АБАЙДЫҢ ҚАРАСӨЗДЕРІНІҢ СТИЛЬДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиет кафедрасы
Шахметова Ульфат Сакенқызы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
АБАЙДЫҢ ҚАРАСӨЗДЕРІНІҢ СТИЛЬДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Оқыту түрі: сыртқы бөлім
Ғылыми жетекші:
Ғылыми сарапшы:
Диплом жұмысының қорғауға
жіберілген күні: _______________ № хаттама
Кафедра меңгерушісі_______________________
Қорғайтын күні ________________
Бағасы: _________________
Көкшетау, 2011
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І АБАЙ ҚАРАСӨЗДЕРІНІҢ ТАҚЫРЫБЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
1. Абай қарасөздерінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
2. Абай қарасөздерінің
тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
ІІ АБАЙ ҚАРАСӨЗДЕРІНІҢ ЖАНРЛЫҚ ЖӘНЕ СТИЛЬДІК СИПАТЫ
1. Абай қарасөздерінің жанрлық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Абай қарасөздерінің стильдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақтың классик ақыны Абай Құнанбайұлының
шығармашылық мұрасында ерекше орын алатын туындыларының бірі – оның
қарасөздері. Ақынның қарасөздері - қазақ әдебиетінің тарихында бұрын-соңды
болмаған, ерекшелігі мол, Абай мұрасының көлемді саласы. Бұл туындылардың
өзіндік тіл, стиль ерекшелігі де мол, сан қырлы. Абайдың қарасөздері
тақырып жағынан зерттеліп, зерделенсе де, стильдік тұрғыдан еңбектерде
толық ашылмаған. Бұл жөнінде Абай мұраларын зерттеген академик жазушы
Мұхтар Әуезов Абай жайын зерттеушілерге деген мақаласында былай дейді:
Тегінде Абай шығармасының аздығынан кенде боп жүргеніміз жоқ. Барын барша,
бажайына барғыза алмаудан, зерттей алмаудан кендеміз [1; 24-б.].
Шындығында, Абайдың қарасөздерінің стильдік ерекшеліктері жайында
зерттелген еңбектің жоқ екендігіне біз біршама еңбектерді қарастыру
негізінде көз жеткіздік. Тек 1952 жылы қорғалған ғалым Ханғали
Сүйіншәлиевтің Абайдың қарасөздері атты кандидаттық диссертациясын
мысалға алуға болады [2; 122-123-б.б.]. Мұның өзінде ғалым Абай
қарасөздерін тақырыптық, жанрлық ерекшелігі жағынан қарастырғанымен, түр,
стиль, тіл ерекшілігі тұрғысынан тақырып зерттелмегендігін аңғарамыз.
Әрине, әр кезеңде кейбір салыстырулар, мақалалардың болғаны белгілі.
Дегенмен, қоғамдағы әр түрлі саяси-әлеуметтік жағдайлардың кері ықпалынан
Абай шығармашылығы, оның ішінде қарасөздері өз дәрежесінде зерттелмеді.
Бүгінгі таңда, яғни еліміздің тәуелсіздік алған жаңа кезеңінде қоғамдық
өмір мен ғылымда болып жатқан оң өзгерістер нәтижесінде Абай шығармаларын
да тереңдете зерттеу маңызды мәселе болып табылады.
Бұл жөнінде Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев Абай туралы сөз
баяндамасында ерекше тоқталды: Абай Құнанбайұлының әлемдік санадан өз
орнын алатындай елеулі құбылыс болуы тек оның әдеби ізденістерімен
шектелмейді. Әдебиет – Абайдың күллі дүниелік болмысқа, адами, ұлттық,
кісілік, тарихи, заңнамалық болмыстарға бойлайтын кәусар дариясы, ежелгі
дүниеден мәңгілікке дейін көл-көсір көсіліп жатқан рухани әлемге, рухани
ғарышқа, универсиум деп аталатын ғалами дүниенің ғажайып қиырларына шегер
бір жағынан ләззатты сапарының бастау қақпасы, әрі тереңге бойлап, кемелге
ұмтылар талпыныстарының алтын баспалдағы болды. Абайдың ойшылдық қарымы мен
зерттеушілік тегеурінін де өз заманының шым-шытырық қайшылыққа толы шындығы
белгілеп берді. Сол шытырманнан шығар жол іздеп жүріп, ол өз халқының
ұлттық бітімін жан-жақты пайымдады. Оның басындағы тақсіретті егжей-
тегжейлі талдады. Сөйтіп, кеселіне дауа, келешегіне бағыт қарастырды.
Халқына қамқор, ұлтына жанашыр болам деп жүріп, күллі адамзатқа мейірбан
гуманистік өреге көтерілді, - деді [3;12-б.].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Абай Құнанбайұлының қарасөздері
тақырыптық, жанрлық, стильдік тұрғыдан М.Әуезовтің Әр жылдар ойлары
монографиясында, Х.Сүйіншәлиевтің Абайдың қарасөздері, М.С.Сильченконың
Абайдың творчестволық биографиясы, З.Ахметовтың Абайдың ақындық әлемі,
Т.Әлімқұловтың Жұмбақ жан, Қ.Өмірәлиевтің Абай афоризмі,
М.Мырзахметовтың Абайтану тарихы, Абай және Шығыс, А.Ісмақованың
Абайдың классикалық стилі, Қ.Салғараұлының Таным баспалдақтары
еңбектерінде зерттелген.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты –
Абайдың қарасөздерінің стильдік ерекшеліктерін айқындау. Тақырыпқа сәйкес
диплом жұмысының зерттеу мақсаты мен міндеттерін былайша белгіледік:
- Абай қарасөздеріне қатысты ғылыми зерттеулерді салыстыру, саралау;
- Абай қарасөздерінің жанр ретіндегі құрылымын айқындау;
- Абай қарасөздерінің стильдік ерекшеліктерін анықтау;
- Абай қарасөздеріне қазақ әдебиетінің, шығыс пен Батыс, орыс
әдебиеттерінің қаншалықты ықпал еткендігін және байланысын салыстыра отырып
пайымдау.
Зерттеудің дереккөздері ретінде Абайдың қарасөздері, баспасөз
беттерінде жарияланған сын-зерттеу еңбектер, танымдық мақалалар
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысын
жазу барысында әдебиет теориясы туралы зерттеулер, жанр мен стиль жөнінде
жарық көрген еңбектер негізге алынды. Осы ретте, А.Байтұрсынов, М.Әуезов,
З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Қирабаев, М.Балақаев, Р.Сыздықова т.б. ғалымдардың
еңбектеріне сүйеніп, теориялық пікірлері мен тұжырымдарын басшылыққа алдық.
Зерттеудің әдістері. Жұмыста тарихи-салыстырмалы, талдау, жинақтау,
қорыту әдістері қолданылды.
Ғылыми жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында
алынған нәтижелер мен ғылыми тұжырымдардың, қорытынды пікірлердің
практикалық мәні зор. Ғылыми нәтижелерді жоғары оқу орындары филология
факультеттерінің қазақ бөлімдерінде қазақ әдебиеті тарихын өту барысында,
абайтанудан арнаулы курстар мен семинарларда, сондай-ақ гимназия, лицей,
қазақ тілі мен әдебиеті пәнін тереңдетіп оқытатын мектептерде пайдалануға
болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
І Абай қарасөздерінің тақырыбы және зерттелу тарихы
1.1 Абай қарасөздерінің зерттелуі
Абайдың қарасөздері зерттелу жағынан кенжелеу қалып қойды, ол
қарасөздерде діни-философиялық мақамдардың жиі ұшырасатындығынан болса
керек. Барлық ғұмырын Абай мұраларын зерттеуге арнаған, абайтанудың негізін
қалаған, ғұлама зерттеушіміз М.Әуезов Абай қарасөздері туралы өз пікірін
тереңінен білдірген, дегенмен қарасөздерінің қыры-сырын молынан ашуға
білімі жетсе де, біраз кедергілерге тап болғаны байқалады:
Сонда тыңдаушысы туралы Абайдың күдігі көп. Кейбір терең өсиет, озғын
ойлары бұның тыңдаушыларының санасына жетпеуге мүмкін. Сол себепті өлең
сөздерінде ұзақтан, тереңдеп айтылған кейбір ағартушылық, адамгершілік
үлкен ойлары мен қоғамдық тартыстың қайшылықтарын ашатын, соның шыншыл және
күшті азаматтық сындарын мынау қара сөздерінде оңайлатып, азайтып,
қысқартып айтатыны да болады. Бұл ретте ақынның өлеңінде кездесетін
қайшылықтар және тарихтық тар көлемді түсініктер көбірек көрінетін кездері
болады.
Оқушы мен көпшілік тыңдаушыларының өз тұсындағы сенім-нанымдарын еске
алғандықтан, ақын дін тақырыбын көбірек сөз қылады. Әрине, оның өз нанымы
өзгермейді. Сондықтан өлеңіндегі сияқты діни адамгершілік моральдің
тәрбиенің қараңғылыққа қарсы, шартты түрдегі өткелі есебінде бағалайды
[1;205-б.].
Мұхтар Әуезовтің Абайдың күшті азаматтық сындарын қарасөздерінде
оңайлатып, азайтып, қысқартып айтатыны деген сөзді М.Әуезовтің өзіне де
қатысты деп алсақ әрі ол Абай қарасөздері жөніндегі пікірін әдейі
оңайлатып, азайтып, қысқартып айтқан десек шындықтан тым алшақ кете
қоймаспыз. М.Әуезов Абай өлеңдерінен қарасөздері төмендеу еді деген ой
ұшқынын да байқатады, мұнысы – Абай байшыл, Абай – діншіл деген кезіндегі
улы жыландай зәрін төккен төпелеген сыннан өзі – мұсылман, Исламды терең
меңгерген данышпан Абайды әл-әзірге өлеңдерімен ақын Абай деп қана
зерттеуді жалғастыра беру мүддесінен, ақылдың айласынан шыққан сөз
қолданыс деп ұқтық. Осындай негізгі түсінік Абайдың қарасөзінде де
көрінеді. Бірақ осымен қатар дініне иланған тыңдаушыларына құдайдың,
пайғамбардың, иман, парыздың жайларын көбірек айтады.
Оқушылармен әңгімелескенде өз ойына соларды көбірек серік етеді және
өлеңнен қарасөздерді төменірек түсіретін тағы бір өзгешелік бар. Онысы: дін
тұтынушылар мен би-болыс, атқамінерлер жөніндегі аса аяусыз, сыншы, жазушы
болған қалпын Абай қарасөздерде біраз жеңілдетті, ашуын азайтыңқырап алады
- дейді М.Әуезов [1;205-б.].
Абайды бүкіл қазаққа ғана емес, бүкіл әлемге танытқан М.Әуезов қаншама
шегініске барады, мұнысын әлі заман өзгерер, көкірегі ашық оқырманым дін
туралы айтқанда Абай өз ойына оқушыларының ойын көбірек серік етті деуімді,
тікелей Абайдың өз ойы еді деп нақтылай айта алмауымды, қарасөзді сәл төмен
еді деуімді түсінер деген болжам жатқандай. Белгілі жазушы, қысқа да нұсқа
жазудың майталман шебері Тәкен Әлімқұлов Жұмбақ жан зерттеу еңбегінде
әуелі Мұхтар Әуезовтің жұмбақтарын шешуге ден қойғандай:
Задында Абайдың қарасөзі мен поэзиясының ымы-жымы бір. Екеуі де
Халық! деп ынтығады, оған қызмет етеді. Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы,
қиыннан қиыстырар ер данасы деп эстетикалық қағида жасаған Абай екі жанрды
да өз мұратына бағынышты етеді.
Поэзиямызда жылай жырласа, ғақлиядағы оның көз жасы – қиялдан
балқыған қорғасынның тамшысындай. Оның сөзін оқығанда күллі қазақтың хал-
ахуалымен бірге автордың бейнесі көз алдыңа елестейді. Өлеңдегі жұмбақ жан
– қарасөзде сұмдық салмақты.
Асыл сөздің, шымырлаған қиялдың жиынтығы. Бұл тұста Абайдың ішінде екі
пенде жасырынып жатқандай әсер етеді. Бірінші пенде Шапқан атқа жеткізбес
бөкен желіс, ыза қылдың қолыма бір тигізбей деп өкіне желіксе, екінші
пенде өзінің жиырма алтыншы сөзінде бәйгеге ат қосқан қазақтарды аяусыз
шенейді. Несіне күмпілдейсің, сорлы-ау! деген тұжырымға келеді. Әсершіл
ақын мен қамқор қайраткердің бір адамның ішкі әлемінен тоғысуы осындайлық
қайшылық тудырады - дейді [4].
Бұл жерде жазушы Тәкен Әлімқұловтың задында Абай қарасөзі мен
поэзиясының ымы-жымы бір не болмаса өлеңіндегі жұмбақ адам – қарасөзде
сұмдық салмақты деуі жазушының ғалымға, яғни Тәкен Әлімқұловтың Мұхтар
Әуезовке қарсылығы деп ұқпай, қайта шәкірттің ұстазды, жазушының ғалымды
түсіне білуге ұмтылысы деп білеміз.
Т.Әлімқұлов шешімінің шымырлығы соншалықты, оның әділ бағасын беруге
М.Әуезовтің тар заманда толғаған тамаша пікірлерінен тамаша дүние
жасағанын ғалымдарымыз бен сыншыларымыз енді-енді аңғарғандай.
Т.Әлімқұлов Абай жасаған портреттер түгелдей ұлттық, осының бәрі
Абайдың нағыз ұлттық ақын екенін растайды деген пікірін ақын шығармаларынан
дәлел келтіре отырып, асылы, ұлттық дәстүрден тысқары туатын дүние болмаса
керек деп тұжырымдайды.
Жазушы еңбегінің тағы бір ерекшелігі Абайдың шығармашылығын саралағанда
Жұмбақ жанның құпиясын ашу үшін өлеңдері мен қарасөздерін қатар салыстыра
отырып, зерделейді.
Ғабит Мүсіреповтің Қазақ әдебиетінің өркендеу жолындағы Абайдың тарихи
орны еңбегін оқығанда Ғабеңнің замана екпініне ойысып орыс халқының ұлы
мәдениетін меңгеру деген сөз тіркесін сол кездің көзқарасымен өте орынды
деп бағаласақ, ал бүгінгі күн көзқарасымен бұл сөздің тым жиі айтылып-
қолданылғандығын, асыра сілтегендігін түсіністікпен қарап, пайымдасақ, Абай
туралы түйдек-түйдек құнды ой-толғамдарға кезігесіз.
Ғабит Мүсірепов айтады: Алысты болжаған терең ойдың, үлкен сарынның
ақыны Абай алды-артын шолып, қазақ халқының жалғыз әдебиеті емес, бүкіл
рухани мәдениетінің келешегіне жөн сілтеп кетті.
Абай өз заманынан анағұрлым биік тұрған ақын еді. Ол өз заманы мен өз
елінің қайғы-мұңын көтергенде соны тарихи даму жолындағы бар адам баласының
тақырыбына айналдыра алды [5].
Абайдай ұлы бар, ақыны бар, данасы бар қазақ ұлтының тарихын беріден
бастап, әдебиеті тек мифтен тұратын томаға-тұйық балалығы арылмаған ел
деп шулайтындар Ғабит Мүсіреповті оқымаған болар, әйтпесе бар адам
баласының тақырыбын көтеруге беттеген әдебиетті балаң деп қалай ғана
айтуға дәті шыдайды.
Қазақ әдебиеті адамзат тақырыбын тереңнен қозғау үшін қаншама қилы-
қилы кезеңдерді өткеріп, сан ғасырлық тәжірибе жинақтап, сап асылды тану
үшін сан ұрпақ санасының сараптауынан өткізді емес пе, соның нәтижесінде
Абайдай ұлы тұлғаларға қол жеткізді емес пе?!
Сонау 1945 жылдары жазған осы еңбегінде Ғ.Мүсірепов Абайдың үлгі тұтқан
ұлы ағалары – Пушкин, Лермонтов, Некрасов деп сан құбылтып жазса да олардан
Абайды төмен санамайды, шығармалары үндесті, қабысты деп келеді де,
Абайда еліктеу де жоқ, қарыз алу да жоқ, табыну да жоқ, поэзияның
өмірдегі орнын сол Пушкинше, Лермонтовша ұғыну бар деп түйіндейді.
Дәл және нық айтып Абайды оларға теңестірумен қатар тереңірек ойланған
жанға соларша ұғып білу үшін олармен тең түсіп қана қоймай асып түсуің
керек деген астарлы меңзеуді аңғарасыз. Шындығында, Абай аудармаларын
оқығанда Пушкин, Лермонтов өлеңдерін қазақтың төл тумасындай етіп, олармен
құлақ тістесе шапқанын, оза түскен тұстарын айқын көресіз.
Яғни, қазақтың төл тумасын жасауда Абайға теңесер дана-ақын таппайсыз,
Пушкинді орыстың Абайы деп айтудың артық екенін түсінесіз, жасандылықтың
әдебиетке жараспайтынын ұғынасыз.
Р.Бердібай ақынның ауыз әдебиеті байлығын жете меңгерген аса
талғамдылығы оның шығармаларынан айқын танылатынын айтады. Абайдың фольклор
даналығының асыл нәрін, рухын пайдалануды көздегені, әсіресе мақал, нақыл
сөздерді қолдану тәсілінен анық байқаймыз дейді зерттеуші. Ақын өлеңдері
мен қарасөздерінде мақал, қанатты сөз секілді тамаша тапқыр тіркестер жиі
кездеседі.
Тіл қазынасын мол игергендігі соншалық, Абай өлеңдерінің көптеген
жолдары халықтың ғасырлар бойында екшеліп, сұрыпталып шыққан мақал-
мәтеліндей әсер қалдырады дейді.
Өлеңі (назым) мен прозасында (нәсір) шешен қиюласқан, мағынасы терең,
жасалуы жатық, бейнелі, айшықты, әсем тізбектер тұнып тұрғанын, олар
халықтың нағыз көңіл түкпірінен қайнап шыққан асыл ой меруерті секілді.
Сонымен қатар, бұлар халық ұғымына мейлінше жақын, әрі тосын өрнекпен
жасалғандығын айта отырып, кейде ертеден елге қанықты, басқа ақындарда
талай рет кездескендей болып көрінетін оралымдардың өзі Абай қолданысында
жаңа мағына тудырып, таныс, бейтаныс түрге көшетіндігін ескертеді.
Р.Бердібай Абай мұрасын танып-білудің ғылыми тәсілдері, әдіснамалық
таяныштары әлі анықталмағанын айтады. Алдағы жұмыстардың жемісті болуы
зерттеушілеріміздің жаңа көзқарас қалыптастырып, жасанды догмалар
қыспағынан құтылуына байланысты айта отырып, жылдар бойында Абайтануды
белгілі бір шеңберден шығармай келген жалған қисындардың кейбіреулеріне
тоқталды.
Сөзіміздің дәлелі ретінде, ғалым Қойшығара Салғараұлының Абайдың
қарасөздеріндегі тек бір ғана Біраз сөз қазақтың қайдан шыққаны туралы
айтқанынан ғылыми еңбек жазып, кандидаттық диссертация қорғауы - үлкен
істің бастамасы, Абай айтып, Мұхтар көрсетіп кеткен алтын көмбені арши
бастауымыздың дәлелі.
Ол Абайдың өмір сүрген уақытын ой елегінен өткізіп, ұлы ақынның тарихи
танымын қалыптастыруына, оның өрісін кеңейтіп, өресін биіктетуіне негіз
болған, бұрын мәлім және өзіміз анықтаған әдеби көздерге қорытынды жасайды.
Одан әрі қарай Қ.Салғараұлының Абайды ел тірлігіне жастай араласып,
әлеумет қайраткері дәрежесіне көтерілген, көп дүрмегімен күн кешудің күндік
тірліктен әріге апармайтынын, ел мүддесін, болашақ қамын ойлаған жанның әрі
көп, әрі терең білу керектігін ерте аңғарған жан дейді.
Тек терең білім ғана құбылыс пен болмыстың барша сырын жан-жақты
қарастыру арқылы білім аясын кеңейтіп, өз халқы бастан кешірген әлеуметтік
тәжірибеге сүйене отырып, бүкіл адамзаттың өткенінен дұрыс қорытынды жасай
алатын тарихи саналылыққа жеткізерін сезеді.
Абайтануда – Мұхтар Әуезовтің еңбектері басты бағдаршам. Сондықтан да
М.Әуезовтің қарасөздері талдауына үнемі зер салып отыратын дағдылы әдетіміз
бойынша өз пікірімізді белгілі дәрежеде болса да ғұламаның айтқандарын
негіз ете отырып саралауға талаптандық.
Талдауын енді осы жайларды, жоғарыда біз бөліп шығарған отыз бес
қарасөздің әр алуан жіктерінен, таптарынан нақтылап танып көрейік деп
бастайды.
М.Әуезов Абайдың барлық қарасөздерінің он-он бір тақырыпқа
бөлінетіндігін айтады. Кейбір тақырыптар бір топ сөздердің көлемінде
қайталап, әр алуан жаңа мысқыл, теңеулермен, дәлелдермен молайғаны болмаса,
ой жағынан бір алуандас болатындығына, ал кейбір тақырыпты бір-бір
қарасөзде айтумен тоқтап отырады дейді.
Бірінші қарасөзінде Абайдың жазуға қалай кіріскені туралы
сөйлейтіндігін, мұнда өмірбаяндық дерек бар және өзінің жалпы шығармашылық
еңбегіне ойлы түсінік беретіндігін, бірақ кейін осы тақырыпқа өзге
қарасөздерде оралмайтындығын көрсетеді. Шындығында, Абай сөз басын қайтып
қозғамайды, түсінгенге айтарын жеткізіп қойған.
Екінші сөзінде – халықтарды салыстырады, қазақ, ноғай (татар), сарт
(өзбек), орыс сияқты көршілес елдерді оқушысы қазақ жұртшылығына әділетті
достық көңілмен ұғындырып береді дейді абайтанушы ғалым. Біздің
байқағанымыз әділетті достық дегенінде кеңестік кезеңнің көңіл-күй ауанын
достық сөзіне түсірген сияқты.
Әңгімені жай бір тыңдаушылар тобында отырғандай, жеңіл әзіл тәрізді
бастап, өз халқының дәлелсіз үстірт өзімшілдігін мысқыл ете келеді. Содан
барып шын сыншыл ойларына ауысады.
Еңбек сүйген ел атаулының бәрі де қазақтай еңбексіздікке мол салынған
және сол еңбекті өнеркәсіпте, күндегі тірлікте көрші елдің бәрінен кейін
қалып отырған халқына үлгі берерлік, артық елдер болып бағаланады дегенді
байыбына бармасақ, заман ырғағын аңғармасақ әр түрлі түсінуге болады. Бұл
жерде қазақтың еңбексіздікке мол салынғаны ғана емес, оның қайдан келген
пәле екенін іздеу көрініс береді.
Шындығында, Абайдың үшінші сөзін ғана емес қай сөзін алсаңыз да ақынның
өз тұсындағы емес бүгінгі күннің шындығына дәп келеді, айтқандары қазіргі
күннің өзін көріп тұрғандай өсиет-сөз ретінде өріле түседі.
Кешегі Кеңестік Одақтың құрсауынан босанып шыға келген, бүгінгі
тәуелсіз ел құшағына орана қалған қалың қазақ санасы дағдарысқа тап болды.
Отаршылдықтың сан қилы саясаты, сан қырлы жымысқы әрекеті, сан-салалы
айла-тәсілдермен бүркемеленген кіші ұлтты жоюға жоспарланған көпжылдық
бағдарламасының нәтижесі алдымыздан атойлап шыға келді. Абай айтқан
қазақтың бірінің біріне қаскүнем болмағы, бірінің тілеуін бірі
тілеспейтұғыны, рас сөзі аз болатұғыны, қызметке таласқыш болатұғыны,
өздерінің жалқау болатұғыны қазақ ұлтының туа біткен қасиеті емес, қалай
жабыстырылғанын байқамай жүре келе тапқан қасірет-қасиеті. Осындай
зұлымдық іске өршелене ұмтылған отаршыл орыс империясының бұл әрекетінің
түбі қазаққа қайырлы болмайтынын данышпан жүрегі сезе білді, қатты
сезіктенді.
Абайдың сезіктенуі дәл келіп, бұл күнде жүре келе тапқан қасірет-
қасиеті қазақ ұлтының шаңырағын шайқалтуда. Олар – өзі тойымсыз, өнерсіз,
ешкімге достығы жоқ жандар. Абай айтады: Мұның бәрі төрт аяқты малды
көбейтеміннен басқа ойының жоқтығынан, өзге егін, сауда, өнер, ғылым –
солар секілді нәрселерге салынса, бұлай болмас еді.
Әрбір мал іздеген малым көп болса, өзімдікі де, балаларым да малды
болса екен дейді. Ол мал көбейсе, малшыларға бақтырмақ, өздері етке,
қымызға тойып, сұлуды жайлап, жүйрікті байлап отырмақ. Қыста тарлық қылса,
арызы жеткендік, сыйы өткендік, байлық қызметінен біреудің қыстауын сатып
алмақ, ептеп алмақ, тартып алмақ. Ол қыстауынан айрылған және біреуге
тиіспек, я болмаса орынсыздығынан елден кетпек – әр қазақтың ойы осы [6].
Бұл айтып тұрған жағымсыз ойдың қазақтың санасына ұялай бастауы Абайға
дейін тек қана жалқы сипатта сирек кездесетін болса, енді оның жалпылық
сипатқа айнала бастағанын ақынның зерек көңілі анық байқап тұр. Тек Абай
сөзі, Абай түсінігі жалған саясатпен бұрмаланып түсіндіріліп келеді. Бұл
көрініс еліміздің тарихын жазғанда әліппеден энциклопедияға дейін өңін
айналдырып айтылды, санаға сіңірілді.
Қазақ ұлт болып қалыптаспаған, өркениетке қол жеткізбеген, тарихы
беріден басталған жабайы тобыр дәрежесінде деген пайымдау қылаң берді,
әрі сол пайымдау бірте-бірте санада бекітіле берді. Абай қазақ бір-бірімен
қырқысумен келеді демейді, бір-біріне қаскүнем болмағы дейді; қазақ
бұрыннан жалқау, өнерсіз, ешкімге достығы жоқ еді демейді, осындай жандар
шығады дейді.
Отаршылдық ойранынан кейін Абай айтқан ешкімге достығы жоқ жандардың
шығуы бүгінгі күні де ылаңын салуда. Яғни, достығы жоқ жандар дегеніміз
– ең бірінші өзінің ұлтына достығы жоқ, тек өзге ұлттың ғана тілін,
мәдениетін, дәстүрін мойындайды, отаршылдардың уысында өсіп шыққан,
тәрбиеленген мәңгүрттер мен көзқамандар.
Олар үшін өз Отаны, өз ұлты – тек материалдық байлықтың көзі ғана,
соның ордасы ғана, Абайша айтқанда, мұның бәрі төрт аяқты малды
көбейтеміннен басқа ойының жоқтығынан.
Төртінші сөздің де тақырыбы өзіне бөлек басқаша шығатындығын, бұл
өсиетте бұрынғы өлең сөзінде көп айтқан бір тақырыпты қозғайтындығын айта
отырып, онысы – күлкі туралы ойлаған ойы, сыны дейді. Біздіңше ойы деп
тұрғаны Рахаттанып күлме, ыза болғаныңнан күл, ызалы күлкі ... сыртыменен
бет-аузын түзеп, ... әдемішілік үшін күлетін бояма күлкі дегені болар.
Махамбет Өтемісұлының деректік құжаттарымен танысқанымызда ұрлық сөзі
орыс патшасының отаршылдық зұлматын бүркемелеу үшін, елім деп еңіреген
батырдың беделін барынша төмендетіп көрсету үшін мың құбылта қасақана
пайдаланғандығының куәсі болдық, бұл айтып отырғанымыз өзге қарасөздерден
және де өз тақырыбымен оқшауырақ тұратын он бірінші қара сөз – ұрлық
турасынан басталып, ұлықтарға қарсы, оларды қатты әшкерелеген сыншының ойын
танытатын сөзге бағытталып отыр.
Халықтың, көпшіліктің өкілі боп отырған азамат жазушы жаңағыдай ұлықтар
кесірінен бейнет шегетін ел үшін ширығып, ызалы турашылдың сөздерін
сөйлейді.
Мұхтар Әуезов кезінде айтуға, терең талдауға тыйым салынған Абайдың дін
жөніндегі қарасөздеріне ептеп қана сақтықпен тоқталып өтеді, қарасөздердің
ішінде тағы бір қайталай түсетін тақырып – дін мен мораль, тәрбие жайларын
қозғайтындығын, оларға: он екінші, он үшінші, жиырма жетінші, отыз бесінші,
отыз алтыншы, отыз сегізінші және қырық бесінші сөздердің жататындығын
айтады.
Жоғарыда аталған еңбектерді оқып-зерттей келе, Абай қарасөздерінің
тақырып, жанрлық сипаты жағынан аз да болса зерттелгенімен, тілдік,
стильдік ерекшеліктері жайында арнайы жазылған еңбек жоқ екендігін
байқадық. Осы себептен, зерттеу жұмысымызда ақынның қарасөздерінің стильдік
сипатына кеңірек тоқталғанды жөн көрдік.
1.2 Абай қарасөздерінің тақырыбы
Абайдың толық жинағында 1890 жыл мен 1898 жыл арасында жазылған бір
алуан шығармалары – қарасөз деп аталады. Жалпы саны – қырық алты бөлек
шығарма. Оның алты-жеті үлгісі қысқа келеді. Бұл қатарға қосылатындар Он
алтыншы, Он сегізінші, Он тоғызыншы, Жиырмасыншы, Жиырма төртінші, Отыз
бірінші, Қырық бесінші сөздері. Жалпы қарасөздерден мазмұн, тақырып жағынан
өзгешерек тұратын – Қырық алтыншы сөз. Ол тарихтық мақала – очерк тәрізді.
Қазақ халқының қайдан шыққандығына арналған дәлелді, деректі қысқа
зерттеу сияқты. Өзге қырық бес сөздің ішінде көлем жағынан мол шығарма
бұрын Абайдың қолжазбаларында Ғақлиат тасдиқат деген атпен бөлекше
көшіріліп жүретін дін, мораль мәселелеріндегі Абайдың бір үлкен ой-толғауы
болады. Бұл – Отыз сегізінші сөз.
Осыдан соң қарасөзбен жазылған мысал, өсиет есебіндегі Сократ пен оның
шәкірті Аристодим әңгімесі. Бұл – Жиырма бесінші сөз. Көпшілік
қарасөздерден және де өзгешерек қалыптасқан - Абайдың Отыз жетінші сөзі.
Бұл бөлімше өзге қарасөздерше тұтас құрылған бүтін шығарма емес. Шартты
түрде Отыз жетінші сөз деп бір араға бастары құрылған афоризмдер саналады.
Мүрсейіттің көшірулерінде және Абайдың толық жинақтарының бәрінде осы
афоризмдер жиырма үш деп саналады.
Анығында, Абайдың афоризмдері бұлар ғана емес және жинақтарға
басылғандай бір ғана 1896 жылда туған болмау керек. Әр жылдарда айтылған
терең ойлы, шешен, шебер сөздерді 1896 жылы ең алғаш Абай шығармаларын
құрастырушы шәкірттері сол жылда түгендеп еске алып отырып, ойда
сақталғандарын осылайша Отыз жетінші сөз деп мөлшермен, шартты бір шеңберге
сыйғызған тәрізді.
Афоризмдер Абайда жиырма үштен әлдеқайда көп екенін Абай оқушыларының
бәрі де біледі. Ақынның өз шығармалары ғана емес, Пушкиннен, Лермонтовтан
және, әсіресе, Крыловтан жасаған аудармаларының тұсында әр алуан өсиет,
сын, мысқыл, әжуа, психологиялық, эстетикалық, педагогикалық жайлардан
түйіп айтқан нақыл, ақыл, терең ойлар көп кездеседі. Сондайлық бір-екі өлең
жолының бойына сыйған тұжырымды көркем сөз Абайда көбінше афоризм боп
қалыптасқан.
Ал өз өлеңдеріне ауыссақ, онда осылайша жазылып және жұртқа мол
жайылып, нақыл-өсиет есебінде тарап кеткен талай өлең жолдары бар. Ең
ақыры, осы тұста бөлек тексеріліп отырған қарасөздердің өздерінің
кейбіреулерінен де Абайдың шешен, шебер, тапқыр етіп түйген сөйлемдері
афоризм қатарында оқушы жұртқа ертеден көп тарап кеткені бар. Олар да Отыз
жетінші сөзді көп тың мысалдармен, әлі талай тамаша бағалы афоризмдерімен
молайта алады.
Осылайша, жалпы Абай қарасөздерінің ішінен Отыз жетінші сөзді де біраз
ерекшелігін қарап, бөліп шығардық. Жоғарыда жасалған екшеулер бойынша біз
жеті сөзді қысқалық себебінен және өзге сөздерде әр көлемде айтылған
пікірлерді қысқа түйіп, қайталайтын болғандықтан, бір бөліп шығардық. Онан
соң Абайдың түгел өз сөзі болмағандықтан, аударма ретінде Жиырма жетінші
сөзді – Сократ сөзін бөлдік.
Түр өзгешелігі бойынша Отыз жетінші сөз афоризмдер жайын жеке қарадық
және Отыз сегізінші сөз – Ғақлиат тасдиқатты бұрынғы барлық қолжазбаларда
бөлініп жүрген ретімен жалпы қарасөздерден бөлекше атадық. Тағы да тақырыбы
ғылымдық мәселе болғандықтан, Қырық алтыншы сөз – тарихтық очеркті де бөліп
атадық.
Осымен жиыны он бір сөз, қарасөздер көпшілігінің қалпынан бізге
басқарақ саналды. Содан ары қалатын Абайдың анық қарасөз атты мұрасын
алғанымызда, олар отыз бес сөзден құралған болады. Енді, ең алдымен, осы
қарасөздің қалың тобын тақырып мазмұндарына қарай арнаулы жіктерге бөле
отырып тексеріп, танып көрейік.
Жалпы алғанда, Абайдың осы барлық қарасөз дейтін мұралары көркем
прозаның өзінше бір бөлек, бір алуаны болып саналады. Бұлар сюжетті
шығармалар емес. Бұрынғы жазушылар қолданған естелік, мемуар да емес.
Стиль, мазмұн жағынан алғанда, осы шығармалар - Абайдың өзі тапқан, бір
алуан көркем сөздің түрі.
Кейде бұлар сыншылдық, ойшылдық және көбінше адамгершілік, мораль
мәселелеріне арналған өсиет, толғау тәрізді.
Бұл шығармаларда Абай өзінің оқушыларымен әңгімелесіп, жүзбе-жүз
кездесудегі мәслихат, кеңес құрып отырған ойшыл ұстаз тәрізденеді. Кейбір
сыртқы сипаттарына қарағанда Л.Н.Толстойдың Круг чтения деп аталатын
еңбегіне ұқсас.
Толстой өзінен басқа ойшылдардың көп-көп жайлардан жазған толғаулы
терең пікірлерін жиып топтап, өз оқушыларына бірнеше кітап етіп ұсынған.
Бірақ Толстой Круг чтенияда оқушыларымен тыныш, тату әңгіме өткізсем
дейді. Сөз бастағанда әрбір жайлардан өз ойларын келтірмейді.
Абайдың қарасөздерінде Сократтың сөзін дін үгітшілерінің сөздерін
келтіргендей етеді. Абай қарасөздері көбінесе барлық жайлардан өзі сөз
бастап, өзі әңгіме-дүкен құрып отырған болады.
Осыдан соңғы қарасөздер жөнінде айқын байқалатын бір өзгешелік, Абай
өзінің өлең сөздерінің көптен-көбін заманындағы оқушы мен тыңдаушыларына
үнемі түсінікті болмайтындай көреді. Онысы анығында солай да еді. Осы жайды
ескеріп, Абай енді қарасөзінде сол өлеңдерінде айтылатын ойларының
бірталайын жаңа сөзбен таратады.
Сондықтан кейбір қарасөздерінде бұрынғы өлеңінде айтылған ойлар жеңіл,
қарапайым, оңай ұғымдармен қайтадан айтылады. Бұл жөнінде Абай өзінің
көпшілік оқушы, тыңдаушысыменен әңгімелеседі.
Және сол әңгіменің үстінде адамгершілік мәселелерінен: әділет, ақтық,
турашылдық, шындықты сүйгіштік, ғылымға құмарлық, еңбекті бағалағыштық
сияқты жайларды айтады. Немесе осылардай, адамдық сипаттың жауы болатын
аярлық, жалғаншылық, бәлеқұмарлық, мақтаншақтық, мансапқорлық, өсекші-
өтірікшілік, еріншектік, әр алуан арамтамақтық сияқты мінездердің барлығын
айтқанда, Абай сол жайларды тыңдаушының көңіліне, көкейіне қонымды ету
жағын алдымен ойлады.
Айтпақ сөздері мен ойларын мысалдармен келтіреді. Кейде өзі көп алдында
отырғандай, тыңдаушысына сұрақтар береді. Өзі онымен жауап тасып,
әңгімелескен кісі тәрізденіп отырады. Мысалдарды қазақтың Абай заманындағы
күнделік болмысынан алады. Сол мысалдарды кейде күлкіге сайып, мысқыл, әжуа
халдерді әдейі айқындай түседі.
Әңгімесі тыңдаушысына пайдалы өсиет болумен бірге, көңілді айтылып,
қызықты боп жетсін деген мақсатты ойлайды. Өзінің адамгершілік,
әлеуметшілдік, ағартушылық ойларын айтуда Абай педагогикалық жақсы әдіс
қолданады. Оңайдан қиынға қарай, жақыннан жыраққа қарай, қызықты, күлкілі
жайдан үлкен толғаулы қорытындыға қарай біртіндеп жетектейді. Сатылап
отырып үгіт-өсиет асырады. Сонда тыңдаушысы туралы Абайдың күдігі көп.
Кейбір терең өсиет, озғын ойлар бұның тыңдаушыларының санасына жетпеуі
мүмкін.
Сол себепті өлең сөздерінде ұзақтан, тереңдеп айтылған кейбір
адамгершілік, үлкен ойлары мен қоғамдық тартыстың қайшылықтарын ашатын анық
шыншыл және күшті азаматтық сындарын мынау қарасөздерінде оңайлатып,
азайтып, қысқартып айтатыны да болады. Бұл ретте кейде ақынның өз өлеңінде
кездесетін қайшылықтар және тарихтық тар көлемді түсініктер көбірек
көрінетін кездері де болады.
Оқушы мен көпшілік тыңдаушыларының өз тұсындағы сенім-нанымдарын еске
алғандықтан, ақын дін тақырыбын көбірек сөз қылады. Әрине, оның өз нанымы
өзгермейді. Сондықтан өлеңдегі сияқты дінді адамгершілік моральдің,
тәрбиенің қараңғылыққа қарсы, шартты түрдегі өткелі есебінде бағалайды.
Осындай негізгі түсінік Абайдың қарасөзінде де көрінеді. Бірақ, осымен
қатар, мұсылман дініне иланған тыңдаушыларына Құдайдың, Пайғамдардың, иман,
парыздардың жайларын көбірек айтады.
Мынау оқушылармен әңгімелескенде өз ойына соларды көбірек серік етеді.
Және өлеңнен қарасөздерді төменірек түсіретін тағы бір өзгешелік бар.
Онысы: дін тұтынушылары мен би-болыс, атқамінерлер жөніндегі аса аяусыз,
сыншы, жазушы болған қалпын Абай қарасөздерінде біраз жеңілдетіп, ашуын
азайтыңқырап алады.
Өлеңінде жаңағы топтар жөніндегі шығармалар көп болса, қарасөздерінде
аз көрінеді. Бірнеше шығармаларда басып айтқан ащы, сыншы пікірлер
болғанмен, көпшілік қарасөздер орташа шындықты орташа халде таратады. Бұнда
жалпы байқалатын күй, осы тыңдаушылармен Абай тыныш мәжіліс құрғандай
болады.
Ол тыңдаушылардың әрине Ғақлиат тасдиқаттағы оқушылар ғана деп
бағалау дұрыс болмайды. Өйткені, Ғақлиатты Абай өзінің қасында жақын
жүрген шәкірт достарына, үміт еткен жақсы жастарына аса бір жылы жүрекпен
ағалық өсиет етіп айтқан.
Ал, көпшілік қарасөзде Абайдың көз алдында көрініп отырған тыңдаушысы
жаңағы жастар ғана емес сияқты. Бірақ олар Абайдың аяп әңгімелесетін,
тартына сөйлейтін адамдары тәрізденеді. Осы себептен болу керек, қарасөз ой
тереңдігі жағынан да көп өлең сөздерден таязырақ, сәл ғана шындықтардың
өріс-өрісін байқатқандай болады.
Енді осы жайларды жоғарыда біз бөліп шығарған отыз бес қарасөздің әр
алуан жіктерінен, таптарынан нақтылап танып көрейік.
Жиыны барлық қарасөз, біздің аңғаруымызша, он-он бір тақырыпқа
бөлінеді. Кейбір тақырыптар бір топ сөздердің көлемінде қайталап, әр алуан
жаңа мысқыл, теңеулермен, дәлелдермен молайғаны болмаса, ой жағынан бір
алуандас болады. Ал кей тақырып, бір-бір қарасөзде айтылуымен тоқтап
отырады.
Мысалы, Бірінші қарасөзінде Абай жазуға қалай кіріскені туралы
сөйлейді. Бұнда өмірбаяндық дерек бар және өзінің жалпы шығармалық еңбегіне
ойлы түснік береді. Бірақ кейін осы тақырыпқа өзге қарасөздерде оралмайды.
Мазмұны жағынан өзге сөздерге алғы сөз, кіріспе ретінде жазылған.
Сөзді ықыласпен, зер сала оқыған адам екі ұдай сезімде қалуы мүмкін. Бір
жағынан, алысып, жұлысып, айтысып, тартысып әурешілікті көре-көре өткізге
өміріне налысы бар, қажыған, жалыққан, атқарған ісінің баянсыздығынан,
байлаусыздығынан қоршылық көріп, уайым дертіне ұшыраған адамды көрсек,
екінші жағынан басынан өткізген тұрлаусыз істерден ақыл қорытқан данамен
жүздесеміз.
Абай өз замандастары шұғылданған негізгі әрекеттерге талдау жасаған.
Олар: ел бағу, мал бағу, ғылым бағу, дін бағу және бала бағу. Ел бағудан
түңіліп, мал бағу қолынан келмейтінін айта келіп, неліктен ғылым бағу
мүмкін еместігіне өте нақты дәлелдер келтіреді.
Өз ортасында ғылым сөзін сөйлесер адам жоқ, олай болса, білмегеніңді
кімнен сұрайсың, білгенің кімге дәрі. Жағдай осылай болған соң ғылымның
өзі – жан азабы. Софылық қылып, дін бағу үшін Абай тыныштық керек деп
қорытады. Не көңілде, не көрген күніңде бір тыныштық жоқ, осы елде, осы
жерде не қылған софылық дейді.
Софылық туралы Абай Жиырма сегізінші сөзінде айтқан. Бұл сөзде дін
туралы, нақтылы софылық жайында ойын ашпаған. Дін бағу үшін тыныштық
керек дейді Абай. Ал, анығында елге тыныштық әкелетін рухани күштің бірі –
дін екені белгілі. Бала баға алмайтыны жөніндегі дәлел анық.
Балаларыма ілгері өмірінің пайдасын көрерлік орын тапқаным жоқ, қайда
бар, не қыл дерімді біле алмай отырмын, не бол деп бағам? деп налиды. Осы
ойларға терең үңілсек, ақынның өмірден түңілуі емес, қайта адамға, оның
әрекетіне, өміріне кеңістік бола алмай, тар қапасқа айналған қоғамдық
болмысқа наразылығы көрінеді. Сонда ойлайсың: Абай заманы, оның тұрмысы,
зары тек өткен тарих, мәдени мұра ғана емес, оның осы бірінші сөзі – 19
ғасырдың соңындағы Қазақстандағы әлеуметтік болмыс қайшылығына әлеуметтік,
философиялық талдау.
Бірінші сөз алғаш рет 1916 жылы Орынбор қаласынан шыққан Абай термесі
(бастырушы С.Әбішұлы) жинағының алғы сөзі ретінде жарияланған. Қарасөздің
басылымдарында аздаған текстологиялық өзгерістер кездесетіні жайында Абай
энциклопедиясында айтылған. 1977 жылғы жинақта 1-абзацтан 2-сөйлемі 1905
жылғы қолжазба бойынша ...қылып жүрген ісіміздің бәрінің баянсыздығын,
байлаусызын көрдік, бәрі қоршылық екенін білдік деп алынған. 1907, 1910
жылғы қолжазбаларда бәрінің деген сөз жоқ. Осы сөйлемнің соңғы сыңары
1907 жылғы қолжазбада білдік бәрі қоршылық екенін күйінде келеді.
1910 жылғы қолжазбада білдік деген сөз жоқ. Абзацты соңғы сөйлемі
1910 жылғы қолжазба бойынша соны таба алмай өзім де қайранмын деп
берілген. Өзім де деген сөз 1905, 1907 жылғы қолжазбаларда кездеспейді
(Абай энциклопедиясы).
Екінші сөзінде – халықтарды салыстырады. Қазақ, ноғай (татар), сарт
(өзбек), орыс сияқты көршілес елдерді оқушысы - қазақ жұртшылығына әділетті
достық көңілмен ұғындырып береді. Әңгімені жай бір тыңдаушылар тобында
отырғандай жеңіл әзіл тәрізді бастап, өз халқының дәлелсіз үстірт
өзімшілдігін мысқыл ете келеді.
Содан барып шын сыншыл ойларына ауысады. Еңбек сүйген ел атаулының бәрі
де қазақтай еңбексіздікке мол салынған және сол еңбекті өнеркәсіпте,
күндегі тірлікте көрші елдің бәрінен кейін қалып отырған халқына үлгі
берерлік, артық елдер болып бағаланады.
Қазақтың өзі туралы түсінігі өзге халықтарға берілген мінездемесінен
аңғарылатынын Абай нақтылы дәлелдеп берген. Өзге халықтар туралы ел
арасында тұрпайы, ақиқаттан алшақ түсініктердің кең таралуы қазақтардың
өзін-өзі танырлық санасының төмендігінде. Біз әлемдегі ең тәуір халықпыз
деу этноцентризмге әкелетін кереғар түсінік. Абай осы санадағы
қарадүрсіндіктен тазару жолын ұсынған.
Қазақтардың тәжікке, ноғайға, орысқа қарап, оларды мазақ-күлкіге
айналдырғанын бала күнімде естуші едім, - дейді ақын. Сонда мен ойлаушы
ем: Ей, құдай-ай, бізден бсқа халықтың бәрі антұрған..., ең тәуір халық біз
екенбіз деп... Енді қарап тұрсам, сарттың екпеген егіні жоқ, істемейтін
кәсібі жоқ, орыстың да өнерін тез меңгеріп алған, өзара жауласуы жоқ,
тіптен қазақтың өлгенінің ахиреттігін, тірісінің киімін сол жеткізіп
тұрады... Ал ноғайлар солдаттыққа да шыдайды, кедейлікке шыдайды, молда,
медресе сақтап, дін күтуге де шыдайды.
Еңбек қылып мал табудың да жөнін солар біледі, тазалық та соларда. Біз
құлқын тамағымыз үшін оларға біріміз жалшы, біріміз қол алушымыз. Орысқа
айтар сөз жоқ, біз құлы, күңі құрлы да жоқпыз. Ал, сонда ең тәуір халықпыз
деген мақтан қайда қалды?
Абай бұл сөзді қазақ халқын кемсіту үшін емес, жанына тигізе, намысқа
тигізе әдейі айтып отыр. Халықтың бойында бар қасиет бар, оны ешкім мансұқ
етпек емес, ал жағымсыз жағымыз қайсы? Неге тәжік сияқты егін екпеске, неге
ноғай сияқты дін бақпасқа, сауда жасамасқа, неге орыс білімін алып, олармен
терезе теңестірмеске?
Абайды қажап отырған осы ойлар. Қазақ бұл халден құтылу үшін не істеу
керек, алдымен өзіңе өзгелердің көзімен қара, ондай дәрежеге көтерілу үшін
шаруа қуып, өнер тауып, мал тауып зор болсаң, қорлықтан құтыларсың, тек сол
жағдайдан ғана өзге халықтар туралы да қазақтардың ұғымы өзгермек. Абай осы
шағын сөзде ұлттық дамудың басты-басты бағыттарын таратқан. Ақынның осы
идеялары күні бүгінге дейін іске толық аспай отырғанын мойындамасқа амал
жоқ.
Е.С. алғаш ақынның 1933 жылы жарық көрген толық жинағында
жарияланды.басылымдарында аздаған текстологиялық өзгерістер кездеседі. 1977
жылғы жинақта алғашқы абзацтағы Түкке ыңғайы келмейді 1905 жылғы қолжаза
негізінде Түкке ыңғайы келмейтұғын 1907, 1910 жылғы қолжазбалар бойынша 2-
абзацтағы Антұрған, антұрған жаман келеді, 3-абзацтағы Қазақтың
өлгенінің - қазақтың өлісінің деп берілген.
Тақырып жағынан алғанда, Үшінші сөз де өзінше бір алуан бөлек. Мұнда
қазақ сахарасын билейтін әкімдер, тергеуші билер, соттар туралы сөйлейді.
Сол күндегі ел тірлігінің қайшылық, ауыртпашылықтарын молайтып отырған
патшалық өкімет туралы да ой қозғайды. Болыс атаулының елге сор болатын
тынымсыз сойқанды мінездерін әшкерелейді. Уақытша себі бола ма деп бірер
ұсыныстар айтады.
Сол ретте ендігі болысорысша оқуы бар адамнан болса екен дейді. Және
тергеу мен үкім шығаратын қазақтың биі, сот орны туралы пікір айтады. Ел
ішіндегі дау оңай шешілу үшін, әділетпен аяқталу үшін патшалық өкімет
сайлаумен қойып жүрген билер болмаса екен дейді. Оның орнына третей билікті
ұсынады. Абайдың осы пікірі Герценнің Былое думасында жазылған соттар
турасындағы пікіріне өте дәл келеді. Герцен Россиядағы параны құрту үшін
халықтың көз алдында әшкере тергеу болатын болсын және бұрынғы третей соты
қайтадан заңға кірсін деген.
Абайдың ойында да билік, тергеу халықтың қамына жақын болсын.
Жұртшылыққа залалды жаманшылық атаулы орынды жазасын алатын болсын деген
қамқорлық талап бар.
Бұл қарасөз Абайдың өз тұсындағы күнделікті өмір шындығына қолма-қол
қатынасып, жәрдем етсем деген талабын көрсетеді. Өлеңдік шығармаларында өз
заманының шындықтарымен қолма-қол байланысты болып, оны сынау арқылы
пайдалы іс етемін деген ақын жаңағы қарасөзінде сол әлеуметтік, әкімшілік
қалпына нақтылап араласқысы келеді. Әсіресе, халыққа күнделік іс-
әрекеттерімен бейнет, дерт әкеліп отырған тергеушілік тәртіптің
сорақылықтарымен алысуға кіріседі.
Бұл жөніндегі Абайдың кемшілігі, қателігі Шоқанның бір қателік
пікірімен үйлес келеді. Екеуі де ендігі билер ауыспайтын, өмірлік би боп
сайлансын дейді. Бұл ескі феодалдық қалыпқа тартар еді. Төртінші сөздің де
тақырыбы өзінше бір бөлек шығады. Бұл өсиетте бұрынғы өлең сөзінде көп
айтқан бір тақырыпты қозғайды. Онысы – күлкі туралы ойлаған ойы, сыны.
Бесінші сөз – қазақтың кейбір мақалдарын сынайды. Мұнда халық санасының
өзіндегі надандық, қараңғылықтың салдарынан туатын мінді мінез, кемшін ой,
айыпты әрекеттерді шеней өтеді. Мал үшін өмір кешетін адамдарды үлкен
қиялменен сынап, айыптап түземек болады.
Осы жоғарыда аталған бес сөзінде бес бөлек тақырып болса, келесі
Алтыншы сөзден бастап белгілі ой мен сындардың, өсиет пен үгіттің арнауыл
тақырыптары бірталай сөздерде қайталап отыратынын көреміз. Мысалы, Алтыншы,
Сегізінші, Тоғызыншы, Оныншы, Он төртінші, Жиырма үшінші, Жиырма алтыншы,
Жиырма тоғызыншы, Отыз үшінші, Отыз тоғызыншы, Қырқыншы, Қырық ірінші,
Қырық екінші және Қырық үшінші сөз сияқты үлкен бір топ сөздерінде Абай ел
мінезін көптен-көп сөз етеді.
Бұнда бірлік жөнінде, ол ақылды болыс-би сияқты ел әкімдерінің пара
алмайтыны жөнінде кекету-әжуа айтылады (Алтыншы, Сегізінші сөздерде). Және
де осы топта ол туралы толғанған ойдың ызалы ащы күйін уланған оймен
көрсететін сөз бар (Тоғызыншы сөз).
Осы қатарда мінез жайын айта келіп, өтірік, батырсынған бояма мінезді
сынау, адамдықты үгіттеу Он төртінші сөзде көрінеді. Ел мінезін сынайтын
сыншыл-реалист жазушы кейде бұрынғы өлеңінде қолданатын қатты сатираны да
өзіне үлгі етеді. Қуаныш пен жұбаныш жайынаса ащы сатирамен Жиырма үшінші
сөзде, Жиырма алтыншы сөзде айқын көрсетеді.
Жиырма төртінші сөзінде тағы да мақалды шенеу арқылы ел мінезіне үлкен
сыншылдық жасайды. Және де кәсіп, еңбек иесі адамды бұзып, аздыратын салтты
Отыз үшінші сөзде баяндайды.
Осыдан соңғы бір топ толғаулар қазақтың бұрынғы өткен адамдарының
мінезін сөз етеді. Халықтың даналық мақалдарын елдің қасиеті есебінде
ақынның қадірлейтінін көреміз (Отыз тоғызыншы сөз).
Ел мінезіне арналған сөздердің Қырқыншысы – тыңдаушысымен көзбе-көз
әңгімелесу үстінде туғандай. Жазушы көп сұрақтар бере отырып, қазақ
қауымындағы адам мен адам арасындағы қарым-қатынасты қатты сынай сөйлейді.
Және де ел мінезіне арналған Қырық бірінші сөзде Абайдың көп өсиет-сын
өлеңдерімен ұштасатын жайттар қайта қозғалады. Енді тағылым-тәрбие түзер
еді, ол жоқ деген арманды ой туады.
Халық басындағы, қоғам ішіндегі ауыртпалық күйдің бәрін теріп
көрсететін осыған тән сөздердің бір алуаны (Қырық екінші сөз) жұмыссыздыққа
арналады. Еңбексіз жатып ішщу, қолы ұдайы бос болу жеке адамның басындағы
және бар қауымдағы кеселдің үлкен себепшісі деген аса сыншыл, дұрыс ойлар
айтылады. Осы бір топ сөздердің ең соңғысы Қырық үшінші сөз – алғашқы
жолдарында Абай санасындағы дуализмді көрсеткенмен, педагогикалық,
психологиялық үлкен жүйрік ойды танытады. Қарасөздер ішіндегі көлемі үлкен,
кенеуі мол сөздің бірі де осы деуге болады.
Енді бір бөлек тақырып боп, Жетінші сөз оқшаулау көрінеді. Ол – жас
баланың психологиясын еске алып талданған сөз. Баладағы білуге ұмтылу жақсы
қасиет екенін атаумен бірге, үлкеннің надандығы сол жақсы баланы жаман
тәрбиемен қорлап бұзғанын білдіреді.
Өзге қарасөздерден және де өз тақырыбымен оқшауырақ тұратын Он бірінші
сөз – ұлық турасынан басталып, ұлықтарға қарсы, оларды қатты әшкерелеген
сыншының ойын танытады. Халықтың, көпшіліктің өкілі болып отырған азамат
жазушы жаңағыдай ұлықтар кесірінен бейнет шегетін ел үшін ширығып, ызалы
турашылдық сөздерін сөйлейді.
Бұл тексерілгендерден қарасөздердің ішінде тағы бір қайталай түсетін
тақырып – дін менен мораль, тәрбие жайларын қозғайды. Олар: Он екінші, Он
үшінші, Жиырма жетінші, Отыз бесінші, Отыз алтыншы, Отыз сегізінші және
Қырық бесінші сөздерде.
Осы сөздердің кейбірінде Абай құдайға құлшылық етудің мәнін айтып, иман
жайын сөз етеді (Он екінші, Он үшінші сөздер). Бірақ, сол мұсылманшылдықтың
анық діндік үгітін айта отырып, Абайдың өз оқушысына жеткізбегі –
адамгершілік өсиеттер болады.
Сол адамгершілік қасиетті адам өзінің жаратылыс сырымен қоса бағалап,
түсінсін деп ойлайды. Сондай түсінік адамды адамгершілік биік сатыға
көтереді дейді. Осы ойына тірек, дерек етіп (Жиырма жетінші сөзінде) әдейі
ұстаздық, тәрбиешілік ниетпен Сократ сөзін береді.
Отыз бесінші, Отыз алтыншы сөздерде Абай қазақтың дін күтушілерін және
сол дін жолының өзіндегі өрескел мінді мінездерін шенейді. Пайғамбар
өсиетін айта отырса да, сыншыл ақылдың талаптарын Абай айқын атап отырады.
Осы топта көлемі мен мазмұны бойынша ең үлкен орын алатын Отыз сегізінші
сөз – Ғақлиат-тасдиқат.
Бұнда Абай аят, хадистерден цитаталар келтіріп сөйлейді. Жазу тілінің,
басқа қарасөздердегі анық қазақтық түрін өзгертіп, кітапшалап (түркіше) тың
үлгі, стиль іздейді. Сыртқы стильдегі, тілдегі өзгешеліктер бұл сөздегі
діндік мазмұнымен нық байланысты.
Осы кезде өзінің дінін түп наным ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиет кафедрасы
Шахметова Ульфат Сакенқызы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
АБАЙДЫҢ ҚАРАСӨЗДЕРІНІҢ СТИЛЬДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Оқыту түрі: сыртқы бөлім
Ғылыми жетекші:
Ғылыми сарапшы:
Диплом жұмысының қорғауға
жіберілген күні: _______________ № хаттама
Кафедра меңгерушісі_______________________
Қорғайтын күні ________________
Бағасы: _________________
Көкшетау, 2011
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І АБАЙ ҚАРАСӨЗДЕРІНІҢ ТАҚЫРЫБЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
1. Абай қарасөздерінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
2. Абай қарасөздерінің
тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
ІІ АБАЙ ҚАРАСӨЗДЕРІНІҢ ЖАНРЛЫҚ ЖӘНЕ СТИЛЬДІК СИПАТЫ
1. Абай қарасөздерінің жанрлық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Абай қарасөздерінің стильдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақтың классик ақыны Абай Құнанбайұлының
шығармашылық мұрасында ерекше орын алатын туындыларының бірі – оның
қарасөздері. Ақынның қарасөздері - қазақ әдебиетінің тарихында бұрын-соңды
болмаған, ерекшелігі мол, Абай мұрасының көлемді саласы. Бұл туындылардың
өзіндік тіл, стиль ерекшелігі де мол, сан қырлы. Абайдың қарасөздері
тақырып жағынан зерттеліп, зерделенсе де, стильдік тұрғыдан еңбектерде
толық ашылмаған. Бұл жөнінде Абай мұраларын зерттеген академик жазушы
Мұхтар Әуезов Абай жайын зерттеушілерге деген мақаласында былай дейді:
Тегінде Абай шығармасының аздығынан кенде боп жүргеніміз жоқ. Барын барша,
бажайына барғыза алмаудан, зерттей алмаудан кендеміз [1; 24-б.].
Шындығында, Абайдың қарасөздерінің стильдік ерекшеліктері жайында
зерттелген еңбектің жоқ екендігіне біз біршама еңбектерді қарастыру
негізінде көз жеткіздік. Тек 1952 жылы қорғалған ғалым Ханғали
Сүйіншәлиевтің Абайдың қарасөздері атты кандидаттық диссертациясын
мысалға алуға болады [2; 122-123-б.б.]. Мұның өзінде ғалым Абай
қарасөздерін тақырыптық, жанрлық ерекшелігі жағынан қарастырғанымен, түр,
стиль, тіл ерекшілігі тұрғысынан тақырып зерттелмегендігін аңғарамыз.
Әрине, әр кезеңде кейбір салыстырулар, мақалалардың болғаны белгілі.
Дегенмен, қоғамдағы әр түрлі саяси-әлеуметтік жағдайлардың кері ықпалынан
Абай шығармашылығы, оның ішінде қарасөздері өз дәрежесінде зерттелмеді.
Бүгінгі таңда, яғни еліміздің тәуелсіздік алған жаңа кезеңінде қоғамдық
өмір мен ғылымда болып жатқан оң өзгерістер нәтижесінде Абай шығармаларын
да тереңдете зерттеу маңызды мәселе болып табылады.
Бұл жөнінде Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев Абай туралы сөз
баяндамасында ерекше тоқталды: Абай Құнанбайұлының әлемдік санадан өз
орнын алатындай елеулі құбылыс болуы тек оның әдеби ізденістерімен
шектелмейді. Әдебиет – Абайдың күллі дүниелік болмысқа, адами, ұлттық,
кісілік, тарихи, заңнамалық болмыстарға бойлайтын кәусар дариясы, ежелгі
дүниеден мәңгілікке дейін көл-көсір көсіліп жатқан рухани әлемге, рухани
ғарышқа, универсиум деп аталатын ғалами дүниенің ғажайып қиырларына шегер
бір жағынан ләззатты сапарының бастау қақпасы, әрі тереңге бойлап, кемелге
ұмтылар талпыныстарының алтын баспалдағы болды. Абайдың ойшылдық қарымы мен
зерттеушілік тегеурінін де өз заманының шым-шытырық қайшылыққа толы шындығы
белгілеп берді. Сол шытырманнан шығар жол іздеп жүріп, ол өз халқының
ұлттық бітімін жан-жақты пайымдады. Оның басындағы тақсіретті егжей-
тегжейлі талдады. Сөйтіп, кеселіне дауа, келешегіне бағыт қарастырды.
Халқына қамқор, ұлтына жанашыр болам деп жүріп, күллі адамзатқа мейірбан
гуманистік өреге көтерілді, - деді [3;12-б.].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Абай Құнанбайұлының қарасөздері
тақырыптық, жанрлық, стильдік тұрғыдан М.Әуезовтің Әр жылдар ойлары
монографиясында, Х.Сүйіншәлиевтің Абайдың қарасөздері, М.С.Сильченконың
Абайдың творчестволық биографиясы, З.Ахметовтың Абайдың ақындық әлемі,
Т.Әлімқұловтың Жұмбақ жан, Қ.Өмірәлиевтің Абай афоризмі,
М.Мырзахметовтың Абайтану тарихы, Абай және Шығыс, А.Ісмақованың
Абайдың классикалық стилі, Қ.Салғараұлының Таным баспалдақтары
еңбектерінде зерттелген.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты –
Абайдың қарасөздерінің стильдік ерекшеліктерін айқындау. Тақырыпқа сәйкес
диплом жұмысының зерттеу мақсаты мен міндеттерін былайша белгіледік:
- Абай қарасөздеріне қатысты ғылыми зерттеулерді салыстыру, саралау;
- Абай қарасөздерінің жанр ретіндегі құрылымын айқындау;
- Абай қарасөздерінің стильдік ерекшеліктерін анықтау;
- Абай қарасөздеріне қазақ әдебиетінің, шығыс пен Батыс, орыс
әдебиеттерінің қаншалықты ықпал еткендігін және байланысын салыстыра отырып
пайымдау.
Зерттеудің дереккөздері ретінде Абайдың қарасөздері, баспасөз
беттерінде жарияланған сын-зерттеу еңбектер, танымдық мақалалар
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысын
жазу барысында әдебиет теориясы туралы зерттеулер, жанр мен стиль жөнінде
жарық көрген еңбектер негізге алынды. Осы ретте, А.Байтұрсынов, М.Әуезов,
З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Қирабаев, М.Балақаев, Р.Сыздықова т.б. ғалымдардың
еңбектеріне сүйеніп, теориялық пікірлері мен тұжырымдарын басшылыққа алдық.
Зерттеудің әдістері. Жұмыста тарихи-салыстырмалы, талдау, жинақтау,
қорыту әдістері қолданылды.
Ғылыми жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында
алынған нәтижелер мен ғылыми тұжырымдардың, қорытынды пікірлердің
практикалық мәні зор. Ғылыми нәтижелерді жоғары оқу орындары филология
факультеттерінің қазақ бөлімдерінде қазақ әдебиеті тарихын өту барысында,
абайтанудан арнаулы курстар мен семинарларда, сондай-ақ гимназия, лицей,
қазақ тілі мен әдебиеті пәнін тереңдетіп оқытатын мектептерде пайдалануға
болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
І Абай қарасөздерінің тақырыбы және зерттелу тарихы
1.1 Абай қарасөздерінің зерттелуі
Абайдың қарасөздері зерттелу жағынан кенжелеу қалып қойды, ол
қарасөздерде діни-философиялық мақамдардың жиі ұшырасатындығынан болса
керек. Барлық ғұмырын Абай мұраларын зерттеуге арнаған, абайтанудың негізін
қалаған, ғұлама зерттеушіміз М.Әуезов Абай қарасөздері туралы өз пікірін
тереңінен білдірген, дегенмен қарасөздерінің қыры-сырын молынан ашуға
білімі жетсе де, біраз кедергілерге тап болғаны байқалады:
Сонда тыңдаушысы туралы Абайдың күдігі көп. Кейбір терең өсиет, озғын
ойлары бұның тыңдаушыларының санасына жетпеуге мүмкін. Сол себепті өлең
сөздерінде ұзақтан, тереңдеп айтылған кейбір ағартушылық, адамгершілік
үлкен ойлары мен қоғамдық тартыстың қайшылықтарын ашатын, соның шыншыл және
күшті азаматтық сындарын мынау қара сөздерінде оңайлатып, азайтып,
қысқартып айтатыны да болады. Бұл ретте ақынның өлеңінде кездесетін
қайшылықтар және тарихтық тар көлемді түсініктер көбірек көрінетін кездері
болады.
Оқушы мен көпшілік тыңдаушыларының өз тұсындағы сенім-нанымдарын еске
алғандықтан, ақын дін тақырыбын көбірек сөз қылады. Әрине, оның өз нанымы
өзгермейді. Сондықтан өлеңіндегі сияқты діни адамгершілік моральдің
тәрбиенің қараңғылыққа қарсы, шартты түрдегі өткелі есебінде бағалайды
[1;205-б.].
Мұхтар Әуезовтің Абайдың күшті азаматтық сындарын қарасөздерінде
оңайлатып, азайтып, қысқартып айтатыны деген сөзді М.Әуезовтің өзіне де
қатысты деп алсақ әрі ол Абай қарасөздері жөніндегі пікірін әдейі
оңайлатып, азайтып, қысқартып айтқан десек шындықтан тым алшақ кете
қоймаспыз. М.Әуезов Абай өлеңдерінен қарасөздері төмендеу еді деген ой
ұшқынын да байқатады, мұнысы – Абай байшыл, Абай – діншіл деген кезіндегі
улы жыландай зәрін төккен төпелеген сыннан өзі – мұсылман, Исламды терең
меңгерген данышпан Абайды әл-әзірге өлеңдерімен ақын Абай деп қана
зерттеуді жалғастыра беру мүддесінен, ақылдың айласынан шыққан сөз
қолданыс деп ұқтық. Осындай негізгі түсінік Абайдың қарасөзінде де
көрінеді. Бірақ осымен қатар дініне иланған тыңдаушыларына құдайдың,
пайғамбардың, иман, парыздың жайларын көбірек айтады.
Оқушылармен әңгімелескенде өз ойына соларды көбірек серік етеді және
өлеңнен қарасөздерді төменірек түсіретін тағы бір өзгешелік бар. Онысы: дін
тұтынушылар мен би-болыс, атқамінерлер жөніндегі аса аяусыз, сыншы, жазушы
болған қалпын Абай қарасөздерде біраз жеңілдетті, ашуын азайтыңқырап алады
- дейді М.Әуезов [1;205-б.].
Абайды бүкіл қазаққа ғана емес, бүкіл әлемге танытқан М.Әуезов қаншама
шегініске барады, мұнысын әлі заман өзгерер, көкірегі ашық оқырманым дін
туралы айтқанда Абай өз ойына оқушыларының ойын көбірек серік етті деуімді,
тікелей Абайдың өз ойы еді деп нақтылай айта алмауымды, қарасөзді сәл төмен
еді деуімді түсінер деген болжам жатқандай. Белгілі жазушы, қысқа да нұсқа
жазудың майталман шебері Тәкен Әлімқұлов Жұмбақ жан зерттеу еңбегінде
әуелі Мұхтар Әуезовтің жұмбақтарын шешуге ден қойғандай:
Задында Абайдың қарасөзі мен поэзиясының ымы-жымы бір. Екеуі де
Халық! деп ынтығады, оған қызмет етеді. Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы,
қиыннан қиыстырар ер данасы деп эстетикалық қағида жасаған Абай екі жанрды
да өз мұратына бағынышты етеді.
Поэзиямызда жылай жырласа, ғақлиядағы оның көз жасы – қиялдан
балқыған қорғасынның тамшысындай. Оның сөзін оқығанда күллі қазақтың хал-
ахуалымен бірге автордың бейнесі көз алдыңа елестейді. Өлеңдегі жұмбақ жан
– қарасөзде сұмдық салмақты.
Асыл сөздің, шымырлаған қиялдың жиынтығы. Бұл тұста Абайдың ішінде екі
пенде жасырынып жатқандай әсер етеді. Бірінші пенде Шапқан атқа жеткізбес
бөкен желіс, ыза қылдың қолыма бір тигізбей деп өкіне желіксе, екінші
пенде өзінің жиырма алтыншы сөзінде бәйгеге ат қосқан қазақтарды аяусыз
шенейді. Несіне күмпілдейсің, сорлы-ау! деген тұжырымға келеді. Әсершіл
ақын мен қамқор қайраткердің бір адамның ішкі әлемінен тоғысуы осындайлық
қайшылық тудырады - дейді [4].
Бұл жерде жазушы Тәкен Әлімқұловтың задында Абай қарасөзі мен
поэзиясының ымы-жымы бір не болмаса өлеңіндегі жұмбақ адам – қарасөзде
сұмдық салмақты деуі жазушының ғалымға, яғни Тәкен Әлімқұловтың Мұхтар
Әуезовке қарсылығы деп ұқпай, қайта шәкірттің ұстазды, жазушының ғалымды
түсіне білуге ұмтылысы деп білеміз.
Т.Әлімқұлов шешімінің шымырлығы соншалықты, оның әділ бағасын беруге
М.Әуезовтің тар заманда толғаған тамаша пікірлерінен тамаша дүние
жасағанын ғалымдарымыз бен сыншыларымыз енді-енді аңғарғандай.
Т.Әлімқұлов Абай жасаған портреттер түгелдей ұлттық, осының бәрі
Абайдың нағыз ұлттық ақын екенін растайды деген пікірін ақын шығармаларынан
дәлел келтіре отырып, асылы, ұлттық дәстүрден тысқары туатын дүние болмаса
керек деп тұжырымдайды.
Жазушы еңбегінің тағы бір ерекшелігі Абайдың шығармашылығын саралағанда
Жұмбақ жанның құпиясын ашу үшін өлеңдері мен қарасөздерін қатар салыстыра
отырып, зерделейді.
Ғабит Мүсіреповтің Қазақ әдебиетінің өркендеу жолындағы Абайдың тарихи
орны еңбегін оқығанда Ғабеңнің замана екпініне ойысып орыс халқының ұлы
мәдениетін меңгеру деген сөз тіркесін сол кездің көзқарасымен өте орынды
деп бағаласақ, ал бүгінгі күн көзқарасымен бұл сөздің тым жиі айтылып-
қолданылғандығын, асыра сілтегендігін түсіністікпен қарап, пайымдасақ, Абай
туралы түйдек-түйдек құнды ой-толғамдарға кезігесіз.
Ғабит Мүсірепов айтады: Алысты болжаған терең ойдың, үлкен сарынның
ақыны Абай алды-артын шолып, қазақ халқының жалғыз әдебиеті емес, бүкіл
рухани мәдениетінің келешегіне жөн сілтеп кетті.
Абай өз заманынан анағұрлым биік тұрған ақын еді. Ол өз заманы мен өз
елінің қайғы-мұңын көтергенде соны тарихи даму жолындағы бар адам баласының
тақырыбына айналдыра алды [5].
Абайдай ұлы бар, ақыны бар, данасы бар қазақ ұлтының тарихын беріден
бастап, әдебиеті тек мифтен тұратын томаға-тұйық балалығы арылмаған ел
деп шулайтындар Ғабит Мүсіреповті оқымаған болар, әйтпесе бар адам
баласының тақырыбын көтеруге беттеген әдебиетті балаң деп қалай ғана
айтуға дәті шыдайды.
Қазақ әдебиеті адамзат тақырыбын тереңнен қозғау үшін қаншама қилы-
қилы кезеңдерді өткеріп, сан ғасырлық тәжірибе жинақтап, сап асылды тану
үшін сан ұрпақ санасының сараптауынан өткізді емес пе, соның нәтижесінде
Абайдай ұлы тұлғаларға қол жеткізді емес пе?!
Сонау 1945 жылдары жазған осы еңбегінде Ғ.Мүсірепов Абайдың үлгі тұтқан
ұлы ағалары – Пушкин, Лермонтов, Некрасов деп сан құбылтып жазса да олардан
Абайды төмен санамайды, шығармалары үндесті, қабысты деп келеді де,
Абайда еліктеу де жоқ, қарыз алу да жоқ, табыну да жоқ, поэзияның
өмірдегі орнын сол Пушкинше, Лермонтовша ұғыну бар деп түйіндейді.
Дәл және нық айтып Абайды оларға теңестірумен қатар тереңірек ойланған
жанға соларша ұғып білу үшін олармен тең түсіп қана қоймай асып түсуің
керек деген астарлы меңзеуді аңғарасыз. Шындығында, Абай аудармаларын
оқығанда Пушкин, Лермонтов өлеңдерін қазақтың төл тумасындай етіп, олармен
құлақ тістесе шапқанын, оза түскен тұстарын айқын көресіз.
Яғни, қазақтың төл тумасын жасауда Абайға теңесер дана-ақын таппайсыз,
Пушкинді орыстың Абайы деп айтудың артық екенін түсінесіз, жасандылықтың
әдебиетке жараспайтынын ұғынасыз.
Р.Бердібай ақынның ауыз әдебиеті байлығын жете меңгерген аса
талғамдылығы оның шығармаларынан айқын танылатынын айтады. Абайдың фольклор
даналығының асыл нәрін, рухын пайдалануды көздегені, әсіресе мақал, нақыл
сөздерді қолдану тәсілінен анық байқаймыз дейді зерттеуші. Ақын өлеңдері
мен қарасөздерінде мақал, қанатты сөз секілді тамаша тапқыр тіркестер жиі
кездеседі.
Тіл қазынасын мол игергендігі соншалық, Абай өлеңдерінің көптеген
жолдары халықтың ғасырлар бойында екшеліп, сұрыпталып шыққан мақал-
мәтеліндей әсер қалдырады дейді.
Өлеңі (назым) мен прозасында (нәсір) шешен қиюласқан, мағынасы терең,
жасалуы жатық, бейнелі, айшықты, әсем тізбектер тұнып тұрғанын, олар
халықтың нағыз көңіл түкпірінен қайнап шыққан асыл ой меруерті секілді.
Сонымен қатар, бұлар халық ұғымына мейлінше жақын, әрі тосын өрнекпен
жасалғандығын айта отырып, кейде ертеден елге қанықты, басқа ақындарда
талай рет кездескендей болып көрінетін оралымдардың өзі Абай қолданысында
жаңа мағына тудырып, таныс, бейтаныс түрге көшетіндігін ескертеді.
Р.Бердібай Абай мұрасын танып-білудің ғылыми тәсілдері, әдіснамалық
таяныштары әлі анықталмағанын айтады. Алдағы жұмыстардың жемісті болуы
зерттеушілеріміздің жаңа көзқарас қалыптастырып, жасанды догмалар
қыспағынан құтылуына байланысты айта отырып, жылдар бойында Абайтануды
белгілі бір шеңберден шығармай келген жалған қисындардың кейбіреулеріне
тоқталды.
Сөзіміздің дәлелі ретінде, ғалым Қойшығара Салғараұлының Абайдың
қарасөздеріндегі тек бір ғана Біраз сөз қазақтың қайдан шыққаны туралы
айтқанынан ғылыми еңбек жазып, кандидаттық диссертация қорғауы - үлкен
істің бастамасы, Абай айтып, Мұхтар көрсетіп кеткен алтын көмбені арши
бастауымыздың дәлелі.
Ол Абайдың өмір сүрген уақытын ой елегінен өткізіп, ұлы ақынның тарихи
танымын қалыптастыруына, оның өрісін кеңейтіп, өресін биіктетуіне негіз
болған, бұрын мәлім және өзіміз анықтаған әдеби көздерге қорытынды жасайды.
Одан әрі қарай Қ.Салғараұлының Абайды ел тірлігіне жастай араласып,
әлеумет қайраткері дәрежесіне көтерілген, көп дүрмегімен күн кешудің күндік
тірліктен әріге апармайтынын, ел мүддесін, болашақ қамын ойлаған жанның әрі
көп, әрі терең білу керектігін ерте аңғарған жан дейді.
Тек терең білім ғана құбылыс пен болмыстың барша сырын жан-жақты
қарастыру арқылы білім аясын кеңейтіп, өз халқы бастан кешірген әлеуметтік
тәжірибеге сүйене отырып, бүкіл адамзаттың өткенінен дұрыс қорытынды жасай
алатын тарихи саналылыққа жеткізерін сезеді.
Абайтануда – Мұхтар Әуезовтің еңбектері басты бағдаршам. Сондықтан да
М.Әуезовтің қарасөздері талдауына үнемі зер салып отыратын дағдылы әдетіміз
бойынша өз пікірімізді белгілі дәрежеде болса да ғұламаның айтқандарын
негіз ете отырып саралауға талаптандық.
Талдауын енді осы жайларды, жоғарыда біз бөліп шығарған отыз бес
қарасөздің әр алуан жіктерінен, таптарынан нақтылап танып көрейік деп
бастайды.
М.Әуезов Абайдың барлық қарасөздерінің он-он бір тақырыпқа
бөлінетіндігін айтады. Кейбір тақырыптар бір топ сөздердің көлемінде
қайталап, әр алуан жаңа мысқыл, теңеулермен, дәлелдермен молайғаны болмаса,
ой жағынан бір алуандас болатындығына, ал кейбір тақырыпты бір-бір
қарасөзде айтумен тоқтап отырады дейді.
Бірінші қарасөзінде Абайдың жазуға қалай кіріскені туралы
сөйлейтіндігін, мұнда өмірбаяндық дерек бар және өзінің жалпы шығармашылық
еңбегіне ойлы түсінік беретіндігін, бірақ кейін осы тақырыпқа өзге
қарасөздерде оралмайтындығын көрсетеді. Шындығында, Абай сөз басын қайтып
қозғамайды, түсінгенге айтарын жеткізіп қойған.
Екінші сөзінде – халықтарды салыстырады, қазақ, ноғай (татар), сарт
(өзбек), орыс сияқты көршілес елдерді оқушысы қазақ жұртшылығына әділетті
достық көңілмен ұғындырып береді дейді абайтанушы ғалым. Біздің
байқағанымыз әділетті достық дегенінде кеңестік кезеңнің көңіл-күй ауанын
достық сөзіне түсірген сияқты.
Әңгімені жай бір тыңдаушылар тобында отырғандай, жеңіл әзіл тәрізді
бастап, өз халқының дәлелсіз үстірт өзімшілдігін мысқыл ете келеді. Содан
барып шын сыншыл ойларына ауысады.
Еңбек сүйген ел атаулының бәрі де қазақтай еңбексіздікке мол салынған
және сол еңбекті өнеркәсіпте, күндегі тірлікте көрші елдің бәрінен кейін
қалып отырған халқына үлгі берерлік, артық елдер болып бағаланады дегенді
байыбына бармасақ, заман ырғағын аңғармасақ әр түрлі түсінуге болады. Бұл
жерде қазақтың еңбексіздікке мол салынғаны ғана емес, оның қайдан келген
пәле екенін іздеу көрініс береді.
Шындығында, Абайдың үшінші сөзін ғана емес қай сөзін алсаңыз да ақынның
өз тұсындағы емес бүгінгі күннің шындығына дәп келеді, айтқандары қазіргі
күннің өзін көріп тұрғандай өсиет-сөз ретінде өріле түседі.
Кешегі Кеңестік Одақтың құрсауынан босанып шыға келген, бүгінгі
тәуелсіз ел құшағына орана қалған қалың қазақ санасы дағдарысқа тап болды.
Отаршылдықтың сан қилы саясаты, сан қырлы жымысқы әрекеті, сан-салалы
айла-тәсілдермен бүркемеленген кіші ұлтты жоюға жоспарланған көпжылдық
бағдарламасының нәтижесі алдымыздан атойлап шыға келді. Абай айтқан
қазақтың бірінің біріне қаскүнем болмағы, бірінің тілеуін бірі
тілеспейтұғыны, рас сөзі аз болатұғыны, қызметке таласқыш болатұғыны,
өздерінің жалқау болатұғыны қазақ ұлтының туа біткен қасиеті емес, қалай
жабыстырылғанын байқамай жүре келе тапқан қасірет-қасиеті. Осындай
зұлымдық іске өршелене ұмтылған отаршыл орыс империясының бұл әрекетінің
түбі қазаққа қайырлы болмайтынын данышпан жүрегі сезе білді, қатты
сезіктенді.
Абайдың сезіктенуі дәл келіп, бұл күнде жүре келе тапқан қасірет-
қасиеті қазақ ұлтының шаңырағын шайқалтуда. Олар – өзі тойымсыз, өнерсіз,
ешкімге достығы жоқ жандар. Абай айтады: Мұның бәрі төрт аяқты малды
көбейтеміннен басқа ойының жоқтығынан, өзге егін, сауда, өнер, ғылым –
солар секілді нәрселерге салынса, бұлай болмас еді.
Әрбір мал іздеген малым көп болса, өзімдікі де, балаларым да малды
болса екен дейді. Ол мал көбейсе, малшыларға бақтырмақ, өздері етке,
қымызға тойып, сұлуды жайлап, жүйрікті байлап отырмақ. Қыста тарлық қылса,
арызы жеткендік, сыйы өткендік, байлық қызметінен біреудің қыстауын сатып
алмақ, ептеп алмақ, тартып алмақ. Ол қыстауынан айрылған және біреуге
тиіспек, я болмаса орынсыздығынан елден кетпек – әр қазақтың ойы осы [6].
Бұл айтып тұрған жағымсыз ойдың қазақтың санасына ұялай бастауы Абайға
дейін тек қана жалқы сипатта сирек кездесетін болса, енді оның жалпылық
сипатқа айнала бастағанын ақынның зерек көңілі анық байқап тұр. Тек Абай
сөзі, Абай түсінігі жалған саясатпен бұрмаланып түсіндіріліп келеді. Бұл
көрініс еліміздің тарихын жазғанда әліппеден энциклопедияға дейін өңін
айналдырып айтылды, санаға сіңірілді.
Қазақ ұлт болып қалыптаспаған, өркениетке қол жеткізбеген, тарихы
беріден басталған жабайы тобыр дәрежесінде деген пайымдау қылаң берді,
әрі сол пайымдау бірте-бірте санада бекітіле берді. Абай қазақ бір-бірімен
қырқысумен келеді демейді, бір-біріне қаскүнем болмағы дейді; қазақ
бұрыннан жалқау, өнерсіз, ешкімге достығы жоқ еді демейді, осындай жандар
шығады дейді.
Отаршылдық ойранынан кейін Абай айтқан ешкімге достығы жоқ жандардың
шығуы бүгінгі күні де ылаңын салуда. Яғни, достығы жоқ жандар дегеніміз
– ең бірінші өзінің ұлтына достығы жоқ, тек өзге ұлттың ғана тілін,
мәдениетін, дәстүрін мойындайды, отаршылдардың уысында өсіп шыққан,
тәрбиеленген мәңгүрттер мен көзқамандар.
Олар үшін өз Отаны, өз ұлты – тек материалдық байлықтың көзі ғана,
соның ордасы ғана, Абайша айтқанда, мұның бәрі төрт аяқты малды
көбейтеміннен басқа ойының жоқтығынан.
Төртінші сөздің де тақырыбы өзіне бөлек басқаша шығатындығын, бұл
өсиетте бұрынғы өлең сөзінде көп айтқан бір тақырыпты қозғайтындығын айта
отырып, онысы – күлкі туралы ойлаған ойы, сыны дейді. Біздіңше ойы деп
тұрғаны Рахаттанып күлме, ыза болғаныңнан күл, ызалы күлкі ... сыртыменен
бет-аузын түзеп, ... әдемішілік үшін күлетін бояма күлкі дегені болар.
Махамбет Өтемісұлының деректік құжаттарымен танысқанымызда ұрлық сөзі
орыс патшасының отаршылдық зұлматын бүркемелеу үшін, елім деп еңіреген
батырдың беделін барынша төмендетіп көрсету үшін мың құбылта қасақана
пайдаланғандығының куәсі болдық, бұл айтып отырғанымыз өзге қарасөздерден
және де өз тақырыбымен оқшауырақ тұратын он бірінші қара сөз – ұрлық
турасынан басталып, ұлықтарға қарсы, оларды қатты әшкерелеген сыншының ойын
танытатын сөзге бағытталып отыр.
Халықтың, көпшіліктің өкілі боп отырған азамат жазушы жаңағыдай ұлықтар
кесірінен бейнет шегетін ел үшін ширығып, ызалы турашылдың сөздерін
сөйлейді.
Мұхтар Әуезов кезінде айтуға, терең талдауға тыйым салынған Абайдың дін
жөніндегі қарасөздеріне ептеп қана сақтықпен тоқталып өтеді, қарасөздердің
ішінде тағы бір қайталай түсетін тақырып – дін мен мораль, тәрбие жайларын
қозғайтындығын, оларға: он екінші, он үшінші, жиырма жетінші, отыз бесінші,
отыз алтыншы, отыз сегізінші және қырық бесінші сөздердің жататындығын
айтады.
Жоғарыда аталған еңбектерді оқып-зерттей келе, Абай қарасөздерінің
тақырып, жанрлық сипаты жағынан аз да болса зерттелгенімен, тілдік,
стильдік ерекшеліктері жайында арнайы жазылған еңбек жоқ екендігін
байқадық. Осы себептен, зерттеу жұмысымызда ақынның қарасөздерінің стильдік
сипатына кеңірек тоқталғанды жөн көрдік.
1.2 Абай қарасөздерінің тақырыбы
Абайдың толық жинағында 1890 жыл мен 1898 жыл арасында жазылған бір
алуан шығармалары – қарасөз деп аталады. Жалпы саны – қырық алты бөлек
шығарма. Оның алты-жеті үлгісі қысқа келеді. Бұл қатарға қосылатындар Он
алтыншы, Он сегізінші, Он тоғызыншы, Жиырмасыншы, Жиырма төртінші, Отыз
бірінші, Қырық бесінші сөздері. Жалпы қарасөздерден мазмұн, тақырып жағынан
өзгешерек тұратын – Қырық алтыншы сөз. Ол тарихтық мақала – очерк тәрізді.
Қазақ халқының қайдан шыққандығына арналған дәлелді, деректі қысқа
зерттеу сияқты. Өзге қырық бес сөздің ішінде көлем жағынан мол шығарма
бұрын Абайдың қолжазбаларында Ғақлиат тасдиқат деген атпен бөлекше
көшіріліп жүретін дін, мораль мәселелеріндегі Абайдың бір үлкен ой-толғауы
болады. Бұл – Отыз сегізінші сөз.
Осыдан соң қарасөзбен жазылған мысал, өсиет есебіндегі Сократ пен оның
шәкірті Аристодим әңгімесі. Бұл – Жиырма бесінші сөз. Көпшілік
қарасөздерден және де өзгешерек қалыптасқан - Абайдың Отыз жетінші сөзі.
Бұл бөлімше өзге қарасөздерше тұтас құрылған бүтін шығарма емес. Шартты
түрде Отыз жетінші сөз деп бір араға бастары құрылған афоризмдер саналады.
Мүрсейіттің көшірулерінде және Абайдың толық жинақтарының бәрінде осы
афоризмдер жиырма үш деп саналады.
Анығында, Абайдың афоризмдері бұлар ғана емес және жинақтарға
басылғандай бір ғана 1896 жылда туған болмау керек. Әр жылдарда айтылған
терең ойлы, шешен, шебер сөздерді 1896 жылы ең алғаш Абай шығармаларын
құрастырушы шәкірттері сол жылда түгендеп еске алып отырып, ойда
сақталғандарын осылайша Отыз жетінші сөз деп мөлшермен, шартты бір шеңберге
сыйғызған тәрізді.
Афоризмдер Абайда жиырма үштен әлдеқайда көп екенін Абай оқушыларының
бәрі де біледі. Ақынның өз шығармалары ғана емес, Пушкиннен, Лермонтовтан
және, әсіресе, Крыловтан жасаған аудармаларының тұсында әр алуан өсиет,
сын, мысқыл, әжуа, психологиялық, эстетикалық, педагогикалық жайлардан
түйіп айтқан нақыл, ақыл, терең ойлар көп кездеседі. Сондайлық бір-екі өлең
жолының бойына сыйған тұжырымды көркем сөз Абайда көбінше афоризм боп
қалыптасқан.
Ал өз өлеңдеріне ауыссақ, онда осылайша жазылып және жұртқа мол
жайылып, нақыл-өсиет есебінде тарап кеткен талай өлең жолдары бар. Ең
ақыры, осы тұста бөлек тексеріліп отырған қарасөздердің өздерінің
кейбіреулерінен де Абайдың шешен, шебер, тапқыр етіп түйген сөйлемдері
афоризм қатарында оқушы жұртқа ертеден көп тарап кеткені бар. Олар да Отыз
жетінші сөзді көп тың мысалдармен, әлі талай тамаша бағалы афоризмдерімен
молайта алады.
Осылайша, жалпы Абай қарасөздерінің ішінен Отыз жетінші сөзді де біраз
ерекшелігін қарап, бөліп шығардық. Жоғарыда жасалған екшеулер бойынша біз
жеті сөзді қысқалық себебінен және өзге сөздерде әр көлемде айтылған
пікірлерді қысқа түйіп, қайталайтын болғандықтан, бір бөліп шығардық. Онан
соң Абайдың түгел өз сөзі болмағандықтан, аударма ретінде Жиырма жетінші
сөзді – Сократ сөзін бөлдік.
Түр өзгешелігі бойынша Отыз жетінші сөз афоризмдер жайын жеке қарадық
және Отыз сегізінші сөз – Ғақлиат тасдиқатты бұрынғы барлық қолжазбаларда
бөлініп жүрген ретімен жалпы қарасөздерден бөлекше атадық. Тағы да тақырыбы
ғылымдық мәселе болғандықтан, Қырық алтыншы сөз – тарихтық очеркті де бөліп
атадық.
Осымен жиыны он бір сөз, қарасөздер көпшілігінің қалпынан бізге
басқарақ саналды. Содан ары қалатын Абайдың анық қарасөз атты мұрасын
алғанымызда, олар отыз бес сөзден құралған болады. Енді, ең алдымен, осы
қарасөздің қалың тобын тақырып мазмұндарына қарай арнаулы жіктерге бөле
отырып тексеріп, танып көрейік.
Жалпы алғанда, Абайдың осы барлық қарасөз дейтін мұралары көркем
прозаның өзінше бір бөлек, бір алуаны болып саналады. Бұлар сюжетті
шығармалар емес. Бұрынғы жазушылар қолданған естелік, мемуар да емес.
Стиль, мазмұн жағынан алғанда, осы шығармалар - Абайдың өзі тапқан, бір
алуан көркем сөздің түрі.
Кейде бұлар сыншылдық, ойшылдық және көбінше адамгершілік, мораль
мәселелеріне арналған өсиет, толғау тәрізді.
Бұл шығармаларда Абай өзінің оқушыларымен әңгімелесіп, жүзбе-жүз
кездесудегі мәслихат, кеңес құрып отырған ойшыл ұстаз тәрізденеді. Кейбір
сыртқы сипаттарына қарағанда Л.Н.Толстойдың Круг чтения деп аталатын
еңбегіне ұқсас.
Толстой өзінен басқа ойшылдардың көп-көп жайлардан жазған толғаулы
терең пікірлерін жиып топтап, өз оқушыларына бірнеше кітап етіп ұсынған.
Бірақ Толстой Круг чтенияда оқушыларымен тыныш, тату әңгіме өткізсем
дейді. Сөз бастағанда әрбір жайлардан өз ойларын келтірмейді.
Абайдың қарасөздерінде Сократтың сөзін дін үгітшілерінің сөздерін
келтіргендей етеді. Абай қарасөздері көбінесе барлық жайлардан өзі сөз
бастап, өзі әңгіме-дүкен құрып отырған болады.
Осыдан соңғы қарасөздер жөнінде айқын байқалатын бір өзгешелік, Абай
өзінің өлең сөздерінің көптен-көбін заманындағы оқушы мен тыңдаушыларына
үнемі түсінікті болмайтындай көреді. Онысы анығында солай да еді. Осы жайды
ескеріп, Абай енді қарасөзінде сол өлеңдерінде айтылатын ойларының
бірталайын жаңа сөзбен таратады.
Сондықтан кейбір қарасөздерінде бұрынғы өлеңінде айтылған ойлар жеңіл,
қарапайым, оңай ұғымдармен қайтадан айтылады. Бұл жөнінде Абай өзінің
көпшілік оқушы, тыңдаушысыменен әңгімелеседі.
Және сол әңгіменің үстінде адамгершілік мәселелерінен: әділет, ақтық,
турашылдық, шындықты сүйгіштік, ғылымға құмарлық, еңбекті бағалағыштық
сияқты жайларды айтады. Немесе осылардай, адамдық сипаттың жауы болатын
аярлық, жалғаншылық, бәлеқұмарлық, мақтаншақтық, мансапқорлық, өсекші-
өтірікшілік, еріншектік, әр алуан арамтамақтық сияқты мінездердің барлығын
айтқанда, Абай сол жайларды тыңдаушының көңіліне, көкейіне қонымды ету
жағын алдымен ойлады.
Айтпақ сөздері мен ойларын мысалдармен келтіреді. Кейде өзі көп алдында
отырғандай, тыңдаушысына сұрақтар береді. Өзі онымен жауап тасып,
әңгімелескен кісі тәрізденіп отырады. Мысалдарды қазақтың Абай заманындағы
күнделік болмысынан алады. Сол мысалдарды кейде күлкіге сайып, мысқыл, әжуа
халдерді әдейі айқындай түседі.
Әңгімесі тыңдаушысына пайдалы өсиет болумен бірге, көңілді айтылып,
қызықты боп жетсін деген мақсатты ойлайды. Өзінің адамгершілік,
әлеуметшілдік, ағартушылық ойларын айтуда Абай педагогикалық жақсы әдіс
қолданады. Оңайдан қиынға қарай, жақыннан жыраққа қарай, қызықты, күлкілі
жайдан үлкен толғаулы қорытындыға қарай біртіндеп жетектейді. Сатылап
отырып үгіт-өсиет асырады. Сонда тыңдаушысы туралы Абайдың күдігі көп.
Кейбір терең өсиет, озғын ойлар бұның тыңдаушыларының санасына жетпеуі
мүмкін.
Сол себепті өлең сөздерінде ұзақтан, тереңдеп айтылған кейбір
адамгершілік, үлкен ойлары мен қоғамдық тартыстың қайшылықтарын ашатын анық
шыншыл және күшті азаматтық сындарын мынау қарасөздерінде оңайлатып,
азайтып, қысқартып айтатыны да болады. Бұл ретте кейде ақынның өз өлеңінде
кездесетін қайшылықтар және тарихтық тар көлемді түсініктер көбірек
көрінетін кездері де болады.
Оқушы мен көпшілік тыңдаушыларының өз тұсындағы сенім-нанымдарын еске
алғандықтан, ақын дін тақырыбын көбірек сөз қылады. Әрине, оның өз нанымы
өзгермейді. Сондықтан өлеңдегі сияқты дінді адамгершілік моральдің,
тәрбиенің қараңғылыққа қарсы, шартты түрдегі өткелі есебінде бағалайды.
Осындай негізгі түсінік Абайдың қарасөзінде де көрінеді. Бірақ, осымен
қатар, мұсылман дініне иланған тыңдаушыларына Құдайдың, Пайғамдардың, иман,
парыздардың жайларын көбірек айтады.
Мынау оқушылармен әңгімелескенде өз ойына соларды көбірек серік етеді.
Және өлеңнен қарасөздерді төменірек түсіретін тағы бір өзгешелік бар.
Онысы: дін тұтынушылары мен би-болыс, атқамінерлер жөніндегі аса аяусыз,
сыншы, жазушы болған қалпын Абай қарасөздерінде біраз жеңілдетіп, ашуын
азайтыңқырап алады.
Өлеңінде жаңағы топтар жөніндегі шығармалар көп болса, қарасөздерінде
аз көрінеді. Бірнеше шығармаларда басып айтқан ащы, сыншы пікірлер
болғанмен, көпшілік қарасөздер орташа шындықты орташа халде таратады. Бұнда
жалпы байқалатын күй, осы тыңдаушылармен Абай тыныш мәжіліс құрғандай
болады.
Ол тыңдаушылардың әрине Ғақлиат тасдиқаттағы оқушылар ғана деп
бағалау дұрыс болмайды. Өйткені, Ғақлиатты Абай өзінің қасында жақын
жүрген шәкірт достарына, үміт еткен жақсы жастарына аса бір жылы жүрекпен
ағалық өсиет етіп айтқан.
Ал, көпшілік қарасөзде Абайдың көз алдында көрініп отырған тыңдаушысы
жаңағы жастар ғана емес сияқты. Бірақ олар Абайдың аяп әңгімелесетін,
тартына сөйлейтін адамдары тәрізденеді. Осы себептен болу керек, қарасөз ой
тереңдігі жағынан да көп өлең сөздерден таязырақ, сәл ғана шындықтардың
өріс-өрісін байқатқандай болады.
Енді осы жайларды жоғарыда біз бөліп шығарған отыз бес қарасөздің әр
алуан жіктерінен, таптарынан нақтылап танып көрейік.
Жиыны барлық қарасөз, біздің аңғаруымызша, он-он бір тақырыпқа
бөлінеді. Кейбір тақырыптар бір топ сөздердің көлемінде қайталап, әр алуан
жаңа мысқыл, теңеулермен, дәлелдермен молайғаны болмаса, ой жағынан бір
алуандас болады. Ал кей тақырып, бір-бір қарасөзде айтылуымен тоқтап
отырады.
Мысалы, Бірінші қарасөзінде Абай жазуға қалай кіріскені туралы
сөйлейді. Бұнда өмірбаяндық дерек бар және өзінің жалпы шығармалық еңбегіне
ойлы түснік береді. Бірақ кейін осы тақырыпқа өзге қарасөздерде оралмайды.
Мазмұны жағынан өзге сөздерге алғы сөз, кіріспе ретінде жазылған.
Сөзді ықыласпен, зер сала оқыған адам екі ұдай сезімде қалуы мүмкін. Бір
жағынан, алысып, жұлысып, айтысып, тартысып әурешілікті көре-көре өткізге
өміріне налысы бар, қажыған, жалыққан, атқарған ісінің баянсыздығынан,
байлаусыздығынан қоршылық көріп, уайым дертіне ұшыраған адамды көрсек,
екінші жағынан басынан өткізген тұрлаусыз істерден ақыл қорытқан данамен
жүздесеміз.
Абай өз замандастары шұғылданған негізгі әрекеттерге талдау жасаған.
Олар: ел бағу, мал бағу, ғылым бағу, дін бағу және бала бағу. Ел бағудан
түңіліп, мал бағу қолынан келмейтінін айта келіп, неліктен ғылым бағу
мүмкін еместігіне өте нақты дәлелдер келтіреді.
Өз ортасында ғылым сөзін сөйлесер адам жоқ, олай болса, білмегеніңді
кімнен сұрайсың, білгенің кімге дәрі. Жағдай осылай болған соң ғылымның
өзі – жан азабы. Софылық қылып, дін бағу үшін Абай тыныштық керек деп
қорытады. Не көңілде, не көрген күніңде бір тыныштық жоқ, осы елде, осы
жерде не қылған софылық дейді.
Софылық туралы Абай Жиырма сегізінші сөзінде айтқан. Бұл сөзде дін
туралы, нақтылы софылық жайында ойын ашпаған. Дін бағу үшін тыныштық
керек дейді Абай. Ал, анығында елге тыныштық әкелетін рухани күштің бірі –
дін екені белгілі. Бала баға алмайтыны жөніндегі дәлел анық.
Балаларыма ілгері өмірінің пайдасын көрерлік орын тапқаным жоқ, қайда
бар, не қыл дерімді біле алмай отырмын, не бол деп бағам? деп налиды. Осы
ойларға терең үңілсек, ақынның өмірден түңілуі емес, қайта адамға, оның
әрекетіне, өміріне кеңістік бола алмай, тар қапасқа айналған қоғамдық
болмысқа наразылығы көрінеді. Сонда ойлайсың: Абай заманы, оның тұрмысы,
зары тек өткен тарих, мәдени мұра ғана емес, оның осы бірінші сөзі – 19
ғасырдың соңындағы Қазақстандағы әлеуметтік болмыс қайшылығына әлеуметтік,
философиялық талдау.
Бірінші сөз алғаш рет 1916 жылы Орынбор қаласынан шыққан Абай термесі
(бастырушы С.Әбішұлы) жинағының алғы сөзі ретінде жарияланған. Қарасөздің
басылымдарында аздаған текстологиялық өзгерістер кездесетіні жайында Абай
энциклопедиясында айтылған. 1977 жылғы жинақта 1-абзацтан 2-сөйлемі 1905
жылғы қолжазба бойынша ...қылып жүрген ісіміздің бәрінің баянсыздығын,
байлаусызын көрдік, бәрі қоршылық екенін білдік деп алынған. 1907, 1910
жылғы қолжазбаларда бәрінің деген сөз жоқ. Осы сөйлемнің соңғы сыңары
1907 жылғы қолжазбада білдік бәрі қоршылық екенін күйінде келеді.
1910 жылғы қолжазбада білдік деген сөз жоқ. Абзацты соңғы сөйлемі
1910 жылғы қолжазба бойынша соны таба алмай өзім де қайранмын деп
берілген. Өзім де деген сөз 1905, 1907 жылғы қолжазбаларда кездеспейді
(Абай энциклопедиясы).
Екінші сөзінде – халықтарды салыстырады. Қазақ, ноғай (татар), сарт
(өзбек), орыс сияқты көршілес елдерді оқушысы - қазақ жұртшылығына әділетті
достық көңілмен ұғындырып береді. Әңгімені жай бір тыңдаушылар тобында
отырғандай жеңіл әзіл тәрізді бастап, өз халқының дәлелсіз үстірт
өзімшілдігін мысқыл ете келеді.
Содан барып шын сыншыл ойларына ауысады. Еңбек сүйген ел атаулының бәрі
де қазақтай еңбексіздікке мол салынған және сол еңбекті өнеркәсіпте,
күндегі тірлікте көрші елдің бәрінен кейін қалып отырған халқына үлгі
берерлік, артық елдер болып бағаланады.
Қазақтың өзі туралы түсінігі өзге халықтарға берілген мінездемесінен
аңғарылатынын Абай нақтылы дәлелдеп берген. Өзге халықтар туралы ел
арасында тұрпайы, ақиқаттан алшақ түсініктердің кең таралуы қазақтардың
өзін-өзі танырлық санасының төмендігінде. Біз әлемдегі ең тәуір халықпыз
деу этноцентризмге әкелетін кереғар түсінік. Абай осы санадағы
қарадүрсіндіктен тазару жолын ұсынған.
Қазақтардың тәжікке, ноғайға, орысқа қарап, оларды мазақ-күлкіге
айналдырғанын бала күнімде естуші едім, - дейді ақын. Сонда мен ойлаушы
ем: Ей, құдай-ай, бізден бсқа халықтың бәрі антұрған..., ең тәуір халық біз
екенбіз деп... Енді қарап тұрсам, сарттың екпеген егіні жоқ, істемейтін
кәсібі жоқ, орыстың да өнерін тез меңгеріп алған, өзара жауласуы жоқ,
тіптен қазақтың өлгенінің ахиреттігін, тірісінің киімін сол жеткізіп
тұрады... Ал ноғайлар солдаттыққа да шыдайды, кедейлікке шыдайды, молда,
медресе сақтап, дін күтуге де шыдайды.
Еңбек қылып мал табудың да жөнін солар біледі, тазалық та соларда. Біз
құлқын тамағымыз үшін оларға біріміз жалшы, біріміз қол алушымыз. Орысқа
айтар сөз жоқ, біз құлы, күңі құрлы да жоқпыз. Ал, сонда ең тәуір халықпыз
деген мақтан қайда қалды?
Абай бұл сөзді қазақ халқын кемсіту үшін емес, жанына тигізе, намысқа
тигізе әдейі айтып отыр. Халықтың бойында бар қасиет бар, оны ешкім мансұқ
етпек емес, ал жағымсыз жағымыз қайсы? Неге тәжік сияқты егін екпеске, неге
ноғай сияқты дін бақпасқа, сауда жасамасқа, неге орыс білімін алып, олармен
терезе теңестірмеске?
Абайды қажап отырған осы ойлар. Қазақ бұл халден құтылу үшін не істеу
керек, алдымен өзіңе өзгелердің көзімен қара, ондай дәрежеге көтерілу үшін
шаруа қуып, өнер тауып, мал тауып зор болсаң, қорлықтан құтыларсың, тек сол
жағдайдан ғана өзге халықтар туралы да қазақтардың ұғымы өзгермек. Абай осы
шағын сөзде ұлттық дамудың басты-басты бағыттарын таратқан. Ақынның осы
идеялары күні бүгінге дейін іске толық аспай отырғанын мойындамасқа амал
жоқ.
Е.С. алғаш ақынның 1933 жылы жарық көрген толық жинағында
жарияланды.басылымдарында аздаған текстологиялық өзгерістер кездеседі. 1977
жылғы жинақта алғашқы абзацтағы Түкке ыңғайы келмейді 1905 жылғы қолжаза
негізінде Түкке ыңғайы келмейтұғын 1907, 1910 жылғы қолжазбалар бойынша 2-
абзацтағы Антұрған, антұрған жаман келеді, 3-абзацтағы Қазақтың
өлгенінің - қазақтың өлісінің деп берілген.
Тақырып жағынан алғанда, Үшінші сөз де өзінше бір алуан бөлек. Мұнда
қазақ сахарасын билейтін әкімдер, тергеуші билер, соттар туралы сөйлейді.
Сол күндегі ел тірлігінің қайшылық, ауыртпашылықтарын молайтып отырған
патшалық өкімет туралы да ой қозғайды. Болыс атаулының елге сор болатын
тынымсыз сойқанды мінездерін әшкерелейді. Уақытша себі бола ма деп бірер
ұсыныстар айтады.
Сол ретте ендігі болысорысша оқуы бар адамнан болса екен дейді. Және
тергеу мен үкім шығаратын қазақтың биі, сот орны туралы пікір айтады. Ел
ішіндегі дау оңай шешілу үшін, әділетпен аяқталу үшін патшалық өкімет
сайлаумен қойып жүрген билер болмаса екен дейді. Оның орнына третей билікті
ұсынады. Абайдың осы пікірі Герценнің Былое думасында жазылған соттар
турасындағы пікіріне өте дәл келеді. Герцен Россиядағы параны құрту үшін
халықтың көз алдында әшкере тергеу болатын болсын және бұрынғы третей соты
қайтадан заңға кірсін деген.
Абайдың ойында да билік, тергеу халықтың қамына жақын болсын.
Жұртшылыққа залалды жаманшылық атаулы орынды жазасын алатын болсын деген
қамқорлық талап бар.
Бұл қарасөз Абайдың өз тұсындағы күнделікті өмір шындығына қолма-қол
қатынасып, жәрдем етсем деген талабын көрсетеді. Өлеңдік шығармаларында өз
заманының шындықтарымен қолма-қол байланысты болып, оны сынау арқылы
пайдалы іс етемін деген ақын жаңағы қарасөзінде сол әлеуметтік, әкімшілік
қалпына нақтылап араласқысы келеді. Әсіресе, халыққа күнделік іс-
әрекеттерімен бейнет, дерт әкеліп отырған тергеушілік тәртіптің
сорақылықтарымен алысуға кіріседі.
Бұл жөніндегі Абайдың кемшілігі, қателігі Шоқанның бір қателік
пікірімен үйлес келеді. Екеуі де ендігі билер ауыспайтын, өмірлік би боп
сайлансын дейді. Бұл ескі феодалдық қалыпқа тартар еді. Төртінші сөздің де
тақырыбы өзінше бір бөлек шығады. Бұл өсиетте бұрынғы өлең сөзінде көп
айтқан бір тақырыпты қозғайды. Онысы – күлкі туралы ойлаған ойы, сыны.
Бесінші сөз – қазақтың кейбір мақалдарын сынайды. Мұнда халық санасының
өзіндегі надандық, қараңғылықтың салдарынан туатын мінді мінез, кемшін ой,
айыпты әрекеттерді шеней өтеді. Мал үшін өмір кешетін адамдарды үлкен
қиялменен сынап, айыптап түземек болады.
Осы жоғарыда аталған бес сөзінде бес бөлек тақырып болса, келесі
Алтыншы сөзден бастап белгілі ой мен сындардың, өсиет пен үгіттің арнауыл
тақырыптары бірталай сөздерде қайталап отыратынын көреміз. Мысалы, Алтыншы,
Сегізінші, Тоғызыншы, Оныншы, Он төртінші, Жиырма үшінші, Жиырма алтыншы,
Жиырма тоғызыншы, Отыз үшінші, Отыз тоғызыншы, Қырқыншы, Қырық ірінші,
Қырық екінші және Қырық үшінші сөз сияқты үлкен бір топ сөздерінде Абай ел
мінезін көптен-көп сөз етеді.
Бұнда бірлік жөнінде, ол ақылды болыс-би сияқты ел әкімдерінің пара
алмайтыны жөнінде кекету-әжуа айтылады (Алтыншы, Сегізінші сөздерде). Және
де осы топта ол туралы толғанған ойдың ызалы ащы күйін уланған оймен
көрсететін сөз бар (Тоғызыншы сөз).
Осы қатарда мінез жайын айта келіп, өтірік, батырсынған бояма мінезді
сынау, адамдықты үгіттеу Он төртінші сөзде көрінеді. Ел мінезін сынайтын
сыншыл-реалист жазушы кейде бұрынғы өлеңінде қолданатын қатты сатираны да
өзіне үлгі етеді. Қуаныш пен жұбаныш жайынаса ащы сатирамен Жиырма үшінші
сөзде, Жиырма алтыншы сөзде айқын көрсетеді.
Жиырма төртінші сөзінде тағы да мақалды шенеу арқылы ел мінезіне үлкен
сыншылдық жасайды. Және де кәсіп, еңбек иесі адамды бұзып, аздыратын салтты
Отыз үшінші сөзде баяндайды.
Осыдан соңғы бір топ толғаулар қазақтың бұрынғы өткен адамдарының
мінезін сөз етеді. Халықтың даналық мақалдарын елдің қасиеті есебінде
ақынның қадірлейтінін көреміз (Отыз тоғызыншы сөз).
Ел мінезіне арналған сөздердің Қырқыншысы – тыңдаушысымен көзбе-көз
әңгімелесу үстінде туғандай. Жазушы көп сұрақтар бере отырып, қазақ
қауымындағы адам мен адам арасындағы қарым-қатынасты қатты сынай сөйлейді.
Және де ел мінезіне арналған Қырық бірінші сөзде Абайдың көп өсиет-сын
өлеңдерімен ұштасатын жайттар қайта қозғалады. Енді тағылым-тәрбие түзер
еді, ол жоқ деген арманды ой туады.
Халық басындағы, қоғам ішіндегі ауыртпалық күйдің бәрін теріп
көрсететін осыған тән сөздердің бір алуаны (Қырық екінші сөз) жұмыссыздыққа
арналады. Еңбексіз жатып ішщу, қолы ұдайы бос болу жеке адамның басындағы
және бар қауымдағы кеселдің үлкен себепшісі деген аса сыншыл, дұрыс ойлар
айтылады. Осы бір топ сөздердің ең соңғысы Қырық үшінші сөз – алғашқы
жолдарында Абай санасындағы дуализмді көрсеткенмен, педагогикалық,
психологиялық үлкен жүйрік ойды танытады. Қарасөздер ішіндегі көлемі үлкен,
кенеуі мол сөздің бірі де осы деуге болады.
Енді бір бөлек тақырып боп, Жетінші сөз оқшаулау көрінеді. Ол – жас
баланың психологиясын еске алып талданған сөз. Баладағы білуге ұмтылу жақсы
қасиет екенін атаумен бірге, үлкеннің надандығы сол жақсы баланы жаман
тәрбиемен қорлап бұзғанын білдіреді.
Өзге қарасөздерден және де өз тақырыбымен оқшауырақ тұратын Он бірінші
сөз – ұлық турасынан басталып, ұлықтарға қарсы, оларды қатты әшкерелеген
сыншының ойын танытады. Халықтың, көпшіліктің өкілі болып отырған азамат
жазушы жаңағыдай ұлықтар кесірінен бейнет шегетін ел үшін ширығып, ызалы
турашылдық сөздерін сөйлейді.
Бұл тексерілгендерден қарасөздердің ішінде тағы бір қайталай түсетін
тақырып – дін менен мораль, тәрбие жайларын қозғайды. Олар: Он екінші, Он
үшінші, Жиырма жетінші, Отыз бесінші, Отыз алтыншы, Отыз сегізінші және
Қырық бесінші сөздерде.
Осы сөздердің кейбірінде Абай құдайға құлшылық етудің мәнін айтып, иман
жайын сөз етеді (Он екінші, Он үшінші сөздер). Бірақ, сол мұсылманшылдықтың
анық діндік үгітін айта отырып, Абайдың өз оқушысына жеткізбегі –
адамгершілік өсиеттер болады.
Сол адамгершілік қасиетті адам өзінің жаратылыс сырымен қоса бағалап,
түсінсін деп ойлайды. Сондай түсінік адамды адамгершілік биік сатыға
көтереді дейді. Осы ойына тірек, дерек етіп (Жиырма жетінші сөзінде) әдейі
ұстаздық, тәрбиешілік ниетпен Сократ сөзін береді.
Отыз бесінші, Отыз алтыншы сөздерде Абай қазақтың дін күтушілерін және
сол дін жолының өзіндегі өрескел мінді мінездерін шенейді. Пайғамбар
өсиетін айта отырса да, сыншыл ақылдың талаптарын Абай айқын атап отырады.
Осы топта көлемі мен мазмұны бойынша ең үлкен орын алатын Отыз сегізінші
сөз – Ғақлиат-тасдиқат.
Бұнда Абай аят, хадистерден цитаталар келтіріп сөйлейді. Жазу тілінің,
басқа қарасөздердегі анық қазақтық түрін өзгертіп, кітапшалап (түркіше) тың
үлгі, стиль іздейді. Сыртқы стильдегі, тілдегі өзгешеліктер бұл сөздегі
діндік мазмұнымен нық байланысты.
Осы кезде өзінің дінін түп наным ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz