Абай жолы эпопеясындағы монологтың көркемдік қызметі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2-4
І Тарау. Абай жолы эпопеясындағы портреттің көркемдік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5-43
ІІ Тарау. Абай жолы эпопеясындағы монологтың көркемдік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44-61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 2-64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 5-67
Кіріспе
Жазушы өмірді бейнелі образ арқылы мүсіндейтіні белгілі. Ал образда
жалпылық та сипат бар.Образ бойында обьективтілік те,субьективтілік те
қасиет бар. Сондықтан өнердегі образдың екі жағын бірлікте алып
қарағада,біз сол образ арқылы өмір шындығын аша аламыз,(1,25) деп
әдебиетші ғалым Т.Ақшолақов айтқандай, өмір шындығын ашу- көркем образдың
негізгі тамыры.Осы тұрғыдан қарайтын болсақ, әдебиет дүниесінен өзіндік
орнын,сүрлеу – соқпағын тапқан қаламгерлердің қай – қайсының да
туындыларындағы үлкенді – кішілі кейіпкерлер мен қаһармандар өмірдегі
шынайы қалпымен, қарама – қайшылығымен, қателік – кемшіліктерімен, сүйініш
– күйініштерімен,аңсар – армандарымен шынайы алына отырып, сыртқы бейнесі
мен ішкі жан – дүниесі өзара тұтастықта шыншылдықпен көрініс табады.
Қалай болғанда да,қаламгер атаулының басты тақырыбы – Адам.Өнер
туындысының бәріне ортақ мазмұн – адамның ой – арманы,құштарлығы
мұраты.Адам тағдыры жазушы үшін де шығарма арқауы ғана емес, сонымен
қатар, өз тұрғысынан өмірді танудың және оқырманына өмірді танытудың
өзгеше тәсілі де.
Кез – келген қаламгер өз деңгейінде адам туралы толғанады.Қандай
тақырыпқа жазса да,қандай мәселені көтерсе де, бәрібір, әр кейіпкеріне,
әр қаһарманына жеке тағдыр ретінде қарайды.Кейіпкердің жеке өмірбаянын
жазушылық қиял арқылы тағдырға айналдыра, қоғам өмірімен сабақтастыра
толғанады. Ұлы суреткер қашанда кейіпкерінің сырт келбетін аз бағып, ішкі
жан – дүниесін жүрек қалтарысын қалтықсыз бағуға ұмтылады. Кейіпкерлер жан
әлеміндегі құбылыстар арқылы қоғамдық - әлеуметтік өміріміздегі моральдық
– этикалық мәселелерді де, саяси идеалогиялық өзгерістерді де қамти
танытады.
Белгілі орыс жазушысы С.Залыгин: Поэт или прозайк стемится писать
так, как писатель он еще не умеет.Там,где писатель пишет только так, как
он умеет – кончайтся творчество(2,15) деген байлам жасайды. Бұл орайда,
біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбына арқау болып отырған ұлы жазушы
М.Әуезов – шығармашылық мұраты айқын,алғашқы шығармасынан бастап – ақ
өзіндік бет – бағдарын,өзіндік көркемдік әлемін қалыптастырған, екінші
шығармаға жол тартқан сайын түлеп, кемелденген ұлы суреткер.Оның сыры – ұлы
суреткердің өз қаламынан туған әр туындыға өмірлік шындықты шеберлікпен
дарыта білуінде, әр туындысын жазбасқа шарасы қалмаған кезде жарыққа
әкелуінде жатса керек.Сол себепті де қабілет – қарымы жоғары, шығармашылық
мүмкіндігі мол ұлы жазушының әлемдік әдебиеттің асыл жауһарларының
бірінен саналатын Абай жолы роман – эпопеясының көркемдік құндылығына
үңіле зер салып, сапалық қадір – қасиетін бүгінгі күн талабы тұрғысынан
танып – білуге, өзгелердің де тануына қал – қадірінше септік ету -
әдебиетшілік парыз болса керек. Зерттеу жұмысына М.Әуезовтың Абай жолы
роман – эпопеясын арқау еткен кезде біздің көздегеніміз де осы
болды.Әлемдік әдебиетке жаңа тынысты, соны сипатты Абай жолы роман -
эпопеясын әкелген ұлы суреткер М.Әуезовтің шығармашылық ізденістерінде
кейіпкер психологиясына тереңдей бойлау тұрғысынан болсын, монолог құру,
образ сомдау, портрет жасау ерекшеліктерімен,сонымен қатар,жазушының өзіне
тән қолтанбасын танытатын даралық нышандарын да аңғарамыз.Сол себепті де
,біз ұлы суреткер М.Әуезовтің ұлы шығармасы Абай жолы эпопеясында көрініс
тапқан көркем бейнелер әлемін танып – білуге талпындық,сол негізде
жазушының шығармашылық даралығын, төл әдебиетіміздің тарихындағы орнын
зерделеуге ұмтылдық.
Көркем шығармада адам өмірі суреттелетін болғандықтан, тірі жан
иесінің сыртқы келбет – бітімі, өң – шырайындағы өзгеріс,тұрақты
қалып,ерекшеліктеріне назар аудару мүмкін емес.Анығы: кейіпкер бейнесі
оның табиғи кескін, дене, әлпет сипаттарымен тұтас алынғанда ғана
толыққанды қасиет табатындығы. Әдебиеттегі мазмұн мен пішіннің
арақатынасы тәрізді ажырамас байланыстың бір үзігін мінез бен әрекет,
ой – сана және түр, қияпат, мүсін, сымбат жаратылысының сабақтас
күйлерінен ұғамыз.
Мұхтар Әуезовтың қаһарман тұлғасын кескіндеу өнері туралы әртүрлі
дәрежеде (яғни арнайы немесе қосалқы ыңғайда) М.Қаратаев, З.Ахметов,
Е.Лизунова, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, Ш.Елеукенов, Р.Нұрғалиев, Б.Уахатов,
Ә.Байтанаев, А.Ишанов, Т.Рахымжанов, Т.Жұртбаев, М.Әдібаев сияқты әдебиет
зерттеушілері сөз етіп,тың тұжырымдар қалыптастырды. Әйтсе де терең
мұхиттың суы сарқылмайтындай, іргелі суреткердің мол мұрасы, ересен
шеберлігі әр дәуірдің әр мезгілінде жаңа ұстанымдар, жеке көзқарастар
тұрғысынан ақтара қарай беруге жетелеуін қоймайтын болса керек.
Заңғар жазушы М Әуезовтің Абай жолы роман – эпопеясы XIX ғасырдың
екінші жартысында өмір сүрген қазақ халқының елу жылдық өмірін көркемдікпен
бейнелеп берген көркемдігі кемел шығармадағы идея мен образ бірлігінің
үлгісін көрсеткен, қазірігі қазақ прозасының маңдай алды кесек туындысы
болып табылады. Сондықтан, М Әуезовтың Абай жолы роман – эпопеясы туралы
зерттеу жұмыстары да ешқашан тұйыққа тіреліп, тоқтап қалмайды.Өйткені,
ғылымда тоқтау болмайды, ізденістер үнемі жүріп жатады. Біздің дипломдық
жұмысымызға тақырып етіп, ұлттық прозаның мақтанышына айналған, қазақ
әдебиетін әлемдік аренаға шығарған Абай жолы роман – эпопеясын алудағы
көздегеніміз де осы мақсаттан туындады.
Абай жолы эпопеясындағы портреттің
көркемдік қызметі
М.Әуезов қаламынан туған портреттер галереясының ғажап әлемі
керемет тарихи – этнографиялық, философиялық әрі сұңғыла психологиялық
мәнімен қайран қалдырады. Олардың тұтанып, қоздайтын эмоциялық әсер,
эстетикалық қуат – құдірет қанша! Қайсыбір ретте қазақ жеріндегі бүгінге
мұра боп жеткен көненің көзі – тас мүсіндерге жан бітіп, үнсіз
мүлгіген бейнелер құлпырып, түлеп, шешіле сөйлеп кететіндей.
Жазушы Абай өмірі,оның заманы жөнінде ешбір жазба деректер
сақталмағанын қинала еске алып, өзін көшкен жұрттың орнына келген
жолаушыға теңейтіні, зердесі тоза бастаған көне көз қариялар
естелігіне сүйенгені, алпысты алқымдаған Әйгерімнің жүзіне қарай
отырып, бір кезде ақын жүрегін жаулаған жас сұлулық бедерін қиялмен
қайта сомдаған азапты еңбек харекеті белгілі.
Қаламгер терең логика һәм ұшқыр интуиция құдіретіне қанат
байлаған. Сөйте тұрып, ел жадында сақталған нақты тарихи ,
физиологиялық деректерден ауытқымауға тырысқан. М.Әуезов өзінің қызу
творчестволық іске кіріскен шағына дейінгі елу , жүз жылға таяу
уақыт кескінін жерге қарағандай биіктен айқын көрсе , адамдар
пішінін обьектіге микроскоппен көз салған ғалымдай тесіле
пайымдап, тек анатомиялық, физиологиялық байқаулармен шектелмей, жалпы
этникалық,нәсіл,тұқым қуалайтын биологиялық ерекшеліктерді тануға
ұмтылар генетика ғылымының қағидаларын да сана қыртысында ұстайды.
Абай жолында , үшінші кітаптың Қоршауда аталатын тарауында орыс
халқының өкілі , медик - антрополог Павловтың назарымен мынадай көрініс
сарапталған: Ғылымдық бір іздену жолында жүргеніне де көп болған...
Бұл көріп отырған қазақтар,пішін-бітім жағынан әлденеше алуан сияқты
.Сар сақалды, көк көзді Баймағанбеттен басқа , ұзын бойлы, сопақ басты
ақ сары реңді ,қой көзді, қырлы мұрынды Ақылбай – бір тип.Оның сақал
– мұрты аз.Көселігі жүзіндегі бір қайшылығы сияқты сезіледі. Дөңгелек
бетті,жылтыраған шапшаң өткір, шошақ көзді, кішкене таңқы мұрынды,
бірақ сұлу қара сұр түсті Кәкітайдың типі, ол да бөтен бір ел өкілі
сияқты. Қалың дөңгелек бетті,қызыл күрең жүзді, жас қыз Пәкизат
қалмақ беттес келіп, ол да бір жыныстан елес бергендей.Бұл жиын
арасында, Әбіш пен Мағаштың пішіндері тіпті өзгеше.Түстері ақсұр,
жіңішке қасты, жұқа ерінді,көселеу келген екі жігіт бөлек бір орта
бейнесіне келеді.Жылтыр қою қара қасы бар , ажарлы,үлкен қара көзді
,қырлы кесек мұрынды және әдемі қиылған қысқа мұрты бар қара сұр
жүзді Дәрмен Павловқа анық кавказ типінің бірін елестетеді(3,330
б).Оларға қоса Шұбар да аталады, бірақ ол киім үлгісімен ғана
сипатталған.Ербол бейнесі назарға ілікпейді.Алғашқылардың бірі болып
мүсінделетін Ақылбай баяндау уақыты бойынша үйге соңынан кірген Павлов
әсерін беруде автор жинақтаушылық жүйе ұстанған.Бір халықтың сан алуан
қасиетін өздерінің ішінен гөрі өзге жұрттың адамы әділ бағалай
алатыны, жаңа айшықтар тауып, ұқсас, алшақ жайыттарды жіктеп – ажырата
білуге бейім келетіні мәлім.Оның үстіне Павловтың мамаңдығы да –
кісітану ілімінің бір саласы , антропология.Егер жай европалық болса
не сахарада көп жүріп, көп сырға қанып жетпесе, Абайдың досына
далалықтар бір реңді қалыптан айнымас кейіпте көзге түсер еді.
Алайда орыс дәрігері арнайы білім, тәжірибе негізінде әр кескіннің
дара бітімін жалпылық нұсқамен салыстыра қабылдап отыр. Қазір біз
қазақтардың морфологиялық белгілер мен генетикалық жүйе комплекстері
бойынша аралас оңтүстік сібір (тұран) нәсіліне жататынын және басқа өзі
типтес Тянь-Шань, алтай - саян, халықтарына қарғанда монғолдық нышандардан
біршама қалыс екенін білеміз. Белгілі антрополог О.Смағұлов қазақ
этнонимін еленген ұлттың сырт тұрпаты екі үлкен нәсіл-жергілікті
европеоидтің және сырттан келген монголоидтардың күрделі түрдегі өзара
қарым-қатынасы негізінде, кем дегенде, ХІҮ – ХҮ ғасырларда әбден қалыптасып
болған деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді - дейді.Абай заманында
бұл түсінік қалыптасып болмаған еді.Рас,ұлы ақынның Соның бірі,яғни сол
маңғұлдан шыққан халықтың бірі- біздің қазақ.Біздің қазақтың маңғұлдан
шықпақтығы бізге ұят емес,бірақ біздің білімсіз,ғылымсыз қалмақтығымыз
ұят -дейтіні бар.Бұл ойдың бағдары дұрыс. Оған берідегі
М.Тынышпаев,С.Асфендияров, Н.Мыңжани еңбектері дәлел. Әріден Рашид-ад-
дин,Әбілғазы Баһадүр-хан, Н.Бичурин еңбектері мол дерек береді Абай
Барабин татарларын сахаларды қатты бауыр көреді.
М.Әуезов пішіндемесінде бұл тұғырнаманы Пәкизат бәдені тиянақтай
түседі.Павлов та Абай тәрізді ұғымда болу ықтимал.Бірақ әр адамның,
туыс,жерлес қауымның көзге ұрып тұрған ерекшеліктері түрлі ойға
мұрындық беретіні іспетті.О.Смағұловтың зерттеуінше,қазаққа түр,сымбат
емес, қан құрамы жағынан қалмақтар жақын екен.Ұрыс – соғыс, олжалау,сауға
беру,көшіріп алу, қоныс аудару дәуірінің қалаусыз жемісі.Дұшпаннан дос
туған,ағайын тамыр жайған.Әлем тарихынан хабары мол дәрігер Павловқа
мұндай ахуал таңсық болмаса керек.Баймағанбет пен Ақылбай,Әбіш,Мағаш
көне европеидтік,Кәкітай мен Пәкизат монголоидтық нәсіл белгілерін
өз ерекшеліктері арқылы сипаттамақ.Ойдан шығарылған бейне болғанымен,
үлкен идеялық – көркемдік жүк арқалайтын Дәменнің көзі,қасы,мұрны
жағынан оқшау бітімі алыс аймақ,тау халқының ортақ қасиетін
елестетеді.Антрополог үшін бұл жаналық саналмаса қажет.Сақ, қыпшақ,ғұн
дәуіріндегі аралас- құраластық , Қап тауы,Үрім,Қырым
атаулары,аландармен одақ, Кавказдағы Арғын өзені, қазақ ауданы Абай
уақыты үшін де біраз тарихи- мәдени мәліметтерге негіз беруі тиіс.Абай
балалары: Ақылбай,Әбіш,Мағаш ақшылдығымен, сәл – пәл көселігімен
бөлектенеді.Кәкітай мен Пәкизат дөңгелек бетті келгенмен, бірі –
қарасұр түстіде, екіншісі – қызыл күрең жүзді.Кәкітайдың көзі мен
таңқы мұрны әсем келбетіне жеке тұрғанда оғаш сипат
көрінгенмен,тұтас алғанда үлкен жарасым тудыратынын байқау,Ақылбайға
қатысты сақал – мұрттың аздығын жүзіндегі бір қайшылық ретінде тану
– Павлов жанарының қырағырлығы,зеректігі мен өткірлігін
аңғартпақ.Қазаққа алыстау пішін типін иеленген: Баймағанбет пен Дәрмен.
Біріншісі –статикалық портрет,екінші де дәл осы үзіндіде сондай кейіп
байқатса,Ақылбай мен Пәкизат қозғалыс алдындағы, Әбіш пен Мағаштың
үнсіз динамика ауқымындағы кескіні нәзіктік пен зиялылық әуенін
пернелейтіндей.Қысқа ғана мінезделетін – Кәкітай.Орыс пішінділігі ғана
болмаса,қосалқы әсерсіз суреттелетін - Баймағанбет.Оның міндеті тек
антропологиялық фактор күшін айғақтау ғана тәрізді.Ақылбай түрі де таза
дәстүрлі қазақ типінен оқшау.Жігіттің ұнамды,ұтымды сымбаты аталып
қояды да,ішкі эмоция – бағалау акті тұсалып қалады. Ғалымдық назар
үстем шығады. Осы көріністің ұзына бойында М.Әуезов орыс адамының
ойлау, зерделеу, сынау,таңырқау,сөйлеу ерешеліктерін ескере отыратынына
әбден көз жеткізесіз.
М.Әуезов Құнанбай- Абай заманының адамдарына киім киіс,жүріс –
тұрыс,сырт нышандарына қарап та этнографиялық қасиеті мол мінездеме
береді.Мәселен, Қарқаралыда Құнанбай салдырған мешіттің ашылу рәсіміне
келген халық алдымен әлеуметтік орын мәніне орай қысқаша сипатталып
өтіп, Жиындағы жандардың көпшілігі Бошан тәрізді...Тымақ,шапандары
соны баян етіп тұр.Оқта – текте ғана Балқаш бойынан келген Дадан
Тобықтының үлгісі немесе Дағанды Керейінің қой жүні шекпені мен
шошақ тымағы көрінеді (4,115 б) дегендей зат – дүниелік,сән
мағыналарына көшу бар.Қарабастың көмегімен жеткіншек Абай көз
таңба , ашамай, шөміш тақілеттес ат санына басатын ру белгілері
– символ өрнектерімен танысады.Көп сөзділікке бармас үшін жазушы
Дағанды Керейінің шекпен, тымақ тігісін анықтап өтеді. Бұл - әр
елдің өкілін қатесіз,айтпай ажырататын тотемдік сипаттағы мәдени
материалдық таңбалар.
Балқыбек сиязына жиналған жұртты М.Әуезов Бұнда төрт сай аласа
төбелі Тобықты тымағы,жіңішке ұзын төбелі Керей тымағы,сырмалаған алты
сай Найман тымағы,сегіз сай Уақ тымағы бар.Бірінен бірі бөлек шапан
– кемзал үлгілері, ертоқым,басқалықтары да Абай көзіне бадырайып,айқын
байқалады (5,341б) дейді. Керей үлгісі бұрынғы бедеріне
ұқсас.Неғұрлым салтанатты үлгі Найман мен Уақ азаматтарында. Тобықты
үлгісі сыпайы, ықшамдылығымен ерекшеленеді.Қаламгер баяндалуындағы
мегзеу тәсілі арқылы алғашқы мысалдағы тәрізді көптік әсер
тудырады. Ақ китель,ақ картуз киген саралы түймелі
начальниктер,урадниктер,стражниктер мен бірге алғанда думанды дала
мерекесін эпикалық әдіспен кең қарпып әрі жинақы бейнелеу
көзделген.Орыс төрелерінің әкімшілік қызмет бабындағы түр – тұлғасы
көрінгенмен, жеке дара сапалары көзге түспейді.Қажет те емес.Олар тек
оязды күтіп, қаздиған теке, серкелердей(6,342 б) қалпымен Ербол,
Асылбек ,Шәкелердің күлкісін шақырады.Портреттік деталь диалог үстінде
бейнелі күш алып,ойнақы юмор иронияға бастайды.Көп қазақ қазаққа
ерсіемес күнделікті дағды да, аз орыс өткір жанармен, ұлттық психологияға
хас теңеулер көмегімен әлеуметтік мәні бар сурет бедерін елестеткен.
Қалаға келген Абай Дәмежан үйінің қасында ұйықтап жатқан үш қонаққа
көңіл бөледі, ұйқыдағы ел адамдарының бурыл,қоңыр
жайылма,ұзынсақалдары (7,9) менмұндаласа,Семейдегі оба кезінде,
тыңдаушысын таба алмай булыққан,жалғызсыраған Абайға ат базарындағы
Бурыл сақал,жирен мұрт бір көселеу сұрқылт келбетті үш саудагер
(8,71)сәлем береді.Ақын кездесетін халық жеткілікті.Жазушы қалың ел
араласып, қайшыласқан сәттерде топ кескінін осындай статикалық күйде
сипаттайды.Көп ішінен бірді – екілі адам іріктеліп,әрқайсысы сол қауымға
тән ортақ белгілерді паш ететіндей.Автор бас кейіпкердің назарын
бірден аударатын портрет штрихтарын бөлектей көрсетеді.Таңбалар тәрізді
ел тұрғындарының бет - әлпетін түстеп тануда жоғарыдағыдай сырт пошым
бөлшектері елеулі роль атқарады.Бірінде Абай арбадағылардың ажарын
қара көлеңкеде анық аңғармаса,екіншісінде оған дейінгі монологта зор
кейіс,налыспен өзін алушысы жоқ , жапандағы амалсыз сатушыға теңейтін
ақын көңілі хош көрмейтін, беймәлім алыпсатарларға бажайлап
үнілмейді.Сыры аян, тірлігі жат пенделердің қазақ үшін оғаш кәсібін
ырықсыз түрде жақтырмау мұң үстіндегі дала ойшылын ежеттес жандар
туралы келесі толғамға бастамаса керек.Қажыған жүрек кейздей соқ
серіктердің бет –жүзінен ортақ реніш іздемеуі табиғи нәрсе.Ал үкімет,заң
орындарынан араша сұраған Мәкенге басқа кеңсе қызметкерлерінен бұрын
сары сақалда ұлықтың өңі - жүзі(9,155) жылы тартып, сұлукөрінеді.
Мәкен сот мүшелерінен ,олардың мұсылман еместігіне қарамастан, күдерін
үзбейді.Азаматтыққа қол созған қыз сары сақалды,
қасқабас,көзілдірікті,сарала түймелікелісті адамнан жамандық
күтпейді.Жіктеп,сараламаса да,кейіпкер жаңары қайырымды әкімнің өң –
шырайындағы игі нышандарды бірден түйіп алған.М.Әуезов Қарамолдаға
сайлауға келген болыс –билердің мойындарына жез знак салып, ата –
бабаларының оқалы томын жамылудағы ерсілікті бүгінгі ұрпақтың
әлсіздігіне балап,үнсіз мысқылмен езу тартады.Ұлықты күткен қауым Намазда
сапқа тұрғандай,амалсыздыққа көңеді, Жандарал болса,өз жүрісін
айдын,салтанатпен, мықтап келістіре білетін аса мәнді, баншыл
адам(10,375).Қарапайым халық алдында дүрдиген атқмінерлердің мүләйім
қалып, онымен қоймай, аруақ шақырғандай, аңқау,монтаны кейіпі
құлқанамалық тұрғыдан нәзік те жіті пайымдалады.Қайсыбірі айналасына
қыр көрсетпек. Қайсыбіреулері қаймықпақ.Жандарал ашық тілмен астарсыз
мінезделеді.Жуанда кеткен есесін жоқтайтын жоқ –жітіктің сырт пішінін
жинақтап көрсетуде де нанымдылық мол: Бұл елдің үстеріне киген
киімдері де шетіне сұр түсті шекпен не көнетоз шапан.Бастарындағы әр
рудың үлгісін көрсететін тұмақтары да тегіс ескі елтірі, ұзын сеңсеңнен
істелген.Ол тымақтардың тысы арзан шыт немесе жыртылған жүні реңсіз
қуқыл шүберек(11, 392).Мұнда ілкідегі салтанатты сән - киімнің
нұсқасы бар да,өзі жоқ.Рулық бедер сақталады.Жазушы кедейдің шын
ахуалын пайымдау мақсатымен тым жүпыны киім – кешектің заттық,
материалдық негіздеріне дейін түгелдеп өтеді. Мойнына знак таққан,
атасының шапанын әдейі жамылып,бақ шақырған мүләйім мырзалар патша
ұлықтарының алдында болмаса,әншейінде мына жастақтарға жалынан
сипатпастай.Тентек оязды күткен Ералыда Абай жоқ – жітіктің арыз –
мұңын жыртық киім, сұрғыл түс,қату қабақ іспетті тұрпа – рай аңғарына
қарай отырып тыңдаса,Шалқарда отырған Ұлжан ауылына қатысты мына
суретті аяныш сезімінсіз ұғу қиын: Шеткі үйлердегі киімі жыртық,өңі
жадау сауыншы,тезекші, қойшы – қолаң әйелдері,балалары бұл топқа
жолай алмай,жырақтан қарап,шеттеп жүр.Күндізден , ерулікші қонақ
әйелдер келгеннен бастап,Айғыз бен Қалиқа оларды бұл үйлер жаққа
бастырмаған.Осындайдағы әдеттері бойынша,екеуі мысқылдап Ұсқының
құрғыр,түге жұртты шошытып, түсіне кірейін деп көремісің? Ана жаққа
кет! – деп,,қара лашықтарға қарай сауындарға қарай айдап салатын
(12,47).Көрініс тұтас портрет үлгілеріне құрылмағанмен, пішіндеме
штрихтарын қамтып, бай ауылдағы нашардың теңсіз қал - жайы туралы
реалистік деректерді пластикалық айшықпен өрнектейді.Кескін
компоненттері – жоқшылық пен бишаралықтың символы. Айғыз бен Қалиқаның
қосарланған, уақыт мағына жағынан топтасқан,біреуге тапқырлығымен ,
біреуге удай кескінімен әсер етер кесірге толы сөздері жалшы – жақыбайға
тән типтік пішіндемені психологилық эмоция нәтижесінде ұлғайта
бейнелейді. Бейнелеу және жанама түрде , нысанның өзі емес, жобадағы
қабылдаушы субьектінің жорамал ыңғайындағы сезім, әрекетін қиялдау
арқылы жүзеге асады.Жинақтаушылық мәндегі оқиғаға негізделген қызықты,
қуатты эпизод.
М.Әуезов мұндай көріністі шығарма жазылған дәуірдегі талапқа сай,
саяси мақсатпен тап жігін таныту ниетімен емес, сол замандағы Абай
ортасын жетістік,кемісімен толық қалыпта жан – жақты елестету , жалпы
шын - шылдық ұстанымға сәйкес зерттеу өресінен келіп таңдайды.
Эпикалық романдағы бұл сияқты шағын дағдаятты күретамыр тартыс
арналарына барып құймады, бірақ суреткердің тереңнен қозғар көңіл сыры
мен зерек назарын, әділетті жүрегін сезіп, білуге жетелей түспек.
Жазушы мұндай машықты ахуалдың себебін іздеп таусылмайды.Айғыз бен
Қалиқа күстәланбайды. Бар – жоғы – мінез дағысы ғана. Қорғаншақ малшы,
жалшылар тағдырына көнген.Өзін төмен ұстауға тиіс.Игі жақсыларға
жоламау керек.Еркінсісе қожасын ұмытуы мүмкін.Ұлы қаламгер осынау
ауқымды философиялық мәселені алдамшы ұранға айналдырмай,сана зердесі,
парасат нұрымен ешбір пафоссыз –ақ елегізете толғап кетеді.
Жоғарыдағы Павлов көзімен берілетін портрет табиғат романда әрдайым
көрсетіліп отырады.Суреткердің психологиялық әрі реалистік тұғырнамасына
адамдардың физикалық болмысы мен мінез – құлқы , сана жаратылысындағы
үзілмес жалғастық,яки генетикалық код тұтастығын ескеру тән. Бұған
мысал ретінде шығармадағы Мотыш руына қатысты екі мәләметті айту
шарт.Бірінші жолы саясатта жүріп адасып, қатты ауру күйде Тоғжан
түскен ауылға келіп құлайтын Абай мен серіктеріне науқас оңала
бастаған шақта осы елдің бетке ұстар азаматы Аққозы жолығады. Аққозы
Мотыштың бір семізінің бірі екен.Тобықты ішінде Мотыш бөлек бітімді
ру болады.Бұлар шетінен зор, семіз денелі, ақ сары, қой көзді ,кесек
келбетті тұқым.Араларында сары мұрт,сары шашты, мөлдіреген көк көзді
кәрі - жасы да көп кездеседі.Аққозы дәл осы тегіне тартқан. Ұзын
бойлы ,сақал –шашы жиренге бейім, сап – сары ,көзі мөлдіреген
қаракөк.Көтеріңкі мұрны дәл ұшынды шолақтау боп, таңқия біткен.Басы,
жақ – маңдайы молынан пішілген, бітімді келген жігіт (13,290). Жазушы
нысанаға алған кейіпкерінің пішіндемесін жасамас бұрын оның аумағы,
ата – бабасына хас қасиеттерді топтастыра мінездеп өтеді.Аққозы осы
тұрақталған дене – кескін сапаларын жеке жағдайда дәйектейтін субьект.
Жалпы портреттік сапалар қиялдағы синтезделген тұрпаттың жаңа
белгілерімен толығады.Біраз Мотыштың мөлдіреген көк көзі енді
мөлдіреген қаракөк түспен анықталады. Басты тұқым ерекшелігі ірілік
пен толықтыққа әрі ашаң жүзділікке кеп тоғысқан. Автор қаһарманның
қарсы алдынан және қырынан қарағанда көрінетін өң -әлпетін нақты да
дәл бейнелемек. Бір мұрынның өзі соншама тиянақтай үңілуді қажет
еткен. М.Әуезов дәстүрлі тіл қолданысын пайдаланып дөңмұрын не таңқы
таңаутақылеттес тұрақты тіркестерден қашады. Әр сөзін тың мақаммен
ажарлай түрлендіруге шебер қаламгер биік эпитетін әсірелеу орнына
жаңа тіркес етіп пайдаланады әрі осы сипаттамадағы жолдармен айқын
бедерлі сурет тудырады.Соңғы сөйлем жігіттің көркі мен күш - қуатың
сезінуді аңғартуға тиіс. Портрет Тобықты руының ішінде түрлі
аңтропометриялық өлшемдердің молдығын көрсетпек. Көңіл аудармай
кетпейтін нәрсе - бұл кескіндеменің Тоғыжан күйеуіне белгілі бір
дәрежеде бақталас Абай назарымен суреттелуінде. Рас, автор –
баяндаушы,бірақ жазушының психологиялық бағдарламасы кейіпкердің сана
аңсарымен үндесуді талап етері даусыз.М.Әуезов реализмі де осы тұстағы
Абай жанының шыншылдығын терең түйсінуде жатыр. Алғашқы фраза ғана
ішкі ырықсыз әсер толқының жасыра алмағанмен, кейінгі сөз
орамдарындағы сауатты, салауатты жанның обьективті пікірін елемеу
қиын. Саған жар менен артық табылса да ... деп ақылмен кішірейе
тебіренетін ақының аяулы сезімі М.Әуезов тарихи – психологиялық
дерек негізінде әсем көркемдік нақышқа толтыру үшін шағын ғана
көріністің нанымды шығуын әжептәуір күйттейді. Сүйікті Абайына
жақтастығын білдірмейді. Қаһарманның жан қайшылығы , ұлы махаббаты
бәрібір шешімін тауып, тоқырап қалмағаны аян.
Кейіннен Балқыбек сиязы өтіп жатқан уақытты бейнелейтін мынадай
жолдарды кездестіреміз. Түс ауа, Абай отырған сегіз қанат үйге тамам
болыс жиылды. Сыбаннан келген болыстардың ортасында арғы Найманның белді
басты бір жуаны – Қисықтың Жұмақаны бар. Керей ішінен - Тойсары сияқты
пысық болатын. Тобықтың Шағанынан шыққан қолшыл, жуанбел Молдабай болыс
бар. Шетінен іркілдеген семіз, зор келетін Мотыш руының ішінде денесі
де жуан, ісі де жуан, қырыс - қыңыр бір болыс осы (13 ,344).Мұндағы
Молдабайға қатысты ой қайталау тәрізді емес, стильдік тәсіл, әдейі
еске салу, негізгі пішінтану ұстанымын тиянақтау орайында орын алғанын
ұғасыз.Мотыш ағайындарының топтық құрылым портреті осы шыѓармада
аталып өтеді. Тек ортақ сипаттама емес,эмоциалдық жүк арқалайтын қысқа
мінездеме бар. Синонимдік қатар , стилистикалық әуез (де жалғаулығы
арқылы жасалған) күрделі ажарлау тәсіліндегі бағалау- тұжыру ыңғайындағы
семантика сипатын өткірлей түседі. Әнтек жақтырмау, мысқыл ,
сыралғылық астарында Абай көңілі ғана емес, көпшілік қауымның сана
аяларындағы ұшқын қамтылады. Молдабайға қатысты мәлімет дара портретке
жатпайды, портреттік детальдар тізбек. Ол деталь жинақты, типтік
пішіндеменің өзекті таңбасы, тұқым қуалаушылық белгілердің көз тоярық
дәлелі іспетті. Сырт нышан ұқсас болғанымен , мінездер сыры әр
алуан.Модабай – Аққозы емес, Аққозы – Молдабай емес. Бірақ екеуі де –
Мотыш ұрпақтары. Аталмыш ру романдағы кескілескен тартыс –таласты
елеулі үлес арқаламаса да , сирек аталғанмен ,М.Әуезовтың адамды зерттеп,
білу дарынындағы үзілмес түбегейлілік жемісін айғақтауға едәуір себі
тиерлік.Түс – бітім ажарын туыстық себепке қарап сараптау тәсілі
романда әредіктиімді орын алады. Әйгілі Әмір –Үмітей кәрі қажының
терең қоймадағы ұмытылдығы айналған дүлей ашуын қайта лаулатады.Сенімді
серігі Ызғұттыны , өз немересін алдына алып келуге шақыру үшін
жұмсалатын адам бет пішіні Нұрғанымша нұрлы, қызғылт, дөңгелек
келген балғын денелі Кенжеқан әрі балуан, әрі жау түсіргіш ер
болатын (14,235 ) деп суреттеледі. Өзге сипаттамаларына қоса апайының
өң – шырайын елестететің жігіт кескіндемесін ықшам қайыруға Нұрғаным
есімі жеткілікті. Түпкі бір қияпат іздері бауырына да көшкен. Құнанбай
өзі ұнатқан жұбайының ағайынына сырт әлпет ұқсастығына қарап, сана
астарына іш тартып, жауапты міндет артуға бекінеді.
Енді аңшылық қызығында жүрген саятшылардың желікті сезімге ерік
алдырған албырт сөздеріне құлақ түрейік : Қарашегірдің бүгінгі
мінезін Жабай әңгіме қып ,Тұрғынбайға айтып тұр:-Жаңа Жәңібекте бір
түлкіні алып, соғып еді.Соны , қақ қасында тұрған мынау Әділ қоя
бергені ! – деді . Өзінің тоқал шешесінен туған інісі Бөжей бітімдес
, үнсіз тұрған Әділді нұсқады.- Көңе етіктің ұртындай,көнтиген ұртынды
ұрайын. Аттан түсе қалып ұмтылудың орнына керенауланып кергіп тұрып
алғны. Түлкіге түскен тұсы қалың түбір шеңгелді жер еді. Алысып
жүгенде қанатына тікен кірді ме деймін.Қаршегірдің қоя бергені ! - деп
Жабай бүркітінің түлкіден айрылғанын бір жағы Әділден көреді.Және жерді де
сылтау етіп тұр (15,253). М.Әуезовтен өзге қаламгер осы эпизодты
күлкілі , сайқымазақ әуенге толтырып жіберер ме еді. Бірақ М.Әуезов
стиліне етене қасиет – эмоцианалдық ұстамдылық тұрғыдан ,біз айта
беретін тұйық психологизм немесе көпқабатты реализм аса биік ішкі
мәдениет,парасат қайнарынан сүзіліп шығарын түсінесіз.Мысқыл емес, әжуә
емес.Әзілге жақын, алайда ренішті құбылыс қатарлас диологтық реприкалар
арқылы, портреттік элементтер екінші кейіпкер әсері , көзқарсымен
бедерленеді. Құнанбаймен иықтас,Кеңгірбай ұрпағы – Бөжей перзенттерінің
күйкілікке барабар қылығы замана азған сайын,адамдар да аласар деп
ұғынатын дәстүрлі ұлттық кәрі қағидаға май құятындай.Жабайдың шамадан
тыс намысқойлығымен сабақтас ашу момын Әділдің бірпара ұнамды кескін
нобайына жағымсыз,субьективті күші мол деталь қосады. Бөжей бітімдес
деген сөз көп мағынаға жетелемек.Байырғы құнтай сомдалған тұлға мен таныс
пішіндемені еске түсіру қажет.Сәл ғана сәт неғұрлым ұзақ уақытпен
астарлас өмір философиясының қылын қозғайды. Әділді әкеге ұқсатушы да
- Бөжей аруағын сыйлайтын Тұрғынбай мен Абылғазы.
Жазушы кейбір қосалқы роман қаһармандарын істер кәсібі, күш – қайраты
жағынан ыңғайлас алып суреттейді.Оралбай – Керімбала дауына байланысты
қақтығысты баяндай отырып , автор Жігіттектен Абылғазыны ,Бөекеншіден
Марқабайды ерекше атайды да: Кеудесі бір құшақ, балтыры бесіктей,жасы
отызға жаңа ілінген жалпақ бет,алакөз қара Марқабай – шын алып
қайратты. Өзі Тобықтыға белгілі түйе балуан әрі даңқты мешкей
болатын(16,109) деп солардың бірін ғана дәріптей сипаттаса , Тәкіжанның
қолшоқпары Серікбай мен Тұрсын сияқты ұрылар Бұл екеуінің жастары
құрбылыс, денелеріде кескен теректей, тұтас балғын – бір бітімдес (16,373)
деп ортақ портрет нұсқасын жасайды. Соңғылар бір көрініп қоюмен
шектелетін болғандықтан, тұрақты теңеу, жаңа мәнді ажарлау тіркесі
нәтижесінде әділет үшін емес, бас пайдасы үшін жан беретін даңғаза
тентек кейпінде жалпы белгілермен пішінделсе, шығармада сирек ұшырасса
да, айқын әрекетімен,дара қасиет – қылығымен есте қалатын Марқабай
барынша дәл бедерлене түседі. Себебі бұл кейіпкерге тиеселі этникалық,
тұрмыстық, психологиялық мағынадағы юморға толы оқиға бар. Өң – тұрпат
сапаларын ру намысын жыртып соғысатын жігіттің алаңғасар, адал, бейқам
мінезін алдын - ала дайындаушы негіз ретінде мүсіндеу бар.
Алғашқыдағы әріптесіне жіктелген дара бітім бейнелесе, кейінгі мысалда
екі адамды әлеуметтік, физиономиялық жақындастығына қарай, оқшау суреттеуге
лайық көрмегендіктен жалпы нобойды әсер, ұғым, сыртқы нысанды қабыладау
сипатымен тамырлас күйде тең ауқымда ұсқындауды танимыз. Бұлар Тәкежанның
айлалы зорлықшылығы, Дәркенбай тақілеттес жатақтардың жасырын жаудан
хабарсыздығын тұспалдауға қажет. Автор Тұрсынын тасырлығы мен Серікбайдың
тақыстығын пайымдап өтеді. Қаламгерге бұлардың тұлға – түсінен де, ішкі
ниетінің өзгешелігін аңдату маңызды. Абай жолы романындағы портрет жасау
шеберлігін бағалайтын ғалымдардың бәрі дерлік бұл өнерді терең
психологиялық характер сырын ашу міндеттімен сабақтастығына мән береді. Оны
психолог зерттеушілер мойындаса, дене қимылдарының ереулі ролін көрсетсе,
З.Ахметов осы қасиеттермен бірге М.Әуезовтың стиль өрнегіндегі халық ауыз
әдебиеті дәстүрінің, романтикалық - көтеріңкі бейнелеу әдістерінің орнын,
Р.Бердібаев жекелеген пішіндемелердің әр жағдайға байланысты жаңа мағынамен
толыға түспегін, Б. Уахатов жазушы мүсіндеулерінде сыртқы фактор мысалы,
табиғат әсеріне дейін қамту ерекшелігі барлығын дәлелдейді. Арнайы
кондидаттық диссертация жазған А. Ишанов көптік портрет пен дара портрет
және олардың живопись туындыларымен ара қатынасына тоқталады. Романның
алғашқы тарауында – ақ , М.Әуезов шығармадағы ең үздік кескіндеу үлгісін
өрнектегенін білеміз.Ол әлем әдебиетіндегі эпикалық туындылар үшін аса
үздік суреттеу өнерін танытары анық.Қаламгер өзіне тән пішіндеме түзу
тұғырнамасын да айқын аңғартып кетеді.Қаладан оралған жас шәкірт зерделі
Абай ұғым- түсінігіне дендеп бару нәтижесінде,Абай толғамдарының нақты уәжі
ретінде атақты дала шоңжарларының бет - әлпеті мінездемесін
кескіндейді.Адамдардың жүзінен,ажым сызықтарынан түрлі бедердегі
тас,тоғай,мал мен аң бейнесін елестететін сұңғыла жастың ұщқыр қиялын әрі
сезімталдығын аңғарту арқылы осы эпизодтың ізін баса келетін ұзақ
сипаттаманың психологиялық ыңғайдағы себеп – салдарын көрсетеді.Себеп –
Абайдың кісі келбетінен үлкен мағына тапқысы бар ересен құштарлығы мен
ынтасы,ой құмарлығында. Әкесінің ат жақты келген,ұзын сопақ басының
құлақтан жоғарғы жері қаз жұмыртқасындай көрінеді.Онсызда ұзын,үлкен
бетіне,ұп – ұзын дөңгелей біткен сақалы қосылғанда,басы мен беті бір
өңірдей. Сонда, Құнанбайдың жалғыз сау көзі ,оның көтеріңкі жал тұмсығының
сол иығына шығып алып, қалғымай сақшыдай бағып, осы өңірді қалт
етпей,күзетіп тұрған сияқтанады. Қоя берсін, салғырттығы жоқ сергек қатал
күзетші.
Жалғыз көз шүңет емес,томпақша.Тесіле,сыздана қарайды.Кірпігін де сирек
қағады.Иығына бота ішігін жамылып, шалқия отырып сөйлеген Құнанбай,осы үйде
әркімге қарамайды.Қарсысына таман отырған Сүйіндікке ған қадалып
сөйлейді(17,24).Бүкіл романның тұла бойында дала тіршілігі туралы
көкейкесті күй болып шертілетін Құнанбай өмірі атты сарын алғашқы қоңыр
әуенін таба бастағандай.Алайда күрделі орамды күйдің көбік шашып шалқитын
заматтарына мегзер күбірлі күмбір естіледі.Бірінші сөздегі тәуелдік
жалғауы көңіл - әсерге Абай жандүниесінің қатысын дәйектегенмен,біз
қарастырмақ дараланған топтық портрет нұсқаларында автор – баяндаушы
суреттеу мен пайымдау тізгінін өз қолына көшіреді.Рас, кейіпкердің
таңырқау, үңіле түсу,шіміркену эмоциялары жетекші саз тудырса да, жазушы
баланың орындауын түзете түскісі келіп, домбыра шегін қайталай қағып –
қағып жіберетін дәулескер,арқалы күйшідей,көтеріңкі әсерге әсем бояу,
нақыш қосады.Көңіл тілі Абайдан шықса,көркем тіл суреткер көмейінің
бүлкілімен астасады. Құнанбай тұлғасындағы басты ерекшелік – табиғи бітім
ірілігі мен мінез кесектігінің ұштаса бейнеленуі.Қаһарманның сырт
қасиеттерінен бөлекше назарға ілігетін дене мүшелері:бас,бет,жақ, сақал,
көз,кірпік.Бастапқы абзацтың өзінде әлденеше эпитет,теңеулер суреттің
метафоралық қасиетке ұласа жаздап,тоқтауына жетердей зор эксперессивті
қуатты иеленеді.Айқындаулар жалғыз емес, үштен – екіден синонимдік қатар
түзе қолданылған.Үзіндіде жалпы М.Әуезовке ғана тән мәнер – жекелеген
сөздердің оқыс ауызға оралып,сол арқылы баяндау екпініне кең тыныс,әдемі
нақыш қосылуы.Мәселен, онсыз да ұзын, Сонда, осы үйде әркімге
қарамайды рәуіштес жеке фразалардың орналасымы әдеттегі дәстүрлі теп
–тегіс сөйлем құрылымын жаңа өрнек ,көп мағыналы,таңырқауға толы биік те
баяу үн әуезімен түрлендіретінін ескемеу қиын.Тұп – тура тіл заңдылықтарына
сүйенсек,негізгі ойды бұл сөздер мен тіркестерді айналып өтіп жеткізуге де
болар еді.Бірақ, М.Әуезов айшығы өзіне бәрі жарасатын еркін сұлудың
сүйкімді қылығындай бар ажарды нәзік еппен құлпыртып жібереді. Ұлы Абай да
еркеленіп шығар сөз демеп пе еді?!М.Әуезов Менің тілімде Абай тілінің
мәдениеті бар деп мақтанатыны бар ғой.Жазушы шығармашылығында сол ұстаз
дәстүрі қайнары мол қуатты жаңашыл үрдіске айналатыны анық.
Қаламгер тек синонимдес сөздер емес, түбірлес сөйлемдер құруға
шебер.Алайда әсер мағынасы ұлғаяды, тың нюанстар табылады. Немесе, Жалғыз
көз шүңет емес, томпақша дегенде кейінгі кескін нышанын білдіру үшін оған
қарама – қарсы белгіні қою шарт па?М.Әуезов үшін қажет.Суреткер бар ынтасын
жаулаған оқушы әсер толқынының табанына түсіп, қайта көтерілетіндей,соған
масаттанатындай күй кешеді.Өйткені талант ескегінің иесіне тиісті өнер
құдіретіне олар сенеді. Оның үстіне сын есімнен туындаған баяндауыштың
мәнісі неде, вокальдық түзілімі күшті. Құнанбайдың жалғыз сау көзі
бейнелі қимылға иеленіп, ауыстыру тәсілінің нәтижесінде сырт әлпетпен
кейіпкердің өміріндегі орын, маңызын бірдей тұспалдайтын символ - деталь
боп шығады.Киім компоненттерінен аталатын бота ішік барлықты,
салтанатты ,қияпатты білдірсе , аға сұлтанның отырысы мен сөйлеу ыңғайы
негізгі портрет нобайына динамикалық қасиет үстейді,әдепкі сұсты ахуалға
қазіргі жағдай Қодар – Қамқа мәселесі ретіне сай үрейлі салқын
әкелетіндей.
Бұл ұзақ үзіндіде Құнанбай ғана емес, тұтас роман мазмұнында елеулі рол
атқаратын, көкжалмен таласа жорытатың бөрілер тәрізді, ірі- ірі
рубасылардың да біршама толық кескіндемесі беріледі. Сақал – шашы бір
рендес, қара бурыл Сүйіндік оқта – текте бір қарап қойғаны болмаса,
Құнанбайға тесіле қарамайды. Көзін төмендете береді. Абайға оның пішіні –
көп кездесетін, әңгімесі аз пішін сияқты.Бөжей де оншалық өзгеше емес.Түсі
ақ сұр келген, өзі қоңыр сақалды,кесек мұрынды Бөжей – осы отырғанның
бәрінен де сұлу.Бетінде әжімі де аз.Бірақ, Абайдың көзін оған көп
тартатын бір нәрсе мұның бітікшілеу келген көздері.Құнанбай ұзақ сөйлеп
отырған кезде Бөжей қыбыр етіп қозғалған жоқ. Көзін де төмен салған
қалпынан бір көтермеді.Сондықтан оның ұйықтап отырғаны я ойланып отырғаны
мәлім емес.Қалын етті ,салбыранқы қабағы кішкене көзін көрсетпей ,тасалап
алған сияқты. Құнанбайға бұлардың ішінен көз алмай , қырандай қарап отырған
– дәл төрдегі – Байсал.Қызыл жүзді,жирен сақалды Байсалдың денесі ірі ,
қапсағай,көкшіл түсті үлкен көздері - әрі салқын, әрі сыр берместей
сабырлы.
Бұлардан басқа барлық салқын томсыраған жандар ішінде ең жандысы,ең
шапшан қағылезі Қаратай мен Абай қасындағы Майбамсар.( 18,25).Суреттеу
барысында Абай көзқарасының ықпалы артады. Зейінді сұңғыла жасөспірімнің
тез аңғарғыш жаңары мен балалық ұғымын ,ішкі талғам ырғағын психологиялық
дәлдікпен қорғаштай, қолдай жеткізу бар.Абай мәслихат басындағы
ересектерден көзге ерекше түетіндей тосын бітім,ажар жарқылын күтердей.Ең
кереметі - әрбір қаһарманға қатысты жаңа деректер бір – бірін
қайталамастай бедерлі мығым әрі Сүйіндік тұсындағы күмілжу Бөжей мен
Байсал туралы өзгеше биік әсерлі әуелей көтеруге қажет.Пішіндеуге
байланысты әсер болмысында үлкен драматизм бар.Бірқалыпты мақаммен сыдырта
сипаттау жоқ. Құнанбай портретіне жұмсалған іргелі қажыр тоқтау тауып, көзі
бітеліп қалмайды.М.Әуезов қаламының қуаты да зор екпінмен құлдырап
барып,көкке өрмелеп,қанатын қағып жіберетін,жайыла еркін ұшатын сұнқар
бейнелес.Сүйіндіктің жалтақтығы мен өзіне сенімсіздігін кескін штрихтары
байқатса, сырын ашпайтын, мүлгіген жартас секілді Бөжей қарттың тылсым
дидары – көп жұмбаққа тартылар желі. Бөжей де оншалық өзгеше емес деген
фразалар пәлендей үміт қалдырмағанымен, келесі сөйлемдегі топтасқан
үдемелі эпитеттер мен көмекші етістіктерді мансұқ ету нәтижесінде суреттеу
уақытының тілін осы шаққа тіреп қоятын, сызықшадан соң келетін күрделі
сын есім , зат есім баяндауыштар Бөжей портретіне тыңнан төгілер нұр қосады
( - осы отырғанның бәрінен де сұлу; - мұның бітікшелеу, кішкене келген
көздері ). Тәрізі, Абай өзге қонақтардың ерекшелігін әкенің қайталанбас
түр – мінезімен салыстырғанда ғана жете тани түсетіндей. Көз түбірі жиі
кездеседі. Өйткені зерделі жеткіншек Бөжей пікірін,оның үй иесіне ықылас,
наразылығын көңіл айнасынан іздестіреді. Әйтсе де қалың етті , салбыраңқы
қабақтың дағдылы күйі бұл тұрғыда елжіретер жаңашыр сезімді құралақан
қалдыратындай.Сүйіндік ,Бөжеймен жіпсіз жалғасып жатса да көз алмай,
қырандай қарап отырған – дәл төрдегі Байсалдың әшейін батылдығымен қатар
ер мінезі , бірбеткей турашыл кейпі әсіресе жоғары бағаланған .Рас, мұндағы
көкшіл түсті , үлкен көздер де жорыта тынып, ашу жарқылын көрсете
қоймаған. Жас Абайдың ел ағаларына үңілгенде жан – тәнімен аңғаруға
құмартар қасиеті – адалдық пен өткірлік.Ол,бірақ, түрлі жағдаяттарға
қатысты түс беретін көбінше шартты сапа. Қосымша сипатталатын Қаратай мен
Майбасардың адалдығын уақытша келісім,іш есеп ретінде таңу дұрыс.Бұларға
ілес баяндау арқылы мінезделетін –бозбала Жиренше. Ал үйдегі өзге жандар
кейінгі әңгімеге үстінде сипатталады.Мәселен, Жұмабай тұрпатына тән
белгілерді қаладағы бір оқиғаны еске алу арқылы қозғалыс ауқымында
елестетумен толықтыру бар.Кездейсоқ көрінген Жұмабай басының жалтыры
(19,31) аға сұлтан атқосшының сүйкімсіз ісіне сайма – сай деталь іспетті.
Әрине, ойдан қосылған дерек санауға негіз жоқ.Табиғи сәйкестікке жатса
керек.
Л.Толстой шығармашылығындағы терең психологизмді ардақтай білетін
М.Әуезов ұстазының қайсыбір бейнелеу тұғырнасмасын портрет өнерінде де
пайдаланады. Л.Толстойдың шеберлігі сонда,княжна Мәрияның өңсіздігін қайта
– қайта атай отырып, кейіпкерін әдемі әсермен суреттесе, әсем ажарлы, суық
жүректі Вераны қанша сұлу болса да , сүйкімсіз кейіпте көрсете алмады.
Қазақ сөзінің зергері де дәл осылайша Құнанбайдың қасындағы қой көзінді ,
сұлуша Майбасарды (20,30) әрекет – қылығының сорақылығына орай ұнамды
кескіннің адамы етіп бедерлеуге жоқ. Жазушы әділет пайдасына қарай ескертіп
өтпесе, ұрда – жық, сотқар Майбасар тұрпатында іліп алар қасиет бар деп
ешкім ойламас еді.Жоғарыдағы үзіндіден байқалатын пластикалық бедер мен жан
шынайылығы, реализмге сүйене келіп, Осы ғасырдағы ең мәдениетті прозаның
бұл секілді классикалық үлгісі бір ғана портрет жай емес, әдебиеттегі адам
образын жасаудың тамаша тәсілдерінің тоғысқан жері десек, артық айтқанымыз
емес. Академик – жазушы З.Қабдолов пайымдағандай , романдағы дәл аталмыш
мүсіндеу легі болашақ бақталас жандар арсындағы тоқтаусыз тартыс болмысын
жіті топшылап, көркем тұлға, тұтас мінез иелерінің алғашқы , әрі барынша
толық нанымды сипаттамасын айшықтай жеткізері хақ.Мысалдан топтық пішіндеме
ған емес, кең қайырымды портрет – характер сомдаудың ғажап өнегесін
танимыз. Қаламгер алдағы салқар өмірдің қыруар жота , асуындағы қайратты
қақтығыстар сырын шығарма сюжетінің байланысындағы шоқтығы биік, құлашы
ұзақ нәзік те астарлы һәм қуатты психологиялық детальдың мәніне
сыйдырған.Жұмбақ сарайдың алтын жалатылған қымбат құйма кілті дайындалған.
Абай жолындағы көш кезіндегі ортақ әлпет , киім нұсқаларынан басқа жерде
көптік пішіндеме үлгілері сирек.Бөкенші мен Жігітек дауына қатысты қалың
жұртқа тән белгілер ықшам ған қамтылады: Күш жию,ес жию деген бөгет, аяң
болған жоқ. Жігітек ызасы енді келген екен .Ол айғайсыз , айбайсыз бір –ақ
ышқынып , сазара, көгеріп алғандай.Сөз қатқан кісі аз.Асығып, әзірленген
қимыл бар.Автор Бөкенші жағының қарымта есебіндегі зорлықшыл әрекетіне
кіжініп, тас – түйін жұмылған Бейсембі, Әбділда бастаған аталастар қамын
жинақтай өрнектеген. - Жақын деп қапыда жүр екеміз,жат екеміз ғой!
Шабысуға кеткен осы болған ғой.Жетім – жесір егіс еді екеміз ! Тұр, аттан
сең де ! (Сонда)деп, Әбділда шамырқанатын еді ғой.Удай ащы, қапалы
өкініште, әзер сенерліктей әуендегі жер бауырлаған сөздер жұрт намысына
қамшы сілтегендей.Жекелеген адамның ыза –кегі көрсетілмейді, алмастыру
тәсіліне хас оралыммен жазушы Жігітек тобын жорыққа шығар алдындағы сарбаз
нобайында қабылдатпақ . Метафоралық теңеу жасалады да, жиылып,шабысқа шарт
буынған қауым мінезіндегі долырып, қабынған ашу мінезін ықшам әрі ұтымды
мақаммен кестелеп береді. Құбылыс мәнін ізерлей түсу ыңғайында
айғайсыз,байбайсыз тәрізді кері мағынадағы психологиялық сурет бедері
алынып, сол арқылы экспессивті күй –жайдың тым ауыр салмағын аңғарту
бар.Портрет те диалог лебізі де ажырамас туысбоп келген ағайындардың
күтпеген оқшау жағдаятқа байланысты амалсыз және қату шешімін
бедерлемек.Көптік кескіндеменің эмоционалдық күші мұндай ахуалдың
астарындағы аңыру , таңырқау,кектену, сонымен бірге жақсы әсердің кенеттен
боранды сезімге ауысу мезетіндегі шұғылдық, қарама – қайшылық пернелерімен
тамырласұлғая түскен. Тағы да рулық мүдде ,келелі салт –ғұрып ғашықтық
хикметті сияқты шідер үзер қадамға қарсы беттеп , таптап тастауға тиіс. Сол
оқиғаның сыртқа шыққан психологиялық бедері – бұл .
Талас – дау ,түсініспес ,аяқтамас өкпе – наз, араздық тіпті жақын ағайын
арасында да бітпегені белгілі. Романында Атадан – алтау, анадан – төртеу
Абайдың ағасы Тәкежан және оның баласы Әзімбаймен көп мәселеде тіл табыса
алмайтыны аян. Осы қырбайлықтың психологиялық дәйектемесі орайында жазушы
ойдан шығарылған кейіпкерлер Иса, Иіс төңірегіңдегі аласапыран оқиғаларды
үлкен шеберлікпен пайдаланады.Ауыл реңі өзгеше жүдеу еді. Далада, бұттары
жылтырап, жалбыр – жалбыр киініп бүрсеңдеген, күс басқан аяқтары қызарған
кедей балалары көрінеді. Бай үйінің сыртын жағалап, жүк жиылған күнес жақта
ақырын күбірлеп ойнайды. Қойшының қоңыр лашығының бір үзігі сыпырылған.
Қолы – беті жарылған жұмыскер әйел үйінің жыртығын жамап отыр. Жалаңаштаған
үйдің керегесінен жүдеу, шоқпыт тымақ киген кәрі кемпір сол шала жағылған
үй ішінде, қара суық астында малма сапсып отыр (21, 84). Тәкежан
ауылындағы жатақ қауымның аянышты халі ақынның ізгі жүрегіне шаншудай
қадалады. Барға тоймай, әлсіздің үлесіне қол салудан шімірікпеген Тәкежан
отбасына наразы Абай Иіс кемпірдің үйі маңындағы тұрмыс пен кескін суретін
жаны түршіге тұрып топшылауда. Топтық пішіндемеде кедей қауымына ортақ
жалпы белгілер тұтас бейнеленген. Типтік сапалар зор қынжылу әсерін
туғызарлық күшпен сырт нұсқа, әрекет, тіршілік тауқыметінен өрбитін нақты
детальдарды жандандыра көрсетпек. Абай жүрегін жоқшылық зарын түйсіну ғана
емес, үлкендердің бәріне көндіккен амалсыздығы, кәрі күйкі – күйбеңі,
жазықсыз сәбилердің дүниеге келмей жатып қорғаншақ тартуы, кемістікке
мойынұсынуы, бұдан соңғы ретте баяндалатын Иіс келіңінің ауру ажары,
жүздері мен кірпіктерінде қалың қорқыныш пен ауру уайым тұрғандай (21,
85) Асан мен Үсеннің жалынышты, жалаңқабат реңі ауыртады. Қаламгер аумақты
фоннан бастап, айқын деректі есім иелеріне кейіннен табиғат дүлейімен
ажалды айқаста дала қорқауларын жеңіп шығып, науқасқа шалдығатын, азаппен
көз жұматын ермінез Иса үйелменінің күй – жайына көшеді. Көрініс Тәкежан,
Әзімбай сияқты кейбір бай, болыстардың әділетсіздігі мен озбырлығын
аңғартумен шектелмей, қазақ ортасындағы теңсіз жағдайдың сыр – себебіне көз
жүгіртпей - ақ, ащы нәтижесіне күйзелтуге тиіс еді. Мұндай эпизодтарға
М.Әуезов тек өз заманындағы идеологиялық нұсқауларды орындау ниетімен
тоқталды деу аз. Реалист жазушы өмір шындығын жан – жақты суреттеуді мақсат
тұтқан. Шығармадағы Базаралы, Дәркембай, Иса, Дәрмен, Сейіт тәрізді
қарапайым халық өкілдерімен сабақтасып жататын тартыс – қақтығыстар қазақ
тіршілігінің біржақты жұмақ кейіпте асыра бейнеленбей, мейлінше обьективті
бедер алуына ықпал еткен. Сонымен қатар романның эпикалық тынысы да
ашылады. Екіншіден, басқа да сюжеттік, композициялық қызметін айтағанда,
жоғарыдағы эпизодтар Абайдың ақындық, азаматтық табиғатын ашуға қажет.
Әйгілі Қараша, желтоқсан мен сол бір екі ай өлеңі осы ауылдағы
жаңағыдай зор толғаныс, жабырқау көңілмен кіндіктес туған.
Бай үйіне кіре алмас тұра ұмтылып,
Бала шықса асынан үзіп –жұлып
Ық жағынан сол үйдің ұзап кетпес,
Үйген жүктің күн жағынан орын қылып,
деп өрнектелетін нәзік ахуал эпопея тексінде тарихи әрі психологиялық
дәлдікпен қамтылғаның түйесіз. Сөзбе – сөз қайталау іспетті нақты
айшықтарды танисыз. Абай поэзиясындағы көңіл – арман М.Әуезов романындағы
жалынды күйініш, таңырқау, шарасыздықпен ыңғайлас.
Ілкіде сөз болған Құнанбай және оның төңірегіндегі иықтас адамдардың
топтық портрет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2-4
І Тарау. Абай жолы эпопеясындағы портреттің көркемдік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5-43
ІІ Тарау. Абай жолы эпопеясындағы монологтың көркемдік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44-61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 2-64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 5-67
Кіріспе
Жазушы өмірді бейнелі образ арқылы мүсіндейтіні белгілі. Ал образда
жалпылық та сипат бар.Образ бойында обьективтілік те,субьективтілік те
қасиет бар. Сондықтан өнердегі образдың екі жағын бірлікте алып
қарағада,біз сол образ арқылы өмір шындығын аша аламыз,(1,25) деп
әдебиетші ғалым Т.Ақшолақов айтқандай, өмір шындығын ашу- көркем образдың
негізгі тамыры.Осы тұрғыдан қарайтын болсақ, әдебиет дүниесінен өзіндік
орнын,сүрлеу – соқпағын тапқан қаламгерлердің қай – қайсының да
туындыларындағы үлкенді – кішілі кейіпкерлер мен қаһармандар өмірдегі
шынайы қалпымен, қарама – қайшылығымен, қателік – кемшіліктерімен, сүйініш
– күйініштерімен,аңсар – армандарымен шынайы алына отырып, сыртқы бейнесі
мен ішкі жан – дүниесі өзара тұтастықта шыншылдықпен көрініс табады.
Қалай болғанда да,қаламгер атаулының басты тақырыбы – Адам.Өнер
туындысының бәріне ортақ мазмұн – адамның ой – арманы,құштарлығы
мұраты.Адам тағдыры жазушы үшін де шығарма арқауы ғана емес, сонымен
қатар, өз тұрғысынан өмірді танудың және оқырманына өмірді танытудың
өзгеше тәсілі де.
Кез – келген қаламгер өз деңгейінде адам туралы толғанады.Қандай
тақырыпқа жазса да,қандай мәселені көтерсе де, бәрібір, әр кейіпкеріне,
әр қаһарманына жеке тағдыр ретінде қарайды.Кейіпкердің жеке өмірбаянын
жазушылық қиял арқылы тағдырға айналдыра, қоғам өмірімен сабақтастыра
толғанады. Ұлы суреткер қашанда кейіпкерінің сырт келбетін аз бағып, ішкі
жан – дүниесін жүрек қалтарысын қалтықсыз бағуға ұмтылады. Кейіпкерлер жан
әлеміндегі құбылыстар арқылы қоғамдық - әлеуметтік өміріміздегі моральдық
– этикалық мәселелерді де, саяси идеалогиялық өзгерістерді де қамти
танытады.
Белгілі орыс жазушысы С.Залыгин: Поэт или прозайк стемится писать
так, как писатель он еще не умеет.Там,где писатель пишет только так, как
он умеет – кончайтся творчество(2,15) деген байлам жасайды. Бұл орайда,
біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбына арқау болып отырған ұлы жазушы
М.Әуезов – шығармашылық мұраты айқын,алғашқы шығармасынан бастап – ақ
өзіндік бет – бағдарын,өзіндік көркемдік әлемін қалыптастырған, екінші
шығармаға жол тартқан сайын түлеп, кемелденген ұлы суреткер.Оның сыры – ұлы
суреткердің өз қаламынан туған әр туындыға өмірлік шындықты шеберлікпен
дарыта білуінде, әр туындысын жазбасқа шарасы қалмаған кезде жарыққа
әкелуінде жатса керек.Сол себепті де қабілет – қарымы жоғары, шығармашылық
мүмкіндігі мол ұлы жазушының әлемдік әдебиеттің асыл жауһарларының
бірінен саналатын Абай жолы роман – эпопеясының көркемдік құндылығына
үңіле зер салып, сапалық қадір – қасиетін бүгінгі күн талабы тұрғысынан
танып – білуге, өзгелердің де тануына қал – қадірінше септік ету -
әдебиетшілік парыз болса керек. Зерттеу жұмысына М.Әуезовтың Абай жолы
роман – эпопеясын арқау еткен кезде біздің көздегеніміз де осы
болды.Әлемдік әдебиетке жаңа тынысты, соны сипатты Абай жолы роман -
эпопеясын әкелген ұлы суреткер М.Әуезовтің шығармашылық ізденістерінде
кейіпкер психологиясына тереңдей бойлау тұрғысынан болсын, монолог құру,
образ сомдау, портрет жасау ерекшеліктерімен,сонымен қатар,жазушының өзіне
тән қолтанбасын танытатын даралық нышандарын да аңғарамыз.Сол себепті де
,біз ұлы суреткер М.Әуезовтің ұлы шығармасы Абай жолы эпопеясында көрініс
тапқан көркем бейнелер әлемін танып – білуге талпындық,сол негізде
жазушының шығармашылық даралығын, төл әдебиетіміздің тарихындағы орнын
зерделеуге ұмтылдық.
Көркем шығармада адам өмірі суреттелетін болғандықтан, тірі жан
иесінің сыртқы келбет – бітімі, өң – шырайындағы өзгеріс,тұрақты
қалып,ерекшеліктеріне назар аудару мүмкін емес.Анығы: кейіпкер бейнесі
оның табиғи кескін, дене, әлпет сипаттарымен тұтас алынғанда ғана
толыққанды қасиет табатындығы. Әдебиеттегі мазмұн мен пішіннің
арақатынасы тәрізді ажырамас байланыстың бір үзігін мінез бен әрекет,
ой – сана және түр, қияпат, мүсін, сымбат жаратылысының сабақтас
күйлерінен ұғамыз.
Мұхтар Әуезовтың қаһарман тұлғасын кескіндеу өнері туралы әртүрлі
дәрежеде (яғни арнайы немесе қосалқы ыңғайда) М.Қаратаев, З.Ахметов,
Е.Лизунова, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, Ш.Елеукенов, Р.Нұрғалиев, Б.Уахатов,
Ә.Байтанаев, А.Ишанов, Т.Рахымжанов, Т.Жұртбаев, М.Әдібаев сияқты әдебиет
зерттеушілері сөз етіп,тың тұжырымдар қалыптастырды. Әйтсе де терең
мұхиттың суы сарқылмайтындай, іргелі суреткердің мол мұрасы, ересен
шеберлігі әр дәуірдің әр мезгілінде жаңа ұстанымдар, жеке көзқарастар
тұрғысынан ақтара қарай беруге жетелеуін қоймайтын болса керек.
Заңғар жазушы М Әуезовтің Абай жолы роман – эпопеясы XIX ғасырдың
екінші жартысында өмір сүрген қазақ халқының елу жылдық өмірін көркемдікпен
бейнелеп берген көркемдігі кемел шығармадағы идея мен образ бірлігінің
үлгісін көрсеткен, қазірігі қазақ прозасының маңдай алды кесек туындысы
болып табылады. Сондықтан, М Әуезовтың Абай жолы роман – эпопеясы туралы
зерттеу жұмыстары да ешқашан тұйыққа тіреліп, тоқтап қалмайды.Өйткені,
ғылымда тоқтау болмайды, ізденістер үнемі жүріп жатады. Біздің дипломдық
жұмысымызға тақырып етіп, ұлттық прозаның мақтанышына айналған, қазақ
әдебиетін әлемдік аренаға шығарған Абай жолы роман – эпопеясын алудағы
көздегеніміз де осы мақсаттан туындады.
Абай жолы эпопеясындағы портреттің
көркемдік қызметі
М.Әуезов қаламынан туған портреттер галереясының ғажап әлемі
керемет тарихи – этнографиялық, философиялық әрі сұңғыла психологиялық
мәнімен қайран қалдырады. Олардың тұтанып, қоздайтын эмоциялық әсер,
эстетикалық қуат – құдірет қанша! Қайсыбір ретте қазақ жеріндегі бүгінге
мұра боп жеткен көненің көзі – тас мүсіндерге жан бітіп, үнсіз
мүлгіген бейнелер құлпырып, түлеп, шешіле сөйлеп кететіндей.
Жазушы Абай өмірі,оның заманы жөнінде ешбір жазба деректер
сақталмағанын қинала еске алып, өзін көшкен жұрттың орнына келген
жолаушыға теңейтіні, зердесі тоза бастаған көне көз қариялар
естелігіне сүйенгені, алпысты алқымдаған Әйгерімнің жүзіне қарай
отырып, бір кезде ақын жүрегін жаулаған жас сұлулық бедерін қиялмен
қайта сомдаған азапты еңбек харекеті белгілі.
Қаламгер терең логика һәм ұшқыр интуиция құдіретіне қанат
байлаған. Сөйте тұрып, ел жадында сақталған нақты тарихи ,
физиологиялық деректерден ауытқымауға тырысқан. М.Әуезов өзінің қызу
творчестволық іске кіріскен шағына дейінгі елу , жүз жылға таяу
уақыт кескінін жерге қарағандай биіктен айқын көрсе , адамдар
пішінін обьектіге микроскоппен көз салған ғалымдай тесіле
пайымдап, тек анатомиялық, физиологиялық байқаулармен шектелмей, жалпы
этникалық,нәсіл,тұқым қуалайтын биологиялық ерекшеліктерді тануға
ұмтылар генетика ғылымының қағидаларын да сана қыртысында ұстайды.
Абай жолында , үшінші кітаптың Қоршауда аталатын тарауында орыс
халқының өкілі , медик - антрополог Павловтың назарымен мынадай көрініс
сарапталған: Ғылымдық бір іздену жолында жүргеніне де көп болған...
Бұл көріп отырған қазақтар,пішін-бітім жағынан әлденеше алуан сияқты
.Сар сақалды, көк көзді Баймағанбеттен басқа , ұзын бойлы, сопақ басты
ақ сары реңді ,қой көзді, қырлы мұрынды Ақылбай – бір тип.Оның сақал
– мұрты аз.Көселігі жүзіндегі бір қайшылығы сияқты сезіледі. Дөңгелек
бетті,жылтыраған шапшаң өткір, шошақ көзді, кішкене таңқы мұрынды,
бірақ сұлу қара сұр түсті Кәкітайдың типі, ол да бөтен бір ел өкілі
сияқты. Қалың дөңгелек бетті,қызыл күрең жүзді, жас қыз Пәкизат
қалмақ беттес келіп, ол да бір жыныстан елес бергендей.Бұл жиын
арасында, Әбіш пен Мағаштың пішіндері тіпті өзгеше.Түстері ақсұр,
жіңішке қасты, жұқа ерінді,көселеу келген екі жігіт бөлек бір орта
бейнесіне келеді.Жылтыр қою қара қасы бар , ажарлы,үлкен қара көзді
,қырлы кесек мұрынды және әдемі қиылған қысқа мұрты бар қара сұр
жүзді Дәрмен Павловқа анық кавказ типінің бірін елестетеді(3,330
б).Оларға қоса Шұбар да аталады, бірақ ол киім үлгісімен ғана
сипатталған.Ербол бейнесі назарға ілікпейді.Алғашқылардың бірі болып
мүсінделетін Ақылбай баяндау уақыты бойынша үйге соңынан кірген Павлов
әсерін беруде автор жинақтаушылық жүйе ұстанған.Бір халықтың сан алуан
қасиетін өздерінің ішінен гөрі өзге жұрттың адамы әділ бағалай
алатыны, жаңа айшықтар тауып, ұқсас, алшақ жайыттарды жіктеп – ажырата
білуге бейім келетіні мәлім.Оның үстіне Павловтың мамаңдығы да –
кісітану ілімінің бір саласы , антропология.Егер жай европалық болса
не сахарада көп жүріп, көп сырға қанып жетпесе, Абайдың досына
далалықтар бір реңді қалыптан айнымас кейіпте көзге түсер еді.
Алайда орыс дәрігері арнайы білім, тәжірибе негізінде әр кескіннің
дара бітімін жалпылық нұсқамен салыстыра қабылдап отыр. Қазір біз
қазақтардың морфологиялық белгілер мен генетикалық жүйе комплекстері
бойынша аралас оңтүстік сібір (тұран) нәсіліне жататынын және басқа өзі
типтес Тянь-Шань, алтай - саян, халықтарына қарғанда монғолдық нышандардан
біршама қалыс екенін білеміз. Белгілі антрополог О.Смағұлов қазақ
этнонимін еленген ұлттың сырт тұрпаты екі үлкен нәсіл-жергілікті
европеоидтің және сырттан келген монголоидтардың күрделі түрдегі өзара
қарым-қатынасы негізінде, кем дегенде, ХІҮ – ХҮ ғасырларда әбден қалыптасып
болған деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді - дейді.Абай заманында
бұл түсінік қалыптасып болмаған еді.Рас,ұлы ақынның Соның бірі,яғни сол
маңғұлдан шыққан халықтың бірі- біздің қазақ.Біздің қазақтың маңғұлдан
шықпақтығы бізге ұят емес,бірақ біздің білімсіз,ғылымсыз қалмақтығымыз
ұят -дейтіні бар.Бұл ойдың бағдары дұрыс. Оған берідегі
М.Тынышпаев,С.Асфендияров, Н.Мыңжани еңбектері дәлел. Әріден Рашид-ад-
дин,Әбілғазы Баһадүр-хан, Н.Бичурин еңбектері мол дерек береді Абай
Барабин татарларын сахаларды қатты бауыр көреді.
М.Әуезов пішіндемесінде бұл тұғырнаманы Пәкизат бәдені тиянақтай
түседі.Павлов та Абай тәрізді ұғымда болу ықтимал.Бірақ әр адамның,
туыс,жерлес қауымның көзге ұрып тұрған ерекшеліктері түрлі ойға
мұрындық беретіні іспетті.О.Смағұловтың зерттеуінше,қазаққа түр,сымбат
емес, қан құрамы жағынан қалмақтар жақын екен.Ұрыс – соғыс, олжалау,сауға
беру,көшіріп алу, қоныс аудару дәуірінің қалаусыз жемісі.Дұшпаннан дос
туған,ағайын тамыр жайған.Әлем тарихынан хабары мол дәрігер Павловқа
мұндай ахуал таңсық болмаса керек.Баймағанбет пен Ақылбай,Әбіш,Мағаш
көне европеидтік,Кәкітай мен Пәкизат монголоидтық нәсіл белгілерін
өз ерекшеліктері арқылы сипаттамақ.Ойдан шығарылған бейне болғанымен,
үлкен идеялық – көркемдік жүк арқалайтын Дәменнің көзі,қасы,мұрны
жағынан оқшау бітімі алыс аймақ,тау халқының ортақ қасиетін
елестетеді.Антрополог үшін бұл жаналық саналмаса қажет.Сақ, қыпшақ,ғұн
дәуіріндегі аралас- құраластық , Қап тауы,Үрім,Қырым
атаулары,аландармен одақ, Кавказдағы Арғын өзені, қазақ ауданы Абай
уақыты үшін де біраз тарихи- мәдени мәліметтерге негіз беруі тиіс.Абай
балалары: Ақылбай,Әбіш,Мағаш ақшылдығымен, сәл – пәл көселігімен
бөлектенеді.Кәкітай мен Пәкизат дөңгелек бетті келгенмен, бірі –
қарасұр түстіде, екіншісі – қызыл күрең жүзді.Кәкітайдың көзі мен
таңқы мұрны әсем келбетіне жеке тұрғанда оғаш сипат
көрінгенмен,тұтас алғанда үлкен жарасым тудыратынын байқау,Ақылбайға
қатысты сақал – мұрттың аздығын жүзіндегі бір қайшылық ретінде тану
– Павлов жанарының қырағырлығы,зеректігі мен өткірлігін
аңғартпақ.Қазаққа алыстау пішін типін иеленген: Баймағанбет пен Дәрмен.
Біріншісі –статикалық портрет,екінші де дәл осы үзіндіде сондай кейіп
байқатса,Ақылбай мен Пәкизат қозғалыс алдындағы, Әбіш пен Мағаштың
үнсіз динамика ауқымындағы кескіні нәзіктік пен зиялылық әуенін
пернелейтіндей.Қысқа ғана мінезделетін – Кәкітай.Орыс пішінділігі ғана
болмаса,қосалқы әсерсіз суреттелетін - Баймағанбет.Оның міндеті тек
антропологиялық фактор күшін айғақтау ғана тәрізді.Ақылбай түрі де таза
дәстүрлі қазақ типінен оқшау.Жігіттің ұнамды,ұтымды сымбаты аталып
қояды да,ішкі эмоция – бағалау акті тұсалып қалады. Ғалымдық назар
үстем шығады. Осы көріністің ұзына бойында М.Әуезов орыс адамының
ойлау, зерделеу, сынау,таңырқау,сөйлеу ерешеліктерін ескере отыратынына
әбден көз жеткізесіз.
М.Әуезов Құнанбай- Абай заманының адамдарына киім киіс,жүріс –
тұрыс,сырт нышандарына қарап та этнографиялық қасиеті мол мінездеме
береді.Мәселен, Қарқаралыда Құнанбай салдырған мешіттің ашылу рәсіміне
келген халық алдымен әлеуметтік орын мәніне орай қысқаша сипатталып
өтіп, Жиындағы жандардың көпшілігі Бошан тәрізді...Тымақ,шапандары
соны баян етіп тұр.Оқта – текте ғана Балқаш бойынан келген Дадан
Тобықтының үлгісі немесе Дағанды Керейінің қой жүні шекпені мен
шошақ тымағы көрінеді (4,115 б) дегендей зат – дүниелік,сән
мағыналарына көшу бар.Қарабастың көмегімен жеткіншек Абай көз
таңба , ашамай, шөміш тақілеттес ат санына басатын ру белгілері
– символ өрнектерімен танысады.Көп сөзділікке бармас үшін жазушы
Дағанды Керейінің шекпен, тымақ тігісін анықтап өтеді. Бұл - әр
елдің өкілін қатесіз,айтпай ажырататын тотемдік сипаттағы мәдени
материалдық таңбалар.
Балқыбек сиязына жиналған жұртты М.Әуезов Бұнда төрт сай аласа
төбелі Тобықты тымағы,жіңішке ұзын төбелі Керей тымағы,сырмалаған алты
сай Найман тымағы,сегіз сай Уақ тымағы бар.Бірінен бірі бөлек шапан
– кемзал үлгілері, ертоқым,басқалықтары да Абай көзіне бадырайып,айқын
байқалады (5,341б) дейді. Керей үлгісі бұрынғы бедеріне
ұқсас.Неғұрлым салтанатты үлгі Найман мен Уақ азаматтарында. Тобықты
үлгісі сыпайы, ықшамдылығымен ерекшеленеді.Қаламгер баяндалуындағы
мегзеу тәсілі арқылы алғашқы мысалдағы тәрізді көптік әсер
тудырады. Ақ китель,ақ картуз киген саралы түймелі
начальниктер,урадниктер,стражниктер мен бірге алғанда думанды дала
мерекесін эпикалық әдіспен кең қарпып әрі жинақы бейнелеу
көзделген.Орыс төрелерінің әкімшілік қызмет бабындағы түр – тұлғасы
көрінгенмен, жеке дара сапалары көзге түспейді.Қажет те емес.Олар тек
оязды күтіп, қаздиған теке, серкелердей(6,342 б) қалпымен Ербол,
Асылбек ,Шәкелердің күлкісін шақырады.Портреттік деталь диалог үстінде
бейнелі күш алып,ойнақы юмор иронияға бастайды.Көп қазақ қазаққа
ерсіемес күнделікті дағды да, аз орыс өткір жанармен, ұлттық психологияға
хас теңеулер көмегімен әлеуметтік мәні бар сурет бедерін елестеткен.
Қалаға келген Абай Дәмежан үйінің қасында ұйықтап жатқан үш қонаққа
көңіл бөледі, ұйқыдағы ел адамдарының бурыл,қоңыр
жайылма,ұзынсақалдары (7,9) менмұндаласа,Семейдегі оба кезінде,
тыңдаушысын таба алмай булыққан,жалғызсыраған Абайға ат базарындағы
Бурыл сақал,жирен мұрт бір көселеу сұрқылт келбетті үш саудагер
(8,71)сәлем береді.Ақын кездесетін халық жеткілікті.Жазушы қалың ел
араласып, қайшыласқан сәттерде топ кескінін осындай статикалық күйде
сипаттайды.Көп ішінен бірді – екілі адам іріктеліп,әрқайсысы сол қауымға
тән ортақ белгілерді паш ететіндей.Автор бас кейіпкердің назарын
бірден аударатын портрет штрихтарын бөлектей көрсетеді.Таңбалар тәрізді
ел тұрғындарының бет - әлпетін түстеп тануда жоғарыдағыдай сырт пошым
бөлшектері елеулі роль атқарады.Бірінде Абай арбадағылардың ажарын
қара көлеңкеде анық аңғармаса,екіншісінде оған дейінгі монологта зор
кейіс,налыспен өзін алушысы жоқ , жапандағы амалсыз сатушыға теңейтін
ақын көңілі хош көрмейтін, беймәлім алыпсатарларға бажайлап
үнілмейді.Сыры аян, тірлігі жат пенделердің қазақ үшін оғаш кәсібін
ырықсыз түрде жақтырмау мұң үстіндегі дала ойшылын ежеттес жандар
туралы келесі толғамға бастамаса керек.Қажыған жүрек кейздей соқ
серіктердің бет –жүзінен ортақ реніш іздемеуі табиғи нәрсе.Ал үкімет,заң
орындарынан араша сұраған Мәкенге басқа кеңсе қызметкерлерінен бұрын
сары сақалда ұлықтың өңі - жүзі(9,155) жылы тартып, сұлукөрінеді.
Мәкен сот мүшелерінен ,олардың мұсылман еместігіне қарамастан, күдерін
үзбейді.Азаматтыққа қол созған қыз сары сақалды,
қасқабас,көзілдірікті,сарала түймелікелісті адамнан жамандық
күтпейді.Жіктеп,сараламаса да,кейіпкер жаңары қайырымды әкімнің өң –
шырайындағы игі нышандарды бірден түйіп алған.М.Әуезов Қарамолдаға
сайлауға келген болыс –билердің мойындарына жез знак салып, ата –
бабаларының оқалы томын жамылудағы ерсілікті бүгінгі ұрпақтың
әлсіздігіне балап,үнсіз мысқылмен езу тартады.Ұлықты күткен қауым Намазда
сапқа тұрғандай,амалсыздыққа көңеді, Жандарал болса,өз жүрісін
айдын,салтанатпен, мықтап келістіре білетін аса мәнді, баншыл
адам(10,375).Қарапайым халық алдында дүрдиген атқмінерлердің мүләйім
қалып, онымен қоймай, аруақ шақырғандай, аңқау,монтаны кейіпі
құлқанамалық тұрғыдан нәзік те жіті пайымдалады.Қайсыбірі айналасына
қыр көрсетпек. Қайсыбіреулері қаймықпақ.Жандарал ашық тілмен астарсыз
мінезделеді.Жуанда кеткен есесін жоқтайтын жоқ –жітіктің сырт пішінін
жинақтап көрсетуде де нанымдылық мол: Бұл елдің үстеріне киген
киімдері де шетіне сұр түсті шекпен не көнетоз шапан.Бастарындағы әр
рудың үлгісін көрсететін тұмақтары да тегіс ескі елтірі, ұзын сеңсеңнен
істелген.Ол тымақтардың тысы арзан шыт немесе жыртылған жүні реңсіз
қуқыл шүберек(11, 392).Мұнда ілкідегі салтанатты сән - киімнің
нұсқасы бар да,өзі жоқ.Рулық бедер сақталады.Жазушы кедейдің шын
ахуалын пайымдау мақсатымен тым жүпыны киім – кешектің заттық,
материалдық негіздеріне дейін түгелдеп өтеді. Мойнына знак таққан,
атасының шапанын әдейі жамылып,бақ шақырған мүләйім мырзалар патша
ұлықтарының алдында болмаса,әншейінде мына жастақтарға жалынан
сипатпастай.Тентек оязды күткен Ералыда Абай жоқ – жітіктің арыз –
мұңын жыртық киім, сұрғыл түс,қату қабақ іспетті тұрпа – рай аңғарына
қарай отырып тыңдаса,Шалқарда отырған Ұлжан ауылына қатысты мына
суретті аяныш сезімінсіз ұғу қиын: Шеткі үйлердегі киімі жыртық,өңі
жадау сауыншы,тезекші, қойшы – қолаң әйелдері,балалары бұл топқа
жолай алмай,жырақтан қарап,шеттеп жүр.Күндізден , ерулікші қонақ
әйелдер келгеннен бастап,Айғыз бен Қалиқа оларды бұл үйлер жаққа
бастырмаған.Осындайдағы әдеттері бойынша,екеуі мысқылдап Ұсқының
құрғыр,түге жұртты шошытып, түсіне кірейін деп көремісің? Ана жаққа
кет! – деп,,қара лашықтарға қарай сауындарға қарай айдап салатын
(12,47).Көрініс тұтас портрет үлгілеріне құрылмағанмен, пішіндеме
штрихтарын қамтып, бай ауылдағы нашардың теңсіз қал - жайы туралы
реалистік деректерді пластикалық айшықпен өрнектейді.Кескін
компоненттері – жоқшылық пен бишаралықтың символы. Айғыз бен Қалиқаның
қосарланған, уақыт мағына жағынан топтасқан,біреуге тапқырлығымен ,
біреуге удай кескінімен әсер етер кесірге толы сөздері жалшы – жақыбайға
тән типтік пішіндемені психологилық эмоция нәтижесінде ұлғайта
бейнелейді. Бейнелеу және жанама түрде , нысанның өзі емес, жобадағы
қабылдаушы субьектінің жорамал ыңғайындағы сезім, әрекетін қиялдау
арқылы жүзеге асады.Жинақтаушылық мәндегі оқиғаға негізделген қызықты,
қуатты эпизод.
М.Әуезов мұндай көріністі шығарма жазылған дәуірдегі талапқа сай,
саяси мақсатпен тап жігін таныту ниетімен емес, сол замандағы Абай
ортасын жетістік,кемісімен толық қалыпта жан – жақты елестету , жалпы
шын - шылдық ұстанымға сәйкес зерттеу өресінен келіп таңдайды.
Эпикалық романдағы бұл сияқты шағын дағдаятты күретамыр тартыс
арналарына барып құймады, бірақ суреткердің тереңнен қозғар көңіл сыры
мен зерек назарын, әділетті жүрегін сезіп, білуге жетелей түспек.
Жазушы мұндай машықты ахуалдың себебін іздеп таусылмайды.Айғыз бен
Қалиқа күстәланбайды. Бар – жоғы – мінез дағысы ғана. Қорғаншақ малшы,
жалшылар тағдырына көнген.Өзін төмен ұстауға тиіс.Игі жақсыларға
жоламау керек.Еркінсісе қожасын ұмытуы мүмкін.Ұлы қаламгер осынау
ауқымды философиялық мәселені алдамшы ұранға айналдырмай,сана зердесі,
парасат нұрымен ешбір пафоссыз –ақ елегізете толғап кетеді.
Жоғарыдағы Павлов көзімен берілетін портрет табиғат романда әрдайым
көрсетіліп отырады.Суреткердің психологиялық әрі реалистік тұғырнамасына
адамдардың физикалық болмысы мен мінез – құлқы , сана жаратылысындағы
үзілмес жалғастық,яки генетикалық код тұтастығын ескеру тән. Бұған
мысал ретінде шығармадағы Мотыш руына қатысты екі мәләметті айту
шарт.Бірінші жолы саясатта жүріп адасып, қатты ауру күйде Тоғжан
түскен ауылға келіп құлайтын Абай мен серіктеріне науқас оңала
бастаған шақта осы елдің бетке ұстар азаматы Аққозы жолығады. Аққозы
Мотыштың бір семізінің бірі екен.Тобықты ішінде Мотыш бөлек бітімді
ру болады.Бұлар шетінен зор, семіз денелі, ақ сары, қой көзді ,кесек
келбетті тұқым.Араларында сары мұрт,сары шашты, мөлдіреген көк көзді
кәрі - жасы да көп кездеседі.Аққозы дәл осы тегіне тартқан. Ұзын
бойлы ,сақал –шашы жиренге бейім, сап – сары ,көзі мөлдіреген
қаракөк.Көтеріңкі мұрны дәл ұшынды шолақтау боп, таңқия біткен.Басы,
жақ – маңдайы молынан пішілген, бітімді келген жігіт (13,290). Жазушы
нысанаға алған кейіпкерінің пішіндемесін жасамас бұрын оның аумағы,
ата – бабасына хас қасиеттерді топтастыра мінездеп өтеді.Аққозы осы
тұрақталған дене – кескін сапаларын жеке жағдайда дәйектейтін субьект.
Жалпы портреттік сапалар қиялдағы синтезделген тұрпаттың жаңа
белгілерімен толығады.Біраз Мотыштың мөлдіреген көк көзі енді
мөлдіреген қаракөк түспен анықталады. Басты тұқым ерекшелігі ірілік
пен толықтыққа әрі ашаң жүзділікке кеп тоғысқан. Автор қаһарманның
қарсы алдынан және қырынан қарағанда көрінетін өң -әлпетін нақты да
дәл бейнелемек. Бір мұрынның өзі соншама тиянақтай үңілуді қажет
еткен. М.Әуезов дәстүрлі тіл қолданысын пайдаланып дөңмұрын не таңқы
таңаутақылеттес тұрақты тіркестерден қашады. Әр сөзін тың мақаммен
ажарлай түрлендіруге шебер қаламгер биік эпитетін әсірелеу орнына
жаңа тіркес етіп пайдаланады әрі осы сипаттамадағы жолдармен айқын
бедерлі сурет тудырады.Соңғы сөйлем жігіттің көркі мен күш - қуатың
сезінуді аңғартуға тиіс. Портрет Тобықты руының ішінде түрлі
аңтропометриялық өлшемдердің молдығын көрсетпек. Көңіл аудармай
кетпейтін нәрсе - бұл кескіндеменің Тоғыжан күйеуіне белгілі бір
дәрежеде бақталас Абай назарымен суреттелуінде. Рас, автор –
баяндаушы,бірақ жазушының психологиялық бағдарламасы кейіпкердің сана
аңсарымен үндесуді талап етері даусыз.М.Әуезов реализмі де осы тұстағы
Абай жанының шыншылдығын терең түйсінуде жатыр. Алғашқы фраза ғана
ішкі ырықсыз әсер толқының жасыра алмағанмен, кейінгі сөз
орамдарындағы сауатты, салауатты жанның обьективті пікірін елемеу
қиын. Саған жар менен артық табылса да ... деп ақылмен кішірейе
тебіренетін ақының аяулы сезімі М.Әуезов тарихи – психологиялық
дерек негізінде әсем көркемдік нақышқа толтыру үшін шағын ғана
көріністің нанымды шығуын әжептәуір күйттейді. Сүйікті Абайына
жақтастығын білдірмейді. Қаһарманның жан қайшылығы , ұлы махаббаты
бәрібір шешімін тауып, тоқырап қалмағаны аян.
Кейіннен Балқыбек сиязы өтіп жатқан уақытты бейнелейтін мынадай
жолдарды кездестіреміз. Түс ауа, Абай отырған сегіз қанат үйге тамам
болыс жиылды. Сыбаннан келген болыстардың ортасында арғы Найманның белді
басты бір жуаны – Қисықтың Жұмақаны бар. Керей ішінен - Тойсары сияқты
пысық болатын. Тобықтың Шағанынан шыққан қолшыл, жуанбел Молдабай болыс
бар. Шетінен іркілдеген семіз, зор келетін Мотыш руының ішінде денесі
де жуан, ісі де жуан, қырыс - қыңыр бір болыс осы (13 ,344).Мұндағы
Молдабайға қатысты ой қайталау тәрізді емес, стильдік тәсіл, әдейі
еске салу, негізгі пішінтану ұстанымын тиянақтау орайында орын алғанын
ұғасыз.Мотыш ағайындарының топтық құрылым портреті осы шыѓармада
аталып өтеді. Тек ортақ сипаттама емес,эмоциалдық жүк арқалайтын қысқа
мінездеме бар. Синонимдік қатар , стилистикалық әуез (де жалғаулығы
арқылы жасалған) күрделі ажарлау тәсіліндегі бағалау- тұжыру ыңғайындағы
семантика сипатын өткірлей түседі. Әнтек жақтырмау, мысқыл ,
сыралғылық астарында Абай көңілі ғана емес, көпшілік қауымның сана
аяларындағы ұшқын қамтылады. Молдабайға қатысты мәлімет дара портретке
жатпайды, портреттік детальдар тізбек. Ол деталь жинақты, типтік
пішіндеменің өзекті таңбасы, тұқым қуалаушылық белгілердің көз тоярық
дәлелі іспетті. Сырт нышан ұқсас болғанымен , мінездер сыры әр
алуан.Модабай – Аққозы емес, Аққозы – Молдабай емес. Бірақ екеуі де –
Мотыш ұрпақтары. Аталмыш ру романдағы кескілескен тартыс –таласты
елеулі үлес арқаламаса да , сирек аталғанмен ,М.Әуезовтың адамды зерттеп,
білу дарынындағы үзілмес түбегейлілік жемісін айғақтауға едәуір себі
тиерлік.Түс – бітім ажарын туыстық себепке қарап сараптау тәсілі
романда әредіктиімді орын алады. Әйгілі Әмір –Үмітей кәрі қажының
терең қоймадағы ұмытылдығы айналған дүлей ашуын қайта лаулатады.Сенімді
серігі Ызғұттыны , өз немересін алдына алып келуге шақыру үшін
жұмсалатын адам бет пішіні Нұрғанымша нұрлы, қызғылт, дөңгелек
келген балғын денелі Кенжеқан әрі балуан, әрі жау түсіргіш ер
болатын (14,235 ) деп суреттеледі. Өзге сипаттамаларына қоса апайының
өң – шырайын елестететің жігіт кескіндемесін ықшам қайыруға Нұрғаным
есімі жеткілікті. Түпкі бір қияпат іздері бауырына да көшкен. Құнанбай
өзі ұнатқан жұбайының ағайынына сырт әлпет ұқсастығына қарап, сана
астарына іш тартып, жауапты міндет артуға бекінеді.
Енді аңшылық қызығында жүрген саятшылардың желікті сезімге ерік
алдырған албырт сөздеріне құлақ түрейік : Қарашегірдің бүгінгі
мінезін Жабай әңгіме қып ,Тұрғынбайға айтып тұр:-Жаңа Жәңібекте бір
түлкіні алып, соғып еді.Соны , қақ қасында тұрған мынау Әділ қоя
бергені ! – деді . Өзінің тоқал шешесінен туған інісі Бөжей бітімдес
, үнсіз тұрған Әділді нұсқады.- Көңе етіктің ұртындай,көнтиген ұртынды
ұрайын. Аттан түсе қалып ұмтылудың орнына керенауланып кергіп тұрып
алғны. Түлкіге түскен тұсы қалың түбір шеңгелді жер еді. Алысып
жүгенде қанатына тікен кірді ме деймін.Қаршегірдің қоя бергені ! - деп
Жабай бүркітінің түлкіден айрылғанын бір жағы Әділден көреді.Және жерді де
сылтау етіп тұр (15,253). М.Әуезовтен өзге қаламгер осы эпизодты
күлкілі , сайқымазақ әуенге толтырып жіберер ме еді. Бірақ М.Әуезов
стиліне етене қасиет – эмоцианалдық ұстамдылық тұрғыдан ,біз айта
беретін тұйық психологизм немесе көпқабатты реализм аса биік ішкі
мәдениет,парасат қайнарынан сүзіліп шығарын түсінесіз.Мысқыл емес, әжуә
емес.Әзілге жақын, алайда ренішті құбылыс қатарлас диологтық реприкалар
арқылы, портреттік элементтер екінші кейіпкер әсері , көзқарсымен
бедерленеді. Құнанбаймен иықтас,Кеңгірбай ұрпағы – Бөжей перзенттерінің
күйкілікке барабар қылығы замана азған сайын,адамдар да аласар деп
ұғынатын дәстүрлі ұлттық кәрі қағидаға май құятындай.Жабайдың шамадан
тыс намысқойлығымен сабақтас ашу момын Әділдің бірпара ұнамды кескін
нобайына жағымсыз,субьективті күші мол деталь қосады. Бөжей бітімдес
деген сөз көп мағынаға жетелемек.Байырғы құнтай сомдалған тұлға мен таныс
пішіндемені еске түсіру қажет.Сәл ғана сәт неғұрлым ұзақ уақытпен
астарлас өмір философиясының қылын қозғайды. Әділді әкеге ұқсатушы да
- Бөжей аруағын сыйлайтын Тұрғынбай мен Абылғазы.
Жазушы кейбір қосалқы роман қаһармандарын істер кәсібі, күш – қайраты
жағынан ыңғайлас алып суреттейді.Оралбай – Керімбала дауына байланысты
қақтығысты баяндай отырып , автор Жігіттектен Абылғазыны ,Бөекеншіден
Марқабайды ерекше атайды да: Кеудесі бір құшақ, балтыры бесіктей,жасы
отызға жаңа ілінген жалпақ бет,алакөз қара Марқабай – шын алып
қайратты. Өзі Тобықтыға белгілі түйе балуан әрі даңқты мешкей
болатын(16,109) деп солардың бірін ғана дәріптей сипаттаса , Тәкіжанның
қолшоқпары Серікбай мен Тұрсын сияқты ұрылар Бұл екеуінің жастары
құрбылыс, денелеріде кескен теректей, тұтас балғын – бір бітімдес (16,373)
деп ортақ портрет нұсқасын жасайды. Соңғылар бір көрініп қоюмен
шектелетін болғандықтан, тұрақты теңеу, жаңа мәнді ажарлау тіркесі
нәтижесінде әділет үшін емес, бас пайдасы үшін жан беретін даңғаза
тентек кейпінде жалпы белгілермен пішінделсе, шығармада сирек ұшырасса
да, айқын әрекетімен,дара қасиет – қылығымен есте қалатын Марқабай
барынша дәл бедерлене түседі. Себебі бұл кейіпкерге тиеселі этникалық,
тұрмыстық, психологиялық мағынадағы юморға толы оқиға бар. Өң – тұрпат
сапаларын ру намысын жыртып соғысатын жігіттің алаңғасар, адал, бейқам
мінезін алдын - ала дайындаушы негіз ретінде мүсіндеу бар.
Алғашқыдағы әріптесіне жіктелген дара бітім бейнелесе, кейінгі мысалда
екі адамды әлеуметтік, физиономиялық жақындастығына қарай, оқшау суреттеуге
лайық көрмегендіктен жалпы нобойды әсер, ұғым, сыртқы нысанды қабыладау
сипатымен тамырлас күйде тең ауқымда ұсқындауды танимыз. Бұлар Тәкежанның
айлалы зорлықшылығы, Дәркенбай тақілеттес жатақтардың жасырын жаудан
хабарсыздығын тұспалдауға қажет. Автор Тұрсынын тасырлығы мен Серікбайдың
тақыстығын пайымдап өтеді. Қаламгерге бұлардың тұлға – түсінен де, ішкі
ниетінің өзгешелігін аңдату маңызды. Абай жолы романындағы портрет жасау
шеберлігін бағалайтын ғалымдардың бәрі дерлік бұл өнерді терең
психологиялық характер сырын ашу міндеттімен сабақтастығына мән береді. Оны
психолог зерттеушілер мойындаса, дене қимылдарының ереулі ролін көрсетсе,
З.Ахметов осы қасиеттермен бірге М.Әуезовтың стиль өрнегіндегі халық ауыз
әдебиеті дәстүрінің, романтикалық - көтеріңкі бейнелеу әдістерінің орнын,
Р.Бердібаев жекелеген пішіндемелердің әр жағдайға байланысты жаңа мағынамен
толыға түспегін, Б. Уахатов жазушы мүсіндеулерінде сыртқы фактор мысалы,
табиғат әсеріне дейін қамту ерекшелігі барлығын дәлелдейді. Арнайы
кондидаттық диссертация жазған А. Ишанов көптік портрет пен дара портрет
және олардың живопись туындыларымен ара қатынасына тоқталады. Романның
алғашқы тарауында – ақ , М.Әуезов шығармадағы ең үздік кескіндеу үлгісін
өрнектегенін білеміз.Ол әлем әдебиетіндегі эпикалық туындылар үшін аса
үздік суреттеу өнерін танытары анық.Қаламгер өзіне тән пішіндеме түзу
тұғырнамасын да айқын аңғартып кетеді.Қаладан оралған жас шәкірт зерделі
Абай ұғым- түсінігіне дендеп бару нәтижесінде,Абай толғамдарының нақты уәжі
ретінде атақты дала шоңжарларының бет - әлпеті мінездемесін
кескіндейді.Адамдардың жүзінен,ажым сызықтарынан түрлі бедердегі
тас,тоғай,мал мен аң бейнесін елестететін сұңғыла жастың ұщқыр қиялын әрі
сезімталдығын аңғарту арқылы осы эпизодтың ізін баса келетін ұзақ
сипаттаманың психологиялық ыңғайдағы себеп – салдарын көрсетеді.Себеп –
Абайдың кісі келбетінен үлкен мағына тапқысы бар ересен құштарлығы мен
ынтасы,ой құмарлығында. Әкесінің ат жақты келген,ұзын сопақ басының
құлақтан жоғарғы жері қаз жұмыртқасындай көрінеді.Онсызда ұзын,үлкен
бетіне,ұп – ұзын дөңгелей біткен сақалы қосылғанда,басы мен беті бір
өңірдей. Сонда, Құнанбайдың жалғыз сау көзі ,оның көтеріңкі жал тұмсығының
сол иығына шығып алып, қалғымай сақшыдай бағып, осы өңірді қалт
етпей,күзетіп тұрған сияқтанады. Қоя берсін, салғырттығы жоқ сергек қатал
күзетші.
Жалғыз көз шүңет емес,томпақша.Тесіле,сыздана қарайды.Кірпігін де сирек
қағады.Иығына бота ішігін жамылып, шалқия отырып сөйлеген Құнанбай,осы үйде
әркімге қарамайды.Қарсысына таман отырған Сүйіндікке ған қадалып
сөйлейді(17,24).Бүкіл романның тұла бойында дала тіршілігі туралы
көкейкесті күй болып шертілетін Құнанбай өмірі атты сарын алғашқы қоңыр
әуенін таба бастағандай.Алайда күрделі орамды күйдің көбік шашып шалқитын
заматтарына мегзер күбірлі күмбір естіледі.Бірінші сөздегі тәуелдік
жалғауы көңіл - әсерге Абай жандүниесінің қатысын дәйектегенмен,біз
қарастырмақ дараланған топтық портрет нұсқаларында автор – баяндаушы
суреттеу мен пайымдау тізгінін өз қолына көшіреді.Рас, кейіпкердің
таңырқау, үңіле түсу,шіміркену эмоциялары жетекші саз тудырса да, жазушы
баланың орындауын түзете түскісі келіп, домбыра шегін қайталай қағып –
қағып жіберетін дәулескер,арқалы күйшідей,көтеріңкі әсерге әсем бояу,
нақыш қосады.Көңіл тілі Абайдан шықса,көркем тіл суреткер көмейінің
бүлкілімен астасады. Құнанбай тұлғасындағы басты ерекшелік – табиғи бітім
ірілігі мен мінез кесектігінің ұштаса бейнеленуі.Қаһарманның сырт
қасиеттерінен бөлекше назарға ілігетін дене мүшелері:бас,бет,жақ, сақал,
көз,кірпік.Бастапқы абзацтың өзінде әлденеше эпитет,теңеулер суреттің
метафоралық қасиетке ұласа жаздап,тоқтауына жетердей зор эксперессивті
қуатты иеленеді.Айқындаулар жалғыз емес, үштен – екіден синонимдік қатар
түзе қолданылған.Үзіндіде жалпы М.Әуезовке ғана тән мәнер – жекелеген
сөздердің оқыс ауызға оралып,сол арқылы баяндау екпініне кең тыныс,әдемі
нақыш қосылуы.Мәселен, онсыз да ұзын, Сонда, осы үйде әркімге
қарамайды рәуіштес жеке фразалардың орналасымы әдеттегі дәстүрлі теп
–тегіс сөйлем құрылымын жаңа өрнек ,көп мағыналы,таңырқауға толы биік те
баяу үн әуезімен түрлендіретінін ескемеу қиын.Тұп – тура тіл заңдылықтарына
сүйенсек,негізгі ойды бұл сөздер мен тіркестерді айналып өтіп жеткізуге де
болар еді.Бірақ, М.Әуезов айшығы өзіне бәрі жарасатын еркін сұлудың
сүйкімді қылығындай бар ажарды нәзік еппен құлпыртып жібереді. Ұлы Абай да
еркеленіп шығар сөз демеп пе еді?!М.Әуезов Менің тілімде Абай тілінің
мәдениеті бар деп мақтанатыны бар ғой.Жазушы шығармашылығында сол ұстаз
дәстүрі қайнары мол қуатты жаңашыл үрдіске айналатыны анық.
Қаламгер тек синонимдес сөздер емес, түбірлес сөйлемдер құруға
шебер.Алайда әсер мағынасы ұлғаяды, тың нюанстар табылады. Немесе, Жалғыз
көз шүңет емес, томпақша дегенде кейінгі кескін нышанын білдіру үшін оған
қарама – қарсы белгіні қою шарт па?М.Әуезов үшін қажет.Суреткер бар ынтасын
жаулаған оқушы әсер толқынының табанына түсіп, қайта көтерілетіндей,соған
масаттанатындай күй кешеді.Өйткені талант ескегінің иесіне тиісті өнер
құдіретіне олар сенеді. Оның үстіне сын есімнен туындаған баяндауыштың
мәнісі неде, вокальдық түзілімі күшті. Құнанбайдың жалғыз сау көзі
бейнелі қимылға иеленіп, ауыстыру тәсілінің нәтижесінде сырт әлпетпен
кейіпкердің өміріндегі орын, маңызын бірдей тұспалдайтын символ - деталь
боп шығады.Киім компоненттерінен аталатын бота ішік барлықты,
салтанатты ,қияпатты білдірсе , аға сұлтанның отырысы мен сөйлеу ыңғайы
негізгі портрет нобайына динамикалық қасиет үстейді,әдепкі сұсты ахуалға
қазіргі жағдай Қодар – Қамқа мәселесі ретіне сай үрейлі салқын
әкелетіндей.
Бұл ұзақ үзіндіде Құнанбай ғана емес, тұтас роман мазмұнында елеулі рол
атқаратын, көкжалмен таласа жорытатың бөрілер тәрізді, ірі- ірі
рубасылардың да біршама толық кескіндемесі беріледі. Сақал – шашы бір
рендес, қара бурыл Сүйіндік оқта – текте бір қарап қойғаны болмаса,
Құнанбайға тесіле қарамайды. Көзін төмендете береді. Абайға оның пішіні –
көп кездесетін, әңгімесі аз пішін сияқты.Бөжей де оншалық өзгеше емес.Түсі
ақ сұр келген, өзі қоңыр сақалды,кесек мұрынды Бөжей – осы отырғанның
бәрінен де сұлу.Бетінде әжімі де аз.Бірақ, Абайдың көзін оған көп
тартатын бір нәрсе мұның бітікшілеу келген көздері.Құнанбай ұзақ сөйлеп
отырған кезде Бөжей қыбыр етіп қозғалған жоқ. Көзін де төмен салған
қалпынан бір көтермеді.Сондықтан оның ұйықтап отырғаны я ойланып отырғаны
мәлім емес.Қалын етті ,салбыранқы қабағы кішкене көзін көрсетпей ,тасалап
алған сияқты. Құнанбайға бұлардың ішінен көз алмай , қырандай қарап отырған
– дәл төрдегі – Байсал.Қызыл жүзді,жирен сақалды Байсалдың денесі ірі ,
қапсағай,көкшіл түсті үлкен көздері - әрі салқын, әрі сыр берместей
сабырлы.
Бұлардан басқа барлық салқын томсыраған жандар ішінде ең жандысы,ең
шапшан қағылезі Қаратай мен Абай қасындағы Майбамсар.( 18,25).Суреттеу
барысында Абай көзқарасының ықпалы артады. Зейінді сұңғыла жасөспірімнің
тез аңғарғыш жаңары мен балалық ұғымын ,ішкі талғам ырғағын психологиялық
дәлдікпен қорғаштай, қолдай жеткізу бар.Абай мәслихат басындағы
ересектерден көзге ерекше түетіндей тосын бітім,ажар жарқылын күтердей.Ең
кереметі - әрбір қаһарманға қатысты жаңа деректер бір – бірін
қайталамастай бедерлі мығым әрі Сүйіндік тұсындағы күмілжу Бөжей мен
Байсал туралы өзгеше биік әсерлі әуелей көтеруге қажет.Пішіндеуге
байланысты әсер болмысында үлкен драматизм бар.Бірқалыпты мақаммен сыдырта
сипаттау жоқ. Құнанбай портретіне жұмсалған іргелі қажыр тоқтау тауып, көзі
бітеліп қалмайды.М.Әуезов қаламының қуаты да зор екпінмен құлдырап
барып,көкке өрмелеп,қанатын қағып жіберетін,жайыла еркін ұшатын сұнқар
бейнелес.Сүйіндіктің жалтақтығы мен өзіне сенімсіздігін кескін штрихтары
байқатса, сырын ашпайтын, мүлгіген жартас секілді Бөжей қарттың тылсым
дидары – көп жұмбаққа тартылар желі. Бөжей де оншалық өзгеше емес деген
фразалар пәлендей үміт қалдырмағанымен, келесі сөйлемдегі топтасқан
үдемелі эпитеттер мен көмекші етістіктерді мансұқ ету нәтижесінде суреттеу
уақытының тілін осы шаққа тіреп қоятын, сызықшадан соң келетін күрделі
сын есім , зат есім баяндауыштар Бөжей портретіне тыңнан төгілер нұр қосады
( - осы отырғанның бәрінен де сұлу; - мұның бітікшелеу, кішкене келген
көздері ). Тәрізі, Абай өзге қонақтардың ерекшелігін әкенің қайталанбас
түр – мінезімен салыстырғанда ғана жете тани түсетіндей. Көз түбірі жиі
кездеседі. Өйткені зерделі жеткіншек Бөжей пікірін,оның үй иесіне ықылас,
наразылығын көңіл айнасынан іздестіреді. Әйтсе де қалың етті , салбыраңқы
қабақтың дағдылы күйі бұл тұрғыда елжіретер жаңашыр сезімді құралақан
қалдыратындай.Сүйіндік ,Бөжеймен жіпсіз жалғасып жатса да көз алмай,
қырандай қарап отырған – дәл төрдегі Байсалдың әшейін батылдығымен қатар
ер мінезі , бірбеткей турашыл кейпі әсіресе жоғары бағаланған .Рас, мұндағы
көкшіл түсті , үлкен көздер де жорыта тынып, ашу жарқылын көрсете
қоймаған. Жас Абайдың ел ағаларына үңілгенде жан – тәнімен аңғаруға
құмартар қасиеті – адалдық пен өткірлік.Ол,бірақ, түрлі жағдаяттарға
қатысты түс беретін көбінше шартты сапа. Қосымша сипатталатын Қаратай мен
Майбасардың адалдығын уақытша келісім,іш есеп ретінде таңу дұрыс.Бұларға
ілес баяндау арқылы мінезделетін –бозбала Жиренше. Ал үйдегі өзге жандар
кейінгі әңгімеге үстінде сипатталады.Мәселен, Жұмабай тұрпатына тән
белгілерді қаладағы бір оқиғаны еске алу арқылы қозғалыс ауқымында
елестетумен толықтыру бар.Кездейсоқ көрінген Жұмабай басының жалтыры
(19,31) аға сұлтан атқосшының сүйкімсіз ісіне сайма – сай деталь іспетті.
Әрине, ойдан қосылған дерек санауға негіз жоқ.Табиғи сәйкестікке жатса
керек.
Л.Толстой шығармашылығындағы терең психологизмді ардақтай білетін
М.Әуезов ұстазының қайсыбір бейнелеу тұғырнасмасын портрет өнерінде де
пайдаланады. Л.Толстойдың шеберлігі сонда,княжна Мәрияның өңсіздігін қайта
– қайта атай отырып, кейіпкерін әдемі әсермен суреттесе, әсем ажарлы, суық
жүректі Вераны қанша сұлу болса да , сүйкімсіз кейіпте көрсете алмады.
Қазақ сөзінің зергері де дәл осылайша Құнанбайдың қасындағы қой көзінді ,
сұлуша Майбасарды (20,30) әрекет – қылығының сорақылығына орай ұнамды
кескіннің адамы етіп бедерлеуге жоқ. Жазушы әділет пайдасына қарай ескертіп
өтпесе, ұрда – жық, сотқар Майбасар тұрпатында іліп алар қасиет бар деп
ешкім ойламас еді.Жоғарыдағы үзіндіден байқалатын пластикалық бедер мен жан
шынайылығы, реализмге сүйене келіп, Осы ғасырдағы ең мәдениетті прозаның
бұл секілді классикалық үлгісі бір ғана портрет жай емес, әдебиеттегі адам
образын жасаудың тамаша тәсілдерінің тоғысқан жері десек, артық айтқанымыз
емес. Академик – жазушы З.Қабдолов пайымдағандай , романдағы дәл аталмыш
мүсіндеу легі болашақ бақталас жандар арсындағы тоқтаусыз тартыс болмысын
жіті топшылап, көркем тұлға, тұтас мінез иелерінің алғашқы , әрі барынша
толық нанымды сипаттамасын айшықтай жеткізері хақ.Мысалдан топтық пішіндеме
ған емес, кең қайырымды портрет – характер сомдаудың ғажап өнегесін
танимыз. Қаламгер алдағы салқар өмірдің қыруар жота , асуындағы қайратты
қақтығыстар сырын шығарма сюжетінің байланысындағы шоқтығы биік, құлашы
ұзақ нәзік те астарлы һәм қуатты психологиялық детальдың мәніне
сыйдырған.Жұмбақ сарайдың алтын жалатылған қымбат құйма кілті дайындалған.
Абай жолындағы көш кезіндегі ортақ әлпет , киім нұсқаларынан басқа жерде
көптік пішіндеме үлгілері сирек.Бөкенші мен Жігітек дауына қатысты қалың
жұртқа тән белгілер ықшам ған қамтылады: Күш жию,ес жию деген бөгет, аяң
болған жоқ. Жігітек ызасы енді келген екен .Ол айғайсыз , айбайсыз бір –ақ
ышқынып , сазара, көгеріп алғандай.Сөз қатқан кісі аз.Асығып, әзірленген
қимыл бар.Автор Бөкенші жағының қарымта есебіндегі зорлықшыл әрекетіне
кіжініп, тас – түйін жұмылған Бейсембі, Әбділда бастаған аталастар қамын
жинақтай өрнектеген. - Жақын деп қапыда жүр екеміз,жат екеміз ғой!
Шабысуға кеткен осы болған ғой.Жетім – жесір егіс еді екеміз ! Тұр, аттан
сең де ! (Сонда)деп, Әбділда шамырқанатын еді ғой.Удай ащы, қапалы
өкініште, әзер сенерліктей әуендегі жер бауырлаған сөздер жұрт намысына
қамшы сілтегендей.Жекелеген адамның ыза –кегі көрсетілмейді, алмастыру
тәсіліне хас оралыммен жазушы Жігітек тобын жорыққа шығар алдындағы сарбаз
нобайында қабылдатпақ . Метафоралық теңеу жасалады да, жиылып,шабысқа шарт
буынған қауым мінезіндегі долырып, қабынған ашу мінезін ықшам әрі ұтымды
мақаммен кестелеп береді. Құбылыс мәнін ізерлей түсу ыңғайында
айғайсыз,байбайсыз тәрізді кері мағынадағы психологиялық сурет бедері
алынып, сол арқылы экспессивті күй –жайдың тым ауыр салмағын аңғарту
бар.Портрет те диалог лебізі де ажырамас туысбоп келген ағайындардың
күтпеген оқшау жағдаятқа байланысты амалсыз және қату шешімін
бедерлемек.Көптік кескіндеменің эмоционалдық күші мұндай ахуалдың
астарындағы аңыру , таңырқау,кектену, сонымен бірге жақсы әсердің кенеттен
боранды сезімге ауысу мезетіндегі шұғылдық, қарама – қайшылық пернелерімен
тамырласұлғая түскен. Тағы да рулық мүдде ,келелі салт –ғұрып ғашықтық
хикметті сияқты шідер үзер қадамға қарсы беттеп , таптап тастауға тиіс. Сол
оқиғаның сыртқа шыққан психологиялық бедері – бұл .
Талас – дау ,түсініспес ,аяқтамас өкпе – наз, араздық тіпті жақын ағайын
арасында да бітпегені белгілі. Романында Атадан – алтау, анадан – төртеу
Абайдың ағасы Тәкежан және оның баласы Әзімбаймен көп мәселеде тіл табыса
алмайтыны аян. Осы қырбайлықтың психологиялық дәйектемесі орайында жазушы
ойдан шығарылған кейіпкерлер Иса, Иіс төңірегіңдегі аласапыран оқиғаларды
үлкен шеберлікпен пайдаланады.Ауыл реңі өзгеше жүдеу еді. Далада, бұттары
жылтырап, жалбыр – жалбыр киініп бүрсеңдеген, күс басқан аяқтары қызарған
кедей балалары көрінеді. Бай үйінің сыртын жағалап, жүк жиылған күнес жақта
ақырын күбірлеп ойнайды. Қойшының қоңыр лашығының бір үзігі сыпырылған.
Қолы – беті жарылған жұмыскер әйел үйінің жыртығын жамап отыр. Жалаңаштаған
үйдің керегесінен жүдеу, шоқпыт тымақ киген кәрі кемпір сол шала жағылған
үй ішінде, қара суық астында малма сапсып отыр (21, 84). Тәкежан
ауылындағы жатақ қауымның аянышты халі ақынның ізгі жүрегіне шаншудай
қадалады. Барға тоймай, әлсіздің үлесіне қол салудан шімірікпеген Тәкежан
отбасына наразы Абай Иіс кемпірдің үйі маңындағы тұрмыс пен кескін суретін
жаны түршіге тұрып топшылауда. Топтық пішіндемеде кедей қауымына ортақ
жалпы белгілер тұтас бейнеленген. Типтік сапалар зор қынжылу әсерін
туғызарлық күшпен сырт нұсқа, әрекет, тіршілік тауқыметінен өрбитін нақты
детальдарды жандандыра көрсетпек. Абай жүрегін жоқшылық зарын түйсіну ғана
емес, үлкендердің бәріне көндіккен амалсыздығы, кәрі күйкі – күйбеңі,
жазықсыз сәбилердің дүниеге келмей жатып қорғаншақ тартуы, кемістікке
мойынұсынуы, бұдан соңғы ретте баяндалатын Иіс келіңінің ауру ажары,
жүздері мен кірпіктерінде қалың қорқыныш пен ауру уайым тұрғандай (21,
85) Асан мен Үсеннің жалынышты, жалаңқабат реңі ауыртады. Қаламгер аумақты
фоннан бастап, айқын деректі есім иелеріне кейіннен табиғат дүлейімен
ажалды айқаста дала қорқауларын жеңіп шығып, науқасқа шалдығатын, азаппен
көз жұматын ермінез Иса үйелменінің күй – жайына көшеді. Көрініс Тәкежан,
Әзімбай сияқты кейбір бай, болыстардың әділетсіздігі мен озбырлығын
аңғартумен шектелмей, қазақ ортасындағы теңсіз жағдайдың сыр – себебіне көз
жүгіртпей - ақ, ащы нәтижесіне күйзелтуге тиіс еді. Мұндай эпизодтарға
М.Әуезов тек өз заманындағы идеологиялық нұсқауларды орындау ниетімен
тоқталды деу аз. Реалист жазушы өмір шындығын жан – жақты суреттеуді мақсат
тұтқан. Шығармадағы Базаралы, Дәркембай, Иса, Дәрмен, Сейіт тәрізді
қарапайым халық өкілдерімен сабақтасып жататын тартыс – қақтығыстар қазақ
тіршілігінің біржақты жұмақ кейіпте асыра бейнеленбей, мейлінше обьективті
бедер алуына ықпал еткен. Сонымен қатар романның эпикалық тынысы да
ашылады. Екіншіден, басқа да сюжеттік, композициялық қызметін айтағанда,
жоғарыдағы эпизодтар Абайдың ақындық, азаматтық табиғатын ашуға қажет.
Әйгілі Қараша, желтоқсан мен сол бір екі ай өлеңі осы ауылдағы
жаңағыдай зор толғаныс, жабырқау көңілмен кіндіктес туған.
Бай үйіне кіре алмас тұра ұмтылып,
Бала шықса асынан үзіп –жұлып
Ық жағынан сол үйдің ұзап кетпес,
Үйген жүктің күн жағынан орын қылып,
деп өрнектелетін нәзік ахуал эпопея тексінде тарихи әрі психологиялық
дәлдікпен қамтылғаның түйесіз. Сөзбе – сөз қайталау іспетті нақты
айшықтарды танисыз. Абай поэзиясындағы көңіл – арман М.Әуезов романындағы
жалынды күйініш, таңырқау, шарасыздықпен ыңғайлас.
Ілкіде сөз болған Құнанбай және оның төңірегіндегі иықтас адамдардың
топтық портрет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz