Патша үкметінің қазақ даласындағы мемлекеттік-құқықтық саясаты. Аға сұлтандардың құрамы және әлеуметтік келбеті
Мазмұны
Кіріспе____________________________ _______________________________ 3
І – тарау. Патша үкметінің қазақ даласындағы мемлекеттік-құқықтық саясаты.
1.1 Сібір қырғыздары жөніндегі жарғы және аға сұлтандар институтының
пайда болуының саяси-құқықтық негізі_____________________________ _ 8
1.2 Орынбор қырғыздары жөніндегі жарғы және сұлтан басқарушылар
институты__________________________ _____________________________ 28
ІІ – тарау. Аға сұлтандардың құрамы және әлеуметтік келбеті.
2.1Округтердің құрылуы және аға сұлтандар__________________________ 33
2.2 Аға сұлтандардың әлеуметтік келбеті____________________________ _ 58
2.3 Аға сұлтандр институтының тарихтағы орны ______________________ 67
Қортынды___________________________ ____________________________ 71
Пайдалынған әдебиеттер тізімі_____________________________ ________ 74
Қосымшалар_________________________ ___________________________ 76
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Республикамыз тәуелсіздікке қол жеткізіп,
ұлтымыз есін жиып, саналық сілкініс жасап, жоғалтқанымызды іздеуге бет
бұрдық, егемен ел атанып, шексіз қуанышқа бөлендік, қазақ халқының
тарихында жаңа кезеңге аяқ бастық. Ұлттық санамыз оянып, тарихымыздың
тамыры тереңде жатқанын сезініп, халқымыз бастан өткізген белгілі
кезеңдерді жаңа көзқараспен жаза бастадық. Ал ұлттық сана ұлттық
тұрмыстың көрінісі, былайша айтқанда, сол ұлтты құрайтын халықтың өз
әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, әдебиеті мен мәдениетін, тұрмыс тіршілігін
білу дәрежесі. Ұйқы бас сананың оянуына өмірдегі белгілі бір ірі
оқиғалар себепші болады десек, Алматы қаласындағы 1986 жылғы желтоқсан
оқиғасы осыған дәлел. Ресей империясының бірнеше ғасыр бойына жүргізіп
келген орталық саясатын жалғастырушы қызыл империяның орталық басшылығы
халық еркіндігіне қиянат жасап отырғандығын түсінген саналы жастарымыз
наразылық бірдірген-ді.
Ал халықтың санасын неліктен ұйқы басқан еді деген сұраққа жауап
іздеу үшін біз халқымыздың Ресей империясының бодандығына айналған
тарихына қатысты кезеңді жаңа тарихи көзқарас негізінде зерттеп жазуды
қолға алып отыпмыз. Бұл дипломдық жұмысымда Ресейдің отарлау саясатының
Орта жүз және Кіші жүз жерлерінде қалай жүргізілгені көрсетіледі.
ХVІІІ ғасырдың ортасынан қазақ тарихында отаршылдықтың дәуірі
басталды. Қуатты екі елмен іргелес жатқан халықтың бұл жолға соқпай өтуі
мүмкін де емес – ті. Қытай мен Ресей ең алдымен қазақ жерін өздерін сырт
жаудан қалқалайтын аралық аймақ деп қараса, келе – келе тойымсыз
Ресейдің өзгенікін иемденгісі келіп тұратын империялық пиғылы басым
түсті.
Патша әкімшілігі қазақтардың үздіксіз күресін басу үшін шекара
үкіметінің көмегімен қатар, саяси дипломатиялық құралдарды да
пайдалана отырып, елдің ішкі саяси өміріне араласып, дәстүрлі хандық
билік жүйесін жоюды көздеді. 1781 жылы Абылай хан өлген соң орнына оның
үлкен ұлы Уәли таққа отырады. Орта жүздің саяси өмірін сырттан бақылап
отырған орыс патшасы ІІ – Екатерина 1783 жылы генерал Штрадманға
жіберген бұйрығында: Кез – келген әдіспен, тіпті әскери күш
қолдансандар да бұл ханның қызметін шектеп отырындар, - деп айтуы Уәли
билігін жоюға барынша кіріскенін көрсетеді. Қазақ қоғамында дәстүрлі
хандық билікті жоюда ІІ – Екатерина ел
ішіне бүлік салып, қазақты бір –біріне қас дұшпан етіп қою саясатын кең
көлемде қолданда. Айқап журналында жарияланған Қазаққа алалық қайдан
келді? атты мақалада, бұл патшаның шамамен 1775-1780 жылдар
аралығындағы жарлықтардан үзінді келтірілген. Бұл құжаттың нақ өзі
өкінішке орай табылмай тұр. Жарлық мазмұны төмендегідей:
1. Қырғыз - қазақ халқының бір ру басшыларын екінші ру басшыларымен
араз етіп, бірі мен бірін қас етіп, бірінің етін бірі жеуге себеп
болыңыз.
2. Сұлтандарын бірі мен бірін араз қылып, бірі мен бірін иттей
тартыстырып, бірінің етін бірі жеуге себеп болардай іс қылыңыз.
3. Қырғыз – қазақтың басшы адамдарын сұлтандарымен араз қылып,
сұлтандарын өз қол астындағы ақсақал адамдармен араз қылыңыз. Арасына от
түскен уақытта жанып кетердей көкір – сөкір даярлай беріңіз. Осы ойларын
әрі дамыта келе әйел патша қазақтардың арасына осылайша от тұтатып
береке- бірлігін алсақ, олардың бөтен патшалық қол астына көшіп кетерге
дәрмені болмас деп тапты. Өз - өздері қырық пышақ болып, қырылысып,
жеңілген жағы жеңген жағынан өш алу үшін, күш алу үшін Ресей патшалығына
жақындар да, оның қол астына өнер, деп айтқан көрінеді. [27]
Қазақ жеріндегі орыс отаршылдығы екі кезеңнен тұрады. Император
Анна Ивановна тұсындағы бірінші кезеңде Кіші жүз бен Орта жүз бейбіт
жолмен Ресейдің қол астына қарады. ХІХ ғасырдың 60-80
жылдарында Ұлы жүз қазақтарын патша өкіметі биліктің күші, найзаның
ұшымен бағындырды. Бірінші кезеңде Ресей ең әуелі өзінің шығыс
шекарасының қауіпсіздігін қамтамасыз етуді, Орта Азиямен,
Үндістанмен сауда саттықты нығайтуды ойлаған.
Отарлау саясатының 1822 жылдан 1867 жылға дейін созылған екінші
кезеңінде Ресей империясы әскери отарлау арқылы жергілікті халықты
шұрайлы қонысынан қуды. Қазақтардың орнына алғашқы кезеңде орыс-қазақ
отаршыларын әкелсе, отарлық саясаттың үшінші кезеңі 1867-1891 жылдары
қазақ жеріне орыс шаруаларын алып келіп қоныстандыра бастады.
Диплом жұмысының екінші тарауында, яғни 1822-1867 жылдар
аралығындағы Ресей патшасының қазақ жерінде белсенді түрде жүргізген
отарлау саясаты туралы қарастырған.
Патша үкіметінің отарлау саясатының негізгі мақсаты қазақ даласын
түпкілікті билеу еді. Осы ойын жүзеге асыру үшін бірнеше реформа жасап,
әуелі елдік ұйытқымызды жойып, этникалық бірлігімізден, содан кейін
ұлысымызды бөлшектеп жеке – жеке губернияға теліп жер тұтастығымыздан
айырды. Рас, Ресей бұл ойын асықпай өте сақ жүргізді.
ХІХ ғасырдың екінші ширегі Қазақстандағы әскери отарлаудың
шешудің кезеңі болды. Ресейдің жүз жылдан астам уақытқа созылған
өңмеңдеуі өлкенің барлық дерлік аумағының империя құрамына қосылуына
әкеп соқты. Бұл Қазақстанның саяси бытырыңқылығының, күрделі сыртқы
жағдайының салдарынан ғана емес, сонымен қатар Ресейдің сөзсіз әскери
басымдылығының нәтижесінде болды.
Қазақстанды Ресей құрамына қосудың аяқталуы Қазақ өлкесі
жөніндегі саясатына елеулі өзгерістер енгізді. Бөліп ал да, билей бер
принципіне негізделген саяси мүдделерін басшылыққа ала отырып және
қазақтардың өз мемлекеттілігін қалпына келтіруін аяусыз жаныштап,
Қазақстанда отаршылдық режимін орнатты.
Кең байтақ Қазақстан аумағына орналастырылған әскери бөлімдерімен
шектелмей, жаңадан жаулап алынған иеліктерде отаршылдық билікті
нығайтуға ниеттелген Ресей оңтүстік – шығыс Қазақстанға қосымша жаңа
әскери бөлімдерді әкелді.
Осы аймақта Ресей позициясын нығайтудың басты жолдарының бірі –
басқару жүйесіне өзгерістер енгізу болды.
Метрополияның қарқынды дамып келе жатқан өнеркәсібі шикізат
көздеріне, жұмысшы күшіне барған сайын мұқтаждық көре бастады.
Табиғи ресурстарға, мал шаруашылығы шикізатына бай қазақ жері орыс
кәсіпкерлерінің назарына көптеп бері- ақ іліккен болатын. Алайда әр
түрлі табиғи – географиялық жағдайлары бар
көлемді аймақты игеру басқарушы топтардан әкімшілік –территориялық, сот
және басқа өзгерістерді еңгізуді талап етті. 1822-1824 жылдардағы
реформалар отарлау үшін кеңістік ашып берді, бірақ мұндағы ғасырлар бойы
сақталып келе жатқан басқару формаларын толығымен жоя алмады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: ХІХ –ХХ ғ. басында отарлаушы Патша
өкіметіне әкімшілік аумақтық жағынан басқару үшін жергілікті халықтың
тарихын, тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы мен мінез – құлқын жете, кешенді танып
білу қажеттілігі туындады. Осы саясатты жүзеге асыру үшін қазақ даласына
аталған саяхатшылар мен зерттеушілердің, ел арасында әр түрлі жолдармен
мәліметтер жинаған патша шенуліктерінің жазба деректері қарастырылып
отырған тақырыпқа қажетті жан – жақты мағлұматтар береді.
Қазіргі күнде із-түссіз жойылып кеткен архив деректері мен ел
арасынан тікелей жинаған мағлұматтар негізінде жазылған А.И.Левшиннің
1832 жылы жарық көрген Описание киргиз – казачьих, или киргиз –
кайсацких, орд и степей деген белгілі монографиялық еңбегінің маңызы
ерекше. Бұл кітабында ХҮІІІ аяғы мен ХІХ басындағы қазақ халқының өмір
–салтын, болған оқиғаларын, халықтың санын, географиялық жағдайын,
дәстүрлерін, мәдениетін, тарихын жалпы айтқанда, сол замандағы
қазақ қауымын толығымен суреттеп берген. Дипломдық жұмыстың
тақырыбы үшін осы еңбектің ең маңыздысы Сібір қырғыздары туралы
Жарғысы толығымен берілген. Ш.Уәлиханов А.И.Левшинді Қазақ халқының
Геродоты деп атаған. Патша үкіметінің қазақ даласында жүргізген
әкімшілік реформаларының саяси – құқықтық мәні туралы, Қазақстандағы
территориялардың бөлінуі тарихшылар арасында көптен бері зерттеліп келе
жатқан маңызды тақырыптардаң бірі. Әсіресе, А.Левшин, В.Радлов,
А.Рязанов, Л.Мейер, М.Красовский, М.Муканов, С.Толыбеков, Е.Бекмаханов,
С.Зиманов, Ғ.Маймақов, Қ.Құсайынұлы, Ж.Қасымбаев, Н.Агубаев,
С.Мәшімбаев, А.Жиреншин, Е.Абайбелдинов, Б.Абдрахманова, Ж.Жампейісова,
Қ.Әбуев, С.Ақтаев, тағы басқа ғалымдардың зерттеулері, еңбектері осы
күнге дейін қазақ қоғамы үшін маңызы зор.
Е.Б.Бекмахановтың Қазақстан ХІХ ғасырдың 20 – 40 жылдарында
атты еңбегінде ХІХ ғ. І – жартысындағы қазақ жеріндегі патша өкіметінің
жүргізген отарлау айқын берілген.
С.З.Зимановтің еңбегінде жарғылардың мәнін, құрылысын, әкімшілік-
территориялардың қарым –қатынастарын, басқару жүйесі туралы нақты
дерктер бар.
С.Е.Толыбековтың Кочевое общество казахов в ХҮІІ начале ХХ века
атты еңбегінде қазақ жүздерінің Ресей құрамына ену процессі және
көшпенділердің территориялық, шаруашылық қатынастардағы прогрессивті
өзгерістері туралы жан –жақты зерттеліп қарастырылған.
М.С.Мұқановтың Этническая территория казахов в ХҮІІІ начале ХХ
веков атты еңбегі 1991 жылы жарық көрді. Бұл еңбегінде округтардың
орналасқан жерлері, оларға кірген ру тайпалары, халық қоныстарын және
т.б. туралы маңызды деректер көрсетілген.
Құнды мәліметтер дипломдық жұмысым үшін Қ.Қ.Әбуевтің 2006 жылы
жарияланып шыққан Қазақстан: тарих және тағылым атты еңбегінде
Көкшетау қаласының өткені мен бүгінгісі жөнінде, Аман-Қарағай округтің
аға сұлтаны Шыңғыс Уәлиханов туралы деректер, патша өкіметіне он жыл
бойы қарсы тұрған Кенесары ханның көтерілістері жайында кең көлемде
маңызды ақпарат берілген.
Бұл тақырыпқа қатысты бұқаралық ақпарат құралдарында
жарияланған мақалалар да баршылық, атап өтсек, ҚазҰУ Хабаршы (тарих
сериясы), Ақиқат, Ұлан, Арқа ажары, Егемен Қазақстан, Бұқпа,
Ізденіс, Қазақ тарихы, Қазақстан тарихы, Ұлт тағылымы, Қазақ
ордасы, Отан тарихы.
Аталған зерттеулерде назар аударатын болсақ, бұл тақырыпқа
қатысты көптеген пікірлер барын байқаймыз. Бірақ, бұл дерекке әлі
де бола қосымша зерттеуді қажет ететін ауқымды тақырыптардың
бірі.
Зерттеудің мақсат-міндеттері: ХІХ ғасырдың І – жартысындағы
патша үкіметінің қазақ даласында жүргізген әкімшілік реформаларының
саяси –құқықтық мәні жөнінде, Қазақстандағы мемлекеттік әкімшілік
территорияның бөлінуі туралы, мемлекеттік билік органдары мен
басқармаларының қызметтері туралы мағлұмат беру, әлеуметтік келбетін
анықтау дипломдық жұмысымның мақсаты болып табылады. Көрсетілген
мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегі міндеттерді шешу жөн деп
есептедім.
- Сібір қырғыздары жөніндегі жарғының құрамын, мақсатын, оның іске
асудың жолдарын қарастыру;
- Орынбар қырғыздары жөніндегі жарғының мазмұндағы мақсатын, оны
іске асырудың жолдарын қарастыру;
- Патша өкіметінің саясатымен құрылған округтердің географиялық,
этникалық құрамын, тарихын, билік органдарының қызметтерін
зерттеу;
- Аға сұлтандар, болыс сұлтандар, старшындардың қызметін, ролін және
олардың әлеуметтік келбетін айқындау;
Зерттеу жұмысының қамтитын мерзімі: ХІХ ғасырдың бірінші
жартысы, яғни 1822-1867 жылдары. Аталған уақыттың әлеуметтік саяси өмірі
үлкен өзгерістерге толы болды. Атап айтса, қазақ жерінде саяси,
территориялық, қоғамдық өміріне патша өкіметінің алғашқы реформалары
енгізілді. Бұл қазақ қоғамы үшін ең ауыр кезеңдердің бірі болып
есептеледі.
Зерттеудің географиялық шеңбері: Солтүстік, Орталық және Батыс
Қазақстан аумағы.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Патша өкіметінің жүргізген
реформаларының сипаты, мақсаты, яғни мазмұны қарастырылады. Округтердің
басқарушылары, яғни аға сұлтандардың, сұлтандардың, старшындардың қазақ
қоғамындағы және патша өкіметенің саясатындағы орындары айқындалады.
Зерттеудің методологиялық негізі: Дипломдық жұмыста тарихи,
ғылыми кітаптары А.Левшин, С.Толыбеков, Е.Бекмаханов, С.Зиманов,
М.Муқанов, Қ.Құсайынұлы, С.Мәшімбаев, Ж.Қасымбаев, Ж.Жампейсова,
Қ.Әбуев, баспасөз материалдары Ақиқат, ҚазҰУ Хабаршы, Тарих
сериясы, Көкшетау, Отан тарихи және интернет желісі www.Google.kz,
www.Massagan.kz, www.stud.kz, www.kisi.kz, www.astana.kz қолданылды.
Зерттелу жұмысының қолданбалық маңызы: Зерттеу жұмысын жоғары оқу
орындарда, тарих және саясаттану міселелерімен айналысатын студенттерге
пайдалануға болады.
І – тарау. Патша үкметінің қазақ даласындағы мемлекеттік-құқықтық саясаты.
1.1 Сібір қырғыздары жөніндегі жарғы және аға сұлтандар институтының
пайда болуының саяси-құқықтық негізі.
Жұртқа мәлім, Қазақстанның патшалы Ресейге тәуелді болуының басы
ХVIII ғасырдың 30- жылдарына жатса да, бірақ патша өкіметі Қазақстанды
тек ХІХ ғасырдаң алғашқы жартысында ғана түпкілікті бағындыра алды.
Онсыз да ұлғайып алған империя құрамына Қазақстанның қосылуы
аяқталған жағдайда оның орналасқан геосаяси жағдайы әскери жағынан
алғанда әлсіз Қоқан және Хиуа хандықтарын таптап тастап, бірінші отаршыл
империя – Англияның Шығыс Түркістан ауданына енуін жоққа шығаруға
мүмкіндік беретін еді, ал бұған қазақ өлкесі кедергі болып қала берген.
1820 жылғы Қазақ даласы әскери топографиялық жағынан суреттелетін
журналдан мыналарды оқуға болады: Ұлы Петр орыстардың белсенді саудасын
кеңейтуге ұмтылып және өзі дүниеге кеңінен қарай келіп, Үндістанға көз
тоқтатты: екі жақты қатынастарды түбірінен өзгерткісі келген ол сауда
қатынастарын кеңейтуді ғана ойлап қоймай, Хиау, ал содан соң Бұхара
билеушілерін, сондай –ақ өзі алтынға бай құм табуға үміттенген Яркенть
қаласын (қазіргі Жаркент қаласы) өз билігіне бағындыру мақсатымен
стратегиялық қадам жасауға бел байлады. Ресей империясын экономикалық
мүдделері, Петербургтің ғаламат саяси жоспарларымен қатар патшаның
стратегиялық болжамдарын ұстана отырып, оның Орталық Азияның түкпіріне
қарай біртіндеп ілгерілеуін тездете түсті.
Жоғарыда атап өтілген мән - жайлармен қоса, үкіметтің оңтүстік –
шығыс Қазақстанның сол кезге қарай саяси оқшаулығын сақтап қалған
шекаралық аудандары орталық басып алу және байырғы халықтың
ғасырлар бойы ірге тепкен орындарынан ашықтан – ашық ығыстырылып
шығырылуы себепті Қытай жағынан ауып түсіп, Боғды ханның бодандығын
қабылдауы мүмкін деген қауіптері де хандық институтының жойылуын
тездетті. Бұл жөнінде белгілі тарихшы Н.Г.Ополлова кезінде жазған: Орыс
үкіметі, - деп атап өтті ол, - өзінің құбылмалы бодандарының
(қазақтарын)дипломатиялық байланыстарын бақылай отырып, олардың басқа
бодандыққа ауысу мүмкіндіктерін барлық амалдармен болғызбауға тырысты.
1781 жылы Абылайдың қайтыс болуы, оның толып жатқан ұрпақтары
арасындағы кикілжіндер хан билін әлсіретті. Ол былай тұрсын, 1795 жылы
екі сұлтан, 19 ақсақал және 122 136 қазақ императрица ІІ Екатеринаның
атына Уәлиді хан тағынан тайдыру туралы өтініш жіберді. Үкімет ол кезде
хан билігін жою жөн емес деп тапты, алайда оны әлсірету мақсатымен біраз
кейініректе Орта жүзде бақуатты Уәлимен қатар екінші хан етіп Бөкей
сұлтанды тағайындады.
1810 жылғы 27 желтоқсанда Сібір әкімшілігі бодандыққа ант
беруді әзірлеп, Есіл, Верхнеиртышск, Алтай шептерінің барлық
бекіністеріне жіберді. Ол Ресей бодандығын қабылдаған қазақтарды Ресейге
бағдар алуды қатаң ұстануға міндеттеді және ант бұзушылық үшін қатаң
жазалау көзделді. Мұндай пәрмендер Орта жүздегі жағдайды, керісінше,
шиеленістіре түсті және біршама тыныштыққа қарамастан, ең көреген
сұлтандар, билер, ақсақалдар, көптеген қазақ ауылдары төніп келе жатқан
қауіпті сезініп, бөтен елдерге әсіресе Шыңжанға қашып, Орта Азия
иеліктері шегіне көшіп кетті.
Петербург сарайы аңысын андап, қос билуші Бөкей мен Уәлиді қан
төкпей орындарынан алуға сылтау іздеді. Олардың екуінде де кең-байтақ
өлкені басқаруға қажетті амалдары болмады. Ресей бөліп ал да, билей
бер саясатын жүргізіп, оларды бір – біріне айдап салды, сөйтіп
кедейленген өркекірек хандармен өздерінің байлығы жөнінен бақталас
ауқатты сұлтандарды өз жағына тартып отырды. А.И.Левшиннің табындарында
8,9 немесе тіпті 10 мың жылқысы, 400-500 түйесі, 20 мыңға тарта қойы бар
деп саналатын қазақтар аз емес деген мәліметтері мейлінше бай мал
иеленуші – сұлтандардың жағдайын көрсетеді. Байлық саяси салмақ берді,
басқа ру ауылдарының жеріне жиі көшуден күйзелген, бекіністердің әскери
қызметінің жандана түсуі және құнарлы аудандарға қазақ контингентінің
қоныстандырылуы саладарынан меншіктері мен жер алаптарынан айырылған
адамдарды өзіне тартатын құдіретті күшті қасиеттері бар деуге болатын.
Оның үстіне қазақ даласының отарлық губерниялар мен үкіметтік
мекемелерден едәуір алыстығы, сол кезде-ақ империя құрамына енген
Сотүстік – шығыс Қазақстанның орасан кең аудандары бағынышты болған
Батыс Сібір әкімшілігінің әскери – шенеуліктер сословиесін қамтыған
сыбайлас жемқорлық, басқа да жергілікті отаршылдық өкімет орындары мен
тойымсыз шенеуліктердің бақылау дегенді білмейтін дерлік билігіне берді.
Ресейдің әкімшілік – аумақтық басқару нысанына жақын басқару
нысанының болмауы, Шыңғыс ұрпақтарының хан билігінің сақталуы үкіметтің
іс – қимылын әлдеқалай тежеп отырды. 1817 жылы – Бөкей хан, ал екі
жылдан соң Уәли қайтыс болды. Петербург бір жақты қадамға – Орта жүзде
енді хан тағайындамауға және, оның үстіне, оларды Бүкіл әлемдегі Ұлы
тітіркенушінің - Шыңғыс ханның заманына барып тірелетін ертедегі ғұрып
бойынша сайламауға бел байлады. [13]
ХІХ ғасырдың басында Қазақстан Ресейге тек сөз жүзінде ғана
бағынды және онда да тұтас емес, өйткені оның бір бөлігі Қоқан мен
Қытайдың ықпал өрісінде болғандықтан патша өкіметі бірінші кезекте
қазақтардың саяси тәуелсіздігінің қалдықтарын құртудан бастады. Осы
мақсатпен негізінен үш бағытта жүретін бірқатар шаралар жасалынды, олар:
1. Горнизондарды қаптата отырып, тізілте және жекелеген бекіністер
салуды
жеделдетуден және осы бекіністерге жапсарластыра қазақтардың тұрақты
елді мекендерін орнатудан көрінген әскери тұрғыда бекініп алу бағыты.
2. Ең әуелі округтер мен округтік приказдар құрып, әкімшілік басқару
реформаларын жасап, содан соң нәтижесінде қазақтардың саяси құқықтары
күрт шектелетін, басқарудың дистанциялық (бөліктік) жүйесін енгізуден
көрінген саяси тұрғыда орнығып алу бағыты
Ең соңында, үшіншісі, қазақтардың жерін жаппай басып алудан,
салық салудан және әр түрлі монополияларды (балық аулауға, ағаш кесуге
т.б. монополия алу секілді) енгізуден көрінген экономикалық тұрғыда
бекініп алу бағыты.
Осындай шаралардың жиынтығы, сайып келгенде, патша өкіметінің
Қазақстандағы отарлау саясатының мазмұнын айқын көрсетеді. Патша
өкіметінің Қазақстандағы отарлау саясатының ақаиқат мақсатын патша
чиновниктерінің қоғамдақ пікірден жасырғаны түсінікті еді.
Солай бола тұрса да, өкіметтің кейбір өкілдері өздерінің
пікірлерін ашықтан– ашық білдірді. Осы тұрғыда Орынбор өлкесіндегі бір
белгілі чиновниктің айтқаны көңіл аударарлық. Ол Орынбор әскери
губернаторы граф П.П.Сухтеленге былай деп жазған: Мен қырғыздардың
басына жұмақ орнатқысы, оларға білім бергісі, сөйтіп оларды Еуропа
халықтары шыққан билікке көтергісі келетін филантроптарға еліктей
алмаймын. Мен қырғыздардың ешқашан егін екпеуін, ғылым түгілі тіпті
қолөнерді де білмеуін бүкіл жан – тәнімен қалаймын, бірақ, сонымен
бірге, оларды біздің нанды жеуге, біздің жай шұғаны, Ресейдің басқа да
осындай қара дүрсін бұйымдарын пайдалануға үйреткім – ақ келер еді.
Орынбар Шекара Комиссиясының төрағасы Ладыженский Орынбор әскери
губернаторы Обручевпен жазысқан хатында Қазақстанда жүргізіп жатқан
отарлау саясатының сипатының сипаты туралы ашық айтқан. Мәселен,
Обручевке жазған хаттарының бірінде Ладыженский былай дейді: Комитет
төрағасы мырзаның пікірі жалпы мынаған келіп саяды, ол үкіметтің
қорғаншылық жасауынан Орда мүлде марқұм қалып, өз надандығының түн –
түнегінен мәңгі оралмаса екен, сөйтіп, бұл қарыз халқының жабайы
қарапайымдылығын пайдалануды атамзаманнан бері тәсіл еткен Шептің қол
астындағы көз жұмып, бас шұлғитын алым – салық төлеушісі күйінде қалса
екен деп тілейді. Осы саястты жүргізіп отырғандардың мойындағанындай,
патша өкіметінің отарлау саясатының шын мәні, міне, осындай.
Ресей билігі таралған аудандар жоғарғы билеушісіз қалып, нақты
биліктің қандай нысаны да болмаған ерсі жағдайы орын алды. Хандық
ықпалды сұлтандармен көзбе – көз келіспей немесе алдын ала келіссөз
жүргізілмей, іс жүзінде жоғарғы жақтан жойып жіберілді.
Жаңа реформаны әзірлеуді патша сол жылдардағы белгілі либералдық
пиғылдағы қайраткер, өз дәуірінің аса білімді тұлғаларының бірі граф
М.М.Сперанскийге жүктеді. Оның сан қырлы қызметінің өзегі Орта жүзде
дәстүрлі хан мемлекеттілігін жойған жаңа заң актілерін енгізу болды.
Сперанский шын фамилиясы Третьяков. Сперанский деген фамилияны
ағасы Боголовский інісінің семинарияға түсер алдында латынның сперанта
- үміт деген сөзін негізге ала отырып, фамилиясын осылай жаздырған
болатын. [26]
Михаил Михайлович Сперанский (1772 – 1839) Владимир
губерниясындағы Черкутино ауылында кедей дін уағыздаушының отбасында
граф әулиетінде дүниеге келген. Петербургтағы Александр – Невский
семинарияны бітіргеннен кейін, сонда оқытушы болып қалдырылды. 1795 жылы
семинарияның бастығы болып тағайындалады. Бірақ белгілі бір жағдайға
байланысты оны мемлекеттік қызметке ауысуға мәжбүр етті. Ішкі істер
Министрлік қызметіне түскеннен соң, Сперанский бюрократиялық машинаны
жасау үшін үлкен жұмыс жасады. Императордың назарын аударып, ол бүкіл
Ресейге танымал болды.[27]
Өте зиялы адам. Ресей империясының алғашқы сыртқы істер, әскери,
департаментін, екі сатылы сенатты және осылардың бәрінің басын қосатын
концелярияны (Министрлер кеңесін) құрып берген адам. Ресей патшасына
қастандық ұйымдастырды деген жаламен бес жылға Пенза губернаторлық
қызметін атқаруға жер аударылған. Бұл мерзім біткен жылы Сібір бас
губернаторлығына тағайындалып, жылы көктем аяғында Тобыл қаласына
келеді. Сол жылдың қалған жартысы мен жылдың соңғы айы арасында Омбы –
Том – Үркіт – Чита – Нерчи, одан – Барнауыл мен Семейді басып, Ертісті
бойлап Тобылға бір жарым жылдан кейін ғана қайтып оралды. Жол – жөнекей
жергілікті әкімдердің қылмысын ашып, біреулерін орнынан алып, біреулерін
сотқа беріп, біреулерінің ісін жоғарғы сотта қарау үшін Петербургқа
жөнелтіп, ал Том губернаторы – қызметін түрмеде отырып атқару сияқты
жаза да қлданған екен...
Осы сапарындағы жол жазбасында ол Семипалат деген атаудың жеті
шатырдан емес, қазақша Шамқапа (Самқала) деген сөзінен шыққан деп
көрсеткен. Бұрын бұл қаланың аты бұзылған жеті үй орнына байланысты
шыққан – деген сөз болатын. Оны Сперанский жоққа шығарып, Бұл жерден
жеті үй жоқ, бес үйдің ғана орнын көрдім... деп жазған.
Ресей сияқты кең- байтақ мемлекетте жергілікті ерекшеліктерге
назар аудару қашан да маңызды қадам саналады, деп жазу грфтың
заманындағы демократиялық және гуманистік бағыттағы адам екенін
көрсетеді.
Сібірдің бас губернаторы Тобылдан Петербургке қарай 1821 жылғы
ақпанның 8-і күні шыққан екен. Осы сапарында ол өзінің бірге Сібірде
кездескен жалғыз білімді адам, Тобыл тұрғыны, жол қатынастары округінің
инженері Гаврий Степанович Батеньков деген отыз жасар жігітті ала
кетеді. Бұл – жеті жылдық соғысқа қатысқан орыс офицері Степан
Батеньковтің жиырмасыншы ұлы. Анасынан өлі туды деп табытқа сала
бергенде жан бітіп, қозғалып, жетіліп кетеді де өте зерек болып өседі.
1810 жылы 17 жасында Петербургтағы артилерия инженерлерін дайындайтын
корпусқа (Кадет корпусы деген сияқты) оқуға түсіп, барон, граф, князь
балаларының ұрып – соғу, тепкі мазақтарына төзе жүріп, бәрінен де озық
бағамен бітіріп шығады. 1812 – 1814 жылдар аралығында Наполеонға қарсы
соғысқа қатысып, бетін жабайын деп жатқанда тіріліп кетіп, емделіп,
соғысқа қайта араласып кетеді. Петербургтағы жол қатынастары
инженерлерін дайындайтын корпусқа түсіп, оны бітіргеннен кейін, Сібір
жол қатынастары округінің бастығы болып Тобылға келеді де келесі жылы
Сперанскийге жолығады...
Сперанский Петербургқа үлкен оймен оралады, Ресейдің Сібір
губерниясы Орал тауының батыс бөктерінен Тынық мұхитқа дейін созылып
жатады екен. Мұны Батыс Сібір, Шығыс Сібір деп екіге бөлу керек.
Алғашқының бас қаласы Тобыл, соңғынікі- Үркіт болғаны жөн. Екеуінде де
екі бас губернатор отыру керек.
Ал, Батыс Сібір губерниясының өзін Ресей жағы, Қазақ жағы деп
екіге бөліп қараған жөн. Бұлар – қай жағының болсын біріне-бірі мүлде
жанаспайтын, бөлек өлкелер. Сондықтан да екеуіне екі түрлі әкімшілік
беру жөнінде жарғы жазған жөн... - дегенге тоқтайды.
Сперанский осындай ойлар мен Орта жүз қазақтарына араналған
жарғыны жазуға Гаврил Степанович Батеньковті отырғызады. Бұл жарғының
туындаған Сперанскийдің міндеті оны Александр І патшаға апарып, әр
бабына салынған ойларды түсіндіріп, дәлелдеп беру ғана болды.
1822 жылдың 25 маусымында патша бекіткен жарғы дүниеге осылай
келді.
Граф Сперанский мен Батеньков Сібірде жекелеген қазақтарды
ұшырытқан болар, ал оның даласының екеуінің де табан тигізбегендері
күмәнсіз. Сонда: Дала тұрмысындағы көшпелі шаруашылықтың мәнін біліп
отырып жазған жарғы неге қалай келді? - деген сұрақ туады. Ол былай:
...Барақтың Бөкейі 1812 жылы өзін Орта жүзге хан сайлауды сұрап Сібір
бас губернаторына хөат жазады. Төрт жылдан кейін оның өтініші орындалып,
хан сайланады да, 1812 жылғы желтоқсанның он алтысында Александр І оның
хандығын бекітеді. Сол грамотада былай деп жазылған: Наше
Императорского Величество подданный Средней Киргизской орды Султанам,
биям, старшинам и всей той орды народу наше Императорской милости дей
келіп, Бөкей хандығына Алтай, Төртұлы, Шаншар, Байбұрын, Көшім, Тарақты,
Жалықбас, Шор, Қарақырғыз, Тобықтан және Қырпық руларының кіретінін атап
шығады. Одан кейін: Оставляя хана Валия при его власти во владению по
прежнему 9-ю волостями ему послушными и утвердить над выше означенными
13 – ю ханом помянутого султана Букия Баракханова сына (Грамота Ақмола
облыстық музейінде сақтаулы). Сөйтіп Орта жүзді басқаруға екі хан
отырғызған.
Ал, Сүйіндік руынан шыққан Едігенің Шоңы әуелі қазаққа ханның
керек еместігін халықтың хан өкіметінен жеріп болғаны, сол себепті Бөкей
өтінішінің ескерусіз қалуы жөнінде, ал ол хан сыйланғаннан кейін оған
бағынбау үшін Айдабол, Қаржас, Бәсентиін, Бура найман, Қанжығалы және
Қозған руларының басын Төртұлы деген одаққа қосып, ірі халық болып
өмір сүретінін, Төртұлы байланысты мәселелер жөнінде өздерімен ғана
тікелей байланыс жасау керектігін айтып арнайы хат жазады. Ал, Бөкей
1817 жылдың ақпанында Семьяр қаламына шақырылып, оған құндыз жағалы
ішік, айбынды қылыш және аталған Грамотаның бір данасы тасырылады. Хан
билігінің рәміздерін Омбы облысының бастығы полковник С.Б.Броневский
тапсырған.
Ресей әкімдерінің қазақ пен оның даласының мәселесінде әуелі,
тірі кездерінде (Уәли мен Бөкей ол жылы дүниеден озған) хандармен,
төрелермен ғана сөйлескені белгілі. Шоң мен Шорманның өз беттерімен
жазған хаттары болмаса, қара қазақ өкілдері билермен ел мәселесінде
сөйлеспеген. Хан тұқымдары Ресей әкімдері мен қара қазақ өкілдерін бір –
біріне жақындатпауға тырысқан. Ал, қазақ құрамының сырын білмейтін орыс
жағы төрелерді халық басшылары, өкілдері ретінде қабылдай берген.
Олардың, яғни қара қазақтың, бақытына, төбесіне бізді берген деп
сендірген. Осы сөздің желеуімен жарғыға округ аға сұлтаны мен болыс
сұлтандары төрелерден сайланды17 деген 48 – бап кірген.
Жарғы тарихқа Сперанский атымен кірген.
Жарғы қаншама демократиялық бағытта болды десек те, оның
патшалық билеп – төстеушілер ықпалының жасалғаны айқын. Осының
салдарынын ол дүниеге өте сайқал құжат болып келген. Мысалы: Хандық
билеу жолы жойылды- деп қара қазақта, округтар мен болыстар басына
төрелерден сайланды деп хан тұқымдарын да риза қылған. Яғни, Ресей
әкімдері даладағы саясатын жүргізгенде хан тұқымдарының көпшілігінен
үлкен де сенімді тірек тұтқан – халықты бірігіп қанаудың жолын олар
осылай тапқан. [17]
Аз зерттелген аудандарды неғұрлым толық зерттеу және жинақтап
көрсету үшін М.М.Сперанский Сібір жерлерін мәлім етуді ұсынды. Бұл
жазбаны жасауға болашақ декабрист Г.С.Батюшков белсене қатысты. Сонымен
бірге ол Сібірді басқару туралы заң жобаларына бірқатар қосымша,
түсіндірмелік бөлімдер: құрғақтағы жол қатынастары, этаптар құру, жер
аударылған бұратаналар, Орта Орда даласына орыс билігін тарату
бөлімдерін әзірледі. Бұл жаңалықтар сақталып қалған жергілікті басқару
жүйесін жоққа шығарып, шексіз – шетсіз дала құрылысын ресейлік
губерниялық басқаруға біршама жақындатуға тиіс болды.
1822 жылғы 22 маусымда патша Сібір губернияларына арналған
мекемелер, Бұратаналарды басқату туралы жарғы, Қырғыз – қайсақтарды
басқару туралы жарғы, Этаптар туралы жарғы, Жер міндеткерлігі туралы
ережелер, Астық қорлары, шаруа мен бұратаналар арасындағы борышкерлік
міндеттемелер туралы ережелер үшін негіз болған 10 заңды бекітті.
Сібір... мекемелеріне сәйкес, азиялық Ресей 2 генерал-
губернаторлыққа: орталығы Тобыл болған Батыс Сібір, орталығы Иркутск
болған Шығыс Сібір генерал – губернаторлыққа бөлінді. Біріншісіне Тобыл,
Томск губерниялары мен Омбы облысы жатқызылды; Ресей бодандығында болған
Орта жүз аудандары соңғысының құрамына енгізілмекші болып ұйғарылды.
[13]
М.М.Сперанский дайындаған Сібір қырғыздарының Жарғысы,
кіріспеден, он тараудан және 320 баптан тұрады. Құжаттың мақсат – мұраты
кіріспесінде-ақ айқындала бастайды. Онда Сібір қазақтары көшпенді
бұратаналар тобына жатады, және олармен тең құқылы - делінген. Әр
қарай, Сібір бұратаналары туралы Жарғының мына баптармен ортақ деп
жазылды:
1) Көшпенді бұратаналардың құқығы туралы (І бөлім, 5 тарау) (Мұндағы
қырдағы басқарудың міндеті мен мазмұны шығарылып тасталды);
2) Қадірменді бұратаналар туралы (І бөлім, 7 тарау)
3) Заңдар мен әдет – ғұрыптары туралы (І бөлім, 7 тарау)
4) Бұратаналарды басқару туралы міндеттің жалпы негіздері (ІІІ бөлім, І
тарау).
Міне сөйтіп, Сперанскийдің, қазақ халқының Сібірдегі халықтарға
(бурят, тангус, якут, остяк т.т осы секілді) теңеуі дұрыс емес. Себебі,
географиялық орналасу территориялы бойынша, Сібірдегі ұсақ халықтардың
өзіне тән халық шаруашылығы, саяси құрылысы және әдет – ғұрыптары болған
еді. Ал, қазақтардың бұл халықтардан айырмашылығы, әрине жер мен көктей
өзіндік ерекшеліктері бар. Сондай – ақ, қазақтар Жарғыдағы кіріспеде
айтылғандай тек ған көшпенді әрі бұратана болған жоқ. Шығыс Дешті
қыпшақ өлкесінде және ондағы үйір – үйір жылқы, табын түйе, қой мен
сиырға бай ата- бабаларымыздың дәстүрлі шаруашылық түріне сай көшпелі
ғұмыр, кешкені рас. Сонымен қатар, егіншіліктен де кенже қалмағанын атап
айтуымыз керек. Қазақтардың егіншілікпен ежелден айналысып келе жатқанын
дәлелдейтін салмақты деректер аз емес. Мысалы, 1830 жылы Орта жүзде
болған полковник Броневскийдің естелік жазбасы осындай деректер
санатында болғандақтан оны атап өтуді жөн санадық. Онда: Қазақтар мал
шаруашылығымен қатар егіншілікпен де айналысады. Мен Бұқтырма
бекінісінен алшақ жатқан Нарым тауынан әріріек жерден қолмен суару
арқылы өсірілген егістік жерлерді көрдім.Нұра, Торғай, Қорғалжын көлі
маңында екң алқапты қамтыған керемет бітік өскен тары егістігі бар, -
делінде.
Орыстары аяғы қазақ даласына жетпей тұрып – ақ, Қазақстанда
егіншілік шаруашылығының болғандықтан жоғарыдағы дерек анық дәлелдеп
тұр. Бұл деректе патша өкілі Броневскийдің таң қала баяндағанын да
байқауға болады.
Арқа даласындағы сыртқы округтар құрылысы Жарғыдағы Бөліну
атты бірінші бөлімде айтылды. Округтар 15-20, болыстар 10-12 ауылдан,
ауыл 50-ден 70-ке дейінгі үйлерден тұрды. Патша өкіметі біртұтас
хандықты осылайша бөлшектеп қазақ мемлекетіне сатылы, басшылығы мол
бюрократиялық орыстық басқару жүйесін зорлықпен енгізді. Әрбір құрылған
округтер территориясы шектеулі болғандықтан халық еркін көшіп – қонып
тұра алмады. Мұндай шектеу біріншіден, халықтың жұтқа жиі-жиі ұшырауына
әкелетін болса, екіншіден, олардың құнарлы жерлерінен мәңгілік
айырылуына әкеліп соғатын болды. Округтегі халық округ бастығының
рұқсатынсыз өзге округ территориясына өте алмайтын етілді. Сөйтіп,
округтердің құрылған аймағына байланысты шекаралық немесе желіге жақын
жатқан округтер деп аталып, олардың әрқайсысы сол жердің атымен аталуға
тиіс еді. Болыстықты сұлтандар басқарды. Жарғының келесі бөлімі
Басқарма деп аталады. Ол үшін бөлімшеге бөлінген 1) Басқарма құрамы,
2) Сайлау тәртібі, 3) Шен сыныбы.
Округтік басқарма төрағасы – аға сұлтан тек ақсүйектерден
тағайындалуы керек деп айтылды. Оның қарамағына алқалық қазылар ретінде
екі құрметті қазақ пен екі орыс тағайындалуы тиіс деп көрсетілді.
Мұнда, атап өтетін жағдай, Сперанский округ басындағы аға
сұлтандық лауазымды қазақтың беделді тобына бөлгенімен шын мәнінде
мұндағы бүкіл саяси билікті орыстардың қолында қалдырды. Аға сұлтан
басқаратын округтік приказдың басқарма құрамы төмендегідей болды. Ауылды
басқару – старшынның қолына берілетін болды, ал болысты – сұлтан
басқарып, бұл ауыл, мбұл ауыл мен болыстардағы барлық сот істерінде
төрелік айту билердің билігіне қалдыратын болып шешілді. Қазақ даласында
болашақта құрылатын барлық округте, округтық приказ міндетті түрде
құрылып, оны басқарушы аға сұлтанды сайлауды тек болыстардың құқығына
бөлді. Приказды тек аға сұлтан ғана емес, онымен бірге облыс бастығы
арнайы бекітетін екі Ресей заседателі және екі құрметті қырғыз (қазақ)
сайланады делінді Жарғыда. Сондай –ақ, округ басқармасының штат
бойынша өз кеңесі, тілмашы және полиция, сот билігі болады делінсе, ішкі
күзетті арнайы жіберілетін (линия) шекара казактарының жағасы атқарады
деп жазылды. Ал, керек болған жағдайда бұл жасақтардан қажетті деңгейде
болыстарға да жіберу көзделінді.
Мұндай бюрократтық аппарат қазақ қоғамының табиғи дамуына тежеу
салады. Патшалық Ресей үшін тұтас хандықты жойып, оны осылайша бөлшектеп
басқару әлдеқайда тиімді болды. Отаршылдық саясатты іске асыру үшін
жергілікті халықтың өз ішінен империяның төменгі буынды шенеуніктерін
даярлау науқаны басталды. Төменгі буындағылар арқылы патша өкметі Орта
жүзде орыс әкімшілігіне тікелей бағынышты отарлық аппарат құруды
көздеді, жоғарыда атап өткеніміздей, қазақтың ірі сұлтандары мен
билерінің ел ішіндегі беделі ең жоғары қауымын өзіне тартпақ еді.
Сөйтіп, ел ішіндегі қарсылықтарды басып тастауда, көбінесе соларға
(қазақ басшыларына) арқа сүйеген- еді. Сондықтан, Жарғыда өзгелерге
қарағанда әсіресе, аға сұлтандарға деген ұсақ-түйек артықшылықтар көп
болды. Аға сұлтанды, (параграф 36, бұдан былай) тек сұлтандар қауымы
сайланды. Оған орыстың төменгі шенеунігі ретінде майор дәрежесіндегі
атақ берілді. Үш жылдық мерзімнен сайланған аға сұлтан, қатарынан он жыл
қызмет етсе, ол дворян шенін иеленетін болады. Патша өкметі аға сұлтан
қызметін хан билігіне жақын етіп көрсетуге талпынды. Алайда, олардың
(аға сұлтандардың) қолына ешқандай билік берген жоқ. Аға сұлтан барлық
істерді тек округтық приказдың мүшелерімен кеңесіп қана шеше алад. Ел
арасындағы болмашы істерді шешуге аға сұлтан өзі тікелей қатысса, ал
саяси маңызы бар істерді приказ талқылайтын болды.
Жарғының үшінші бөлімі- Полициялық міндет, деп аталады, және ол
екі бөлімшеден құралды. Бірінші бөлімше дуандық басқарма бойынша
қарастырылған. Бұл тараудың алғашқы (56) параграф: Аға сұлтан руластары
сайлаған және Ресей өкметінің жергілікті басқармасы бекіткен земство
шенеунігі болып табылады, -деп басталған. Әрі қарай ел тыныштығын өз
қол астындағы адамдардың жағдайын жақсарту аға сұлтанның бұл билігі тек
(57) окруктік приказға тікелей тәуелді болғандықнан бүкіл іс орыс
заседательдері арқылы жүргізілетін болды.
Ал аға сұлтанның өкілеттігін мықтап тұрып тежеген пртиказ міндеті
мынадай болатын болды. (62) 1 Бұйрық халықты жаппай апаттан сақтауға
ондай жағдайға тап болса, қажетті көмек көрсетуге; (2) Ағарту ісінің
еңбектің және шаруашылықтың тиімділігі жөнінде қамдану (3) тонау барымта
және үкіметке бвғымбаушылықтың алдын алу. (4) Заң тәртібін бұзушылыққа
жол бермеу. (5) Заң бұзушылар қамауға алынып ал егер бүкіл болыс болып
көтерілген жағдай туа қалса болыс басшысына хабарлап, соның бұйрығымен
әрекет етіп қақтығысқа дайын болсын- делінген.
Сөзбе-сөз аударылған жарғының бұл үзінділерінен патшалық үкметтің
басқыншылық саясатын заңды тұрғыда ашық қойғанын анық байқауға болады.
Бұрын қазақта ел ішіндегі бүкіл қылмыстық істер дәстүр бойынша билер
кеңесінің шешімімен жазаның әділ түрлері қолданылатын еді. Ендігі тұста
билердің артықшылығы бұрынғы мәнінен айырылатын болды. Сөйтіп,
қылмыскерлерді жазалау орыстық тәсілмен іске асады деп айтылды. Әсіресе,
бұйрық соты заңға қайшы қылмыс жасағандарды бұрын-соңды қазақта болып
көрмеген Сібірге (Березовка, Тобольскіге) айдау, дүре соғу жазалары
қолданылатын болды. Бұл жөнінде бас көтерер ел ағалары, мұндай жазаны
қолданбауды бірнеше рет өтінген болатын. Бірақта өкінішке орай,
нәтижесіз қалып отырды. Жоғарғыдағы үзіндінің ең соңғы тармақшасындағы
қазақтардың заңды талаптарын, әділетті қозғалысын орыстардың қарулы
күшпен аямастан басып- жаншуды заңдастыруға тырысқанын байқауға болады.
Жоғарыда, патшалық өкметтің халық үстінен шексіз үстемдік орнату
заңдылығы осылайша ашықтан-ашық қойылды.
Дуандық бұйрықтар өз қарамағындағы болыстардағы сұлтандардан,
стиаршындардан жергілікті жерлерде орналасқан елді мекендері ондағы
халық жөнінде мәліметтер жинап отырды. Мұндай ел санағы алу елден салық
жинау үшін болған-тын. Сондай-ақ, орыстар үшін жарғыны жасаудағы
маңызды қажеттілік, бұл-приказ сауда керуендерінің бағытталған орнына
аман-есен жетуін қамтамасыз ететін қазақ жерінде отарлық орган орнату
еді. Бұл,-69-да айтылды. Онда (П-69, П-77); Приказ өз мекемесі арқылы
өткен сауда керуендері жайында деректер жинап, оны қорғауға міндеттелді.
Сондықтан, қазақ даласы арқылы Сібір жерлеріне өтетін кез-келген жат
жерлік көпес өзі жүретін жердің алғашқы дуанына соғады. Оның приказы
онымен сөйлесіп таяу тұрған кеденге жібереді және қажетті қағазын береді
(Ескерту: жазбаша рұқсат желіге өту үшін кімге болсын қажет). Жазбаша
рұқсатты ол келесі дуанда көрсетуге тиіс болды. Егер керуеннің немесе
жат жерлік саудагерлердің осы жерге соққысы келмесе желі бойынша шекара
болысынан алған жазбаша рұқсат қағазын көрсетеді. Керуендегі күллі кісі
немесе жеке жүрген адам тәртіпсіздік жасаса сол жерде тергеуге алынады
да, одан әрі арғы нұсқау үшін құжат-қағаздар болыс басшылығына
жөнелтіледі. Әмірліктің дуан алып жатқан өңірдің ортасында тұрақты
тұратын жері болуы керек деп көрсетілді. Дуан әмірлігінің кейбір мүшесі
жалпы ережеге сәйкес жүргізген жұмысын жазып отыратын журнал ұстауы шарт
делінді. Іс орыс һәм татар тілдерінде жүргізілетін болды. Үкім айтар
іске пікір қайшылығы туса, олардағы ақырғы сөз аға сұлтанның дауысымен
шешілсін деп айтылды. Қарсы дауыс облыстық басқарманың назарына
жеткізіліп отыратын болды. Күзет приказының нақтылы нұсқауынсыз ешбір іс-
қимылға кіріспейді. Күзет тұратын жер, бекініс сияқты жасақталып
нығайтыла береді. Әрі оған дуандағы бүкіл мекеме орналасады. Дуандар
туралы жалпы ережеден тыс жұмыстар арнаулы қаулымен жүргізіледі.
Аталған тауардың (І) шекаралық және (ІІ) желіге жақын дуандар
жөнінде арнаулы бөлімдері болады, алғашқы бөлімде орыс әкімшілігінің
қазақ жерінде өз үстемдігін жүргізе бастау әрекеттері сөз етілді.
Шекарадағы жерлер облыс басшылығының үкімімен өз шама шарқынша
белгіленіп, қазақтардың белгіленген жерден әрі қарай көшіп – қонуына
үзілді – кесілді тиым салынды.
Қазақ жерлері барған сайын тартылып, жергілікті халқының басты
байлығы – жері өрескел түрде орыстар меншігіне айнала бастады. Шекара
тұрақтары күзетшілер мен маяктар қатаң бақылауға алды. Ал сыртқа шығатын
саудагерлер ең жақын жердегі болыс сұлтанына хабарлап, қай болысқа
баратына жөніндегі рұқсат қағазын алатын болды. Мұндай қағазды бергені
туралы болыс сұлтан приказға хабарлап отырды. Қазақ даласына көшіп
келуге ынталы шет жерліктер өз үкіметінің рұқсатымен, бірақ соның
өзінде болыс бастығының рұқсатынсыз қабылданбайтын болды.
Қазақ жерін жымын білдірмей бұғайлай бастау – соңғы айтылған
параграф мазмұнында байқалып – ақ тұр. Облыс бастығы барлық мәселені өзі
шешуге тиісті деп айтылды. Приказдар тек саяси мәні төмен істермен ғана
айналысуға құқылы еді. Мұнің өзі ғана сұлтанның барлық істе дәрменсіз
екендігін дәлелдей түседі.
Екінші болім желіге жақын жатқан округтер жайында айтылды. Бұл
округтердің шекаралық округтердің айырмашылығы мұндағы қазақтар Омбы
облысының шетіндегі жерлерге ғана көшіп – қонуға құқылы еді. Бұл
аймақтардағы халықтар да зор қиыншылық көретін болды. Межелеген жерден
кейбір кейбір қазақтар шығып кетсе, приказ әкімшілігі тарапынан қатаң
жазалануы қарастырылды. Олардың желіге жақын орналасқандарына жақын
жердегі жасақтар бекіністер мен қамалдарға барып айырбас сауды жасап
тұруына рұқсат берілді. Бұл жерде айтып өтетін жайт:орыс қазақтары мен
қазақтар арасындағы сауда ісі әділетсіз түрде жүргізілді.
Жарғының Болыстық басқарма деп аталатын екінші бөлімі сұлтандар туралы
баптармен ашылады. Болыс сұлтаны бүкіл болыс жұртының қолдауымен
сайланды. Оны облыс бастығы бекітеді. 2) Болыс сұлтаны өз қалауымен
яғни, өз жақын туысы немесе өз ұлын бірдей көмекші етіп алуға құқылы
болды. Соның екеуін приказ бекітеді. Болыс сұлтандардың билігі
мұрагерлікпен жалғасты. Олардың аға сұлтандардан ел билеудегі құқықтыұқ
айырмашылығы осында еді. Аға сұлтандардың билігі мұрагерлікпен жалғасты.
Аға сұлтандардың билік мұрагерлік жолмен жалғаспайды. Болыс сұлтандардың
соңында мұрагері болмай қалған жағдайда халықтың көпшілік даусымен өзге
сұлтан тағайындалатын болды. Ал болысты басқармайтын өзге сұлтандар
өзінің қадір – қасиетін сақтаса да басқару ісіне араласыға құқы болмады.
Болыс сұлтандары он екі кластық шешіндегі шенеунік болып есептелінді.
Олар дуандық бұйрыққа тікелей тәуелді болды. Сондықтан, соттау ісі мен
жазалау үкімін шығаруда ешқандай құқы болған жоқ. Бір сөзбен айтқанда
бұл істер патша әкімшілігі сұлтандарды өзінің шабарман қолшоқпарына
айналдыруды мақсат тұтқаны көрініп тұр. Жарғыда сұлтандар округтік
приказға ел ішіндегі дау – жанжалды дер кезінде жеткізіп тұруға және
приказдан әскери көмек сұрауға міндетті деп жазылды. Басқаша айтсақ,
кейбір сұлтандар шынында патшалық әкімшілікті көзі мен құлағы
іспеттес еді.
Ауылдағы старшындар жөнінде айтар болсақ, бұл жергілікті
әкімшіліктің ең төменгі буыны болып саналады. Сондықтан, ауыл старшынның
халық сайлап, облыс бастығы емес бұйрықтың өзі – ақ, бекітіп отыратын
болды. Старшын әрбір үш жыл сайын ауызша түрде сайланады. Сұлтандар
старшын сайлау жиналысына қатыспайды. Старшынның бар міндеті ауылда
тыныштық пен тәртіп сақтау болды. Егер ауыл жұртының келісімімен
старшын би атағын иеленетін болса, онда ол ел арасындағы ұсақ – түйек
дау – жанжалда төрелік айтуға құқылы болды. Халық старшынға
наразылықтарын, болыс сұлтанына немесе приказға шығымдануға құқылы деп
көрсетілді.
Шаруашылық наказы атты – төртінші тарау үш бөлімшеден тұрады: 1.
Қаржы бекіту. 2. Шығын және есеп беру тәртібі. 3. Мекеме құрылыс.
Дуандық бұйрықтың мүшелері аға сұлтан, болыс сұлтандары, дәрігер,
аудармашы, тілмаштар, хатшы тәржімашылар штатта белгіленген мөлшерде
айлық ақы алып тұратын болды. Болыстардығы істер үшін, дуандық бұйрық
кеңсе қаржысын тағайындады. Сондай-ақ Жарғыда кедейлерге көмек беру
аурулар үшін, оқу құралдары үшін қаржы бөлінсін делінді. Қазақ
даласындағы құрылыс үшін де бір мезгілде қаржы бөлу туралы айтылды.
Жарғыдағы соңғы екі параграфтағы қойылған мәселе тек сөз жүзінде
қалды.
Ақша қаражатының бүкіл қозғалысын бақылап отыру бұйрықтың жанынан
әдеттегі тәртіппен тігінді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе____________________________ _______________________________ 3
І – тарау. Патша үкметінің қазақ даласындағы мемлекеттік-құқықтық саясаты.
1.1 Сібір қырғыздары жөніндегі жарғы және аға сұлтандар институтының
пайда болуының саяси-құқықтық негізі_____________________________ _ 8
1.2 Орынбор қырғыздары жөніндегі жарғы және сұлтан басқарушылар
институты__________________________ _____________________________ 28
ІІ – тарау. Аға сұлтандардың құрамы және әлеуметтік келбеті.
2.1Округтердің құрылуы және аға сұлтандар__________________________ 33
2.2 Аға сұлтандардың әлеуметтік келбеті____________________________ _ 58
2.3 Аға сұлтандр институтының тарихтағы орны ______________________ 67
Қортынды___________________________ ____________________________ 71
Пайдалынған әдебиеттер тізімі_____________________________ ________ 74
Қосымшалар_________________________ ___________________________ 76
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Республикамыз тәуелсіздікке қол жеткізіп,
ұлтымыз есін жиып, саналық сілкініс жасап, жоғалтқанымызды іздеуге бет
бұрдық, егемен ел атанып, шексіз қуанышқа бөлендік, қазақ халқының
тарихында жаңа кезеңге аяқ бастық. Ұлттық санамыз оянып, тарихымыздың
тамыры тереңде жатқанын сезініп, халқымыз бастан өткізген белгілі
кезеңдерді жаңа көзқараспен жаза бастадық. Ал ұлттық сана ұлттық
тұрмыстың көрінісі, былайша айтқанда, сол ұлтты құрайтын халықтың өз
әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, әдебиеті мен мәдениетін, тұрмыс тіршілігін
білу дәрежесі. Ұйқы бас сананың оянуына өмірдегі белгілі бір ірі
оқиғалар себепші болады десек, Алматы қаласындағы 1986 жылғы желтоқсан
оқиғасы осыған дәлел. Ресей империясының бірнеше ғасыр бойына жүргізіп
келген орталық саясатын жалғастырушы қызыл империяның орталық басшылығы
халық еркіндігіне қиянат жасап отырғандығын түсінген саналы жастарымыз
наразылық бірдірген-ді.
Ал халықтың санасын неліктен ұйқы басқан еді деген сұраққа жауап
іздеу үшін біз халқымыздың Ресей империясының бодандығына айналған
тарихына қатысты кезеңді жаңа тарихи көзқарас негізінде зерттеп жазуды
қолға алып отыпмыз. Бұл дипломдық жұмысымда Ресейдің отарлау саясатының
Орта жүз және Кіші жүз жерлерінде қалай жүргізілгені көрсетіледі.
ХVІІІ ғасырдың ортасынан қазақ тарихында отаршылдықтың дәуірі
басталды. Қуатты екі елмен іргелес жатқан халықтың бұл жолға соқпай өтуі
мүмкін де емес – ті. Қытай мен Ресей ең алдымен қазақ жерін өздерін сырт
жаудан қалқалайтын аралық аймақ деп қараса, келе – келе тойымсыз
Ресейдің өзгенікін иемденгісі келіп тұратын империялық пиғылы басым
түсті.
Патша әкімшілігі қазақтардың үздіксіз күресін басу үшін шекара
үкіметінің көмегімен қатар, саяси дипломатиялық құралдарды да
пайдалана отырып, елдің ішкі саяси өміріне араласып, дәстүрлі хандық
билік жүйесін жоюды көздеді. 1781 жылы Абылай хан өлген соң орнына оның
үлкен ұлы Уәли таққа отырады. Орта жүздің саяси өмірін сырттан бақылап
отырған орыс патшасы ІІ – Екатерина 1783 жылы генерал Штрадманға
жіберген бұйрығында: Кез – келген әдіспен, тіпті әскери күш
қолдансандар да бұл ханның қызметін шектеп отырындар, - деп айтуы Уәли
билігін жоюға барынша кіріскенін көрсетеді. Қазақ қоғамында дәстүрлі
хандық билікті жоюда ІІ – Екатерина ел
ішіне бүлік салып, қазақты бір –біріне қас дұшпан етіп қою саясатын кең
көлемде қолданда. Айқап журналында жарияланған Қазаққа алалық қайдан
келді? атты мақалада, бұл патшаның шамамен 1775-1780 жылдар
аралығындағы жарлықтардан үзінді келтірілген. Бұл құжаттың нақ өзі
өкінішке орай табылмай тұр. Жарлық мазмұны төмендегідей:
1. Қырғыз - қазақ халқының бір ру басшыларын екінші ру басшыларымен
араз етіп, бірі мен бірін қас етіп, бірінің етін бірі жеуге себеп
болыңыз.
2. Сұлтандарын бірі мен бірін араз қылып, бірі мен бірін иттей
тартыстырып, бірінің етін бірі жеуге себеп болардай іс қылыңыз.
3. Қырғыз – қазақтың басшы адамдарын сұлтандарымен араз қылып,
сұлтандарын өз қол астындағы ақсақал адамдармен араз қылыңыз. Арасына от
түскен уақытта жанып кетердей көкір – сөкір даярлай беріңіз. Осы ойларын
әрі дамыта келе әйел патша қазақтардың арасына осылайша от тұтатып
береке- бірлігін алсақ, олардың бөтен патшалық қол астына көшіп кетерге
дәрмені болмас деп тапты. Өз - өздері қырық пышақ болып, қырылысып,
жеңілген жағы жеңген жағынан өш алу үшін, күш алу үшін Ресей патшалығына
жақындар да, оның қол астына өнер, деп айтқан көрінеді. [27]
Қазақ жеріндегі орыс отаршылдығы екі кезеңнен тұрады. Император
Анна Ивановна тұсындағы бірінші кезеңде Кіші жүз бен Орта жүз бейбіт
жолмен Ресейдің қол астына қарады. ХІХ ғасырдың 60-80
жылдарында Ұлы жүз қазақтарын патша өкіметі биліктің күші, найзаның
ұшымен бағындырды. Бірінші кезеңде Ресей ең әуелі өзінің шығыс
шекарасының қауіпсіздігін қамтамасыз етуді, Орта Азиямен,
Үндістанмен сауда саттықты нығайтуды ойлаған.
Отарлау саясатының 1822 жылдан 1867 жылға дейін созылған екінші
кезеңінде Ресей империясы әскери отарлау арқылы жергілікті халықты
шұрайлы қонысынан қуды. Қазақтардың орнына алғашқы кезеңде орыс-қазақ
отаршыларын әкелсе, отарлық саясаттың үшінші кезеңі 1867-1891 жылдары
қазақ жеріне орыс шаруаларын алып келіп қоныстандыра бастады.
Диплом жұмысының екінші тарауында, яғни 1822-1867 жылдар
аралығындағы Ресей патшасының қазақ жерінде белсенді түрде жүргізген
отарлау саясаты туралы қарастырған.
Патша үкіметінің отарлау саясатының негізгі мақсаты қазақ даласын
түпкілікті билеу еді. Осы ойын жүзеге асыру үшін бірнеше реформа жасап,
әуелі елдік ұйытқымызды жойып, этникалық бірлігімізден, содан кейін
ұлысымызды бөлшектеп жеке – жеке губернияға теліп жер тұтастығымыздан
айырды. Рас, Ресей бұл ойын асықпай өте сақ жүргізді.
ХІХ ғасырдың екінші ширегі Қазақстандағы әскери отарлаудың
шешудің кезеңі болды. Ресейдің жүз жылдан астам уақытқа созылған
өңмеңдеуі өлкенің барлық дерлік аумағының империя құрамына қосылуына
әкеп соқты. Бұл Қазақстанның саяси бытырыңқылығының, күрделі сыртқы
жағдайының салдарынан ғана емес, сонымен қатар Ресейдің сөзсіз әскери
басымдылығының нәтижесінде болды.
Қазақстанды Ресей құрамына қосудың аяқталуы Қазақ өлкесі
жөніндегі саясатына елеулі өзгерістер енгізді. Бөліп ал да, билей бер
принципіне негізделген саяси мүдделерін басшылыққа ала отырып және
қазақтардың өз мемлекеттілігін қалпына келтіруін аяусыз жаныштап,
Қазақстанда отаршылдық режимін орнатты.
Кең байтақ Қазақстан аумағына орналастырылған әскери бөлімдерімен
шектелмей, жаңадан жаулап алынған иеліктерде отаршылдық билікті
нығайтуға ниеттелген Ресей оңтүстік – шығыс Қазақстанға қосымша жаңа
әскери бөлімдерді әкелді.
Осы аймақта Ресей позициясын нығайтудың басты жолдарының бірі –
басқару жүйесіне өзгерістер енгізу болды.
Метрополияның қарқынды дамып келе жатқан өнеркәсібі шикізат
көздеріне, жұмысшы күшіне барған сайын мұқтаждық көре бастады.
Табиғи ресурстарға, мал шаруашылығы шикізатына бай қазақ жері орыс
кәсіпкерлерінің назарына көптеп бері- ақ іліккен болатын. Алайда әр
түрлі табиғи – географиялық жағдайлары бар
көлемді аймақты игеру басқарушы топтардан әкімшілік –территориялық, сот
және басқа өзгерістерді еңгізуді талап етті. 1822-1824 жылдардағы
реформалар отарлау үшін кеңістік ашып берді, бірақ мұндағы ғасырлар бойы
сақталып келе жатқан басқару формаларын толығымен жоя алмады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: ХІХ –ХХ ғ. басында отарлаушы Патша
өкіметіне әкімшілік аумақтық жағынан басқару үшін жергілікті халықтың
тарихын, тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы мен мінез – құлқын жете, кешенді танып
білу қажеттілігі туындады. Осы саясатты жүзеге асыру үшін қазақ даласына
аталған саяхатшылар мен зерттеушілердің, ел арасында әр түрлі жолдармен
мәліметтер жинаған патша шенуліктерінің жазба деректері қарастырылып
отырған тақырыпқа қажетті жан – жақты мағлұматтар береді.
Қазіргі күнде із-түссіз жойылып кеткен архив деректері мен ел
арасынан тікелей жинаған мағлұматтар негізінде жазылған А.И.Левшиннің
1832 жылы жарық көрген Описание киргиз – казачьих, или киргиз –
кайсацких, орд и степей деген белгілі монографиялық еңбегінің маңызы
ерекше. Бұл кітабында ХҮІІІ аяғы мен ХІХ басындағы қазақ халқының өмір
–салтын, болған оқиғаларын, халықтың санын, географиялық жағдайын,
дәстүрлерін, мәдениетін, тарихын жалпы айтқанда, сол замандағы
қазақ қауымын толығымен суреттеп берген. Дипломдық жұмыстың
тақырыбы үшін осы еңбектің ең маңыздысы Сібір қырғыздары туралы
Жарғысы толығымен берілген. Ш.Уәлиханов А.И.Левшинді Қазақ халқының
Геродоты деп атаған. Патша үкіметінің қазақ даласында жүргізген
әкімшілік реформаларының саяси – құқықтық мәні туралы, Қазақстандағы
территориялардың бөлінуі тарихшылар арасында көптен бері зерттеліп келе
жатқан маңызды тақырыптардаң бірі. Әсіресе, А.Левшин, В.Радлов,
А.Рязанов, Л.Мейер, М.Красовский, М.Муканов, С.Толыбеков, Е.Бекмаханов,
С.Зиманов, Ғ.Маймақов, Қ.Құсайынұлы, Ж.Қасымбаев, Н.Агубаев,
С.Мәшімбаев, А.Жиреншин, Е.Абайбелдинов, Б.Абдрахманова, Ж.Жампейісова,
Қ.Әбуев, С.Ақтаев, тағы басқа ғалымдардың зерттеулері, еңбектері осы
күнге дейін қазақ қоғамы үшін маңызы зор.
Е.Б.Бекмахановтың Қазақстан ХІХ ғасырдың 20 – 40 жылдарында
атты еңбегінде ХІХ ғ. І – жартысындағы қазақ жеріндегі патша өкіметінің
жүргізген отарлау айқын берілген.
С.З.Зимановтің еңбегінде жарғылардың мәнін, құрылысын, әкімшілік-
территориялардың қарым –қатынастарын, басқару жүйесі туралы нақты
дерктер бар.
С.Е.Толыбековтың Кочевое общество казахов в ХҮІІ начале ХХ века
атты еңбегінде қазақ жүздерінің Ресей құрамына ену процессі және
көшпенділердің территориялық, шаруашылық қатынастардағы прогрессивті
өзгерістері туралы жан –жақты зерттеліп қарастырылған.
М.С.Мұқановтың Этническая территория казахов в ХҮІІІ начале ХХ
веков атты еңбегі 1991 жылы жарық көрді. Бұл еңбегінде округтардың
орналасқан жерлері, оларға кірген ру тайпалары, халық қоныстарын және
т.б. туралы маңызды деректер көрсетілген.
Құнды мәліметтер дипломдық жұмысым үшін Қ.Қ.Әбуевтің 2006 жылы
жарияланып шыққан Қазақстан: тарих және тағылым атты еңбегінде
Көкшетау қаласының өткені мен бүгінгісі жөнінде, Аман-Қарағай округтің
аға сұлтаны Шыңғыс Уәлиханов туралы деректер, патша өкіметіне он жыл
бойы қарсы тұрған Кенесары ханның көтерілістері жайында кең көлемде
маңызды ақпарат берілген.
Бұл тақырыпқа қатысты бұқаралық ақпарат құралдарында
жарияланған мақалалар да баршылық, атап өтсек, ҚазҰУ Хабаршы (тарих
сериясы), Ақиқат, Ұлан, Арқа ажары, Егемен Қазақстан, Бұқпа,
Ізденіс, Қазақ тарихы, Қазақстан тарихы, Ұлт тағылымы, Қазақ
ордасы, Отан тарихы.
Аталған зерттеулерде назар аударатын болсақ, бұл тақырыпқа
қатысты көптеген пікірлер барын байқаймыз. Бірақ, бұл дерекке әлі
де бола қосымша зерттеуді қажет ететін ауқымды тақырыптардың
бірі.
Зерттеудің мақсат-міндеттері: ХІХ ғасырдың І – жартысындағы
патша үкіметінің қазақ даласында жүргізген әкімшілік реформаларының
саяси –құқықтық мәні жөнінде, Қазақстандағы мемлекеттік әкімшілік
территорияның бөлінуі туралы, мемлекеттік билік органдары мен
басқармаларының қызметтері туралы мағлұмат беру, әлеуметтік келбетін
анықтау дипломдық жұмысымның мақсаты болып табылады. Көрсетілген
мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегі міндеттерді шешу жөн деп
есептедім.
- Сібір қырғыздары жөніндегі жарғының құрамын, мақсатын, оның іске
асудың жолдарын қарастыру;
- Орынбар қырғыздары жөніндегі жарғының мазмұндағы мақсатын, оны
іске асырудың жолдарын қарастыру;
- Патша өкіметінің саясатымен құрылған округтердің географиялық,
этникалық құрамын, тарихын, билік органдарының қызметтерін
зерттеу;
- Аға сұлтандар, болыс сұлтандар, старшындардың қызметін, ролін және
олардың әлеуметтік келбетін айқындау;
Зерттеу жұмысының қамтитын мерзімі: ХІХ ғасырдың бірінші
жартысы, яғни 1822-1867 жылдары. Аталған уақыттың әлеуметтік саяси өмірі
үлкен өзгерістерге толы болды. Атап айтса, қазақ жерінде саяси,
территориялық, қоғамдық өміріне патша өкіметінің алғашқы реформалары
енгізілді. Бұл қазақ қоғамы үшін ең ауыр кезеңдердің бірі болып
есептеледі.
Зерттеудің географиялық шеңбері: Солтүстік, Орталық және Батыс
Қазақстан аумағы.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Патша өкіметінің жүргізген
реформаларының сипаты, мақсаты, яғни мазмұны қарастырылады. Округтердің
басқарушылары, яғни аға сұлтандардың, сұлтандардың, старшындардың қазақ
қоғамындағы және патша өкіметенің саясатындағы орындары айқындалады.
Зерттеудің методологиялық негізі: Дипломдық жұмыста тарихи,
ғылыми кітаптары А.Левшин, С.Толыбеков, Е.Бекмаханов, С.Зиманов,
М.Муқанов, Қ.Құсайынұлы, С.Мәшімбаев, Ж.Қасымбаев, Ж.Жампейсова,
Қ.Әбуев, баспасөз материалдары Ақиқат, ҚазҰУ Хабаршы, Тарих
сериясы, Көкшетау, Отан тарихи және интернет желісі www.Google.kz,
www.Massagan.kz, www.stud.kz, www.kisi.kz, www.astana.kz қолданылды.
Зерттелу жұмысының қолданбалық маңызы: Зерттеу жұмысын жоғары оқу
орындарда, тарих және саясаттану міселелерімен айналысатын студенттерге
пайдалануға болады.
І – тарау. Патша үкметінің қазақ даласындағы мемлекеттік-құқықтық саясаты.
1.1 Сібір қырғыздары жөніндегі жарғы және аға сұлтандар институтының
пайда болуының саяси-құқықтық негізі.
Жұртқа мәлім, Қазақстанның патшалы Ресейге тәуелді болуының басы
ХVIII ғасырдың 30- жылдарына жатса да, бірақ патша өкіметі Қазақстанды
тек ХІХ ғасырдаң алғашқы жартысында ғана түпкілікті бағындыра алды.
Онсыз да ұлғайып алған империя құрамына Қазақстанның қосылуы
аяқталған жағдайда оның орналасқан геосаяси жағдайы әскери жағынан
алғанда әлсіз Қоқан және Хиуа хандықтарын таптап тастап, бірінші отаршыл
империя – Англияның Шығыс Түркістан ауданына енуін жоққа шығаруға
мүмкіндік беретін еді, ал бұған қазақ өлкесі кедергі болып қала берген.
1820 жылғы Қазақ даласы әскери топографиялық жағынан суреттелетін
журналдан мыналарды оқуға болады: Ұлы Петр орыстардың белсенді саудасын
кеңейтуге ұмтылып және өзі дүниеге кеңінен қарай келіп, Үндістанға көз
тоқтатты: екі жақты қатынастарды түбірінен өзгерткісі келген ол сауда
қатынастарын кеңейтуді ғана ойлап қоймай, Хиау, ал содан соң Бұхара
билеушілерін, сондай –ақ өзі алтынға бай құм табуға үміттенген Яркенть
қаласын (қазіргі Жаркент қаласы) өз билігіне бағындыру мақсатымен
стратегиялық қадам жасауға бел байлады. Ресей империясын экономикалық
мүдделері, Петербургтің ғаламат саяси жоспарларымен қатар патшаның
стратегиялық болжамдарын ұстана отырып, оның Орталық Азияның түкпіріне
қарай біртіндеп ілгерілеуін тездете түсті.
Жоғарыда атап өтілген мән - жайлармен қоса, үкіметтің оңтүстік –
шығыс Қазақстанның сол кезге қарай саяси оқшаулығын сақтап қалған
шекаралық аудандары орталық басып алу және байырғы халықтың
ғасырлар бойы ірге тепкен орындарынан ашықтан – ашық ығыстырылып
шығырылуы себепті Қытай жағынан ауып түсіп, Боғды ханның бодандығын
қабылдауы мүмкін деген қауіптері де хандық институтының жойылуын
тездетті. Бұл жөнінде белгілі тарихшы Н.Г.Ополлова кезінде жазған: Орыс
үкіметі, - деп атап өтті ол, - өзінің құбылмалы бодандарының
(қазақтарын)дипломатиялық байланыстарын бақылай отырып, олардың басқа
бодандыққа ауысу мүмкіндіктерін барлық амалдармен болғызбауға тырысты.
1781 жылы Абылайдың қайтыс болуы, оның толып жатқан ұрпақтары
арасындағы кикілжіндер хан билін әлсіретті. Ол былай тұрсын, 1795 жылы
екі сұлтан, 19 ақсақал және 122 136 қазақ императрица ІІ Екатеринаның
атына Уәлиді хан тағынан тайдыру туралы өтініш жіберді. Үкімет ол кезде
хан билігін жою жөн емес деп тапты, алайда оны әлсірету мақсатымен біраз
кейініректе Орта жүзде бақуатты Уәлимен қатар екінші хан етіп Бөкей
сұлтанды тағайындады.
1810 жылғы 27 желтоқсанда Сібір әкімшілігі бодандыққа ант
беруді әзірлеп, Есіл, Верхнеиртышск, Алтай шептерінің барлық
бекіністеріне жіберді. Ол Ресей бодандығын қабылдаған қазақтарды Ресейге
бағдар алуды қатаң ұстануға міндеттеді және ант бұзушылық үшін қатаң
жазалау көзделді. Мұндай пәрмендер Орта жүздегі жағдайды, керісінше,
шиеленістіре түсті және біршама тыныштыққа қарамастан, ең көреген
сұлтандар, билер, ақсақалдар, көптеген қазақ ауылдары төніп келе жатқан
қауіпті сезініп, бөтен елдерге әсіресе Шыңжанға қашып, Орта Азия
иеліктері шегіне көшіп кетті.
Петербург сарайы аңысын андап, қос билуші Бөкей мен Уәлиді қан
төкпей орындарынан алуға сылтау іздеді. Олардың екуінде де кең-байтақ
өлкені басқаруға қажетті амалдары болмады. Ресей бөліп ал да, билей
бер саясатын жүргізіп, оларды бір – біріне айдап салды, сөйтіп
кедейленген өркекірек хандармен өздерінің байлығы жөнінен бақталас
ауқатты сұлтандарды өз жағына тартып отырды. А.И.Левшиннің табындарында
8,9 немесе тіпті 10 мың жылқысы, 400-500 түйесі, 20 мыңға тарта қойы бар
деп саналатын қазақтар аз емес деген мәліметтері мейлінше бай мал
иеленуші – сұлтандардың жағдайын көрсетеді. Байлық саяси салмақ берді,
басқа ру ауылдарының жеріне жиі көшуден күйзелген, бекіністердің әскери
қызметінің жандана түсуі және құнарлы аудандарға қазақ контингентінің
қоныстандырылуы саладарынан меншіктері мен жер алаптарынан айырылған
адамдарды өзіне тартатын құдіретті күшті қасиеттері бар деуге болатын.
Оның үстіне қазақ даласының отарлық губерниялар мен үкіметтік
мекемелерден едәуір алыстығы, сол кезде-ақ империя құрамына енген
Сотүстік – шығыс Қазақстанның орасан кең аудандары бағынышты болған
Батыс Сібір әкімшілігінің әскери – шенеуліктер сословиесін қамтыған
сыбайлас жемқорлық, басқа да жергілікті отаршылдық өкімет орындары мен
тойымсыз шенеуліктердің бақылау дегенді білмейтін дерлік билігіне берді.
Ресейдің әкімшілік – аумақтық басқару нысанына жақын басқару
нысанының болмауы, Шыңғыс ұрпақтарының хан билігінің сақталуы үкіметтің
іс – қимылын әлдеқалай тежеп отырды. 1817 жылы – Бөкей хан, ал екі
жылдан соң Уәли қайтыс болды. Петербург бір жақты қадамға – Орта жүзде
енді хан тағайындамауға және, оның үстіне, оларды Бүкіл әлемдегі Ұлы
тітіркенушінің - Шыңғыс ханның заманына барып тірелетін ертедегі ғұрып
бойынша сайламауға бел байлады. [13]
ХІХ ғасырдың басында Қазақстан Ресейге тек сөз жүзінде ғана
бағынды және онда да тұтас емес, өйткені оның бір бөлігі Қоқан мен
Қытайдың ықпал өрісінде болғандықтан патша өкіметі бірінші кезекте
қазақтардың саяси тәуелсіздігінің қалдықтарын құртудан бастады. Осы
мақсатпен негізінен үш бағытта жүретін бірқатар шаралар жасалынды, олар:
1. Горнизондарды қаптата отырып, тізілте және жекелеген бекіністер
салуды
жеделдетуден және осы бекіністерге жапсарластыра қазақтардың тұрақты
елді мекендерін орнатудан көрінген әскери тұрғыда бекініп алу бағыты.
2. Ең әуелі округтер мен округтік приказдар құрып, әкімшілік басқару
реформаларын жасап, содан соң нәтижесінде қазақтардың саяси құқықтары
күрт шектелетін, басқарудың дистанциялық (бөліктік) жүйесін енгізуден
көрінген саяси тұрғыда орнығып алу бағыты
Ең соңында, үшіншісі, қазақтардың жерін жаппай басып алудан,
салық салудан және әр түрлі монополияларды (балық аулауға, ағаш кесуге
т.б. монополия алу секілді) енгізуден көрінген экономикалық тұрғыда
бекініп алу бағыты.
Осындай шаралардың жиынтығы, сайып келгенде, патша өкіметінің
Қазақстандағы отарлау саясатының мазмұнын айқын көрсетеді. Патша
өкіметінің Қазақстандағы отарлау саясатының ақаиқат мақсатын патша
чиновниктерінің қоғамдақ пікірден жасырғаны түсінікті еді.
Солай бола тұрса да, өкіметтің кейбір өкілдері өздерінің
пікірлерін ашықтан– ашық білдірді. Осы тұрғыда Орынбор өлкесіндегі бір
белгілі чиновниктің айтқаны көңіл аударарлық. Ол Орынбор әскери
губернаторы граф П.П.Сухтеленге былай деп жазған: Мен қырғыздардың
басына жұмақ орнатқысы, оларға білім бергісі, сөйтіп оларды Еуропа
халықтары шыққан билікке көтергісі келетін филантроптарға еліктей
алмаймын. Мен қырғыздардың ешқашан егін екпеуін, ғылым түгілі тіпті
қолөнерді де білмеуін бүкіл жан – тәнімен қалаймын, бірақ, сонымен
бірге, оларды біздің нанды жеуге, біздің жай шұғаны, Ресейдің басқа да
осындай қара дүрсін бұйымдарын пайдалануға үйреткім – ақ келер еді.
Орынбар Шекара Комиссиясының төрағасы Ладыженский Орынбор әскери
губернаторы Обручевпен жазысқан хатында Қазақстанда жүргізіп жатқан
отарлау саясатының сипатының сипаты туралы ашық айтқан. Мәселен,
Обручевке жазған хаттарының бірінде Ладыженский былай дейді: Комитет
төрағасы мырзаның пікірі жалпы мынаған келіп саяды, ол үкіметтің
қорғаншылық жасауынан Орда мүлде марқұм қалып, өз надандығының түн –
түнегінен мәңгі оралмаса екен, сөйтіп, бұл қарыз халқының жабайы
қарапайымдылығын пайдалануды атамзаманнан бері тәсіл еткен Шептің қол
астындағы көз жұмып, бас шұлғитын алым – салық төлеушісі күйінде қалса
екен деп тілейді. Осы саястты жүргізіп отырғандардың мойындағанындай,
патша өкіметінің отарлау саясатының шын мәні, міне, осындай.
Ресей билігі таралған аудандар жоғарғы билеушісіз қалып, нақты
биліктің қандай нысаны да болмаған ерсі жағдайы орын алды. Хандық
ықпалды сұлтандармен көзбе – көз келіспей немесе алдын ала келіссөз
жүргізілмей, іс жүзінде жоғарғы жақтан жойып жіберілді.
Жаңа реформаны әзірлеуді патша сол жылдардағы белгілі либералдық
пиғылдағы қайраткер, өз дәуірінің аса білімді тұлғаларының бірі граф
М.М.Сперанскийге жүктеді. Оның сан қырлы қызметінің өзегі Орта жүзде
дәстүрлі хан мемлекеттілігін жойған жаңа заң актілерін енгізу болды.
Сперанский шын фамилиясы Третьяков. Сперанский деген фамилияны
ағасы Боголовский інісінің семинарияға түсер алдында латынның сперанта
- үміт деген сөзін негізге ала отырып, фамилиясын осылай жаздырған
болатын. [26]
Михаил Михайлович Сперанский (1772 – 1839) Владимир
губерниясындағы Черкутино ауылында кедей дін уағыздаушының отбасында
граф әулиетінде дүниеге келген. Петербургтағы Александр – Невский
семинарияны бітіргеннен кейін, сонда оқытушы болып қалдырылды. 1795 жылы
семинарияның бастығы болып тағайындалады. Бірақ белгілі бір жағдайға
байланысты оны мемлекеттік қызметке ауысуға мәжбүр етті. Ішкі істер
Министрлік қызметіне түскеннен соң, Сперанский бюрократиялық машинаны
жасау үшін үлкен жұмыс жасады. Императордың назарын аударып, ол бүкіл
Ресейге танымал болды.[27]
Өте зиялы адам. Ресей империясының алғашқы сыртқы істер, әскери,
департаментін, екі сатылы сенатты және осылардың бәрінің басын қосатын
концелярияны (Министрлер кеңесін) құрып берген адам. Ресей патшасына
қастандық ұйымдастырды деген жаламен бес жылға Пенза губернаторлық
қызметін атқаруға жер аударылған. Бұл мерзім біткен жылы Сібір бас
губернаторлығына тағайындалып, жылы көктем аяғында Тобыл қаласына
келеді. Сол жылдың қалған жартысы мен жылдың соңғы айы арасында Омбы –
Том – Үркіт – Чита – Нерчи, одан – Барнауыл мен Семейді басып, Ертісті
бойлап Тобылға бір жарым жылдан кейін ғана қайтып оралды. Жол – жөнекей
жергілікті әкімдердің қылмысын ашып, біреулерін орнынан алып, біреулерін
сотқа беріп, біреулерінің ісін жоғарғы сотта қарау үшін Петербургқа
жөнелтіп, ал Том губернаторы – қызметін түрмеде отырып атқару сияқты
жаза да қлданған екен...
Осы сапарындағы жол жазбасында ол Семипалат деген атаудың жеті
шатырдан емес, қазақша Шамқапа (Самқала) деген сөзінен шыққан деп
көрсеткен. Бұрын бұл қаланың аты бұзылған жеті үй орнына байланысты
шыққан – деген сөз болатын. Оны Сперанский жоққа шығарып, Бұл жерден
жеті үй жоқ, бес үйдің ғана орнын көрдім... деп жазған.
Ресей сияқты кең- байтақ мемлекетте жергілікті ерекшеліктерге
назар аудару қашан да маңызды қадам саналады, деп жазу грфтың
заманындағы демократиялық және гуманистік бағыттағы адам екенін
көрсетеді.
Сібірдің бас губернаторы Тобылдан Петербургке қарай 1821 жылғы
ақпанның 8-і күні шыққан екен. Осы сапарында ол өзінің бірге Сібірде
кездескен жалғыз білімді адам, Тобыл тұрғыны, жол қатынастары округінің
инженері Гаврий Степанович Батеньков деген отыз жасар жігітті ала
кетеді. Бұл – жеті жылдық соғысқа қатысқан орыс офицері Степан
Батеньковтің жиырмасыншы ұлы. Анасынан өлі туды деп табытқа сала
бергенде жан бітіп, қозғалып, жетіліп кетеді де өте зерек болып өседі.
1810 жылы 17 жасында Петербургтағы артилерия инженерлерін дайындайтын
корпусқа (Кадет корпусы деген сияқты) оқуға түсіп, барон, граф, князь
балаларының ұрып – соғу, тепкі мазақтарына төзе жүріп, бәрінен де озық
бағамен бітіріп шығады. 1812 – 1814 жылдар аралығында Наполеонға қарсы
соғысқа қатысып, бетін жабайын деп жатқанда тіріліп кетіп, емделіп,
соғысқа қайта араласып кетеді. Петербургтағы жол қатынастары
инженерлерін дайындайтын корпусқа түсіп, оны бітіргеннен кейін, Сібір
жол қатынастары округінің бастығы болып Тобылға келеді де келесі жылы
Сперанскийге жолығады...
Сперанский Петербургқа үлкен оймен оралады, Ресейдің Сібір
губерниясы Орал тауының батыс бөктерінен Тынық мұхитқа дейін созылып
жатады екен. Мұны Батыс Сібір, Шығыс Сібір деп екіге бөлу керек.
Алғашқының бас қаласы Тобыл, соңғынікі- Үркіт болғаны жөн. Екеуінде де
екі бас губернатор отыру керек.
Ал, Батыс Сібір губерниясының өзін Ресей жағы, Қазақ жағы деп
екіге бөліп қараған жөн. Бұлар – қай жағының болсын біріне-бірі мүлде
жанаспайтын, бөлек өлкелер. Сондықтан да екеуіне екі түрлі әкімшілік
беру жөнінде жарғы жазған жөн... - дегенге тоқтайды.
Сперанский осындай ойлар мен Орта жүз қазақтарына араналған
жарғыны жазуға Гаврил Степанович Батеньковті отырғызады. Бұл жарғының
туындаған Сперанскийдің міндеті оны Александр І патшаға апарып, әр
бабына салынған ойларды түсіндіріп, дәлелдеп беру ғана болды.
1822 жылдың 25 маусымында патша бекіткен жарғы дүниеге осылай
келді.
Граф Сперанский мен Батеньков Сібірде жекелеген қазақтарды
ұшырытқан болар, ал оның даласының екеуінің де табан тигізбегендері
күмәнсіз. Сонда: Дала тұрмысындағы көшпелі шаруашылықтың мәнін біліп
отырып жазған жарғы неге қалай келді? - деген сұрақ туады. Ол былай:
...Барақтың Бөкейі 1812 жылы өзін Орта жүзге хан сайлауды сұрап Сібір
бас губернаторына хөат жазады. Төрт жылдан кейін оның өтініші орындалып,
хан сайланады да, 1812 жылғы желтоқсанның он алтысында Александр І оның
хандығын бекітеді. Сол грамотада былай деп жазылған: Наше
Императорского Величество подданный Средней Киргизской орды Султанам,
биям, старшинам и всей той орды народу наше Императорской милости дей
келіп, Бөкей хандығына Алтай, Төртұлы, Шаншар, Байбұрын, Көшім, Тарақты,
Жалықбас, Шор, Қарақырғыз, Тобықтан және Қырпық руларының кіретінін атап
шығады. Одан кейін: Оставляя хана Валия при его власти во владению по
прежнему 9-ю волостями ему послушными и утвердить над выше означенными
13 – ю ханом помянутого султана Букия Баракханова сына (Грамота Ақмола
облыстық музейінде сақтаулы). Сөйтіп Орта жүзді басқаруға екі хан
отырғызған.
Ал, Сүйіндік руынан шыққан Едігенің Шоңы әуелі қазаққа ханның
керек еместігін халықтың хан өкіметінен жеріп болғаны, сол себепті Бөкей
өтінішінің ескерусіз қалуы жөнінде, ал ол хан сыйланғаннан кейін оған
бағынбау үшін Айдабол, Қаржас, Бәсентиін, Бура найман, Қанжығалы және
Қозған руларының басын Төртұлы деген одаққа қосып, ірі халық болып
өмір сүретінін, Төртұлы байланысты мәселелер жөнінде өздерімен ғана
тікелей байланыс жасау керектігін айтып арнайы хат жазады. Ал, Бөкей
1817 жылдың ақпанында Семьяр қаламына шақырылып, оған құндыз жағалы
ішік, айбынды қылыш және аталған Грамотаның бір данасы тасырылады. Хан
билігінің рәміздерін Омбы облысының бастығы полковник С.Б.Броневский
тапсырған.
Ресей әкімдерінің қазақ пен оның даласының мәселесінде әуелі,
тірі кездерінде (Уәли мен Бөкей ол жылы дүниеден озған) хандармен,
төрелермен ғана сөйлескені белгілі. Шоң мен Шорманның өз беттерімен
жазған хаттары болмаса, қара қазақ өкілдері билермен ел мәселесінде
сөйлеспеген. Хан тұқымдары Ресей әкімдері мен қара қазақ өкілдерін бір –
біріне жақындатпауға тырысқан. Ал, қазақ құрамының сырын білмейтін орыс
жағы төрелерді халық басшылары, өкілдері ретінде қабылдай берген.
Олардың, яғни қара қазақтың, бақытына, төбесіне бізді берген деп
сендірген. Осы сөздің желеуімен жарғыға округ аға сұлтаны мен болыс
сұлтандары төрелерден сайланды17 деген 48 – бап кірген.
Жарғы тарихқа Сперанский атымен кірген.
Жарғы қаншама демократиялық бағытта болды десек те, оның
патшалық билеп – төстеушілер ықпалының жасалғаны айқын. Осының
салдарынын ол дүниеге өте сайқал құжат болып келген. Мысалы: Хандық
билеу жолы жойылды- деп қара қазақта, округтар мен болыстар басына
төрелерден сайланды деп хан тұқымдарын да риза қылған. Яғни, Ресей
әкімдері даладағы саясатын жүргізгенде хан тұқымдарының көпшілігінен
үлкен де сенімді тірек тұтқан – халықты бірігіп қанаудың жолын олар
осылай тапқан. [17]
Аз зерттелген аудандарды неғұрлым толық зерттеу және жинақтап
көрсету үшін М.М.Сперанский Сібір жерлерін мәлім етуді ұсынды. Бұл
жазбаны жасауға болашақ декабрист Г.С.Батюшков белсене қатысты. Сонымен
бірге ол Сібірді басқару туралы заң жобаларына бірқатар қосымша,
түсіндірмелік бөлімдер: құрғақтағы жол қатынастары, этаптар құру, жер
аударылған бұратаналар, Орта Орда даласына орыс билігін тарату
бөлімдерін әзірледі. Бұл жаңалықтар сақталып қалған жергілікті басқару
жүйесін жоққа шығарып, шексіз – шетсіз дала құрылысын ресейлік
губерниялық басқаруға біршама жақындатуға тиіс болды.
1822 жылғы 22 маусымда патша Сібір губернияларына арналған
мекемелер, Бұратаналарды басқату туралы жарғы, Қырғыз – қайсақтарды
басқару туралы жарғы, Этаптар туралы жарғы, Жер міндеткерлігі туралы
ережелер, Астық қорлары, шаруа мен бұратаналар арасындағы борышкерлік
міндеттемелер туралы ережелер үшін негіз болған 10 заңды бекітті.
Сібір... мекемелеріне сәйкес, азиялық Ресей 2 генерал-
губернаторлыққа: орталығы Тобыл болған Батыс Сібір, орталығы Иркутск
болған Шығыс Сібір генерал – губернаторлыққа бөлінді. Біріншісіне Тобыл,
Томск губерниялары мен Омбы облысы жатқызылды; Ресей бодандығында болған
Орта жүз аудандары соңғысының құрамына енгізілмекші болып ұйғарылды.
[13]
М.М.Сперанский дайындаған Сібір қырғыздарының Жарғысы,
кіріспеден, он тараудан және 320 баптан тұрады. Құжаттың мақсат – мұраты
кіріспесінде-ақ айқындала бастайды. Онда Сібір қазақтары көшпенді
бұратаналар тобына жатады, және олармен тең құқылы - делінген. Әр
қарай, Сібір бұратаналары туралы Жарғының мына баптармен ортақ деп
жазылды:
1) Көшпенді бұратаналардың құқығы туралы (І бөлім, 5 тарау) (Мұндағы
қырдағы басқарудың міндеті мен мазмұны шығарылып тасталды);
2) Қадірменді бұратаналар туралы (І бөлім, 7 тарау)
3) Заңдар мен әдет – ғұрыптары туралы (І бөлім, 7 тарау)
4) Бұратаналарды басқару туралы міндеттің жалпы негіздері (ІІІ бөлім, І
тарау).
Міне сөйтіп, Сперанскийдің, қазақ халқының Сібірдегі халықтарға
(бурят, тангус, якут, остяк т.т осы секілді) теңеуі дұрыс емес. Себебі,
географиялық орналасу территориялы бойынша, Сібірдегі ұсақ халықтардың
өзіне тән халық шаруашылығы, саяси құрылысы және әдет – ғұрыптары болған
еді. Ал, қазақтардың бұл халықтардан айырмашылығы, әрине жер мен көктей
өзіндік ерекшеліктері бар. Сондай – ақ, қазақтар Жарғыдағы кіріспеде
айтылғандай тек ған көшпенді әрі бұратана болған жоқ. Шығыс Дешті
қыпшақ өлкесінде және ондағы үйір – үйір жылқы, табын түйе, қой мен
сиырға бай ата- бабаларымыздың дәстүрлі шаруашылық түріне сай көшпелі
ғұмыр, кешкені рас. Сонымен қатар, егіншіліктен де кенже қалмағанын атап
айтуымыз керек. Қазақтардың егіншілікпен ежелден айналысып келе жатқанын
дәлелдейтін салмақты деректер аз емес. Мысалы, 1830 жылы Орта жүзде
болған полковник Броневскийдің естелік жазбасы осындай деректер
санатында болғандақтан оны атап өтуді жөн санадық. Онда: Қазақтар мал
шаруашылығымен қатар егіншілікпен де айналысады. Мен Бұқтырма
бекінісінен алшақ жатқан Нарым тауынан әріріек жерден қолмен суару
арқылы өсірілген егістік жерлерді көрдім.Нұра, Торғай, Қорғалжын көлі
маңында екң алқапты қамтыған керемет бітік өскен тары егістігі бар, -
делінде.
Орыстары аяғы қазақ даласына жетпей тұрып – ақ, Қазақстанда
егіншілік шаруашылығының болғандықтан жоғарыдағы дерек анық дәлелдеп
тұр. Бұл деректе патша өкілі Броневскийдің таң қала баяндағанын да
байқауға болады.
Арқа даласындағы сыртқы округтар құрылысы Жарғыдағы Бөліну
атты бірінші бөлімде айтылды. Округтар 15-20, болыстар 10-12 ауылдан,
ауыл 50-ден 70-ке дейінгі үйлерден тұрды. Патша өкіметі біртұтас
хандықты осылайша бөлшектеп қазақ мемлекетіне сатылы, басшылығы мол
бюрократиялық орыстық басқару жүйесін зорлықпен енгізді. Әрбір құрылған
округтер территориясы шектеулі болғандықтан халық еркін көшіп – қонып
тұра алмады. Мұндай шектеу біріншіден, халықтың жұтқа жиі-жиі ұшырауына
әкелетін болса, екіншіден, олардың құнарлы жерлерінен мәңгілік
айырылуына әкеліп соғатын болды. Округтегі халық округ бастығының
рұқсатынсыз өзге округ территориясына өте алмайтын етілді. Сөйтіп,
округтердің құрылған аймағына байланысты шекаралық немесе желіге жақын
жатқан округтер деп аталып, олардың әрқайсысы сол жердің атымен аталуға
тиіс еді. Болыстықты сұлтандар басқарды. Жарғының келесі бөлімі
Басқарма деп аталады. Ол үшін бөлімшеге бөлінген 1) Басқарма құрамы,
2) Сайлау тәртібі, 3) Шен сыныбы.
Округтік басқарма төрағасы – аға сұлтан тек ақсүйектерден
тағайындалуы керек деп айтылды. Оның қарамағына алқалық қазылар ретінде
екі құрметті қазақ пен екі орыс тағайындалуы тиіс деп көрсетілді.
Мұнда, атап өтетін жағдай, Сперанский округ басындағы аға
сұлтандық лауазымды қазақтың беделді тобына бөлгенімен шын мәнінде
мұндағы бүкіл саяси билікті орыстардың қолында қалдырды. Аға сұлтан
басқаратын округтік приказдың басқарма құрамы төмендегідей болды. Ауылды
басқару – старшынның қолына берілетін болды, ал болысты – сұлтан
басқарып, бұл ауыл, мбұл ауыл мен болыстардағы барлық сот істерінде
төрелік айту билердің билігіне қалдыратын болып шешілді. Қазақ даласында
болашақта құрылатын барлық округте, округтық приказ міндетті түрде
құрылып, оны басқарушы аға сұлтанды сайлауды тек болыстардың құқығына
бөлді. Приказды тек аға сұлтан ғана емес, онымен бірге облыс бастығы
арнайы бекітетін екі Ресей заседателі және екі құрметті қырғыз (қазақ)
сайланады делінді Жарғыда. Сондай –ақ, округ басқармасының штат
бойынша өз кеңесі, тілмашы және полиция, сот билігі болады делінсе, ішкі
күзетті арнайы жіберілетін (линия) шекара казактарының жағасы атқарады
деп жазылды. Ал, керек болған жағдайда бұл жасақтардан қажетті деңгейде
болыстарға да жіберу көзделінді.
Мұндай бюрократтық аппарат қазақ қоғамының табиғи дамуына тежеу
салады. Патшалық Ресей үшін тұтас хандықты жойып, оны осылайша бөлшектеп
басқару әлдеқайда тиімді болды. Отаршылдық саясатты іске асыру үшін
жергілікті халықтың өз ішінен империяның төменгі буынды шенеуніктерін
даярлау науқаны басталды. Төменгі буындағылар арқылы патша өкметі Орта
жүзде орыс әкімшілігіне тікелей бағынышты отарлық аппарат құруды
көздеді, жоғарыда атап өткеніміздей, қазақтың ірі сұлтандары мен
билерінің ел ішіндегі беделі ең жоғары қауымын өзіне тартпақ еді.
Сөйтіп, ел ішіндегі қарсылықтарды басып тастауда, көбінесе соларға
(қазақ басшыларына) арқа сүйеген- еді. Сондықтан, Жарғыда өзгелерге
қарағанда әсіресе, аға сұлтандарға деген ұсақ-түйек артықшылықтар көп
болды. Аға сұлтанды, (параграф 36, бұдан былай) тек сұлтандар қауымы
сайланды. Оған орыстың төменгі шенеунігі ретінде майор дәрежесіндегі
атақ берілді. Үш жылдық мерзімнен сайланған аға сұлтан, қатарынан он жыл
қызмет етсе, ол дворян шенін иеленетін болады. Патша өкметі аға сұлтан
қызметін хан билігіне жақын етіп көрсетуге талпынды. Алайда, олардың
(аға сұлтандардың) қолына ешқандай билік берген жоқ. Аға сұлтан барлық
істерді тек округтық приказдың мүшелерімен кеңесіп қана шеше алад. Ел
арасындағы болмашы істерді шешуге аға сұлтан өзі тікелей қатысса, ал
саяси маңызы бар істерді приказ талқылайтын болды.
Жарғының үшінші бөлімі- Полициялық міндет, деп аталады, және ол
екі бөлімшеден құралды. Бірінші бөлімше дуандық басқарма бойынша
қарастырылған. Бұл тараудың алғашқы (56) параграф: Аға сұлтан руластары
сайлаған және Ресей өкметінің жергілікті басқармасы бекіткен земство
шенеунігі болып табылады, -деп басталған. Әрі қарай ел тыныштығын өз
қол астындағы адамдардың жағдайын жақсарту аға сұлтанның бұл билігі тек
(57) окруктік приказға тікелей тәуелді болғандықнан бүкіл іс орыс
заседательдері арқылы жүргізілетін болды.
Ал аға сұлтанның өкілеттігін мықтап тұрып тежеген пртиказ міндеті
мынадай болатын болды. (62) 1 Бұйрық халықты жаппай апаттан сақтауға
ондай жағдайға тап болса, қажетті көмек көрсетуге; (2) Ағарту ісінің
еңбектің және шаруашылықтың тиімділігі жөнінде қамдану (3) тонау барымта
және үкіметке бвғымбаушылықтың алдын алу. (4) Заң тәртібін бұзушылыққа
жол бермеу. (5) Заң бұзушылар қамауға алынып ал егер бүкіл болыс болып
көтерілген жағдай туа қалса болыс басшысына хабарлап, соның бұйрығымен
әрекет етіп қақтығысқа дайын болсын- делінген.
Сөзбе-сөз аударылған жарғының бұл үзінділерінен патшалық үкметтің
басқыншылық саясатын заңды тұрғыда ашық қойғанын анық байқауға болады.
Бұрын қазақта ел ішіндегі бүкіл қылмыстық істер дәстүр бойынша билер
кеңесінің шешімімен жазаның әділ түрлері қолданылатын еді. Ендігі тұста
билердің артықшылығы бұрынғы мәнінен айырылатын болды. Сөйтіп,
қылмыскерлерді жазалау орыстық тәсілмен іске асады деп айтылды. Әсіресе,
бұйрық соты заңға қайшы қылмыс жасағандарды бұрын-соңды қазақта болып
көрмеген Сібірге (Березовка, Тобольскіге) айдау, дүре соғу жазалары
қолданылатын болды. Бұл жөнінде бас көтерер ел ағалары, мұндай жазаны
қолданбауды бірнеше рет өтінген болатын. Бірақта өкінішке орай,
нәтижесіз қалып отырды. Жоғарғыдағы үзіндінің ең соңғы тармақшасындағы
қазақтардың заңды талаптарын, әділетті қозғалысын орыстардың қарулы
күшпен аямастан басып- жаншуды заңдастыруға тырысқанын байқауға болады.
Жоғарыда, патшалық өкметтің халық үстінен шексіз үстемдік орнату
заңдылығы осылайша ашықтан-ашық қойылды.
Дуандық бұйрықтар өз қарамағындағы болыстардағы сұлтандардан,
стиаршындардан жергілікті жерлерде орналасқан елді мекендері ондағы
халық жөнінде мәліметтер жинап отырды. Мұндай ел санағы алу елден салық
жинау үшін болған-тын. Сондай-ақ, орыстар үшін жарғыны жасаудағы
маңызды қажеттілік, бұл-приказ сауда керуендерінің бағытталған орнына
аман-есен жетуін қамтамасыз ететін қазақ жерінде отарлық орган орнату
еді. Бұл,-69-да айтылды. Онда (П-69, П-77); Приказ өз мекемесі арқылы
өткен сауда керуендері жайында деректер жинап, оны қорғауға міндеттелді.
Сондықтан, қазақ даласы арқылы Сібір жерлеріне өтетін кез-келген жат
жерлік көпес өзі жүретін жердің алғашқы дуанына соғады. Оның приказы
онымен сөйлесіп таяу тұрған кеденге жібереді және қажетті қағазын береді
(Ескерту: жазбаша рұқсат желіге өту үшін кімге болсын қажет). Жазбаша
рұқсатты ол келесі дуанда көрсетуге тиіс болды. Егер керуеннің немесе
жат жерлік саудагерлердің осы жерге соққысы келмесе желі бойынша шекара
болысынан алған жазбаша рұқсат қағазын көрсетеді. Керуендегі күллі кісі
немесе жеке жүрген адам тәртіпсіздік жасаса сол жерде тергеуге алынады
да, одан әрі арғы нұсқау үшін құжат-қағаздар болыс басшылығына
жөнелтіледі. Әмірліктің дуан алып жатқан өңірдің ортасында тұрақты
тұратын жері болуы керек деп көрсетілді. Дуан әмірлігінің кейбір мүшесі
жалпы ережеге сәйкес жүргізген жұмысын жазып отыратын журнал ұстауы шарт
делінді. Іс орыс һәм татар тілдерінде жүргізілетін болды. Үкім айтар
іске пікір қайшылығы туса, олардағы ақырғы сөз аға сұлтанның дауысымен
шешілсін деп айтылды. Қарсы дауыс облыстық басқарманың назарына
жеткізіліп отыратын болды. Күзет приказының нақтылы нұсқауынсыз ешбір іс-
қимылға кіріспейді. Күзет тұратын жер, бекініс сияқты жасақталып
нығайтыла береді. Әрі оған дуандағы бүкіл мекеме орналасады. Дуандар
туралы жалпы ережеден тыс жұмыстар арнаулы қаулымен жүргізіледі.
Аталған тауардың (І) шекаралық және (ІІ) желіге жақын дуандар
жөнінде арнаулы бөлімдері болады, алғашқы бөлімде орыс әкімшілігінің
қазақ жерінде өз үстемдігін жүргізе бастау әрекеттері сөз етілді.
Шекарадағы жерлер облыс басшылығының үкімімен өз шама шарқынша
белгіленіп, қазақтардың белгіленген жерден әрі қарай көшіп – қонуына
үзілді – кесілді тиым салынды.
Қазақ жерлері барған сайын тартылып, жергілікті халқының басты
байлығы – жері өрескел түрде орыстар меншігіне айнала бастады. Шекара
тұрақтары күзетшілер мен маяктар қатаң бақылауға алды. Ал сыртқа шығатын
саудагерлер ең жақын жердегі болыс сұлтанына хабарлап, қай болысқа
баратына жөніндегі рұқсат қағазын алатын болды. Мұндай қағазды бергені
туралы болыс сұлтан приказға хабарлап отырды. Қазақ даласына көшіп
келуге ынталы шет жерліктер өз үкіметінің рұқсатымен, бірақ соның
өзінде болыс бастығының рұқсатынсыз қабылданбайтын болды.
Қазақ жерін жымын білдірмей бұғайлай бастау – соңғы айтылған
параграф мазмұнында байқалып – ақ тұр. Облыс бастығы барлық мәселені өзі
шешуге тиісті деп айтылды. Приказдар тек саяси мәні төмен істермен ғана
айналысуға құқылы еді. Мұнің өзі ғана сұлтанның барлық істе дәрменсіз
екендігін дәлелдей түседі.
Екінші болім желіге жақын жатқан округтер жайында айтылды. Бұл
округтердің шекаралық округтердің айырмашылығы мұндағы қазақтар Омбы
облысының шетіндегі жерлерге ғана көшіп – қонуға құқылы еді. Бұл
аймақтардағы халықтар да зор қиыншылық көретін болды. Межелеген жерден
кейбір кейбір қазақтар шығып кетсе, приказ әкімшілігі тарапынан қатаң
жазалануы қарастырылды. Олардың желіге жақын орналасқандарына жақын
жердегі жасақтар бекіністер мен қамалдарға барып айырбас сауды жасап
тұруына рұқсат берілді. Бұл жерде айтып өтетін жайт:орыс қазақтары мен
қазақтар арасындағы сауда ісі әділетсіз түрде жүргізілді.
Жарғының Болыстық басқарма деп аталатын екінші бөлімі сұлтандар туралы
баптармен ашылады. Болыс сұлтаны бүкіл болыс жұртының қолдауымен
сайланды. Оны облыс бастығы бекітеді. 2) Болыс сұлтаны өз қалауымен
яғни, өз жақын туысы немесе өз ұлын бірдей көмекші етіп алуға құқылы
болды. Соның екеуін приказ бекітеді. Болыс сұлтандардың билігі
мұрагерлікпен жалғасты. Олардың аға сұлтандардан ел билеудегі құқықтыұқ
айырмашылығы осында еді. Аға сұлтандардың билігі мұрагерлікпен жалғасты.
Аға сұлтандардың билік мұрагерлік жолмен жалғаспайды. Болыс сұлтандардың
соңында мұрагері болмай қалған жағдайда халықтың көпшілік даусымен өзге
сұлтан тағайындалатын болды. Ал болысты басқармайтын өзге сұлтандар
өзінің қадір – қасиетін сақтаса да басқару ісіне араласыға құқы болмады.
Болыс сұлтандары он екі кластық шешіндегі шенеунік болып есептелінді.
Олар дуандық бұйрыққа тікелей тәуелді болды. Сондықтан, соттау ісі мен
жазалау үкімін шығаруда ешқандай құқы болған жоқ. Бір сөзбен айтқанда
бұл істер патша әкімшілігі сұлтандарды өзінің шабарман қолшоқпарына
айналдыруды мақсат тұтқаны көрініп тұр. Жарғыда сұлтандар округтік
приказға ел ішіндегі дау – жанжалды дер кезінде жеткізіп тұруға және
приказдан әскери көмек сұрауға міндетті деп жазылды. Басқаша айтсақ,
кейбір сұлтандар шынында патшалық әкімшілікті көзі мен құлағы
іспеттес еді.
Ауылдағы старшындар жөнінде айтар болсақ, бұл жергілікті
әкімшіліктің ең төменгі буыны болып саналады. Сондықтан, ауыл старшынның
халық сайлап, облыс бастығы емес бұйрықтың өзі – ақ, бекітіп отыратын
болды. Старшын әрбір үш жыл сайын ауызша түрде сайланады. Сұлтандар
старшын сайлау жиналысына қатыспайды. Старшынның бар міндеті ауылда
тыныштық пен тәртіп сақтау болды. Егер ауыл жұртының келісімімен
старшын би атағын иеленетін болса, онда ол ел арасындағы ұсақ – түйек
дау – жанжалда төрелік айтуға құқылы болды. Халық старшынға
наразылықтарын, болыс сұлтанына немесе приказға шығымдануға құқылы деп
көрсетілді.
Шаруашылық наказы атты – төртінші тарау үш бөлімшеден тұрады: 1.
Қаржы бекіту. 2. Шығын және есеп беру тәртібі. 3. Мекеме құрылыс.
Дуандық бұйрықтың мүшелері аға сұлтан, болыс сұлтандары, дәрігер,
аудармашы, тілмаштар, хатшы тәржімашылар штатта белгіленген мөлшерде
айлық ақы алып тұратын болды. Болыстардығы істер үшін, дуандық бұйрық
кеңсе қаржысын тағайындады. Сондай-ақ Жарғыда кедейлерге көмек беру
аурулар үшін, оқу құралдары үшін қаржы бөлінсін делінді. Қазақ
даласындағы құрылыс үшін де бір мезгілде қаржы бөлу туралы айтылды.
Жарғыдағы соңғы екі параграфтағы қойылған мәселе тек сөз жүзінде
қалды.
Ақша қаражатының бүкіл қозғалысын бақылап отыру бұйрықтың жанынан
әдеттегі тәртіппен тігінді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz