салалық, ақша-несие, лицензиялық-кедендік, баға жөніндегі және әлеуметтік
реттеу механизмдерін тиімді қолдау үшін де объективті түрде қажет. Шығыс
Еуропа және бұрынғы КСРО республикаларындағы экономикалық реформаны жүзеге
асыру тәжірбиесі аталған механизмдердің кез келгенін қолданған жағдайда
шешім қабылдау лагын дер кезінде және дұрыс бағалау осы шешімдердің
айқындылығын айтпағанның өзінде бір мезгілдік, кішігірім мәселе еместігін
дәлелдейді. Ол мәселенің бұл ғана емес, лагтық құрылымының басқа да
элементтері бойынша негізделуі – мемлекеттік реттеуді ұйымдастырудың
бастапқы кезеңі болып табылады. Оның келесі кезеңдері қойылған мәселенің
шешілу барысын қамтиды.
Экономиканы реттеудің нарықтық механизмдерін ұйымдастыру мен қолдану
мәселелері қарастырылған тұста жағдай мүлдем басқаша болады. Бұл
мәселелердің теориялық аспектісі – сұраныс пен ұсыныс – жалпы-экономикалық
заңының маңызынан туындайды. Олардың теңгермешілігіне нарықтық
қатынастардың барлық қатысушылары ұмтылады. Егер олардың бұл ұмтылысы ең
сонында мемлекеттің макроэкономикалық тұрақтылық пен тиімді теңгермешілікке
ұмтылысының негізін құрайтын болса, онда оның реттеуші ролі, негізінен,
келесі жағдайларға келіп саяды: а) монополияға және инфляцияға қарсы тиімді
саясатты нақтылы жүзеге асыру; ә) меншіктің көптеген түрлері (мемлекеттік
және жеке) жағдайында нарықтық қатынастар өрісінің кеңеюін ынталандыру үшін
барлық қажетті әкімшілік-экономикалық және құқықтық жағдайларды ескеру
жөніндегі шараларды алдын ала қабылдау. Жоғарыда аталған пікірлердің
маңызынан олардың микроэкономика саясына бағытталған мемлекеттік реттеуді
ұйымдастырудың негізін құрайтындылығын көруге болады.
Аймақтық-шаруашылық жүйелерінің дамуын реттеу барысында ҚР
Конституциясы 85 – 88-баптарының негізгі тұжырымдары мен іс жүзіндегі
әкімшілік-аймақтық таксондардың экономикалық және әсіресе әлеуметтік
теңестіру қағидасы негізгі құралдар ретінде қолданылуы керек. Бұл жерде қор
жөнінде қолдау көрсету мен бюджет шығындарын жоспарлау барысында
мемлекеттің қолдау механизмдерін қолдану үшін алғашқы кезектегі аймақтарды
анықтауға маңызды көңіл бөлінеді.
Соңғы жылдардың тәжірбиесі мемлекеттік реттеу жөніндегі шаралар оның
ғылыми, методологиялық және ұйымдық негіздерінің бірлігін талап ететіндігін
көрсетеді. Осы үш бөлінімінің біреуінің әлсіреуі экономикалық, сондай-ақ
әлеуметтік жағдайларды реттеудің түгелдей тізбегінде жағымсыз жайттарды
тудырады. Яғни оған көптеген мысал келтіруге болады. Нарықтық экономикаға,
оның ғылыми негізін жасамай-ақ, халық шаруашылығын басқарудың жаңа
моделінің жоқ кезінде оның ескісін тез арада жою арқылы өтуге жасалған
әрекетті атап өту жеткілікті. Нәтижесінде макро және микроэкономикалық
жағдайларды, ақша-несие және әлеуметтік қатынастар саласын,сыртқы
экономикалық байланыстарды және т.б. басқарудың тізгінін босаттық немесе
одан айрылып қалдық (18(.
Ұйымдық тұрғыдан, макроэкономикалық және нарықтық реттеу
механизмдерінің 2 – суретте жалпы сипатталған өзара байланысының ішкі
иерархиялық құрылымы бар екендігін атап өту маңызды. Макроэкономиканың
барлық негізгі мәселелері, ең соңында, халық шаруашылығының бастапқы
салаларының деңгейінде олардың ведомстволық бағыныштылығы мен меншік түріне
байланыссыз шешіледі. Бұл әрекет, әрине, реттеу жөніндегі жалпымемлекеттік
шараларды қарастырған кезде орынды болмақ, ал оларды жүзеге асыру кезінде
әлеуметтік-экономикалық даму жоспарлары мен мәселелі бағдарламаларды жасап-
дайындау мен орындау басты рөлді атқарады. Мысалға, ҚР Министрлер Кабинеті
Президиумының 1993 жылғы 28 желтоқсандағы отырыс хаттамасында 1994 жылға
арналған жоспар жобалары мен 1996 – 2000 жылдарға арналған республиканың
әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімдік жоспар жобасын жасап-
дайындаудың қажеттілігі кездей-соқ атап өтілмеген. Жекелеген салалар мен
жергілікті бір жердің шеңберіндегі мәселелер туралы сөз болғанда әңгіме
біршама басқаша. Онда олардың шешілу барысын реттеу көбінесе қаржы-
бюджеттік, ақша-несие, салық баға, лицензиялық-кедендік, нарықтық және т.б.
механизмдерін кеңінен қолдану арқылы анықталады. Бұл жағдайда төменде
келтірілген сурет, әрине, басқадай кескін үйлесімінде болады.
Бұл суреттен жоспарлы көрсеткіштердің орындалуы мен бағдарламалардың
жүзеге асырылуын ұйымдастыру ісінде әкімшілік қысым жасаудың болмайтындығын
және оның орнын экономикалық ынталандыру механизмдерді мен (қажетті
жағдайларда) елдегі макроэкономикалық тұрақтылық пен алға қойылған
мақсаттарды қамтамасыз етуге бағытталған кез келген іс-әрекетті қолдау
әдістері алатындығын көруге болады.
Әрине, бұл механизмдерді қолдану барысының өзінің ұйымдық негізгі бар,
ол жөнінде ғылыми жұмыстың келесі бөлімдерінде барынша толығырақ
қарастырылады.
Экономиканы реттеу жөніндегі маңызды жалпы мемлекеттік шаралардың бірі
- өндіргіш күштерді орналастыру мәселесін де қамтитын құрылымдық-
инвестициялық саясатты жүзеге асыру болып табылады. Оның жүзеге асырылуы
экономиканы құрылымдық қайта құру концепциясын ғылыми негіздеуден
басталады. Қазіргі уақытта бізде дағдарыстық жағдайда шығу кезеңіне
арналған мұндай концепция бар. Бірақ оның ғылыми негіздері мен отын-
энергетикалық және металлургиялық кешендердің басымды дамуына бағытталудың
орынды болуы біраз күдік-күмән тудырады.
Сурет 2. Макроэкономикалық және нарықтық реттеуді қолданудың өзара
байланысы
Біздің ойымызша, өнеркәсіптің көптеген өңдеуші салаларының айрықша
дамуына және халық тұтынатын тауарларға сұранысты қанағаттандыруға
мүмкіндік беретін агроөнеркәсіп кешенін (АӨК) Қазақстан экономикасы
дамуының маңызды басымды бағыты деп көпшіліктің мақұлдауы өте орынды.
Қазіргі уақытта нарықтық инфрақұрылымның қалыптасу барысын да, халық
шаруашылығындағы нарықтық қатынастар өрісінің кеңеюін де айтарлықтай
тездетуге болар еді, басқаша айтқанда, өндіруші салалар АӨК-ке қызмет етуі
керек, сонда ғана экономиканың салалық құрылымын өзгертудің көптеген
мәселелерін өндеуші салалар үлесіне шешуге мүмкіндік туады. Бірақ бұл
қажеттілік екінші халық шаруашылықтық басымдық ретінде, машина жасау ісінің
айрықша дамуын мақұлдау дұрыстығын да анықтаушы фактор ретінде болып отыр
(19(.
Соңғы жылдары бізде,өзіміздің жағдайларымыздан туындайтын кез келген
тұжырымдардың дұрыстығын дәлелдеу үшін нарықтық экономикасы дамыған батыс
елдерінің тәжірибесіне сүйену дәстүрге айналды,ал бұл танымның салыстырмалы
әдісі ретінде қабылдауға болмайтын шара.Бірақ,сонда да егер осы дәстүрге
сүйенер болсақ ,онда бұл жерде осыдан 30 жылдан астам уақыт бұрын
американдық Ұлттық жоспарлау ассоциациясы мамандарының мемлекеттің алдына
қойған міндеттерінің мәнісін айта кетуге болар еді. Уақыт талабына сай
ғылыми-техникалық прогресс қарқыны жағдайында кәсіпкерлер және әсіресе
үкімет басшылары өнеркәсіпті орналастыру мәселелерібойынша шешім
қабылдауға,өндірістік қуаттың өсуіне қорларды бөлу бағдарламаларын
бағалауға тікелей қатысы бар бағдарламалық мәліметтермен өздерін қамтамасыз
ету үшін бірқатар жылдарға алдын ала көз жіберуі керек [5]. Дәл осындай
міндеттердің алға қойылуы мен қарастырылуы Франция,Жапония,Түркия және
көптеген басқа елдердің экономикалық жүйесі үшін тән болды.Бұл елдерде
жоспарлау нарықтық индикаторлар макроэкономикалық сипаттағы ірі мәселелер
шешімін ұзақ мерзімдік болжау және бағдарлау арасында біріктіруші рөлді
атқарған және атқарып келе жатыр.
Жапонияда мысалы, 70 жылдардан бастап ,өндіргіш күштер мен өнеркәсіпті
орналастыруды жетілдіру мәселелері ең алдымен елдің барлық аймағындағы
еңбекке жарамды халықтың жұмыспен қамтылуын қолдау мен ескі өндіріс
орындарының қайта жарақтануына сенімді түрде жәрдемдесу тұрғысынан
қарастырылды. Сонымен қатар, бұл көзқарас мемлекеттің инфляцияға қарсы
реттеу қызметінің маңызды бағытын білдіреді.
Макроэкономикалық реттеу жөніндегі жалпымемлекеттік шаралар арасында
қаржылай – бюджеттік қорларды бөлу мен пайдалану шешуші рөлды атқарады. Бұл
жерде мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігін орындаудағы
шиеленісушілік әлеуметтік сала мен ғылымның дамуына жұмсалатын бюджет
шығындарын шектеуге негіз бола алмайтындығын атап өту керек. Басқа елдердің
тәжірбиесі, бүгінгі мұндай шектеулер болашақ уақыттағы жағымсыз жайттарды
тудыратындығын дәлелдейді. Бұл ең алдымен, халықтың денсаулығының нашарлауы
мен тұтастай алғандағы демографиялық жағдайдың, сондай-ақ өндірістің
ғылымды қажет ететін салалары дамуының бәсендеуіне қатысты. Осы ғасырдың
аяғына қарай халықтың табиғи өсім коэффициенті елеулі түрде төмендейді деп
күтілуі дәлелденген, ал бұл іс жүзінде ғылымға қатысты іргелі және
қолданбалы зерттеу дамуы болашағының мамандар жағынан және материалдық-
техникалық негіздерінің бұзылуына әкеліп соғады (20(.
Әкімшілік-аумақтық таксондардың кешенді даму мәселелері мемлекеттің
белсенді араласуын талап етеді. Мұндай қажеттілік объективтік сипаттағы
бірқатар жағдайлармен байланысты. Оның ішінде келесілерін бөліп қарастыруға
болады:
– аймақтардың аса маңызды табиғи-экономикалық және әлеуметтік-
демографиялық ерекшеліктерінің болуы;
– олардың аумағында халық шаруашылықтық басымдықтар құрамына
қосылған өндірістік кешендер мен салалардың болуы;
– пайдалы жер байлықтарының жаңадан табылған кен орындарын игеру;
– халықтың еңбекке жарамды бөлігін жұмыспен қамтудың жоғарғы
деңгейін қамтамасыз ету немесе қолдау және т.б.
Аймақтық экономиканы реттеудің жалпымемлекеттік тәсілі, жоғарыда
аталған жағдайлармен қатар республиканың тұтастай аумағында әлеуметтік
әділеттілікті қамтамасыз ету мүдделерінен де туындайды, ад ол кезегінде, әр
түрлі себептерден әлеуметтік тұрғыда артта қалған аймақтар халқының өмір
сүру деңгейін көтеру жөніндегі арнайы бағдарламаларды жасап дайындауы
немесе ірі үкімет шешімдерін негіздеді талап етеді. Мұндай бағдарламалар
Қазақстанның 30 ауылдық аудандары бойынша кезінде жасап-дайындалған
болатын, бірақ олардың орындалуына күні бүгінге дейін қажетті көңіл
бөлінбей келеді. Жоғарыда аталған тәсілді жүзеге асыруда негізінен үш әдіс
қолданылады:
а) жергілікті бюджетке аударылатын төлемдер мөлшерін арттыру мақсатында
республикалық бюджет алымдарының мөлшерін азайту;
б) үкімет деңгейінде аймақтық мәселелерді шешу кезінде әр түрлі
аумақтық-шаруашылық жүйелерін арналған мемлекеттік қолдауы ұйымдастыру.
Қарастырылатын таксондардың нақтылы және қалыптасқан жағдайларына
байланысты жоғарыда аталған әдістер оларды қолдану барысында әрқилы
басымдықтарға ие болады. Мысалы, егер алғашқы әдіс басқа да ортақ
жағдайларда ұзақ мерзімдік сипатқа ие болса, ал екіншісі мемлекеттің
орталық басқару органдарының бір мезгілдік шешімі ретінде қолданылуы
мүмкін.
1.3 Экономиканы реттеудің қаржылық-бюджеттік әдістері
Бізге мемлекеттік бюджет, елдің бюджетгік жүйесі, бюджет саясаты немен
қорытындыланатынын, нені көрсететінін анықтау қажет.
Мемлекеттік бюджет - бұл мемлекеттік шығындардың және оларды қаржылық
жабу көздерінің жылдық жоспары. Ол ұлттық табыстың бір белігінің қайта
бөлуге жататынын көрсетеді және есептік кезеңдегі табыстар мен шығындардың
балансы түрінде жасалады.
Әкімшілік-аумақтық басқару құрылымына байланысты елдің бюджеті
орталықтық, провинциалдық және жергілікті болады. Олардың арасында түсім
түрлері және солардың белек бюджеттерінің үлесінде, оларға жүктелген
қаржыландыру міндеттері бойынша, сондай-ақ орталық бюджеттің қызметтерін
қайта бөлуге байланысты табыстарды бөлшектеп бөлудің айтарлықтай күрделі
қатынастары болады.
Бюджеттің мәні оның маңызды қызметтерінде көрінеді:
– Салалар, аймақтар және тұрғындар арасында бөлу, қайта бөлу
мақсатында, мемлекет қолында қаржылық ресурстарды топтау.
– Басқару қызметі арқылы жүзеге асырылатын, оның институттарымен
мемлекетті ұстауды қамтамасыз ету.
– Ел үшін маңызды бағыттарда экономикалық өсуді ынталандыру.
– Тұрғындардың, зейнеткерлердің, балалардың кедей топтарын
әлеуметтік қорғау.
Мемлекет бюджет саясатын жүргізеді, яғни экономикалық белсенділіктің
жалпы деңгейіне, ұлттық экономиканың жекеленген аяларын ынталандыруға ықпал
ету мақсатында мемлекеттік табыстар мен шығындардың деңгейін ретгейді.
Сөйтіп, бюджет саясаты - бұл мемлекеттік шығындардың, салық мөлшерлемесінің
және мемлекеттік қарыздардың саясаты.
Мемлекеттік бюджет - экономикалық саясаттың шоғырландырылған түрі.
Қосымша ақпарат. Республиканың Мемлекеттік бюджеті табыстарының көлемі
ҚР Қаржы министрлігінің жедел деректері боііынша 2007 жылдың 1-қаңтарында
2338 млрд теңгені құрады, бұл 2006 жылдың 1 қаңтарында одан 11,4 пайызға
көп; шығын көлемі - 2150,6млрд теңге балды (10,5 пайызға көп.)(20(.
Бюджет саясатында пайдаланылатын негізгі түсінікті қарастырайық.
Бюджеттік жүйе - барлық деңгейдегі бюджет жиынтығы. Мемлекеттік бюджет
құрылымы бюджеттің табыстары мен шыгындарының құрылымын көрсетеді.
Бюджеттік табыстар - мемлекеттік қазынаға түсімдер. Олар салықтық және
салықтық емес түсімдер есебінен құралады.
Салықтық түсімдер - бұл міндетті салықтар түрлері және тұрғыңдардан,
кәсіпкерлерден және мемлекеттік кәсіпорындардан алымдар.
Бюджетке салықтық емес түсімдер - мемлекеттік меншікті және мемлекеттік
мүлікті пайдаланудан, сыртқы экономикалық қызметтен, мемлекеттік мүлікті
жекеше лендіруден, мемлекеттік қарыздан, роялтидан және т.б. түседі.
Бюджеттік шыгындар - бұл экономиканы дамытуға әлеуметтік аяны,
қорғанысты, мемлекеттік борышты жабуға және т.б. қажеттіктерге бағытталатын
қаржылық ресурстар.
Бюджеттік шыгындардың қызметі. Бюджеттік шығындардың негізгі қызметіне
саяси, әлеуметтік және шаруашылық жатады.
Саяси қызметі әлеуметтік-экономикалық құрылысты қолдау және өзіне
мемлекеттік басқаруды, әскерді, қауіпсіздікті, сыртқы саяси қызметті, БАҚ-
ты қолдаудан және т.б. тұрады.
Әлеуметтік қызметі елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайды
тұрақтандырудан, әр түрлі табыс топтарының өмірлік деңгейі және табыстардың
айырмашылық деңгейін жұмсартудан, әлеуметтік қызмет көрсететін салаларды
қолдаудан (денсаулық сақтау, білім беру және басқалары) тұрады.
Экономиколық қызмет төмендегіден тұрады:
– экономикада бәсекелестікке қабілетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Бөлім 1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық аспектілері
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің объектісі, ғылыми-әдіснемелік
негіздері, мақсаттары және міндеттері
1.2 Экономиканы мемлекеттік реттеу концепциясы, қағидалары,
механизмдері мен әдістері
1.3 Экономиканы реттеудің қаржылық-бюджеттік әдістері
Бөлім 2. ҚР мемлекеттiк реттеудiң жетілдіру жолдары
2.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудегі фискалдық саясаттың нұсқалары
2.2 Қазақстан жағдайында шетелдiк макроэкономикалық реттеу тәжiрибесiн
пайдалану мәселелерi мен жетілдіру жолдары
2.3 Нарықтық экономикасы дамыған елдердегi мемлекеттiк реттеудiң
тәжірибесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың зерттеу өзектілігі. Әлемдік жаһандану шеңберінде Қазақстан
үшін, бір уақытта үш талапты бірдей сақтау - басты бағыт болып табылады:
әлемдік экономикаға бірігу, халықаралық аренада бәсекелестікті сақтау және
ел ішінде осы үдерістердің маңызды және елеулі өзгерістерге әкелуін
қамтамасыз ету. Алға қойған міндеттерге жету мемлекет тарапынан басқару
әрекеттерінің табыстылығына байланысты болады. Мемлекет ойластырылған
экономикалық саясатты жүргізу жағдайында нарықтық қатынастарды дамытуға
қызу қарқын мен ерекше екпін бере алады. Сондықтан мемлекетке қоғам
дамуының жалпы жағдайын қамтамасыз ету қызметі, өзінің тетіктері мен
әдістерін пайдалану арқылы ойын ережесін анықтау, экономикалық
үдерістерді тікелей және жанама реттеу жүктеледі.
Қазіргі уақытта мәселе мемлекеттің араласпауы туралы емес, осы
араласудың шектері туралы болып отыр. Әлемдік тәжірибе мемлекеттің күші мен
нарықтық күштердің оңтайлы арақатынастарын тұрақты іздестіруде екенін
көрсетуде. Бұл арақатынастың қазіргі заманғы түсінігі әріптестік
қатынастардың пайдасына шешілуде, соған байланысты, қоғамның бастан кешіріп
отырған реформалар сатысындағы, оның міндеттеріне, экономиканың жағдайына
тұрақты дамып отырған және нарықтық экономика төтенше және т.б. жағдайларда
дамып келе жатқан шаруашылықтың бір жүйесінен екіншісіне және тағы басқаға
байланысты мемлекет-нарық арақатынасын өзгерту идеялары толығымен іске
асырылуда.
Зерттелу денгейі. Экономиканы мемлекеттік зерттеу мәселесімен көрнекті
экономистер Дж.М. Кейнс, И.Шумпетер, Пол Хайне, П.Самуэльсон және т.б.
айналысқан. Қазіргі уақытта бұл тақырыпқа арналған әдебиеттер мен ғылыми
мақалалар да жеткілікті. Еліміздегі экономистердің ішінен осы салаға көңіл
аударғандар Н.Мамыров, Г.Төреғожина, Д.Мадиярова, С.Керімқұлов және т.б.
ғалымдардың еңбектерін көруге болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің
экономикаға араласуының шетелдік тәжірибелерін Қазақстан мысалында көрсету.
Көрсетілген мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысының міндеттері келесілер
болып табылады:
- экономиканы мемлекеттік реттеудің ғылыми-әдіснамалық негіздерін,
мақсаттарын және міндеттерін қарастыру;
- экономиканы мемлекеттік реттеу концепцияларын, қағидаларын,
механизмдері мен әдістерін қарастыру;
- нарықтық экономикасы дамыған елдердегi мемлекеттiк реттеудiң
тәжірибесін зерттеу;
- Шығыс Еуропа мен Оңтүстiк-Шығыс Азия елдерiндегi нарықтық қатынастар
дамыту және экономиканы мемлекеттiк реттеу тәжірибесін зерттеу;
- Қазақстан жағдайында шетелдiк макроэкономикалық реттеу тәжiрибесiн
пайдалану мәселелерiн қарастыру.
Зерттеу объектісі болып Бұланды ауданы салық комитетінің қызметі
қарастырылды.
Зерттеу жұмысының теоретикалық-әдістемелік негізі болып Үкіметтің
нормативтік-құқықтық актілері, Қазақстан Республикасының Заңдары, ҚР
Конституциясы, ҚР азаматтық кодексі, ҚР салық және бюджет кодекстері,
Бұланды ауданы салық комитетінің мәліметтері мен жалпы ережелері, отандық
және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері табылады.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспе, 3 бөлімнен,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық аспектілері
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің объектісі, ғылыми-әдістемелік
негіздері, мақсаттары және міндеттері
Экономиканы мемлекеттік реттеудің (ЭМР) нарықтық шаруашылық
жағдайындағы мазмұны, қолданылып жүрген әлеуметтік-экономикалық жүйені
өзгерген жағдайға бейімдеу және тұрақтандыру мақсатында құқығы бар
мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдарда жүзеге асырылатын заңдық,
атқарушы және бақылау сипатындағы типтік шаралар жүйесі болып табылады.
Нарық шаруашылығының даму барысында, жеке меншік шеңберінде
шешілмейтін, яғни экономиканың өзін-өзі реттеу қағидалары негізінде
экономикалық және әлеуметтік проблемалар туындайды және шиеленіседі.
Өндіріс күшінің дамуы елеулі инвестицияның қажеттілігін туғызды, өндірісті
мамандандыру, капиталдың шоғырлануы күшейді, өндіріс пен капиталдың
бірігуі, әр түрлі елдің бір-бірімен өзара тәуелділігі өсті. Сонымен бірге
қоғам дамуының белгілі бір сатысында еңбек пен капиталдың арасындағы қарама-
қайшылық күшейе түсті, жаппай жұмыссыздық пайда болды, экономикалық
дағдарыстар салалық шеңберден асып, жалпы ұлттық кейін әлемдік
дағдарыстарға айналды. Монополияның үстемдігіне әкелген, бәсекелестікті
күшейткен ақша айналымының бұзылуы, нарықтың әрі қарай тиімді дамуына
көмектесетін (экономикалық саясатты жүргізу), нарық пен іс-әрекеттің қарама-
қайшылықтарының жұмсаруына әкелуге тиісті сыртқы күштің әсерін, атап
айтқанда мемлекет күшін талап етті (5(.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі. Нарық экономикасына
мемлекеттік араласу қатынасы оның дамуы мен қалыптасуының әр түрлі
сатысында түрліше болды. XVII—XVIII ғасырлардағы нарықтық қатынастардың
қалыптасу кезеңінде үстем болған экономикалық доктрина-меркантилизм —
елдегі сауда мен өндірістің дамуы үшін, мемлекеттік реттеудің сөзсіз
қажеттігін тануға негізделген.
Нарықтық қатынастардың дамуымен күш жинаған кәсіпкерлер тобы
мемлекеттік араласуды және осымен байланысты шектеуді өз қызметтеріне
кедергі ретінде қарастыра бастады. А. Смит өзінің Табиғат және халықтың
баюының себептері туралы зерттеу еңбегінде, экономикалық либерализм
идеяларының пайда болуын алғаш рет толық негіздеген және оның көптеген
жақтаушылары болды.
А. Смиттің көзқарасы бойынша, пайда алуға ұмтылуға байланысты, жеке
мүдде көзделген нарық жүйесі өзін-өзі реттеуге қабілетті екенін байқатты.
Бұл мүдде экономикалық дамудың ең басты қозғаушы күші ретінде көрінеді.
А. Смиттің іліміндегі идеяларының бірі, экономикадан мемлекеттік
реттеуді алып тастаса, онда экономика тиімді қызмет етеді деген идея
болатын. А. Смит: рынок басты реттеуші болатындықтан, рынокқа толық
еркіндік беру қажет, - деп есептеді (7(.
Рыноктық үйлестіру ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз етпегенде,
нарық сәтсіздігі деп аталатын жағдай болатынын экономикалық тәжірибе
растады. Рыноктағы нарық сәтсіздігі қоғамның игілігі мен сыртқы әсерлерге
ғана емес, басқа жағдайларға да байланысты пайда болады. Оның ең маңызды
себебі - рынокқа тән монополияланған беталыс. Бұл жағдайда бәсекелестікті
қамтамасыз ету үшін, рынок қызметін реттейтін жағдайды толық анықтау -
монополияға қарсы заңды әзірлеу және оны мемлекеттің қолдануы өмірлік
қажеттілік болды.
Нарық экономикасында мемлекеттің рөлін теориялық танудың маңызды сатысы
көрнекті ағылшын экономисі Дж.М. Кейнстің есімімен байланысты. Кейнсиан
революциясы барысында алға қойылған идеялар, экономикалық құлдыраудан өз
бетімен сауығудың мүмкін емес екенін, мемлекеттік саясат экономиканы
дағдарыстық жағдайдан шығару үшін, жиынтықты сұраныс пен жиынтықты ұсынысты
теңдестіруге және әрі қарай тұрақтандыруға көмектесетін қабілетті құрал
ретінде қажет екенін дәлелдеді. Дж.М. Кейнс идеяларын екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін әлемнің көптеген елдері қабылдады. Сұраныс жиынтығын
реттеуде кредиттік-ақшалы және қаржылық саясатты пайдалану, бұл елдердегі
экономиканың кезеңдік ауытқуларын жұмсартуға көмектеседі деп есептелінді
(10(.
Сөйтіп, ЭМР-дің (экономиканы мемлекеттік реттеудің) объективті
мүмкіндігі экономикалық дамудың белгілі бір деңгейіне жетумен, өндіріс пен
капиталдың үйлесуінде, өндірістің шоғырлануында, өндіріс күші мен өндіріс
қатынастарының дамуында пайда болады. ЭМР қазіргі замандағы жағдайда ұдайы
өндіріс үдерісінің құрамды бөлігі болып табылады. Олар экономикалық өсуді
ынталандыру, жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу, салалық және аймақтық
құрылымдағы ілгерілеушілікті көтермелеу, экспортты қолдау сияқты әр түрлі
тапсырмаларды шешеді. ЭМР-дің көлемінің нақты нысаны қоғам дамуындағы әр
сатыдағы сипатпен, экономикалық және әлеуметтік мәселелердің өткірлігімен
анықталады.
ЭМР-дің объектілері - бұл автоматты түрде шешілмейтін, немесе алыс
келешекте шешілетін қиындықтар, проблемалар пайда болуы мүмкін немесе пайда
болған еліміздің өміріндегі әлеумеггік жағдай мен оқиғалардың аялары,
салалары, аймақтары, сонымен бірге бұл проблемалардың алып тасталуы -
әлеуметтік тұрақтылықты қолдау және экономиканың қалыпты дамуы үшін
қажетті.
ЭМР-дің негізгі объектілеріне шаруашылықтың экономикалық кезеңін,
секторлық, салалық және аймақтық құрылымын; капитал жинақтау жағдайын;
жұмыспен қамтамасыз етілуін, ақша айналымын; төлем балансын; бағасын;
бәсекелестік жағдайын; әлеуметтік қатынастарын; әлеуметтік қамтамасыз
етілуін; кадрларды дайындауы мен қайта дайындауын; қоршаған ортаны; сыртқы
экономикалық байланыстарды жатқызады.
Мемлекеттің кезендікке қарсы немесе шаруашылық жағдаятын реттеу
саясатының мәні тоқырау мен дағдарыс кезінде тауарлар мен қызметке
сұранысты қолдау мен капитал салу және жұмыспен қамтамасыз етуден тұрады.
Ол үшін жеке капиталға қосымша қаржылық жеңілдіктер беріледі, мемлекеттік
шығындар мен инвестициялар өсіріледі.
Экономиканың ұзақ мерзімді көтерілу кезінде, тауар қорларының азаюы,
импорттың өсуі және баланс төлемінің нашарлауы, жұмыс күшіне сұраныстың
күшеюі тәрізді қауіпті жағдайлар пайда болуы мүмкін және осыдан келіп, баға
мен еңбекақының негізсіз өсуіне әкеледі. Мұндай жағдайда, ЭМР-дің міндеті
-экономиканың қызып кетуіне жол бермеу үшін, яғни тауарларды артық өндіру
мен артық қорланудың мүмкін болуына кедергі жасау үшін, сұраныстың, күрделі
қаржы жұмсалымының және өндірістің өсуіне жол бермеу қажет.
ЭМР сонымен бірге, аумақтық құрылым мен салалық шеңберде маңызды рөл
атқарады. Мұнда қаржылық ынталандыру мен мемлекеттік күрделі қаржы
жұмсалымы көмегімен бөлек салалар мен аймақтарға артықшылықты жағдай
қамтамасыз етіледі: бір жағдайда созылмалы дағдарыста қалған шаруашылық
бірліктері мен салаларына қолдау көрсетіледі; басқа жағдайда - салалардың
ішінде, салалар арасында және барлық халық шаруашылығында оның тиімділігін
көтеруде және бәсекелестік қабілетін арттыруда құрылымдық ілгерілеушілікке
әкелетін, өндірістің түрлері мен жаңа шаруашылық саласының дамуы
көтермеленеді. Сонымен бірге, өндірісті шектен тыс шоғырландыруға кедергі
жасауға шаралар қабылдануы да мүмкін.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды объектісі — капиталды
жинақтау болып табылады. Әр түрлі уақытта инвесторлар үшін экономикалық
кезең мен құрылымға ықпал ететін, қосымша ынталандырулар жасалады (12(.
Жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу - бұл нарықтық экономика көзқарасы
тұрғысынан жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс арасындағы қатынастарды қалыпты
қолдау. Бұл қатынастар еңбекақысы еңбекке жеткілікті тартуға қызмет ететін
экономиканың білікті және тәртіпті қызметкерлерге деген талабын
қанағаттандыруы тиіс. Бірақ сұраныс пен ұсыныстың арасындағы қатынастар
ұлттық бәсекелестік қабілетке кері әсер ететін еңбекақының шектен тыс
өсуіне апармауы тиіс. Жұмыспен қамтамасыз етудің қажетсіздігі және тез
төмендеуі жұмыссыздар армиясын көбейтуге, тұтынушы сұранысының, салық
түсімінің төмендеуіне, жәрдемақыға салықтың өсуіне және қауіпті әлеуметтік
нәтижелерге әкеледі.
Ақша айналымын реттеуде ерекше назар аударылатын негізгі бағыттар:
инфляциямен күрес, баланс төлемінің жағдайына әсер ету, ұлттық валюта
бағамының көтерілуі мен төмендеуі, (валюталық дәлізді анықтау),
халықаралық экономикалық интеграцияға қатысу.
Реттеудің тағы бір маңызды объектісі баға болып табылады. Бағаның
серпіні мен құрылымы экономиканың жағдайын көрсетеді. Сонымен бірге сол
баға шаруашылық құрылымына, күрделі қаржы жұмсалымының жағдайына, ұлттық
валютаның тұрактылығына күшті ықпал етеді.
ЭМР объектілерінің шешілетін міндеттерге фирманың деңгейінен,
салалардың ұлттық және интернационалдық деңгейіне дейін байланысты
айырмашылықтары және иерархиялық сипаты болады.
ЭМР-дің құралдары. Экономикалық қызметтерді жүзеге асыру үдерісінде
мемлекет алдында тұрған міндеттерді шешу үшін мемлекет өкімінде бірнеше
құралдар болады. Олардың ішіндегі маңыздыларына - қазыналык және қаржылық
саясат, әлеуметтік саясат пен табыстарды реттеу саясаты; сыртқы
экономикалық саясат және т.б. жатады.
ЭМР-дің мақсаттары. ЭМР-дің ең басты мақсаты - экономикалық және
әлеуметтік тұрақтылық, шетелде және елдің ішінде қоғамдық құрылымды
нығайту. Осы басты мақсаттан иерархиялық тәуелділікте болатын көптеген
нақты жағдайлар пайда болады. Бұл нақты мақсаттар тікелей ЭМР-дің
объектілерімен байланысты болады. Мақсат, яғни экономикалық кезеңді
тегістеу объектісіне бағытталған. Шаруашылықтың салалық және аймақтық
құрылымын жетілдіру секторлық, салалық және аймақтық құрылымға бағытталған.
Көбіне жеке мақсаттарға дараланып қол жеткізу мүмкін емес.
ЭМР құралдары. Мемлекеттік реттеудің құралдары әкімшілік және
экономикалық деп бөлінеді. Әкімшілік кұралдары қосьгмша материалдық
ынталандыруды құрумен немесе қаржылық залалдың қауіптілігімен байланысты
емес. Ол мемлекет билігінің күшіне, яғни тыйым салу, рұқсат беру, күштеуге
негізделеді (мысалы, үкімет Мәскеу шектерінде кәсіпорын салуға тыйым салды.
Ол салық пен айыппұлды көбейткен жоқ, тек лицензия беруді тоқтатты).
Мемлекет өндірістік кәсіпорындарды сол жерде кәсіптік оқытуға, өндірісте
жұмыс істейтін жұмысшылар үшін тұрмыстық жағдай жасауға күштеу шарасы
арқылы мәжбүрлейді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде реттеудің әкімшілік құралы елеусіз
көлемде пайдаланылады. Олардың қызметінің аясы негізінен қоршаған ортаны
қорғаумен, әлеуметтік әлсіз қорғалған тұрғындар үшін жағдай жасаумен
шектеледі.
Мемлекеттік реттеудің негізгі құралдары:
қазыналық саясат, яғни шығындар мен салықтардың құқықтық аумағындағы
саясат;
ақша саясаты;
табыстарды реттеу саясаты;
әлеуметтік саясат;
баға белгіленімін мемлекеттік реттеу;
сыртқы экономикалық реттеу.
Мемлекеттік реттеудің экономикалық құралдары ақша-кредит қаржылары мен
бюджеттік саясатқа бөлінеді.
Негізгі экономикалық құралдар:
есепке алу мөлшерін реттеу (Орталық банкпен жүргізілетін, дисконттық
саясат);
елдің қаржылық институттары орталық банкте сақтауға міндетті, ең аз
резервтер мөлшерін белгілеу мен өзгерістері;
мемлекеттік мекемелердің бағалы қагаздар рыногындағы мемлекеттік
міндеттемелер эмиссиясы олармен сауда жасау және өтеу сияқты операциялары.
Мемлекет орындайтын қызметтерге ең алдымен мыналар жатады:
экономиканың қызмет етуі үшін құқықтық негіздерді құру мен реттеу;
монополияға қарсы реттеу;
макроэкономикалық тұрақтандыру саясатын жүргізу;
ресурстарды орналастыруға ықпал ету;
табыстарды бөлу аясындағы қызмет;
мүліктік қатынастар субъектісі ретіндегі мемлекет қызметі.
Заңдық базаны құру - бұл барлық тауар өндірушілер, тұтынушылар және
мемлекеттің өзі іс-әрекетінде жетекшілікке алуға тиісті экономикалық
агенттің тәртібінің ережесін, экономикалық араласудың заңдық қағидаларын
белгілеу. Бұл ереженің ішінде жеке меншіктің құқығын қорғайтын, кәсіпкерлік
қызметтің нысанын, кәсіпорынның қызмет ету жағдайын, олардың өзімен және
мемлекет арасындағы өзара қатынастарды анықтайтын зандар мен нормативтік
актілерді атап өтуге болады.
Макроэкономикалық тұрақтану экономикалық өсумен, жұмыспен толық
қамтамасыз етілумен және бағаның тұрақты деңгейімен байланысты.
Ресурстарды қайта бөлу өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өндірісіне
қатысты болуы мүмкін. Әрбір нақты жағдайда мемлекеттік ықпал етудің белгілі
бір түрлері қолданылады. Салықтар, демеу қаржылар, тікелей реттеу және т.б.
- құралдар ретінде қолданылуы мүмкін.
Бәсекелестік тетіктерін қамтамасыз етудегі бөлу — әлеуметтік топқа
жіктелуге және кедейлікке әкеледі. Қоғам әлеуметтік қорғау бағдарламасында
қабылданған, табыстарды салықты қайта белу арқылы ауқатсыз азаматтарға
қамқорлық жасауды өз мойнына алады.
Мемлекеттік меншік - сату-сатып алу объектісі болмайтын және пайда
әкелмейтін ұлттық игілікті көрсетеді. Мемлекеттік меншіктің қалыптасу көзі
мемлекет меншігіне айналдыру және мемлекеттік кәсіпкерлік болып
табылады(14(.
1.2 Экономиканы мемлекеттік реттеу концепциясы, қағидалары,
механизмдері мен әдістері
Экономиканы мемлекеттік реттеу методологиясына оның концепциясы,
қағидалары, механизмдері мен әдістері де енеді.Экономиканы мемлекеттік
реттеу әдістерін шартты түрде тікелей (әкімшілік) және жанама
(экономикалық) деп екі топқа бөлуге болады.
Тікелей реттеу әдістері көбінесе экономикалық процестердің өзіне және
оның шамасына әсер етумен байланысты. Олар, әдетте, белгілі бір адрестік
сипатта болады, яғни белгілі бір объектіге бағытталған. Бұл, негізінен,
экономиканы шамадан тыс монополизациялауды шектейтін, бәсекелестікті
дамытатын, тұрғындардың төлем қабілеті бар жағдайларын қолдайтын,
әлеуметтік қорғау саясатын жүзеге асыратын шараларды қамтиды.
Нарықты жанама реттеу әдістері негізінен адрессіз, бірақ барлық
шаруашылық субьектілері үшін міндетті болып табылыды. Олардың қызметі
көбінесе экономикалық қаракеттің шарттары нәтижесіне әсер етумен байланысты
(1- сурет).
Енді экономикалық процестерге әсер ету үшін мемлекет осы әдістердің
кейбіреуін қалай қолданады, осыған қысқа тоқтала кетейік.
Сурет 1. Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері
1. Фискалдық саясат мемлекеттік бюджетпен реттеу құралдарын қамтиды.
Бұған ең алдымен мемлекеттік сатып алуды көбейту немесе азайту, ірі
қаржылар жұмсау бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, кейбір өндіріс
салаларына, кәсіпорындарға бюджеттің есебінен берілетін жәрде ақылар
(субсидия), салық шаралары жатады.
Салықтық реттеу фискалдық саясаттың маңызды бөлігі болып табылады. Оның
көп тараған түрлеріне мыналар жатады:
а) кейбір экономикалық процестерді көтермелеу немесе шектеу мақсатында
салық мөлшерін өзгерту.
Экономикалық өсуді көтермелеу ниетімен мемлекет бөлек салалар мен
өңірлер (мысалы Арал өңірі), шет селолық аудандар мен еркін экономикалық
аймақтар үшін салқ салудың ерекше жеңілдікпен қолданылатын тәртібін
орнатады. Жергілікті деңгейдегі мемлекеттік органдар да өздеріне берілген
билік шеңберінде сол жердегі кәсіпорындарды ынталандырып отырады. Кейде
жеке тұтынатын тауарларға сұранымды шектеу мақсатында салық төлеушілердің
басым көпшілігі үшін жанама салықтар мен табысқа салынатын салықтың нарқы
да өзгертіледі: салық нарқы барынша төмен жағдайда өндіріске ақша қаражатын
жұмсау әдетте өседі, ал салық нарқы барынша жоғары жағдайда өндірісті
қаржыландыру тиімсіз болады;
ә) салық нарқын өзгеріссіз қалдыра отырып, оны төлеудің тәртібін
өзгерту.Бұған, мысалы, негізгі қорларды амортизациялаудың мерзімін өзгерту
жатады;
б) салық жеңілдіктерін ендіру немесе алып тастау. Салық жеңілдіктерді
ендіру капиталдың салааралық құйылымын реттейді. Салық салуға тиісті
пайдадан жаңа техника түрлеріне жұмсалған шығынды шегеруге рұқсат беру
негізгі қорларды жаңғыртуды тездетеді.
2. Несие- ақша саясаты. Мемлекет нақты салалық және аймақтық
проблемаларды шешу, ерекше мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру үшін
мақсатты жеңілдікпен пайдаланатын несие береді. Сонымен бірге ол бюджеттен
тыс ерекше даму қорын да құра алады. Несие және ақшалық реттеудің жие
қолданылатын түрлеріне мыналар жатады:
а) несиенін пайыз нарқының өзгеруі. Мыалы, өндіріс салаларын дамыту
үшін пайдаланытын несиелік қаражаттарға осы пайыз төмен деңгейімен болғаны
абзыл;
ә) эмиссиялық банктің есептеу нарқын өзгерту. Есептеу нарқы
(дисконттық) – бұл банк вексельдердін яғни жеке адамдар мен мекемелердің
қысқы мернзімді міндеттемелер сатып алған жағдайды банктен өндіріп алынатын
қарыз пайызының нормасы. Эмиссиялық банк тек қана коммерциялық банктердің
вексельдерін есепке алады. Есептеу нарқын төмендету немесе көтеру жеке
коммерциялық банктер үшін несие нарқын қайта құруға түрткі болады. Несиенің
қымбаттауы (есептеу нарқының өсуі) несиелік және инвестициялық
белсенділікті шектейді, ал оның арзандауы керсінше іскерлік белсенділікті
көтермелейді;
б) эмиссиялық банкке ақша салудың міндетті минимум арттыру. Эмиссиялық
банктегі коммерциялық банктердің депозиттері (сақтауға берілген ақша)
ерікті ақша салымдарын (бос резерв) және міндетті ақша тұрады. Орталық банк
мідетті ақша салымдарының мөлшерін арттыра отырып жеке банктердің несие
қаражаттарын шектейді ал олардың мөлшерін азайту арқылы жеке банктердің
несие экспансиясына мүмкіндік туғызады;
в) ашық нарықтағы операциялар. Бұл жағдайда мемлекет өзінің
облигацияларын сатуға немесе сатып алуға тырысады. Бірінші жағдайда жеке
несие жүйесінің қарыз капиталының қаражаттары алынады, ол ұдайы өндіріс
процесін қиындатады. Екінші жағдайда, керсінше несие жүйесі қосымша
қаражаттармен толтырылады ал ол ұдайы өндіріс процесін көтермелейді.
3. Бағаны және табысты реттеу саясаты. Фискалдық және несие саясаты көп
жағдайда баға мен табысбарды реттеудің құралы бола алмайды. Сондықтан
мемлекет барынша тікелей әсер ету құралдырын қолдануға тырысады. Осы
мақсатта мемлекет баға мен табыстардың өсуініңжоғарғы шегін белгілейді,
кейде олардың өсуіне тыйым салады. Дегенмен тікелей шектеулер табыстың
пайда немесе дивиденд сияқты түрлеріне тартылмайды.
4. Әкімшілік реттеулер. Оларға кейбір әдейі ерекшеленген салар мысалы
пайдалану салаларын (электроэнергетика, көлік) бақылау шаралары қор
биржаларының үстіне қойылатын әкімшілік бақылау, әдіс бәсеке күресі деп
аталатын тәртіпті сақтауға бағытталған бақылау және басқа да осы секілді
істер кіреді.
5. Қысқа мерзімді реттеулер. Оның мақсаты – бірнеше айдың ішінде нәтиже
алуға есептелген ұдайы өндіріс процесіне әсер ету болып табылады. Бұл жерде
әңгіме экономикалық циклдің ағымдағы кезеңінің қозғалысын өзгерту, оның
ішінде экономикалық дағдарыстың қанат жаюын шектеу, бәсендету, жандану
кезеңінің басталуын жеделдету, өндірістік өрлеу кезеңін тұрақтандыру немесе
одан ары қарай созу туралы болып отыр.
Нарыққа өту жағдайында қысқа мерзімді реттеулер бағаның шамадан тыс
өсуімен күрес немесе инфляцияны тоқтату үшін қолданылады. Қысқа мерзімді
реттеудің бұндай бағыты дефляциялық саясат деп аталады.
6. Ұзақ мерзімді реттеу – бірнеше жыл бойынша нәтиже алуға есептелген
ұдайы өндіріс процесіне мақсатты бағытта әсер ету болып табылады. Оған
белгілі бір уақыт кезеңі бойынша экономиканың даму қарқынын ұстап тұру,
кейбір салаларды артықшылықпен дамыту арқылы қоғамдық өндірістің құрылымын
өзгерту, технологиялық қайта құру, ғылыми-техникалық прогресті дамыту
мақсатында жедел амортизациялау саясатын жүргізу жатады (17(.
Нақты шаруашылық немесе белгілі бір әлеуметтік-экономикалық міндеттерді
шешу үшін қолданылатын арнайы шаралар жиынтығы түрінде болатын мақсатты
бағдарлама – ұзақ мерзімді реттеудің барынша тиімді түрі болып табылады.
Ондай бағдарламалар мақсатты сипатта, нақты уақыт пен шепке бағдарланған,
орындалуы адресті болады. Олар реттеуші әдістердің барлық жүйесін қолдану
арқылы жүзеге асырылады. Мысалы екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
Германияда, Францияда және Жапонияда экономиканың бірсыпыра жетекші
салаларын (қара металлургия, транспорттық машина жасау), сонымен бірге,
қазіргі заманғы техникалық прогресте ерекше рөл атқаратын салаларды
тездетіп дамытудың арнайы шаралары қабылданған болатын.
Осылайша, біз ақыр соңында экономикалық ғылымның арнайы саласын
құрайтын, экономиканы мемлекеттік реттеудің методологиясы болып табылатын
қарастырылып отырған концепция, қағидалар, механизмдер мен әдістердің
маңызы мен келелі мәселелерін тұрақты түрде жасап-дайындау қажеттілігіне
келіп тірелеміз. Сондай-ақ, оны ұйымдастыру жағы да белгілі бір
күрделілікті білдіреді.
Келесі екі жағдайды атап өту керек: мемлекеттің (үкіметтің) жалпы
алғандағы функцияларымен оның экономиканы реттеу жөніндегі функциялары,
мәселе жалпы алғандағы мемлекеттік реттеудің теориялық мәселелері жөнінде
емес, реттеуді мемлекеттік ұйымдастыру болып табылады. Осы толықтыруларға
орай және Қазақстан экономикасын реттеу жөніндегі жалпы мемлекеттік
шараларды жүзеге асыру тәжірбиесін кейбір ой-пікірлерімізді қысқаша баяндап
өтейік.
Ең алдымен болашақ кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық даму мен халық
шаруашылықтық басымдықтардың мақсаттарын ғылыми негіздеу мемлекеттік реттеу
жөніндегі қызметтің ерекше саласын құрайтындығын атап өту қажет. Ол ең
алдымен ғылыми сипатта болады және реттеудің барынша іс жүзіндегі әрі
ұйымдық мәселелерін шешуге негіз жасайды.
Мемлекеттің мақсатты функциясы бірқатар факторларды ескере отырып
жүзеге асырылады. Оның негізгілері төмендегідей:
- экономикалық саясатты жүзеге асырудың стратегиялық бағыттары мен
тактикалық негіздері;
- мақсатқа жету барысының материалдық, қаржылай және интеллектуалдық
қорлармен қамтамасыз етілуі;
Ұзақ мерзімдік, стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыру көптеген жағдайда
оның мақсатқа сай және қисынды түрде жекелеген мақсаттарға бөлшектенуін
жоққа шығармайды, қайта оған жағдай туғызады. Олардың иерархиялығы бізді
халық шаруашылықтық басымдықтарды ғылыми негіздеу мәселесіне алып келеді.
Мұндай иерархиялық мазмұн жағынан (жалпы экономикалық, әлеуметтік, аймақтық-
шаруашылық және т.б.), сондай-ақ, уақыт мезгілі бойынша да (ұзақ мерзімдік,
қысқа және орта мерзімдік) тиісті мақсатты нұсқаулар үшін алдын ала оларға
қол жеткізуге арналған құралдар құрамын тандап алуға бағытталып, анықталуы
мүмкін. Айталық, ұзақ мерзімдік сипаттағы мақсат – халық шаруашылығының
құрылымын өнеркәсіптің өндеуші салаларының пайдасына қарай өзгерту. Онда
көбінесе болжау мен барлық шаруашылық жүргізуші субъектілердің жоспардың
орындалуы үшін мүдделігін қамтамасыз ететін тиісті жағдайлардың жиынтығынан
тұратын ұсынысты жоспарлау механизмдерді қолданылған болар еді. Егер де
аталған жағдайда жекелеген мақсат ретінде машина жасау, жеңіл және тамақ
өнеркәсібінің алдыңғы кезекте дамуын алар болсақ, онда көбінесе
инновациялық-инвестициялық салада мемлекеттік қолдау, жеңілдікпен салық
салу сияқты құралдар қолданылған болар еді.
Кезең бойынша мақсаттардың иерархиялығын анықтау объективтілігі олардың
әрқайсысына қол жеткізу үшін белгілі уақыт шығынын талап етуімен, сол
себепті, кешігу эффектінің пайда болуымен байланысты. Яғни, мақсаттың
өзгеруін құралдың өзгерісінен бөліп тұратын лаг пайда болады. Оның анық
бағасы мемлекеттік реттеуді ұйымдастырудың маңызды мәселесіне айналады.
Бірақ оны бағалаудың анықтылығы көбінесе лагтың элементтік құрылымының
қаншалықты дұрыс анықталатындығына байланысты болады. А.Лившиц оның бес
элементін бөліп қарастырады: мәселені танып білу, шешім қабылдау, саяси
мақсаттардың иерархиялығын анықтау, шешімді жүзеге асыру және, ең соңында,
реттеу мақсатына әсер ету лагтары. Ғылым (оның ішінде экономика
ғылымдарының) мәртебесінің төмендеуіне жол беретін және солай болғасын оның
нәтижелерімен, тұжырымдарымен әрдайым санаса бермейтін мемлекет тұтастай
лагтық құрылымды және әсіресе, мәселені танып – білу лагын дұрыс
бағаламаудан өте жиі күрделі жағдайға дұшар болатындығын атап өту керек. Ол
жөнінде көптеген мысал кетіруге болады. Мысалға, үш-төрт жыл бұрын
инфляциямен күресті маңызды мәселе ретінде тану ұсынылған еді. Бұл тұста
оның басты құралы міндетті түрде халықтық тұтыну тауарларының өндірісіне
бағытталған несие механизмін пайдалану болуы керек еді, ал оның жағымсыз
салдарын біз бүгін бастан өткеріп отырмыз. Дәл сондай жағдайды – бағаны
ырықтандыру туралы да айтуға болар еді, нарықтың негізгі құрамдас бөлігі –
бәсекенің қалыптаспаған жағдайында және халық шаруашылығының көптеген
құрылымдарының монополиялық үстемдік ету тұсында ол екі басты орынсыз
құбылысты тудырады: инфляцияның барысы күшейді, әрі өнеркәсіп пен ауыл
шаруашылығы арасында, әсіресе ауыл шаруашылығына арналған техниканы шығару
мен сатып-таратуға байланысты баға қайшылығы күшейе түсті.
Экономиканы мемлекеттік реттеуді ұйымдастырудың теориялық аспектісі
оның экономикалық және әкімшілік әдістерінің арақатынасы мәселелерін де
қамтиды. Бұл мәселелер мемлекеттік реттеу көбінесе әкімшілік басқару
түсінігімен байланыстырылатындығынан, ал басқарудың экономикалық әдістері
нарықтың реттейтін өрісінің кеңеюіне мүмкіндік беретіндіктен объективтік
сипатқа ие болады.
Осыдан мынадай сұрақ туады: жоғарыда аталған арқатынастың өзгеруіне
алып келетін мәселенің шегі неге байланысты және оны қалай анықтауға
болады? Ең алдымен макроэкономикалық реттеудегі әкімшілік әдіс
жалпымемлекеттік сипаттағы мәселелерді танып білу мен шешу арқылы
байқалатындығын атап өту керек. Бірақ мемлекеттің бұл әрекеті тек қана оның
нақтылы ғылыми жетістіктерге сүйену дәрежесіне қарай табысты бола алады.
Макроэкономика деңгейінде реттеудің әкімшілік әдістері жайлы сөз болғанда,
онда бірінші кезекте орындалуы үшін ол әрекет ететін заң шеңберінде тікелей
әкімшілік әсер ету әдістерін ғана емес, сондай-ақ осы заңды сақтау
мақсатында сот – құқықтық сеханизмдерді де кеңінен қолданады. Яғни, аталған
жағдайда бақылау қаншалықты шаруашылық жүргізушілер еркіндігінің шеңберін
тарылту үшін емес, соншалықты бұл субъектілердің мемлекеттің айқындаған
ойын ережелері мен қабылданған заңдарын сақтаудың уақтылығы мен
толықтылығын экономиканы реттеудің нарықтық механизмдерінің әрекет ету
өрісінің одан әрі кеңеюін ескере отырып қамтамасыз ету үшін жүзеге
асырылады.
Осыдан келіп халық шаруашылығының макроэкономикалық деңгейіне жақындау
мөлшеріне қарай жоғарыда аталған мәселе шегі реттеудің әкімшілік
әдістерінің жағына, ал оның макроэкономикалық деңгейіне жақындаған сайын –
экономикалық әдістеріне қарай ығысады.
Мұндай толықтыру не үшін керек?
Мәселе, ол ең алдымен халық шаруашылығын басқару иерархиясының әр түрлі
деңгейіне сәйкес соңғыларының әдістер құрамының ерекшеліктерін ескере
отырып мемлекеттік реттеуді дұрыс ұйымдастыру үшін қажеттігінде.
Мысалға, макроэкономикалық реттеудің әкімшілік әдістерінің ішінде
мемлекеттің таңдап алынған болашақ кезеңдегі экономиканың қорлар жөніндегі
және нәтижелі жағдайын ғылыми болжау негізінде мақұлдаған мәселелер бойынша
мақсатты бағдарламаларды жасап-дайындау мен жүзеге асыру ең басты шара
болып табылады. Бұл бағдарламалардың олай болу себебі – олар ресми түрде
мемлекеттік биліктің жоғары деңгейінде бекітіледі және олардың негізгі
сандық-сапалық көрсеткіштері нақтылы бір мақсатқа бағытталған сипатта
болады, сондықтан тиісті шаруашылық жүргізуші субъектілердің орындауы шарт.
Бұл сұраққа барынша ықшамды, қысқа жауап беру үшін келесі тізбекті
қарастыруға болады: экономикалық саясат - әлеуметтік-экономикалық дамудың
мақсаттары – халық шаруашылықтық басымдықтар – жоспарлар – мақсатты
бағдарламалар. Басқаша айтқанда, егер бұл тізбектің алғашқы үш буыны
мемлекеттік реттеу жөніндегі нақтылы шешім қабылдаудың негізін құраса, ал
соңғы екеуі осы шешімдерді жүзеге асырудың маңызды құралдары болып
табылады. Осыдан келіп, мемлекеттің реттеу жөніндегі іс-әрекетінің маңызды
салаларының бірі – үкіметтің дайындаған елдің болашақ кезеңдегі әлеуметтік-
экономикалық даму жоспарынан туындайтын тұжырымдар мен ұсыныстарды ескере
отырып, танылған мәселелер бойынша кешенді-мақсатты бағдарламаларды жасап-
дайындау мен орындау болып табылады.
Үкіметтің алдын ала ұйымдық-құқықтық іс-әрекеті қаржылай-бюджеттік,
салалық, ақша-несие, лицензиялық-кедендік, баға жөніндегі және әлеуметтік
реттеу механизмдерін тиімді қолдау үшін де объективті түрде қажет. Шығыс
Еуропа және бұрынғы КСРО республикаларындағы экономикалық реформаны жүзеге
асыру тәжірбиесі аталған механизмдердің кез келгенін қолданған жағдайда
шешім қабылдау лагын дер кезінде және дұрыс бағалау осы шешімдердің
айқындылығын айтпағанның өзінде бір мезгілдік, кішігірім мәселе еместігін
дәлелдейді. Ол мәселенің бұл ғана емес, лагтық құрылымының басқа да
элементтері бойынша негізделуі – мемлекеттік реттеуді ұйымдастырудың
бастапқы кезеңі болып табылады. Оның келесі кезеңдері қойылған мәселенің
шешілу барысын қамтиды.
Экономиканы реттеудің нарықтық механизмдерін ұйымдастыру мен қолдану
мәселелері қарастырылған тұста жағдай мүлдем басқаша болады. Бұл
мәселелердің теориялық аспектісі – сұраныс пен ұсыныс – жалпы-экономикалық
заңының маңызынан туындайды. Олардың теңгермешілігіне нарықтық
қатынастардың барлық қатысушылары ұмтылады. Егер олардың бұл ұмтылысы ең
сонында мемлекеттің макроэкономикалық тұрақтылық пен тиімді теңгермешілікке
ұмтылысының негізін құрайтын болса, онда оның реттеуші ролі, негізінен,
келесі жағдайларға келіп саяды: а) монополияға және инфляцияға қарсы тиімді
саясатты нақтылы жүзеге асыру; ә) меншіктің көптеген түрлері (мемлекеттік
және жеке) жағдайында нарықтық қатынастар өрісінің кеңеюін ынталандыру үшін
барлық қажетті әкімшілік-экономикалық және құқықтық жағдайларды ескеру
жөніндегі шараларды алдын ала қабылдау. Жоғарыда аталған пікірлердің
маңызынан олардың микроэкономика саясына бағытталған мемлекеттік реттеуді
ұйымдастырудың негізін құрайтындылығын көруге болады.
Аймақтық-шаруашылық жүйелерінің дамуын реттеу барысында ҚР
Конституциясы 85 – 88-баптарының негізгі тұжырымдары мен іс жүзіндегі
әкімшілік-аймақтық таксондардың экономикалық және әсіресе әлеуметтік
теңестіру қағидасы негізгі құралдар ретінде қолданылуы керек. Бұл жерде қор
жөнінде қолдау көрсету мен бюджет шығындарын жоспарлау барысында
мемлекеттің қолдау механизмдерін қолдану үшін алғашқы кезектегі аймақтарды
анықтауға маңызды көңіл бөлінеді.
Соңғы жылдардың тәжірбиесі мемлекеттік реттеу жөніндегі шаралар оның
ғылыми, методологиялық және ұйымдық негіздерінің бірлігін талап ететіндігін
көрсетеді. Осы үш бөлінімінің біреуінің әлсіреуі экономикалық, сондай-ақ
әлеуметтік жағдайларды реттеудің түгелдей тізбегінде жағымсыз жайттарды
тудырады. Яғни оған көптеген мысал келтіруге болады. Нарықтық экономикаға,
оның ғылыми негізін жасамай-ақ, халық шаруашылығын басқарудың жаңа
моделінің жоқ кезінде оның ескісін тез арада жою арқылы өтуге жасалған
әрекетті атап өту жеткілікті. Нәтижесінде макро және микроэкономикалық
жағдайларды, ақша-несие және әлеуметтік қатынастар саласын,сыртқы
экономикалық байланыстарды және т.б. басқарудың тізгінін босаттық немесе
одан айрылып қалдық (18(.
Ұйымдық тұрғыдан, макроэкономикалық және нарықтық реттеу
механизмдерінің 2 – суретте жалпы сипатталған өзара байланысының ішкі
иерархиялық құрылымы бар екендігін атап өту маңызды. Макроэкономиканың
барлық негізгі мәселелері, ең соңында, халық шаруашылығының бастапқы
салаларының деңгейінде олардың ведомстволық бағыныштылығы мен меншік түріне
байланыссыз шешіледі. Бұл әрекет, әрине, реттеу жөніндегі жалпымемлекеттік
шараларды қарастырған кезде орынды болмақ, ал оларды жүзеге асыру кезінде
әлеуметтік-экономикалық даму жоспарлары мен мәселелі бағдарламаларды жасап-
дайындау мен орындау басты рөлді атқарады. Мысалға, ҚР Министрлер Кабинеті
Президиумының 1993 жылғы 28 желтоқсандағы отырыс хаттамасында 1994 жылға
арналған жоспар жобалары мен 1996 – 2000 жылдарға арналған республиканың
әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімдік жоспар жобасын жасап-
дайындаудың қажеттілігі кездей-соқ атап өтілмеген. Жекелеген салалар мен
жергілікті бір жердің шеңберіндегі мәселелер туралы сөз болғанда әңгіме
біршама басқаша. Онда олардың шешілу барысын реттеу көбінесе қаржы-
бюджеттік, ақша-несие, салық баға, лицензиялық-кедендік, нарықтық және т.б.
механизмдерін кеңінен қолдану арқылы анықталады. Бұл жағдайда төменде
келтірілген сурет, әрине, басқадай кескін үйлесімінде болады.
Бұл суреттен жоспарлы көрсеткіштердің орындалуы мен бағдарламалардың
жүзеге асырылуын ұйымдастыру ісінде әкімшілік қысым жасаудың болмайтындығын
және оның орнын экономикалық ынталандыру механизмдерді мен (қажетті
жағдайларда) елдегі макроэкономикалық тұрақтылық пен алға қойылған
мақсаттарды қамтамасыз етуге бағытталған кез келген іс-әрекетті қолдау
әдістері алатындығын көруге болады.
Әрине, бұл механизмдерді қолдану барысының өзінің ұйымдық негізгі бар,
ол жөнінде ғылыми жұмыстың келесі бөлімдерінде барынша толығырақ
қарастырылады.
Экономиканы реттеу жөніндегі маңызды жалпы мемлекеттік шаралардың бірі
- өндіргіш күштерді орналастыру мәселесін де қамтитын құрылымдық-
инвестициялық саясатты жүзеге асыру болып табылады. Оның жүзеге асырылуы
экономиканы құрылымдық қайта құру концепциясын ғылыми негіздеуден
басталады. Қазіргі уақытта бізде дағдарыстық жағдайда шығу кезеңіне
арналған мұндай концепция бар. Бірақ оның ғылыми негіздері мен отын-
энергетикалық және металлургиялық кешендердің басымды дамуына бағытталудың
орынды болуы біраз күдік-күмән тудырады.
Сурет 2. Макроэкономикалық және нарықтық реттеуді қолданудың өзара
байланысы
Біздің ойымызша, өнеркәсіптің көптеген өңдеуші салаларының айрықша
дамуына және халық тұтынатын тауарларға сұранысты қанағаттандыруға
мүмкіндік беретін агроөнеркәсіп кешенін (АӨК) Қазақстан экономикасы
дамуының маңызды басымды бағыты деп көпшіліктің мақұлдауы өте орынды.
Қазіргі уақытта нарықтық инфрақұрылымның қалыптасу барысын да, халық
шаруашылығындағы нарықтық қатынастар өрісінің кеңеюін де айтарлықтай
тездетуге болар еді, басқаша айтқанда, өндіруші салалар АӨК-ке қызмет етуі
керек, сонда ғана экономиканың салалық құрылымын өзгертудің көптеген
мәселелерін өндеуші салалар үлесіне шешуге мүмкіндік туады. Бірақ бұл
қажеттілік екінші халық шаруашылықтық басымдық ретінде, машина жасау ісінің
айрықша дамуын мақұлдау дұрыстығын да анықтаушы фактор ретінде болып отыр
(19(.
Соңғы жылдары бізде,өзіміздің жағдайларымыздан туындайтын кез келген
тұжырымдардың дұрыстығын дәлелдеу үшін нарықтық экономикасы дамыған батыс
елдерінің тәжірибесіне сүйену дәстүрге айналды,ал бұл танымның салыстырмалы
әдісі ретінде қабылдауға болмайтын шара.Бірақ,сонда да егер осы дәстүрге
сүйенер болсақ ,онда бұл жерде осыдан 30 жылдан астам уақыт бұрын
американдық Ұлттық жоспарлау ассоциациясы мамандарының мемлекеттің алдына
қойған міндеттерінің мәнісін айта кетуге болар еді. Уақыт талабына сай
ғылыми-техникалық прогресс қарқыны жағдайында кәсіпкерлер және әсіресе
үкімет басшылары өнеркәсіпті орналастыру мәселелерібойынша шешім
қабылдауға,өндірістік қуаттың өсуіне қорларды бөлу бағдарламаларын
бағалауға тікелей қатысы бар бағдарламалық мәліметтермен өздерін қамтамасыз
ету үшін бірқатар жылдарға алдын ала көз жіберуі керек [5]. Дәл осындай
міндеттердің алға қойылуы мен қарастырылуы Франция,Жапония,Түркия және
көптеген басқа елдердің экономикалық жүйесі үшін тән болды.Бұл елдерде
жоспарлау нарықтық индикаторлар макроэкономикалық сипаттағы ірі мәселелер
шешімін ұзақ мерзімдік болжау және бағдарлау арасында біріктіруші рөлді
атқарған және атқарып келе жатыр.
Жапонияда мысалы, 70 жылдардан бастап ,өндіргіш күштер мен өнеркәсіпті
орналастыруды жетілдіру мәселелері ең алдымен елдің барлық аймағындағы
еңбекке жарамды халықтың жұмыспен қамтылуын қолдау мен ескі өндіріс
орындарының қайта жарақтануына сенімді түрде жәрдемдесу тұрғысынан
қарастырылды. Сонымен қатар, бұл көзқарас мемлекеттің инфляцияға қарсы
реттеу қызметінің маңызды бағытын білдіреді.
Макроэкономикалық реттеу жөніндегі жалпымемлекеттік шаралар арасында
қаржылай – бюджеттік қорларды бөлу мен пайдалану шешуші рөлды атқарады. Бұл
жерде мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігін орындаудағы
шиеленісушілік әлеуметтік сала мен ғылымның дамуына жұмсалатын бюджет
шығындарын шектеуге негіз бола алмайтындығын атап өту керек. Басқа елдердің
тәжірбиесі, бүгінгі мұндай шектеулер болашақ уақыттағы жағымсыз жайттарды
тудыратындығын дәлелдейді. Бұл ең алдымен, халықтың денсаулығының нашарлауы
мен тұтастай алғандағы демографиялық жағдайдың, сондай-ақ өндірістің
ғылымды қажет ететін салалары дамуының бәсендеуіне қатысты. Осы ғасырдың
аяғына қарай халықтың табиғи өсім коэффициенті елеулі түрде төмендейді деп
күтілуі дәлелденген, ал бұл іс жүзінде ғылымға қатысты іргелі және
қолданбалы зерттеу дамуы болашағының мамандар жағынан және материалдық-
техникалық негіздерінің бұзылуына әкеліп соғады (20(.
Әкімшілік-аумақтық таксондардың кешенді даму мәселелері мемлекеттің
белсенді араласуын талап етеді. Мұндай қажеттілік объективтік сипаттағы
бірқатар жағдайлармен байланысты. Оның ішінде келесілерін бөліп қарастыруға
болады:
– аймақтардың аса маңызды табиғи-экономикалық және әлеуметтік-
демографиялық ерекшеліктерінің болуы;
– олардың аумағында халық шаруашылықтық басымдықтар құрамына
қосылған өндірістік кешендер мен салалардың болуы;
– пайдалы жер байлықтарының жаңадан табылған кен орындарын игеру;
– халықтың еңбекке жарамды бөлігін жұмыспен қамтудың жоғарғы
деңгейін қамтамасыз ету немесе қолдау және т.б.
Аймақтық экономиканы реттеудің жалпымемлекеттік тәсілі, жоғарыда
аталған жағдайлармен қатар республиканың тұтастай аумағында әлеуметтік
әділеттілікті қамтамасыз ету мүдделерінен де туындайды, ад ол кезегінде, әр
түрлі себептерден әлеуметтік тұрғыда артта қалған аймақтар халқының өмір
сүру деңгейін көтеру жөніндегі арнайы бағдарламаларды жасап дайындауы
немесе ірі үкімет шешімдерін негіздеді талап етеді. Мұндай бағдарламалар
Қазақстанның 30 ауылдық аудандары бойынша кезінде жасап-дайындалған
болатын, бірақ олардың орындалуына күні бүгінге дейін қажетті көңіл
бөлінбей келеді. Жоғарыда аталған тәсілді жүзеге асыруда негізінен үш әдіс
қолданылады:
а) жергілікті бюджетке аударылатын төлемдер мөлшерін арттыру мақсатында
республикалық бюджет алымдарының мөлшерін азайту;
б) үкімет деңгейінде аймақтық мәселелерді шешу кезінде әр түрлі
аумақтық-шаруашылық жүйелерін арналған мемлекеттік қолдауы ұйымдастыру.
Қарастырылатын таксондардың нақтылы және қалыптасқан жағдайларына
байланысты жоғарыда аталған әдістер оларды қолдану барысында әрқилы
басымдықтарға ие болады. Мысалы, егер алғашқы әдіс басқа да ортақ
жағдайларда ұзақ мерзімдік сипатқа ие болса, ал екіншісі мемлекеттің
орталық басқару органдарының бір мезгілдік шешімі ретінде қолданылуы
мүмкін.
1.3 Экономиканы реттеудің қаржылық-бюджеттік әдістері
Бізге мемлекеттік бюджет, елдің бюджетгік жүйесі, бюджет саясаты немен
қорытындыланатынын, нені көрсететінін анықтау қажет.
Мемлекеттік бюджет - бұл мемлекеттік шығындардың және оларды қаржылық
жабу көздерінің жылдық жоспары. Ол ұлттық табыстың бір белігінің қайта
бөлуге жататынын көрсетеді және есептік кезеңдегі табыстар мен шығындардың
балансы түрінде жасалады.
Әкімшілік-аумақтық басқару құрылымына байланысты елдің бюджеті
орталықтық, провинциалдық және жергілікті болады. Олардың арасында түсім
түрлері және солардың белек бюджеттерінің үлесінде, оларға жүктелген
қаржыландыру міндеттері бойынша, сондай-ақ орталық бюджеттің қызметтерін
қайта бөлуге байланысты табыстарды бөлшектеп бөлудің айтарлықтай күрделі
қатынастары болады.
Бюджеттің мәні оның маңызды қызметтерінде көрінеді:
– Салалар, аймақтар және тұрғындар арасында бөлу, қайта бөлу
мақсатында, мемлекет қолында қаржылық ресурстарды топтау.
– Басқару қызметі арқылы жүзеге асырылатын, оның институттарымен
мемлекетті ұстауды қамтамасыз ету.
– Ел үшін маңызды бағыттарда экономикалық өсуді ынталандыру.
– Тұрғындардың, зейнеткерлердің, балалардың кедей топтарын
әлеуметтік қорғау.
Мемлекет бюджет саясатын жүргізеді, яғни экономикалық белсенділіктің
жалпы деңгейіне, ұлттық экономиканың жекеленген аяларын ынталандыруға ықпал
ету мақсатында мемлекеттік табыстар мен шығындардың деңгейін ретгейді.
Сөйтіп, бюджет саясаты - бұл мемлекеттік шығындардың, салық мөлшерлемесінің
және мемлекеттік қарыздардың саясаты.
Мемлекеттік бюджет - экономикалық саясаттың шоғырландырылған түрі.
Қосымша ақпарат. Республиканың Мемлекеттік бюджеті табыстарының көлемі
ҚР Қаржы министрлігінің жедел деректері боііынша 2007 жылдың 1-қаңтарында
2338 млрд теңгені құрады, бұл 2006 жылдың 1 қаңтарында одан 11,4 пайызға
көп; шығын көлемі - 2150,6млрд теңге балды (10,5 пайызға көп.)(20(.
Бюджет саясатында пайдаланылатын негізгі түсінікті қарастырайық.
Бюджеттік жүйе - барлық деңгейдегі бюджет жиынтығы. Мемлекеттік бюджет
құрылымы бюджеттің табыстары мен шыгындарының құрылымын көрсетеді.
Бюджеттік табыстар - мемлекеттік қазынаға түсімдер. Олар салықтық және
салықтық емес түсімдер есебінен құралады.
Салықтық түсімдер - бұл міндетті салықтар түрлері және тұрғыңдардан,
кәсіпкерлерден және мемлекеттік кәсіпорындардан алымдар.
Бюджетке салықтық емес түсімдер - мемлекеттік меншікті және мемлекеттік
мүлікті пайдаланудан, сыртқы экономикалық қызметтен, мемлекеттік мүлікті
жекеше лендіруден, мемлекеттік қарыздан, роялтидан және т.б. түседі.
Бюджеттік шыгындар - бұл экономиканы дамытуға әлеуметтік аяны,
қорғанысты, мемлекеттік борышты жабуға және т.б. қажеттіктерге бағытталатын
қаржылық ресурстар.
Бюджеттік шыгындардың қызметі. Бюджеттік шығындардың негізгі қызметіне
саяси, әлеуметтік және шаруашылық жатады.
Саяси қызметі әлеуметтік-экономикалық құрылысты қолдау және өзіне
мемлекеттік басқаруды, әскерді, қауіпсіздікті, сыртқы саяси қызметті, БАҚ-
ты қолдаудан және т.б. тұрады.
Әлеуметтік қызметі елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайды
тұрақтандырудан, әр түрлі табыс топтарының өмірлік деңгейі және табыстардың
айырмашылық деңгейін жұмсартудан, әлеуметтік қызмет көрсететін салаларды
қолдаудан (денсаулық сақтау, білім беру және басқалары) тұрады.
Экономиколық қызмет төмендегіден тұрады:
– экономикада бәсекелестікке қабілетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz