Ағаштан жасалған бұйымдарды көркемдеп өңдеу. Оқушылардың шығармашылық кабілетін арттыру–технология пәнінің міндеті
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Ағаштан жасалған бұйымдарды көркемдеп
өңдеу ... ... ... ... ... ... ... .. .7
1.1. Ағашпен көркемдеп өңдеу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Ағаш өңдеу
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .11
1.3. Еңбекті қорғау. Қауіпсіздік
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...23
2. Оқушылардың шығармашылық кабілетін
арттыру–технология пәнінің
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1. Технология пәні–шығармашылық дамытудың бір
жолы ... ... ... ... ... ..25
2.2. Шығармашылық–оқушылар дамуының басты
негізі ... ... ... ... ... ... ... . 31
2.3. Педагогикалық
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...39
2.4. Технология сабағының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .56
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Кіріспе.
Зерттеу өзектілігі. Қазіргі жаңаша ойлау және саяси-өзгерістер
заманына байланысты оқушыларға тәрбие және білім беру бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің біріне айналып отырғаны хақ. Қ.Р. "Білім туралы" заңында
"Ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен тәжірибе жетістіктері
негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау"- деп көрсетілген.
Сонымен қатар оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту және реалистік
өнерді тануына мүмкіндік жасау.[3,б.1].
Негізінде қолөнері көне заманнан бері халық тұтынып келе жатқан
ұлттық мүліктер мен заттарға таяқша, сызықша салып оюлайтын қарапайым
әшекейлеуден бастап, қазіргі дәуірдегі айналаны қоршаған табиғат құбылысын
ағашқа, сүйек, керамика мен түсті металға жасау – жиһаздарға бейнелейтін
сюжетті өрнектермен әшекейлеуге дейінгі жоғары дамыған кезіне келіп жетті.
Тарихи жазба ескерткіштер мен археологиялық деректерге қарағанда, Қазақстан
жерінде қолөнер кәсібі бұдан екі жарым мың жыл бұрын, әрбір дәуірде өзінің
өшпес ізін қалдырып, талай тайпалардың шығармасы арқылы қалыптасып мәдени
мұраға айналған. Бұған осы дипломдық жұмыста әңгіме етіп отырған қазақ
халқының ерте заманнан бері өздері жасап, пайдаланып келген тұрмыстық
бұйымдары дәлел болады.
Ұлттық қолөнеріміздің өсу жолы өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих
сонау бағзы замандардан басталады.
Қазақ халқы − кең–байтақ елімізде ертеден көне мәдениеттің тікелей
мұрагері және сол дәстүрді дамытушы.Ұлттық қолөнердің үздік үлгілерін
атадан балаға мұра етуші. Ел ішінде он саусағынан өнер тамған, қолөнердің
сан саласын жақсы меңгерген ісмерлер аз болмаған.[3,б.12].
Әрине, қолөнердің халық қажетін өтейтін тамаша үлгілері көп.
Солардың табылмай, танылмай жатқан түрлері де баршылық. Айталық, қазақ
халқында өрмек тоқу, алуан түрлі кілем, бау, басқұр, алаша, қоржын, аяққап
тоқу мен текемет басып, сырмақ сыру, ағаш ою сияқты өнері кең тараған.
Міне, осындай мәдени мұраны көне деп қарамай, оны байырғы
байлығымыз деп бағалап, халқымыздың тұрмыс қажетін өтеуге тиімді
пайдалануымыз керек.
ХIХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, қазақ ауылдарында тұрғын үй
мен күнделікті шаруашылық ағаштан құрылыс орындарын салу айтарлықтай
көбейді. Уақыт өткен сайын қазақ арасынан да күнделікті қажетті өтейтін тек
ауылдарда ғана емес, қалаларда да кәсіпші ағаш шеберлері пайда болды.
Ағаш – адам баласы жер бетінде пайда болған кезде ең алғаш
тұтынған материалдардың бірі болып саналады. Ағаш – адамның ежелгі жасыл
досы. Ол ата-бабаларымыздың бірінші қолға алған қаруы да, отыны да осы
ағаш болған. Қазіргі ғылым мен техниканың қарыштап өскен заманында біздің
күнделікті өмірімізде ағаштың алатын орны зор.
Қалтамыздағы сіріңкенің бір тал шырпысынан бастап, кең байтақ
еліміздің шартарабында жүріп жатқан алып құрылыстарда ағашсыз көп ісіміз
ақсап жатқан болар еді.
Батыс Қазақстанда ағашқа әшекейлі ою жасау тәсілі бір түрлі болса,
Орталық Қазақстанда, оңтүстікте басқаша. Біреулерінде ағаштан ою тік ойылып
алынса, кейбіреуінде үшкілденіп келген жатық оюлар ұшырасады.
Халық шеберлері ағаштан ойып әр түрлі ыдыстар да дайындайды.
Сондай-ақ астау, тостаған,ожаулардың алуан түрлерін жасайды. Сондай-ақ
қазақ шеберлері жиһаз да жасаған. Оның алдыңғы жағына қараған бетін ғана
әшекейлеп оюлаған да екі жаны, үстіңгі беті жай ғана тақтадан қағылған.
Сандық, кебеже, жүк аяқ, кереует сияқты қазақ жиһаздары көшпелі өмірге
бейімделген, көщіп-қонуға жеңіл әрі ықшамды етіп жасалады.
Ағаш ойғанда халық шеберлері ағаш есіктерге көп көңіл бөлді.Олар
–дөңгелек киіз үйдегі жалғыз жазықтық болып табылады.
Ағаш оюшылар халық оны ағаш ұстасы деп атайды, түрлі оюлармен
кереуеттің ағаш бөліктерін, кебежелерді безендірген, тостаған, саптыаяқ,
ожауларды, астауларды ойған, ер тоқым жасаған.[17,б.27].
Мәселе: оқушыларға технология сабағында халық-қолданбалы
өнер арқылы шығармашылық қабілетінің артуына мүмкіндік жасау және ұлттық
тәрбие беру зерттеу жұмысының негізгі мәселелері.
Зерттеу әдістері: оқу жұмысын зерттегенде педагогикалық
ғылыми–зерттеу әдістері қолданылды. Олар:
1. Бақылау әдісі – педагогикалық іс–әрекет жұмысында мәселелерді
анықтау үшін қолданылды.
2. Аналитикалық әдіс – әдебиеттермен жұмыс істегенде және эскиздер мен
үлгілерді орындағанда пайдаланылды.
3. Нақты–ғылыми(экспериментальды) әдіс – педагогикалық тәжірибені
дайындағанда және өткізгенде қолданылды.
Зерттеу мақсаты: дипломдық жұмыстың басты мақсаты – технология
пәні арқылы оқушыларды эстетикалық, ақыл-ой, еңбекке тәрбиелеу, балалардың
шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Зерттеу объектісі: технология пәні арқылы оқыту және дамыту
кезіндегі оқушының шығармашылық дамуы.
Зерттеу пәні: зерттеу пәні болып оқушының
шығармашылық дәрежесінің дамуына мүмкіндік беретін сәндік-қолданбалы
өнер, яғни технология пәні және шығармашылық жұмыс, сонымен қатар
оқушыларда шығармашылықты қалыптастыру мақсаттары болып табылады.
Зерттеу болжамы. Егер оқушының шығармашылық өсуі технология
пәні арқылы тәрбиелеу және оқыту жүйесі бойынша ұйымдастырылатын болса,
оқушылардың шығармашылық қалыптасу мақсаттарын жалпы орта білім жүйесінде
бейнелеу (сызу,еңбек,сурет) және педагогикалық әдістермен шешуге болады,
өйткені әр-түрлі жастағы балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту жалпы
орта білім стандарттарына сәйкес келеді.
Бұл дипломдық жұмыста түрлі сипаттағы әдістемелік,
педагогикалық және арнайы әдебиеттер қолданылды.
Бірінші бөлімге ағаш өңдеу тарихы, қасиеттері түрлері,
өңдеу технологиясы, қауіпсіздік ережелері А.Нәлібаев Ағаш ою,
Д.Шоқпарұлы Қазақтың қолөнері әдебиет көздерінен енгізілген.
Шығармашылық туралы ағаш өңдеу арқылы оқушылардың шығар-
машылық қабілеттерін арттыру жайлы, технология пәні туралы,тақырыптық-
күнтізбелік жоспар және сабақ жоспарлары екінші бөлімде Қазақстан
мектебі журналынан, Технологияжурналы және тағы басқа әдебиеттерден
алынып жазылған.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы және ғылыми жаңалығы:
1. Оқушылардың шығармашылық қабілетін арттырудың және шығар- машылық
дамытудың бір жолы болатын технология пәнінің міндеті талданып,
оның мәні және рөлі анықталды.
2. “Шығармашылық”, “шығармашылы қабілеттілік” түсініктеріне ғы- лыми
сипаттама беріліп, оларды оқушыларда дамытудың жолдары
қарастырылды.
3. Шығармашылықтың оқушыларда көркемдік талғамды қалыптасты- рудағы
мүмкіндіктері талқыланды.
Зерттеудің практикалық мәні:
Зерттеу нәтижелерін жалпы орта мектепте еңбек сабағында
және сабақтан тыс жұмыста оқушылардың шығармашылық қабілеттерін арттыру
үшін технология пәнінің мұғалімдері пайдалана алады.
1. Ағаштан жасалған бұйымдарды көркемдеп өңдеу.
1.1. Ағашпен көркемдеп өңдеу тарихы
Халық қолөнері халықтың материалды және рухани мәдениетін
көрсетеді.[3,б.16].
Қазақ халқының өмірінде ағаштан жасалатын үй бұйымдарының алатын орны
ерекше. Оларға киіз үй сүйегі; ас үй жабдықтарынан — асадал, кебеже, күбі,
келі-келсап; үй жиһаздарынан — сандық, адалбақан, ағаш төсек, ағаш жастық,
жүкаяқ, ер-тұрман сүйегі, т.б. көптеген бұйымдар жатады. Сол сияқты
тұрмыстық қажеттілікті талап ететін арба, шана, тіпті ожау, қасыққа дейін
ағаштан жасап пайдаланған. Көшпелі мал шаруашылырымен немесе жартылай
отырықшылыққа ауысып, егіншілікпен айналысқан қазақ қауымынын күнделікті
тұрмысына қажет ағаштан жасалатын бұйымдардың түрі сан алуан. Ағаш өңдеуді
кәсіп еткен шеберлерді халық, олардын жасайтын бұйымдарына қарай "үйші",
"ерші", "арбашы", "ұста", "саз аспапшы", "зергер" деп даралады. Бұл
шеберлердің әрқайсысы өзінін негізгі кәсібінен баска да уақ-түйек бұйымдар
түрлерін жасай білді. Әсіресе "ұста" аталған шеберлер үй бұйымдарының
көптеген түрлерін жасаумен бірге, әр түрлі металл және сүйек өңдеу ісімен
де айналысты.[5,б.30].
Қазақтарда ағаш және сүйек ою өнерінен көне дәстүрлері болды. Есіктер,
кейде қаңқасы сонымен бірге киіз үйдің шеңберлері, жиһаздар оюлап
безендірілді.
Ағаш – музыкалық құралдарды жасау үшін, соның ішінде домбыраның
түрлері,қобыз шертер, жетіген, адырна,сазген,сақпан,асатаяқ,шіңкіл дек ең
басты материал болып табылады. Олар оюлармен безендірілді, ал кейбіреулері
орындағанда өзіндік дыбыс эффектілерді шығаратын металдық салпыншақтармен
безендірілді.[6,б.7].
Ағаш өңдеу өнерінің ішіндегі аса іскерлік пен қыруар еңбекті, шынайы
талғамды қажет ететін бұйымның түрі — киіз үй сүйегі. XIX ғасырдың екінші
жартысында Ш. Уәлихановтың әкесі жасатқан 10 қанат киіз үй сүйегінің
барлығы мұқият өңделгені, керегелерінің өте әдемі мүсінделгені туралы 1865
жылы А. К. Гейнес өз еңбегінде терең баяндайды.
Сән-салтанат қуған, әсіресе сауда-саттықпен, қаламен байланыста болған
қазақ әкімдері мен ірі байлары кейде сырлы үйлерді місе тұтпаған. Олар
кереге бастарын, уық алақаны мен қаламдарын күмістетіп, сүйектетіп те
әшекейлететін болған. Мысалы, XIX ғасырдың екінші жартысында адай руынан
шыққан Қаражігіт Талпақов деген бай киіз үйінің сүйегін таза күміс,
күмістелген темір және өрнектелген сүйек әшекейлермен мейлінше безендірген
екен. Сол туралы осы күнге дейін ел арасында тамсана сөз
қозғалады.[9,б.22].
Көшіп-қонып, мал баққан қазақ халқы үшін көліктің негізгі түрі — салт
ат, соған орай ер-тұрман жабдықтарының алатын орны да өзгеше. Халық басынан
өткен сан қилы уақиғаларға сай мұның да өзінше даму, өзгеру процесі жүріп
жатты. Мұның өзі қазақ халкының қолөнерінің қандайлық дәрежеде болғанын
аңғартады. Ер-тұрман жабдықтарын зерттеудің ғылыми маңызын өнер туындысы
ретінде бағалаумен қатар, көне заманнан бері көшпелі халық өмірінің заңды
қажеттілігіне сай қалыптасқан еңбек құралы есебінде қараған жөн.
Ер тоқымның күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан көптеген түрлері
бар, олар: "найман ер", "үйрекбас", "құранды ер", "қозықұйрық" немесе
"ақбас ер", т.б.
Қолданбалы өнер өндіріс құралдарын және тұрмыс заттарын қарапайым
безендіруден түрлі заттардағы сызықтар мен қиықтартарға дейін, қазіргі
сәнді және қолданбалы өнердің үлгілеріне, жоғары деңгейлі өнерге дейін
дамыған сюжетті ою–өрнекті мотивтерінде қоршаған шындықты сипаттайтын
керамикада, қолада,ағашта,сүйекте,тоқылған кілемдерде, майоликте,тоқу
өнерінде көп ғасырлы жолды өтіп бізге жетті.[7,б.6].
Қазақтың күнделікті тұрмыста пайдаланған ағаштан жасалатын үй-іші
жиһаздары мен ыдыс-аяқтары да көші-қонға немесе отырықшылыққа бейімделіп
жасалады. Әрине, қазақ қолөнер шеберлерінің ішінде орта қол ісмерлерімен
бірге, аса өнерлілері де болды. Сондықтан да Қазан төңкерісіне дейін
жасалған бұйымдардың осы күні ел арасында болсын, мұражайлар қорында болсын
ең тәуірлері, бағалылары ғана сақталып отыр. Мұндай заттарды қазіргі күнде
жасайтын халық шеберлері де некен-саяқ, оны күнделікті өмірге қажет етіп
жасатушы да аз. Өйткені қазіргі қазақ жұртшылығының күнделікті қажетін
өтеуде өндірістік өнімнің алатын орны өте зор. Бірақ бұл күнде Британия
мұражайының меншігіне айналып кеткен "Әмудария қазынасы", "Алтын адам",
Қарғалы мүрделеріндегі "Алтын диадемалар" әлемде теңдесі жоқ қолөнер
туындылары болып есептеледі. Олардан басқа да мол құнды дүниелердің ішінде
біздің көзімізге түспей, шалынбай қалғандары қаншама болды екен?!
Қазақ халқы — кең-байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан көне
мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып
байытушы. Бұл процеске әр кезеңде Қазақстан жеріне жан-жақтан келген
көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ Онтүстік Сібір, Орта Азия мен
орыс халқының да мәдениеті әсер етті. Сайып келгенде, жергілікті көне
мәдениет сырттан келген мәдениет элементтерінің сан толқынын бойына
сіңіріп, үнемі жақсарту, жаңғырту үстінде болды.
Қазан төңкерісіне дейінгі қолөнердің дамуына қазақ қауымының
әлеуметтік-экономикалық жағдайы, көшпелі өмір, біртіндеп отырықшылыққа көшу
процесі, бұрын үстем болып келген тұйық шаруашылықтың ыдырай бастауы, көрші
елдермен, әсіресе Ресеймен сауда қатынасының, шаруашылық және мәдени
байланыстың арта түсуі, тағы да басқа көптеген ішкі-сыртқы факторлар әсері
айтарлықтай ықпал етті.
Ол кездегі қазақ ауылдарының қаламен байланысы нашар болды. Адамдардың
өздеріне қажетті үй бұйымдарының басым көпшілігін қаладан сатып аларлықтай
мүмкіндіктері болмағандықтан, негізінен халық шеберлерінің қолына қарады.
Қазақ қолөнер шеберлері, көбінесе кедейлер әулетінен шықты. Олардың белгілі
бір қолөнер түріне мамандана кәсіп етуі шеберлердің негізгі күнкөріс көзіне
айналды. Соның өзінде қолөнер шеберлерінің еңбегі, тіпті ғажап
туындыларының өзі де жете бағаланбады. Сондықтан қолөнерді кәсіп етуші
шебер жандардың өзі жоқшылықтың зардабынан құтыла алмады.[10,б.4].
Қазақ қолөнер шеберлерінің күнделікті еңбегінің тым ауырлығының бір
себебі — олардың басым көпшілігінде жабдықталған арнайы шеберханалардың
болмауы. Әсіресе ершілер, зергерлер, етікшілер, т.б. ұсақ-түйек бұйымдар
жасайтын шеберлер, көбінесе, қысы-жазы өзінің тұрғын үйінде немесе
жасатушының мекен-жайында жатып істеді. Мұндай шеберлердің бұйым жасайтын
шикізаты да, құрал-саймандары да көшіп-қонуға қолайлы шағын, сыйымды болды.
Сондықтан, олар жаздыгүні елмен бірге жайлауға көшіп, өзінің шағын киіз
үйінде-ақ істей берді. Ал енді киіз үй сүйегін жасайтын үйшілер мен арба,
шана, жерағаш сияқты көлемді құралдар мен бұйымдар істейтін шеберлер,
темір ұсталары, тас өңдеушілер, көбінесе қысқы мекенінен кете алмай,
жатақта қалды. Сондықтан бұлардың кейбіреулерінде, әсіресе ұсталардың,
арнайы қарапайым дүкендері болды.
Тастан там салып, құлпытас және басқа бұйымдар қашайтын шеберлер мен
үйшілердің, арбашылардың жұмыс орны қыстаудағы қора бұрышында, шошалада
немесе арнайы жасалатын лапас астында орналасты. Мұндай шеберлердің жазда
жайлауға көшуіне бір жағынан көліктің жоқтығы, кедейлік мүмкіндік бермесе,
екіншіден, олардың негізгі кәсібінің өзі көші-қонға тым қолайсыздық
туғызды.
Қазіргі уақытта революцияға дейінгі қазақ халқының қолөнер
табиғатын жан-жақты, этнографиялық тұрғыдан зерттеудің ғылым үшін де,
өмірлік тәжірибе үшін де маңызы зор, өйткені қазақтың қолөнері — жалпы
халық мәдениетінің ішіндегі негізгі салаларының бірі. Үлкенді-кішілі қай
халық болсын, дүние-жүзілік мәдениет қорына өз үлесін қосады. Олай болса,
қазақ халқының да ұлттық мәдениеті, оның ішінде қолөнер шеберлерінің
дәстүрлі өнері — жан-жақты зерттеуді қажет ететін бағалы, құнды
мұра.[8,б.13].
1.2.Ағаш өңдеу технологиясы
Адам ежелден-ақ ағаш кептіруде түрлі әдісті қолданған.
Мысалы, қазақтар жаңа кесілген ағаштың қабығын аршып, ауа өтпейтіндей
дәрежеде сиырдың жапасын жағып, көлеңке жерде бірнеше ай ұстаған, ал
кейбір шеберлер күлдің астында сақтаған. Кең тараған тәсіл – жаңа
кесілген су ағаштан бұйымды барынша болжамға келтіріп өңдеп, оны 2-3
сағат суға салып қайнатқан. Сөйтіп ағаштың бойындағы химиялық
заттардың бәрін сыртқа шығарған. Кейбіреулер суға ас тұзын қосады.
Бұл тәсіл қазір де қолданылады. Өндірістік саланың дамуына
байланысты қазіргі кезде ағаш арнаулы камералардың күшімен белгілі бір
температурада кептіріледі. Кептірудің бірнеше түрі бар. Олар:
атмосфералық, камералық, радиациялық беттестіру арқылы, жоғары ток
өрісі арқылы және балқытылған ортада кептіру.[9,б.17].
Ағашпен жұмыс істеу үшін жақсы кептірілген ағаш қажет.
Ағаш кептіру күрделі әрі ұзақ процесс, бірақта бұйым сапалы шығу үшін
ағашпен жұмыс істейтін шеберге ағаш кептіру тәсілін білуі және
меңгеруі тиіс.
Ең көп кездесетін тәсіл − атмосфералық және ауада. Ағашты
көлеңкеде және желде кептіруге болады.
Ағаштың ылғалдылығын анықтағанда 100 гр шартты абсолютті
кепкен ағашқа судың проценттік көрсеткіші алынады. Көбінесе ағаш оюға
ылғалдылығы 8-10% материалдар алынады.[80,б.25].
Ағаш бұйымдардың беті тегіс болу үшін, оны сүргілейді,
ол арқылы ағаштың қажет пішіні мен өлшемі алынады. Сүргілеу
барысында ағаштың бетінен оның жұқа қабаты алынып тасталады Оны
жоңқа деп атайды.
Сүргілеу аспаптарының да түрлері көп. Олардың ең көп
тараған түрлері ( сүргі, шерхебель және фуганок. Шерхебель пышағының
жүзі доға тәріздес дөңес келсе, фуганоктың пышақ жүзі түзу сызық
сияқты болады. Шерхебельмен алғашқы, дөрекі өңдеу жұмысы жүргізілсе,
сүргімен таза (тегіс( өңдеу жұмысы орындалады. Фуганок ( жалпақ беттерді
тазалап тегістеу үшін қажет аспап. Оның ұзындығы кәдімгі сүргіге
қарағанда үлкен, сондықтан онымен ұзын, жалпақ ағашты сүргілейді.
Сүргіленген кезде күштің бәрі қолыңа түссін де, денені көп
қозғалтпау керек. Алғашқы сүргілеуде сол қолыңа көбірек күш түсіріп,
төсемнің алдыңғы жағын басыңқырап, содан соң екі қолыңа бірдей
салмақ салып, соңында салмақты төсемнің арт жағына ауыстыру қажет.
Ағаш материалдарын қарапайым өңдеу үшін, балташы қашауларды,
сүргілерді, бұрғыларды, балға түрлерін пайдаланады. Ал материалды
көркемдеп өңдеуге арнайы дайындалған құрал түрлерін қолданады. Олар:
тік жүзді өткір қашаулар мен жартылай ойықша келген қашаулар.
Қашаулардың жүздері 6 мм-ден 32 мм-ге жетеді.
Ағаш материалдарын оюға қажетті басты құралдар ( қашау мен
үшкір пышақ. Ең көп қолданылатын қашау түрлері:үшкір пышақ, тік жүзді және
ойық жүзді қашау құралдары және олардың ойған пышақ пен қашау іздері
көрсетілген. Ағаш оюдың бірнеше тәсілдері бар.[2,б.26].
Енді саз аспаптарына және үй тұрмысына қажет бұйымдарды жасауға
арналған ағаштарға сипаттама берелік.
Ақ қайың — түрі ақ ағаш. Ақ қайыңның шпон кесіндісі саз аспаптар жасау
саласында ою-өрнекке, әшекейге қолданылады. Ағаштың құрылысы кейде
біркелкі, жылдық салалары шарылыс арқылы бәсең көрініп, кейде сарғыш қоңыр
болып көзге едәуір байқалып тұрады. Қайың жалпы біртектес түс береді,
пышақпен жақсы өңделеді, өте тығыз ағаш. Өз бойына бояуды жақсы қабылдайды.
Боялғаннан кейін қызыл тектес ағаштың бейнесін елестетеді. Мысалы: жаңғақ,
қоңыр үйеңкі, т.б.[10,б.10].
Карелия қайыңы — ақшыл-сары түстес келеді, күлгін немесе ақшыл-қызыл,
кейде қоңыр көлеңке бейнесін елестетеді. Ағаштың құрылысынан, яғни оның
көлденең кесіндісінен ұзынды-қысқалы, ашық-коңыр түсті сызықшаларды
байқаймыз. Бұл ағаш мықты әрі қатты, құрғақ кезінде өңдеуге және кесуге
қиындау.[111,б.10].
Ақ түсті акация — бұрынғы Кеңес Одағына Солтүстік Америкадан
әкелінген. Оның жалпы бейнесі сарғыш түстен жасыл коңыр түске дейін немесе
сарғыш-қоңыр болып келеді, ол өзінің көлденең кесіндісінде әдемі көз
тартарлық, жылдық салаларымен көрініс береді. Жылдық сақиналарының ерте
аймағы көзге айқын көрінеді, ал кеш жетілетін табалдырық аймағы, сызықша
ғана болып, көзге бірден ілінбейді немесе кішкене сызықша, нүкте ретінде
көрінеді. Ал жіңішке өзек ұшқындары жібектің шағылысындай жарық беріп
тұрады. Бұл көріністерді көлденең кесіндіден аңғаруға болады.
Ағаш өте қаттылығымен, мықтылығымен бағаланады. Өте қиындықпен
кесіледі. Бояуды жақсы қабылдайды.[15,б.10].
Қызыл қайың — ақшыл-сұр, жылдық сақиналары өте тығыз және көзге аса
ілінбейді, мықты және қатты ағаш, бірақ суықта тез жарылады. Оңайшылықпен
кесілмейді. Бұйымдарға, домбыра шанақтарына және саз аспаптардың сыртқы
құрылысына қолдануға болады, графикалық жұмыстарға да жақсы. Боялғаннан
кейін жаңғақ ағашының бейнесін келтіреді, лакталғаннан кейін де өз өңін
бұзбай алғашқы күйінде калады.[136,б.10].
Емен — көлденең кесіндісінен өте айқын, бірден көзге түсетін ағаш
сақиналарының бейнесін байқауға болады. Ағаш өзектерінің жолдары, өзек
ұшқындары да басқа ағаштарға қарағанда ерекше байқалады. Көлденең
кесіндісінен өзек ұшқындарынан басқа тағы жінішке ашық сызықтарды
(штрихтарды) байқауға болады, ал тангенсиальді кесіндіден ол сызықтар қара-
қоңыр болып көрінеді. Ағаштын түсі ақшыл сары немесе сарғыш-қоңыр, сұр және
жасылдау көлеңкені елестетеді. Емен ағашы өте қатты, тығыз және қиын
кесіледі, бояуды жақсы қабылдайды, лактағаннан кейін түсін өзгертпейді.
Бұйым жасауда өте кең колданылады. Өте құнды ағаш.[58,б.10].
Қарағаш — әсіресе тангенсиальді кесіндісінде үлкен өзекті жолдарымен,
жылдық сақиналарымен, анық, айқын түсімен ерекше көзге түседі және өте ірі
күрделі көрініс береді. Толқынды келген ағаш сақиналары және өзек ұшқындары
басқа ағаштарға қарағанда өте ерекше шағылысып тұрады. Ағаштың түсі қызыл-
қоңыр болып келеді, әрі жасыл-күрең немесе көкшіл шағылыс байқатады. Бұл
ағаш өте қатты, тығыз әрі жақсы өңделеді. Бұйымдарға ерекше бейне беріп,
өзінің құрылысымен сәнді көрінеді. Саз аспаптарының барлық түрлеріне
кеңінен қолданылады.[130,б.10].
Қандағаш (қайың тұқымдас) — көлденең кесіндісінен ақ түсін, ал
кепкеннен кейін қызыл-күрең түске айналатынын аңғаруға болады. Түсі
негізінен ақшыл қызыл-күрең болып келеді және жіңішке сызықшаларды байқауға
болады. Жақсы кесіледі және бояуды өз бойына жақсы қабылдайды, қызыл ағаш
тегін бейнелейді.[120,б.10].
Грек жаңғағы — жиһаздар жасауға, шпон ретінде, бет кақпақтың үстіне
отырғызылатын ою-өрнекке кен көлемде қолданылады. Түсінен әр түрлі ағаш
толқындарын байқауға болады, жасылдау-сұр түстен қою қызыл-қоныр түске
дейін. Түсіндегі ерекше көріністер: үлкен салалы, қоюлау түсті жалпақ
тербеліс, толқын саласы және әр өлшемді сызықты кішкене жіңішке сызықшалар,
нүктелер. Жаңғақ әр түрлі топқа бөлінеді: мыс: анатолия жаңғағы ерекше ағаш
сақиналарымен, жалтырақ сарғыш шағылысуларымен, тағы басқа түрлерімен
бөлінеді. Жақсы кесіледі әрі жақсы өңделеді. Бұл ағашты боямаса да болады,
өйткені өзінің түсі, лакталғаннан кейін де өзгеріссіз әсем көрініс береді.
Өте кұнды ағаштардың бірі.[41,б.10].
Көктерек — түрі сүттің бетіндей, жұмсақ әрі жеңіл, біртектес тығыз
ағаш. Ақшыл-жасыл, көгілдір түсті болып келеді. Ағаштың беті жеңіл, жұмсақ,
жылтыр сарғыш шағылыс береді. Жылдық сақиналары онша көрінбейді, тек сарғыш-
коңыр түспен көзге түседі. Бұйым жасауға және домбыраның шанақ ағаштарына
қолдануға өте қолайлы, жақсы майысады, оңайшылықпен сынбайды. Бұл ағашты
негізінде боямаған жөн, түссіз лакпен лактаған кезде өз түсін өзгертпей
қалдырады да, әдемі, әсем көрініс беріп тұрады. Шеберлер ағашты домбыра
шанағына кең көлемде қолданады және құнды ағаштың бірі болып есептеледі.
[115,б.10].
Шетен -— түсі ақшыл, күлгін және сары түсті көлеңке береді. Көлденең
кесіндісінен қорек өткізетін дөнгелек каналдарын айқын көруге болады, өте
мықты және қатты болып келеді. Ұзынынан кесілген ағаштың кұрылысын жылдық
сызықша, қара-қоңыр сақиналарынан анық көруге болады. Оңай кесілмейді, бұл
ағаш емен ағашына ұқсас, шеберлер домбыраның шанағына кең көлемде
қолданады, жақсы майысады, оңайшылықпен сынбайды. Кұнды ағаштар тобына
жатады.[290,б.10].
Қарағай — қылқан жапырақты ағаштардын тобына жатады. Бұрынғы Кеңес
Одағы жерінің 16 бөлігін алып жатыр. Көлденең кесіндісі ашық-күлгін, ал
көктемгі түсі ақ-сарғыш болып келеді, өзек сақиналары қызыл-сары
жолақтармен көзге түседі. Ағаш жеңіл, оңай өңделеді, бояуды жақсы
қабылдайды, дыбыс шығару қасиеті бар, шертпелі саз аспаптарының бет
қақпағына қолданылады. Сондай-ақ өндірісте де өте кең көлемде
қолданылады.[128,б.10].
Шырша — көбінесе саз аспаптарының шертпелі түрлерін, бет қақпағын
жасауға қолданылады. Ақ түсті сарғыш және оның көлденең кесіндісінен жылдық
сақиналары әзер көрінеді. Кіші бұтақ түбірлері өте көп. Физика-механикалық
қасиеті қарағайға қарағанда өте төмен. Құнды ағаштар қатарына
жатады.[292,б.10].
Самырсын майқарағайы — Сібірде көп өседі, бірақ-кавказ самырсынына
карағанда жоғары бағаланбайды. Кавказ самырсынының физика-механикалық
қасиеті жоғары, дыбыс шығару жағынан шыршадан кем түспейді. Сол үшін де
шертпелі саз аспаптарын жасауда кең көлемде қолданылады. Өте құнды ағаштар
тобына жатады.[250,б.10].
Бұйымға материалды тандау ісі өте үлкен жауапкершілікті талап
етеді, өйткені оның әсемдігі, төзімділігі, ұзақ пайдаланылуы және құндылығы
таңдап алынған материалға байланысты. Мысалы, әшекей сандық, асадал, нан
салғыш, т.б. ою арқылы ойылып жасалатын бұйымдарға бүтіндей ағаш бөлігін,
шере тақтай таңдаған дұрыс. Олар бұтақсыз, сызатсыз, ағаш өңін бұзбаған
материалдар болуға тиіс.
Көркемделіп өңделетін ағаш бұйымдарын таңдай білу үшін сол бұйымды
жасауға қажет материалдың қасиеттерін жақсы білу керек. Сондықтан ағаштың
химиялық, физикалық және механикалық қасиеттеріне, сондай-ақ көркемдеп
өңдеуде жиі қолданылатын ағаштарға сипаттама беріп отыратын боламыз.
Ағаштың химиялық қасиеті. Ағаш бірнеше органикалық заттардан: көмір
қышқылынан, сутек, оттек және белгілі бір мөлшердегі азот қышқылынан
тұрады. Каңырап кепкен ағаштың құрамында 49,5% көмір қышқылы, 44,2% оттек
пен азот және 6,3% су болады. Ағаштағы азот қышқылы 0,12% қана. Ағаштың
құрамында органикалық заттардан басқа, жанғанда күлге айналатын минералды
заттар да бар, олардың құрамы 0,2-0,7% аралығында. Күлдің құрамында тұз
қышқылы, кальций, натрий, магний бар. Олар күрделі органикалық заттар.
Қаңырап кепкен ағаш 90-95% салмақ құрайды. Органикалық заттардың құрамы
ағаштың түріне байланысты әр түрлі болады. Қылқан жапырақты ағаштың
құрамында орта есеппен 48-56% целлюлоза, 26-30% лигнин, 23-26%
гемицеллюлоза, 10-12% пентазон және 13% гексозан болады. Ал жалпақ
жапырақты ағашта 46-48% целлюлоза, 19-28% лигнин, 26-35% гемицеллюлоза, 23-
29% пентазон және 3-6% гексозан болады.
Ағаштың физикалық қасиеті. Ағаштың физикалық қасиетіне оның сырткы
көрінісі, ылғал, суық және жылу өткізгіштігі, дыбыс беру мен электр тоғын
өткізу қасиеті жатады. Бұл жағдайда оның түсі мен жылтырлығы, иісі де
ескеріледі.
Ылғалды ағаштардың салмағы мен кепкен ағаштардың салмағын салыстыру
үшін мынадай түсініктемелер беруге болады. Мысалы, көп уақыт суда жатқан
ағаштың ылғалдылығы 100%; жаңа кесілген ағашта 50-100%; көп уақыт ашық
ауада кепкен құрғақ ағашта 15-20%; бөлме температурасында кепкен ағашта 8-
10%; қанырап кепкен ағашта — 0%. Ылғал өткізу түтікшелері ағаштың кебуіне,
іштен сыртқа қарай булануына әсер етеді. Бұл жағдайлар өткізу
түтікшелерінің өлшемдеріне байланысты.
Ылғал сіңіру - деп ағаштың қоршаған аймақтан ылғалды сіңіру қасиетін
айтамыз. Ылғалданған ағаш гигроскопиялық жағдайға жетеді. Гигроскопия
дегеніміз — ауадағы ылғалды сіңіру нәтижесінде қатты материалдың өз
құрылымын өзгерту қасиеті. Әр ағаштың гигроскопиялық жағдайы әр түрлі
болады, мысалы, еменде тербеліс 23%-ға, ал шамшатта — 31%-ға дейін жетеді.
Ылғал сіңіру ағаштың жағымсыз қасиеттерінің қатарына жатады. Ол үшін ағашты
лакпен, бояумен, олифамен, шайырмен немесе жасанды шайырмен қаптайды. Саз
аспаптарын жасауда мұндай жағдайлардың бәрін ескеру қажет.
Ағаштың механикалық қасиеті. Ағаштың механикалық қасиеттеріне оның
мықтылығы, төзімділігі, қаттылығы, т.б. жатады. Ағаштың механикалық
қасиетіне оны ұзына бойымен және көлденеңінен созғандағы мықтылық шегі
жатады.[15,б.30].
Деформациялығы – бұл сыртқы күш арқылы ағаштың көлемі мен формасының
өзгере алуы.[58,б.24].
Бұрын қолөнер шеберлігіне қажетті ағаштың бәрін ұсталар тікелей
өз қолымен даярлаған. Өз маусымында кескен, мезгілінде
кептірген. Үйшілер болса үйдің сүйегіне арналған керегелік, уықтық,
шаңырақтық сырғауылдарды отпен морлап, тезге салып иген, ырғаққа
ұстап, кере
қалыпқа түсіргені мәлім, ою ағаштың негізінен тегіс бетіне бедерленеді.
Яки, оймашы шебер жүкаяқ, кебеже тәрізді жиһаздың мүлік жасау үшін
ең алдымен кеспек ағаштан тақта дайындайтын болған. Сонан соң
барып мүліктің оң бетін ойып өрнектеуге кіріскен. Әрине, мұның бәрін
құрал-саймансыз жүзеге асыра алмайсың.
Ұсталар ағашты кесу жұмыстарына ара мен балтаны, шабу ісіне түрлі
шоттарды (шапашот, тесе шот, ойыс жүздішот), тегістеу, типылдау үшін
үстірікті, қырғыны, жоңғыны, түрпіні, ішінара қашауды, ойып өрнек салу үшін
бәкіні, пышақты (ойма пышақ, қуыс құрсақ) қашау, тесу үшін ұрғы мен үскіні
пайдаланған. Әдетте, темір ұсталары да өзіне қажетті құрал-сайманның бәрін
тікелей қолымен өзі жасап алған. Қазір ағаш өңдеу механикаланған.
Механикаланған құрал-сайманға электр ара, электр сүргі, электр бұрғы,
электрлік және пневматикалық ажарлау аспаптары жатады. Алайда, бүгінгі
күндері қолдан тақта даярлап жатудың қажеті жоқ. Құрал-сайманды да
қорабымен дүкендерден алуға болады.
Жинақталған кескіш бәкілермен қатар метрлік өлшегіш, сызғыш, ішкі
өлшеуіш, деңгейлік рейсмус деп аталатын өлшеу-белгілеу аспаптары да, ұста
балғасы, ағаш балға, қысқыш, тістеуік, егеу тәрізді көмекші аспаптар да
қажет. Ағаш оюға қажетті ең басты құрал қашау (стамеска). Қашау тік жүзді
қашау, құрсақты қашау (құрсақ ауқымы, яғни, жүзінің доғалық шеңбері түрліше
бола береді), бұрышты қашау (жүзі үш бұрышты, т. б.), болып
бөлінеді.[18,б.13].
Ағаш әрлеу – ағаш бұйымдарын мөлдір шәйір жағып жоғары сапада
өңдеу. Ағаш әрлеу көбінесе шеллакты политурамен(лак түрі) жүргізіледі.
Әрлеу процесі бірнеше сатыдан өтеді: дайындау операциялары(ағаш тазалау,
ажарлау, бояу); әрлеудің бірінші сатысы(бұйымның ойық жерлері бітеліп,
тегістеледі); әрлеудің екінші сатысы(бұйымға өң беріледі); әрлеудің соңғы
сатысы(бұйым айнадай жалтыратылады).[64.б,26].
Қазақ ұсталары ағашты әсіре жылтыратуға, алабажақтап бояуға әуес
болмаған. Себебі қазақтың ұлттық өрнектері негізінен ауқымды, көрнекті
келеді. Сонан соң өрнек пен келесі өрнек бірінен-бірі саусақ бойы
тереңдікте бос қалатын аралық ауқым арқылы бөлектеніп тұрғандықтан,
оюлардың нақышы дараланып, сәнді көрінеді де, қосымша боямалап әрлей түсуді
қажетсінбейді.[40.б,15].
Ағашты әрлеудің бояп көркемдеуден баска лактау, эмальдау, жалатпалау
тәрізді тәсілдері бар. Алайда, мұның бәрі — дәстүрлі қолөнерімізге келе
бермейтін жаңа әдістер. Қазақ шеберлері ағашты үйкелеп жалтыратпаған.
Көбіне ағаштың өз реңін, өңдік өрнегін сақтаған немесе құралдың ізін
қалдыру тәсілі арқылы оюлы заттың көркемділігін арттыра білген. Болмаса
ағашқа сүйек қондырып әсемдеген. Мысалы, ағаш ерге күміс таққан. Кейде
бұйымның сырты толық матамен қапталып, үстіне өрнек кесілген үшқатты
шеретақтай бекітіледі. Мұндағы кесілген орыннын ашық жерінен матаның
бейнесі көрініп, әр беріледі. Жалпы алғанда, жасандылықтан табиғилықты
артық көрген. Жоса, қына, томар бояу тәрізді табиғи бояғыштарды қолданған.
Әрине, аумалы-төкпелі замандарда бұрынғы шеберлердің бояу, әрлеу
әдістерінің көбі ұмытылған, себебі толық дерек жинақталмаған. Біз тек өткен
ұсталардың жосаны бір тәулік жылы суға шылап ерітіп, ағашқа жаққандығын,
сонынан ірі қараның бауырымен ысқылайтын болғанын білеміз. Бояудың көшпеуі
үшін жосаға, томар бояуға ашутас қосқан екен. Жосаланған ағаш қызыл-коңыр
түске еніп, тартымды рең алған. Қына мен жоса лак тәрізді жалтылдап, көзді
тартып, тез жалықтырмайды, дегенмен, оюлы ағаш өңін өзгерту үшін, ылғалға
шыдамдылығын арттыру үшін морилка тәрізді дайын бояғыштарды, сондай-ақ
ішінара майлы бояуды қолдануға болады. Сонымен қатар темпера бояуын (майлы
бояудың бір түрі) да қолдануға болады. Темпера майлы бояудың бір түрі,
темперамен боялған ағаштың бетіне міндетті түрде лак жағуымыз керек.
Себебі, темпера сумен араластырылып жасалатындықтан, сыртқы ортаның
әсерінен ағаш бетіндегі бояудың өңі кетіп, түсіп қалуы мүмкін.
Табиғатта бояу түсінін бар-жоғы жеті түрі бар. Мұны жаңбыр жауғаннан
кейін пайда болатын кемпірқосақтан көруімізге болады. Ал суретші болса, осы
бояуларды қолдана отырып, не бір таңғажайып дүниелерді өмірге
әкеледі.[120,б.10].
Кез келген саз аспабы күннің сәулесінен, ыстықтан, суықтан,
ылғал әсерінен бұзылып, майысып, шіріп, істен шығуы мүмкін. Осыны ескере
отырып, саз аспаптарын лактау технологиясын cипаттайық.
Саз аспабын лактамас бұрын, оны зімпара қағаздармен, одан кейін
мүйізбен тазалап алады. Мүйізбен тазалағанда ағаштың беті тапталып, табиғи
жылтыр түске айналады. Ағаштын бетін алақанмен сипасақ, ешқандай іртік
болмайды, демек, лактауға болады.
Негізінде бұйымдарға түссіз әрі тез кебетін НЦ-218, НЦ-222 лактарын
пайдаланады. Олар ағаштың түсіне ешбір өзгеріс бермейді. Бірақ оны қалың
жағуға болмайды, егер 80 мкм-ден асып кетсе, лак жарылып шытынап кетуі
мүмкін. Нитролактардың қоюланған жағдайында 646 еріткішті ғана қолдану
керек. Одан басқа "Уайт спирт" немесе скипидар жарамайды. Ал мынадай ТУ-6-
01-1305-85 мемлекеттік нұсқаумен шыққан түссіз лакты қолдансаң тіпті жақсы.
Бұл лактың түсі су секілді, ағаштың түсін мүлдем өзгертпейді, әсіресе ақ
шпоннан салынған өрнекті сол қалпында қалдырады.
Сондай бұйымдарға жарайтын лактың бірі — "Сандарлак". Бұл Солтүстік
Африка мен Австралияда өсетін ағаштардан жасалады. Ол спиртте, эфирде,
ацетонда жақсы ериді. Ол ішекті аспаптарға көп қолданылады. Саз аспаптарына
майлы лактар, олифа жарамайды, себебі олардың дыбысына зиян келтіреді.
Басқа лактар болмаған жағдайда ғана НЦ-218 лагын пайдалануға болады.
Өйткені, ол лак үй жиһаздарына арналған, қою-қоңыр түсті, оны бұйымдарға
сұйық етіп, біркелкі жағу керек. Ал НЦ-223-ті 70" С-қа дейін қыздырып, сол
температурада бұйымдарға жағу керек. Бұйымды тампонмен лактаған дұрыс.
Тампон дегеніміз — кішігірім мақта мен дәкеден жасалған түйіншек. Оны қолға
ұстауға ыңғайлы етіп жасау керек. Тампонның кіршіксіз таза болғаны жөн. Лак
құйылған ыдыс жайпақ, ықшамды болсын. Бұйымды тұтас бір рет лактап
шыққаннан кейін 1-2 сағат кептіру қажет. Бір жағылған лактың үстінен ол
кеппей жатып, тағы да лак жүргізуге болмайды, кеуіп үлгермеген лак бір
жерге жиырылып қалады. Уақыт өткеннен кейін бұйымның сыртын ұсақ ысқыш
қағазбен тағы бір рет ысқылап шыққан дұрыс. Ондағы мақсат — лактан кейінгі
бүртіктерді біртұтас етіп майдалау. Ол әйнектің бетіндей жылтыр болуы керек
және екінші рет ысқылағанда көп күш қажет етпейді. Лактың көп жиналған
орнына қайталап лакты жаға беруге болмайды. Ол үшін тағы да жаңадан тампон
жасаған жөн. Ал үшінші рет тек жарыққа шағылыспаған жерлерін бір тегіс етіп
лактаймыз. Лакталған бұйым бөлме температурасында 24 сағатта кебеді.
Лактау кезінде қолға арнайы резеңке қолғап кию керек. Саусақ арасына
лак тиген жағдайда, дереу құрғақ таза шүберекпен сүртіп, қолға ИЭР-1, ХИОТ-
6 кремін жағу керек, еріткіш спиртпен тағы басқа химиялық ерітінділермен
қолды жууға болмайды.
Бұйымдарды көктерек, қарағай, самырсын, майқарағай, шамшат
ағашынан жасаған дұрыс. Әсіресе көктерек ақ түсті, тығыз ою, кесуге де
оңай. Таңдалған шикізат алдымен сүргімен тазаланып тегістеледі.
Бұйымның талаптары бойынша бөліктері жинақталып толық жасалып
біткеннен кейін арнаулы зімпара қағазымен тазаланады. Өрнекті арнаулы
сызылған дайын трафарет немесе түсіргіш арнаулы қара қағаз арқылы
карындашпен бұйымға бастырады. Өрнектер талапқа сай анық
түсірілгеннен кейін, оның орнын арнаулы пышақпен кеседі.
Пышақтың темір кесетін араның сынық жүзінен жасалғаны өрнек оюға өте
қолайлы, оның жүзі қиғаш әрі бір жағынан ғана қайралуға тиіс. Пышақтың
негізгі өрнек кесетін орны оның ұшы, яғни ол үшкір болуға тиіс. Оның
сабы арнаулы доғалданған екі жақты ағашпен қабатталып, жұқа
резеңкемен бірқалыпты, тегіс оралады. Оралған пышақ сабының
қалыңдығы 7-8 мм-ден аспауы тиіс. Егер одан калың болып кетсе, ұстауға
қолайсыз болады. Өрнектердің ырғағы, кесілген кезде тереңдігі, екі
жағының қисаю бұрыштары әрі жалпақтығы бірдей болуға тиіс. Ол үшін кесу
кезінде пышақтың жантаю бұрышын әрдайым қадағалап отыру керек. Өрнектің
кесілген орны еркін сауатты түсу үшін пышақты батырыңқырап, сол қолдың
бас бармағымен бағыттап отыру қажет. Пышақпен өрнекті кесу кезінде
ағаштың жылдық саласына бағыну кажет. Мысалы, өрнектің домалақ бөлігіне
немесе арнаулы бөліктің біткен жеріне тоқтамай, кері айналдыра кесу өте
қиын, өйткені ағаш салалары әрдайым бірқалыптағы пышақ жүзін еркін
бұрылдыра қоймайды.
Бұлардын бірі қатты, бірі жонуға оңай, жылтыр, ал кейбіреуі
жарылмайтын, қаңсымайтын болса, еңді кейбіреуі иілгіш, жеңіл, су сіңбейтін,
бірақ бояу сіңгіш, желім ұстағыш болады.
Әрбір істің ерекшелігіне қарай әр түрлі сападағы ағаштар
пайдаланылады.[56,б.25].
Жалпы ою өнері дүние жүзінің көп халықтарына тән. Дегенмен де қазақ
халқының ою өнерінің өэіндік ерекшеліктерін атап өтпеуге, сірә болмас.
Өйткені, қазақтың өмірімен біте қайнасып, ежелгі замандардан пайдаланылып
келе жатқан киіз үйін алсақ, есігінен аттап кірмей–ақ оюлар әлеміне саяхат
бастайды.
Қазақ оюлары бойына пластикалық үйлесім заңын да толық сіңіре
білген.Ою композициясын құру теориясын жақсы білген шеберлер бір
жазықтықтың бетіне бірнеше оюларды қабаттап салу арқылы да өте күрделі
біртұтас ою шығара алады. Әр оюдың сүйегі өзіне тән түрге боялып,
бір–бірінен қалған жазықтықтағы бос орынды жалпы композицияның статикалық
теңдігін бұзбастан толтырады. Мұндай күрделі оюларды қазақтар “шытырман”
оюлар дейді. Себебі, әр оюдың элементтері өздерінің орнына қарай бірде
біреуінің астынан өтсе, екінші жағдайда үстінен басып өтеді де, күрделі
шытырман сияқты ою композициясын құрады.[11,б.19].
1.3 Ағашты көркемдеп өңдеу барысында еңбекті
қорғау мен оны ұйымдастыру
Еңбекті қорғау. Еңбекті қорғау қауіпсіздікті сақтауды, денсаулыққа
зиян келтірмеуді және жұмыстың өнімді болуын талап етеді. Домбыра
шеберханасында жарық 0,8 м, яғни үстел бетіне түсетін жарық 150 лк, ал қызу
лампасында 300 лк-дан төмен болмауы керек. Көміртегі тотықтарының (СО2)
шоғырлануы жабық шеберханаларда, яғни табиғи ауа айналымы нашар жерлерде
0,17%-дан асып кетсе, зияны мол. Ағашты механикаландырылған өңдеу
бөлмелерінің (ағаш кесетін, жонатын, пышақ қайрайтын т. б.) негізгі жұмыс
бөлмелерінен бөлек болғаны дұрыс. Ағаш өңдеу шеберханасындағы станоктардың
құлаққа әсер ететін шуы 70 дб-ден аспауы тиіс. Жұмыс кезінде қолданылатын
кұрал-саймандарға мұқият болған жөн.
Қашау, балға, шаппа шот, пышақ т. б. саймандардың тұтқалары сызатсыз,
жүзі өткір болуы керек. Ағашты өңдеген кезде оның ешқандай сызатсыз
болмауына назар аудару қажет. Қашаумен шабу кезінде оны ұстау тәртібін білу
керек, мүмкіндігінше бұтақсыз ағашты таңдап, қашауға арнаулы ағаш балғасын
қолданған жөн, өйтпейінше темір балға қашаудың сабын тез істен шығарады.
Қашауды ағаштың жігіне қарай қолдану керек. Саймандардың саптары
белгіленген өлшемге сай болуы тиіс. Құрал-саймандарды ылғалдан, судан аулақ
ұстамаса, тот басып, істен шығады, әсіресе шойыннан істелген бұйымдар,
мысалы, егеу, араны тез тот басады.
Ағашты темірге қойып кесуге болмайды, өйткені кесіп болған кезде араның
жүзі темірге тиіп майысады. Сондай-ақ кескен кезде ол жерде шеге жатпауы
керек. Сүргінің пышағына да осындай талаптар қойылады, себебі ол да істен
шығып қалады. Оны пайдаланып болған соң, орнына қою керек немесе іліп
қойған дұрыс. Кесу, сүргілеу кезінде өңделетін ағаш мықтап бекітілуге тиіс
және қолды араға жақын ұстамаңдар, араның жүзі белгіден тайып кетіп,
саусақты, қолды жарақаттайды. Пышақты да темірге қойып бағыттамаңдар,
абайсызда пышақтың жүзі темірге тисе, жұмыс өнімділігі азаяды. Құрал-
саймандарды қолдан-қолға берген кезде сабын қаратып берген дұрыс. Жону
кезінде бекіністегі қолға қарама-қарсы пышақты бағыттауға, сондай-ақ ағашты
көкірекке тіреуге болмайды. Дұрысы: әрбір құрал-сайманның арнаулы қобдишасы
жөне қорабы болуы керек. Олар жақсы болса, жұмыс өнімділігінің 50%-ын
қамтамасыз етеді.
Шеберханада өрт шығу қаупі бар. Сондықтан ағаш ұнтақтары мен жоңқаларын
дер кезінде шығарып тастау керек. Нитролак, ацетон, бензин, бояу сияқты
тұтанғыш, жанғыш заттарды шеберханада сақтауға болмайды. Оларды арнаулы,
қауіпсіз орындарда сақтайды. Шеберханада ашық отпен жұмыс істеуге, шылым
шегуге, мысалы, газбен желім дайындауға, зергерлік заттарды отпен
дәнекерлеуге т. б. тыйым салынады. Зергерлік жұмыстар бөлек бөлмеде
жүргізілуі керек.
Музыкалық аспаптар жасауда үтікпен, жабық плитамен және арнаулы пышақ
майыстыратын пешпен жұмыс істеуге тура келеді. Мұндай жағдайларда өте
мұқият болған жөн. Шеберханада міндетті түрде өрт сөндіргіш жабдықтар болуы
керек. Оларды басқадай мақсаттарға қолдануға тыйым салынады және олар
әрдайым дайын болуы тиіс.[90,б.23].
2. Оқушылардың шығармашылық қабілетін арттыру–технология пәнінің
міндеті.
2.1. Технология пәні – шығармашылық дамытудың бір жолы
Мектеп сабақтары балаларда әр-түрлі адамдардың адамзат өркениетінің
әр-түрлі адамдардың адамзат өркениетінің дамуына қосқан үлесіне
құрметтеуді дамытуды, оқушыларда өзіне-өзі сенімділікті мәселелерді шешу
қабілеттерін, сонымен қатар өзінің айналасында қолайлы жағдайларды құруға
дамытуды; балаларды күнделікті өмірге адалдық жұмыс жолына және теңдікке
деген дайындығын дамытуды; оқушыларда өзінің мектебіндегі және қоғамдағы,
сонымен қатар басқа елдердің адамдарының құқықтарын құрметтеуге
қызықтыруды дамыуды қажет.[15,б.1].
Қазіргі кездегі Қазақстандағы қалыптастырушылық жаңа экономикалық
жағдайлар жалпы білім беретін мектеп оқушыларының алдында жаңа мақсаттар
мен міндеттер қояды. Бүгінгі күнгі білім берудің жалпы мақсаты – бұл жан-
жақты және үйлесімді дамыған тұлғаның қалыптасуы. Бұл мақсатты шешуге
көп жағдайда “Технология” білім беру облысы арқылы дұрыс ұйымдастырылған
еңбекке оқыту себепші болады.
“Технология” сөзі грек тілінен аударғанда “techne” - өнер, шеберлік,
дағды және “logos” – оқыту, ғылым, сөз. Яғни “Технология”– бұл дағды,
шеберлік, өнер туралы ғылым болып табылады.
Егер түсініктірек және қазіргі тілмен айтсақ, “Технология”– бұл
белгілі бір өнімді шығаруды қамтамасыз ететін өндірістегі операциялар
кезеңділігі.
Оқу процесі бір-бірімен өзара тығыз байланысқан оқыту(мұғалімнің
іс-әрекеті) мен оқудан (оқушылар іс-әрекеті) құралады. Технология
әдістемесі басқа оқу пәндерінің оқыту тәжірибесін қолданады. Сонымен бірге
оқу пәндерінде сонша маңызды болып табылмайтын бірнеше факторларды
ескеруге тура келеді. Олар: қауіпсіздік техника ережелерінің орындалуы,
жұмыс орнының ұйымдастырылуы, жұмыс орындау тәсілдерінің дұрыстығы және
де басқалар.
Мектептегі өзге оқу пәндерінен өзгешелігі технология пәнінің
формалары мен әдістері келесі маңызды ерекшеліктерден көрінеді:
– оқушылардың еңбек іс-әрекеті тек алынған білім, игерілген дағды мен
шеберліктен емес, сонымен қатар материалдық құндылықтары бар заттарды
жасаумен байланысты;
– білім көздерінен маңызды орынды алатын өндірістік объектілер(еңбек
заттары және құрал-жабдықтар, оқыту құралдары), еңбек және технологиялық
процесстер алады.
“Технология” жалпы курсы оқушылардың олардың қызығулары мен мінез
сипатына қарай өз қабілеттерін тереңірек және жақты дамытуға көмектеседі.
Қол еңбегі баланың психика және интеллектісін дамытуға тиімді
болатын“гимнастикалық снаряд” болып табылады. Тура осы практикалық іс-
әрекет түйсік сферасын дамыту тәсілімен, оймен және шығармашылық күшпен
күрделі абстрактілі іс-әрекеттерді ішкі (көрінбейтін) ортадан сыртқы
(көрінетін) ортаға, яғни оларды түсініктер етіп аударуға жәрдемдеседі.
Эстетикалық тәрбиелеу – бұл адамда шындыққа эстетикалық қатынасты
қалыптастыруға мақсатты бағытталған процесс. Бұнда еңбек іс-әрекетінде
көркемдікті қабылдау және түсінуге, еңбек процесіне және нәтижесіне
адамның әсемдікті енгізе алу қабілетіне көп көңіл бөлінеді. Сондықтан да
оқушыларды сәндік-қолданбалы өнер негізінде тәрбиелеу – тұрмыс және еңбек
мәдениетін, жалпы адамдар қатынастарының мәдениетін қалыптастыру аса зор
маңызды болып табылады.
Сәндік-қолданбалы өнер сонымен қатар халық шеберлері өнімдерінің
үлкен рухани құндылықтарының ашылуына, эстетикалық талғамды
қалыптастыруға, оқушыларды техникалық білімдермен қаруландыруға, оларда
еңбек дағдылары мен шеберліктерін дамытуға, сонымен қатар мамандық
таңдауға, еңбекке деген психологиялық және практикалық дайындықты
жүргізуге мүмкіндік береді.
Өнер әдістері арқылы тәрбиелеу – педогогтың негізгі принциптерінің
бірі. Өнер арқылы балаларда шығармашылық жігері, іс-әрекетке деген ерік,
басталған істі соңына дейін іске асыру сияқты қасиеттер қалыптасу,
тәрбиелену қажет. Еңбек тәрбиесін еңбек процесі, мазмұны және
мақсатындағы әдемілікті танусыз елестету мүмкін емес. Сонымен қатар
өмірден үзілген, белсенді шығармашылық әрекеттен және идеалғақол
жеткізу күресінен айырылған эстетикалық тәрбиені де елестету қиын. Сәндік-
қоданбалы өнер түрлерінің жоғары тәрбиелеу мүмкіндіктері өндіріс
техникасы және қол еңбекке негізделген эстетикалық бастауға негізделеді.
Көптеген көркем шығармашылық іс-әрекетінің негізін құрайтын – қол
шығармашылық еңбегі осы күнге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Ағаштан жасалған бұйымдарды көркемдеп
өңдеу ... ... ... ... ... ... ... .. .7
1.1. Ағашпен көркемдеп өңдеу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Ағаш өңдеу
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .11
1.3. Еңбекті қорғау. Қауіпсіздік
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...23
2. Оқушылардың шығармашылық кабілетін
арттыру–технология пәнінің
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1. Технология пәні–шығармашылық дамытудың бір
жолы ... ... ... ... ... ..25
2.2. Шығармашылық–оқушылар дамуының басты
негізі ... ... ... ... ... ... ... . 31
2.3. Педагогикалық
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...39
2.4. Технология сабағының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .56
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Кіріспе.
Зерттеу өзектілігі. Қазіргі жаңаша ойлау және саяси-өзгерістер
заманына байланысты оқушыларға тәрбие және білім беру бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің біріне айналып отырғаны хақ. Қ.Р. "Білім туралы" заңында
"Ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен тәжірибе жетістіктері
негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау"- деп көрсетілген.
Сонымен қатар оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту және реалистік
өнерді тануына мүмкіндік жасау.[3,б.1].
Негізінде қолөнері көне заманнан бері халық тұтынып келе жатқан
ұлттық мүліктер мен заттарға таяқша, сызықша салып оюлайтын қарапайым
әшекейлеуден бастап, қазіргі дәуірдегі айналаны қоршаған табиғат құбылысын
ағашқа, сүйек, керамика мен түсті металға жасау – жиһаздарға бейнелейтін
сюжетті өрнектермен әшекейлеуге дейінгі жоғары дамыған кезіне келіп жетті.
Тарихи жазба ескерткіштер мен археологиялық деректерге қарағанда, Қазақстан
жерінде қолөнер кәсібі бұдан екі жарым мың жыл бұрын, әрбір дәуірде өзінің
өшпес ізін қалдырып, талай тайпалардың шығармасы арқылы қалыптасып мәдени
мұраға айналған. Бұған осы дипломдық жұмыста әңгіме етіп отырған қазақ
халқының ерте заманнан бері өздері жасап, пайдаланып келген тұрмыстық
бұйымдары дәлел болады.
Ұлттық қолөнеріміздің өсу жолы өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих
сонау бағзы замандардан басталады.
Қазақ халқы − кең–байтақ елімізде ертеден көне мәдениеттің тікелей
мұрагері және сол дәстүрді дамытушы.Ұлттық қолөнердің үздік үлгілерін
атадан балаға мұра етуші. Ел ішінде он саусағынан өнер тамған, қолөнердің
сан саласын жақсы меңгерген ісмерлер аз болмаған.[3,б.12].
Әрине, қолөнердің халық қажетін өтейтін тамаша үлгілері көп.
Солардың табылмай, танылмай жатқан түрлері де баршылық. Айталық, қазақ
халқында өрмек тоқу, алуан түрлі кілем, бау, басқұр, алаша, қоржын, аяққап
тоқу мен текемет басып, сырмақ сыру, ағаш ою сияқты өнері кең тараған.
Міне, осындай мәдени мұраны көне деп қарамай, оны байырғы
байлығымыз деп бағалап, халқымыздың тұрмыс қажетін өтеуге тиімді
пайдалануымыз керек.
ХIХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, қазақ ауылдарында тұрғын үй
мен күнделікті шаруашылық ағаштан құрылыс орындарын салу айтарлықтай
көбейді. Уақыт өткен сайын қазақ арасынан да күнделікті қажетті өтейтін тек
ауылдарда ғана емес, қалаларда да кәсіпші ағаш шеберлері пайда болды.
Ағаш – адам баласы жер бетінде пайда болған кезде ең алғаш
тұтынған материалдардың бірі болып саналады. Ағаш – адамның ежелгі жасыл
досы. Ол ата-бабаларымыздың бірінші қолға алған қаруы да, отыны да осы
ағаш болған. Қазіргі ғылым мен техниканың қарыштап өскен заманында біздің
күнделікті өмірімізде ағаштың алатын орны зор.
Қалтамыздағы сіріңкенің бір тал шырпысынан бастап, кең байтақ
еліміздің шартарабында жүріп жатқан алып құрылыстарда ағашсыз көп ісіміз
ақсап жатқан болар еді.
Батыс Қазақстанда ағашқа әшекейлі ою жасау тәсілі бір түрлі болса,
Орталық Қазақстанда, оңтүстікте басқаша. Біреулерінде ағаштан ою тік ойылып
алынса, кейбіреуінде үшкілденіп келген жатық оюлар ұшырасады.
Халық шеберлері ағаштан ойып әр түрлі ыдыстар да дайындайды.
Сондай-ақ астау, тостаған,ожаулардың алуан түрлерін жасайды. Сондай-ақ
қазақ шеберлері жиһаз да жасаған. Оның алдыңғы жағына қараған бетін ғана
әшекейлеп оюлаған да екі жаны, үстіңгі беті жай ғана тақтадан қағылған.
Сандық, кебеже, жүк аяқ, кереует сияқты қазақ жиһаздары көшпелі өмірге
бейімделген, көщіп-қонуға жеңіл әрі ықшамды етіп жасалады.
Ағаш ойғанда халық шеберлері ағаш есіктерге көп көңіл бөлді.Олар
–дөңгелек киіз үйдегі жалғыз жазықтық болып табылады.
Ағаш оюшылар халық оны ағаш ұстасы деп атайды, түрлі оюлармен
кереуеттің ағаш бөліктерін, кебежелерді безендірген, тостаған, саптыаяқ,
ожауларды, астауларды ойған, ер тоқым жасаған.[17,б.27].
Мәселе: оқушыларға технология сабағында халық-қолданбалы
өнер арқылы шығармашылық қабілетінің артуына мүмкіндік жасау және ұлттық
тәрбие беру зерттеу жұмысының негізгі мәселелері.
Зерттеу әдістері: оқу жұмысын зерттегенде педагогикалық
ғылыми–зерттеу әдістері қолданылды. Олар:
1. Бақылау әдісі – педагогикалық іс–әрекет жұмысында мәселелерді
анықтау үшін қолданылды.
2. Аналитикалық әдіс – әдебиеттермен жұмыс істегенде және эскиздер мен
үлгілерді орындағанда пайдаланылды.
3. Нақты–ғылыми(экспериментальды) әдіс – педагогикалық тәжірибені
дайындағанда және өткізгенде қолданылды.
Зерттеу мақсаты: дипломдық жұмыстың басты мақсаты – технология
пәні арқылы оқушыларды эстетикалық, ақыл-ой, еңбекке тәрбиелеу, балалардың
шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Зерттеу объектісі: технология пәні арқылы оқыту және дамыту
кезіндегі оқушының шығармашылық дамуы.
Зерттеу пәні: зерттеу пәні болып оқушының
шығармашылық дәрежесінің дамуына мүмкіндік беретін сәндік-қолданбалы
өнер, яғни технология пәні және шығармашылық жұмыс, сонымен қатар
оқушыларда шығармашылықты қалыптастыру мақсаттары болып табылады.
Зерттеу болжамы. Егер оқушының шығармашылық өсуі технология
пәні арқылы тәрбиелеу және оқыту жүйесі бойынша ұйымдастырылатын болса,
оқушылардың шығармашылық қалыптасу мақсаттарын жалпы орта білім жүйесінде
бейнелеу (сызу,еңбек,сурет) және педагогикалық әдістермен шешуге болады,
өйткені әр-түрлі жастағы балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту жалпы
орта білім стандарттарына сәйкес келеді.
Бұл дипломдық жұмыста түрлі сипаттағы әдістемелік,
педагогикалық және арнайы әдебиеттер қолданылды.
Бірінші бөлімге ағаш өңдеу тарихы, қасиеттері түрлері,
өңдеу технологиясы, қауіпсіздік ережелері А.Нәлібаев Ағаш ою,
Д.Шоқпарұлы Қазақтың қолөнері әдебиет көздерінен енгізілген.
Шығармашылық туралы ағаш өңдеу арқылы оқушылардың шығар-
машылық қабілеттерін арттыру жайлы, технология пәні туралы,тақырыптық-
күнтізбелік жоспар және сабақ жоспарлары екінші бөлімде Қазақстан
мектебі журналынан, Технологияжурналы және тағы басқа әдебиеттерден
алынып жазылған.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы және ғылыми жаңалығы:
1. Оқушылардың шығармашылық қабілетін арттырудың және шығар- машылық
дамытудың бір жолы болатын технология пәнінің міндеті талданып,
оның мәні және рөлі анықталды.
2. “Шығармашылық”, “шығармашылы қабілеттілік” түсініктеріне ғы- лыми
сипаттама беріліп, оларды оқушыларда дамытудың жолдары
қарастырылды.
3. Шығармашылықтың оқушыларда көркемдік талғамды қалыптасты- рудағы
мүмкіндіктері талқыланды.
Зерттеудің практикалық мәні:
Зерттеу нәтижелерін жалпы орта мектепте еңбек сабағында
және сабақтан тыс жұмыста оқушылардың шығармашылық қабілеттерін арттыру
үшін технология пәнінің мұғалімдері пайдалана алады.
1. Ағаштан жасалған бұйымдарды көркемдеп өңдеу.
1.1. Ағашпен көркемдеп өңдеу тарихы
Халық қолөнері халықтың материалды және рухани мәдениетін
көрсетеді.[3,б.16].
Қазақ халқының өмірінде ағаштан жасалатын үй бұйымдарының алатын орны
ерекше. Оларға киіз үй сүйегі; ас үй жабдықтарынан — асадал, кебеже, күбі,
келі-келсап; үй жиһаздарынан — сандық, адалбақан, ағаш төсек, ағаш жастық,
жүкаяқ, ер-тұрман сүйегі, т.б. көптеген бұйымдар жатады. Сол сияқты
тұрмыстық қажеттілікті талап ететін арба, шана, тіпті ожау, қасыққа дейін
ағаштан жасап пайдаланған. Көшпелі мал шаруашылырымен немесе жартылай
отырықшылыққа ауысып, егіншілікпен айналысқан қазақ қауымынын күнделікті
тұрмысына қажет ағаштан жасалатын бұйымдардың түрі сан алуан. Ағаш өңдеуді
кәсіп еткен шеберлерді халық, олардын жасайтын бұйымдарына қарай "үйші",
"ерші", "арбашы", "ұста", "саз аспапшы", "зергер" деп даралады. Бұл
шеберлердің әрқайсысы өзінін негізгі кәсібінен баска да уақ-түйек бұйымдар
түрлерін жасай білді. Әсіресе "ұста" аталған шеберлер үй бұйымдарының
көптеген түрлерін жасаумен бірге, әр түрлі металл және сүйек өңдеу ісімен
де айналысты.[5,б.30].
Қазақтарда ағаш және сүйек ою өнерінен көне дәстүрлері болды. Есіктер,
кейде қаңқасы сонымен бірге киіз үйдің шеңберлері, жиһаздар оюлап
безендірілді.
Ағаш – музыкалық құралдарды жасау үшін, соның ішінде домбыраның
түрлері,қобыз шертер, жетіген, адырна,сазген,сақпан,асатаяқ,шіңкіл дек ең
басты материал болып табылады. Олар оюлармен безендірілді, ал кейбіреулері
орындағанда өзіндік дыбыс эффектілерді шығаратын металдық салпыншақтармен
безендірілді.[6,б.7].
Ағаш өңдеу өнерінің ішіндегі аса іскерлік пен қыруар еңбекті, шынайы
талғамды қажет ететін бұйымның түрі — киіз үй сүйегі. XIX ғасырдың екінші
жартысында Ш. Уәлихановтың әкесі жасатқан 10 қанат киіз үй сүйегінің
барлығы мұқият өңделгені, керегелерінің өте әдемі мүсінделгені туралы 1865
жылы А. К. Гейнес өз еңбегінде терең баяндайды.
Сән-салтанат қуған, әсіресе сауда-саттықпен, қаламен байланыста болған
қазақ әкімдері мен ірі байлары кейде сырлы үйлерді місе тұтпаған. Олар
кереге бастарын, уық алақаны мен қаламдарын күмістетіп, сүйектетіп те
әшекейлететін болған. Мысалы, XIX ғасырдың екінші жартысында адай руынан
шыққан Қаражігіт Талпақов деген бай киіз үйінің сүйегін таза күміс,
күмістелген темір және өрнектелген сүйек әшекейлермен мейлінше безендірген
екен. Сол туралы осы күнге дейін ел арасында тамсана сөз
қозғалады.[9,б.22].
Көшіп-қонып, мал баққан қазақ халқы үшін көліктің негізгі түрі — салт
ат, соған орай ер-тұрман жабдықтарының алатын орны да өзгеше. Халық басынан
өткен сан қилы уақиғаларға сай мұның да өзінше даму, өзгеру процесі жүріп
жатты. Мұның өзі қазақ халкының қолөнерінің қандайлық дәрежеде болғанын
аңғартады. Ер-тұрман жабдықтарын зерттеудің ғылыми маңызын өнер туындысы
ретінде бағалаумен қатар, көне заманнан бері көшпелі халық өмірінің заңды
қажеттілігіне сай қалыптасқан еңбек құралы есебінде қараған жөн.
Ер тоқымның күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан көптеген түрлері
бар, олар: "найман ер", "үйрекбас", "құранды ер", "қозықұйрық" немесе
"ақбас ер", т.б.
Қолданбалы өнер өндіріс құралдарын және тұрмыс заттарын қарапайым
безендіруден түрлі заттардағы сызықтар мен қиықтартарға дейін, қазіргі
сәнді және қолданбалы өнердің үлгілеріне, жоғары деңгейлі өнерге дейін
дамыған сюжетті ою–өрнекті мотивтерінде қоршаған шындықты сипаттайтын
керамикада, қолада,ағашта,сүйекте,тоқылған кілемдерде, майоликте,тоқу
өнерінде көп ғасырлы жолды өтіп бізге жетті.[7,б.6].
Қазақтың күнделікті тұрмыста пайдаланған ағаштан жасалатын үй-іші
жиһаздары мен ыдыс-аяқтары да көші-қонға немесе отырықшылыққа бейімделіп
жасалады. Әрине, қазақ қолөнер шеберлерінің ішінде орта қол ісмерлерімен
бірге, аса өнерлілері де болды. Сондықтан да Қазан төңкерісіне дейін
жасалған бұйымдардың осы күні ел арасында болсын, мұражайлар қорында болсын
ең тәуірлері, бағалылары ғана сақталып отыр. Мұндай заттарды қазіргі күнде
жасайтын халық шеберлері де некен-саяқ, оны күнделікті өмірге қажет етіп
жасатушы да аз. Өйткені қазіргі қазақ жұртшылығының күнделікті қажетін
өтеуде өндірістік өнімнің алатын орны өте зор. Бірақ бұл күнде Британия
мұражайының меншігіне айналып кеткен "Әмудария қазынасы", "Алтын адам",
Қарғалы мүрделеріндегі "Алтын диадемалар" әлемде теңдесі жоқ қолөнер
туындылары болып есептеледі. Олардан басқа да мол құнды дүниелердің ішінде
біздің көзімізге түспей, шалынбай қалғандары қаншама болды екен?!
Қазақ халқы — кең-байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан көне
мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып
байытушы. Бұл процеске әр кезеңде Қазақстан жеріне жан-жақтан келген
көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ Онтүстік Сібір, Орта Азия мен
орыс халқының да мәдениеті әсер етті. Сайып келгенде, жергілікті көне
мәдениет сырттан келген мәдениет элементтерінің сан толқынын бойына
сіңіріп, үнемі жақсарту, жаңғырту үстінде болды.
Қазан төңкерісіне дейінгі қолөнердің дамуына қазақ қауымының
әлеуметтік-экономикалық жағдайы, көшпелі өмір, біртіндеп отырықшылыққа көшу
процесі, бұрын үстем болып келген тұйық шаруашылықтың ыдырай бастауы, көрші
елдермен, әсіресе Ресеймен сауда қатынасының, шаруашылық және мәдени
байланыстың арта түсуі, тағы да басқа көптеген ішкі-сыртқы факторлар әсері
айтарлықтай ықпал етті.
Ол кездегі қазақ ауылдарының қаламен байланысы нашар болды. Адамдардың
өздеріне қажетті үй бұйымдарының басым көпшілігін қаладан сатып аларлықтай
мүмкіндіктері болмағандықтан, негізінен халық шеберлерінің қолына қарады.
Қазақ қолөнер шеберлері, көбінесе кедейлер әулетінен шықты. Олардың белгілі
бір қолөнер түріне мамандана кәсіп етуі шеберлердің негізгі күнкөріс көзіне
айналды. Соның өзінде қолөнер шеберлерінің еңбегі, тіпті ғажап
туындыларының өзі де жете бағаланбады. Сондықтан қолөнерді кәсіп етуші
шебер жандардың өзі жоқшылықтың зардабынан құтыла алмады.[10,б.4].
Қазақ қолөнер шеберлерінің күнделікті еңбегінің тым ауырлығының бір
себебі — олардың басым көпшілігінде жабдықталған арнайы шеберханалардың
болмауы. Әсіресе ершілер, зергерлер, етікшілер, т.б. ұсақ-түйек бұйымдар
жасайтын шеберлер, көбінесе, қысы-жазы өзінің тұрғын үйінде немесе
жасатушының мекен-жайында жатып істеді. Мұндай шеберлердің бұйым жасайтын
шикізаты да, құрал-саймандары да көшіп-қонуға қолайлы шағын, сыйымды болды.
Сондықтан, олар жаздыгүні елмен бірге жайлауға көшіп, өзінің шағын киіз
үйінде-ақ істей берді. Ал енді киіз үй сүйегін жасайтын үйшілер мен арба,
шана, жерағаш сияқты көлемді құралдар мен бұйымдар істейтін шеберлер,
темір ұсталары, тас өңдеушілер, көбінесе қысқы мекенінен кете алмай,
жатақта қалды. Сондықтан бұлардың кейбіреулерінде, әсіресе ұсталардың,
арнайы қарапайым дүкендері болды.
Тастан там салып, құлпытас және басқа бұйымдар қашайтын шеберлер мен
үйшілердің, арбашылардың жұмыс орны қыстаудағы қора бұрышында, шошалада
немесе арнайы жасалатын лапас астында орналасты. Мұндай шеберлердің жазда
жайлауға көшуіне бір жағынан көліктің жоқтығы, кедейлік мүмкіндік бермесе,
екіншіден, олардың негізгі кәсібінің өзі көші-қонға тым қолайсыздық
туғызды.
Қазіргі уақытта революцияға дейінгі қазақ халқының қолөнер
табиғатын жан-жақты, этнографиялық тұрғыдан зерттеудің ғылым үшін де,
өмірлік тәжірибе үшін де маңызы зор, өйткені қазақтың қолөнері — жалпы
халық мәдениетінің ішіндегі негізгі салаларының бірі. Үлкенді-кішілі қай
халық болсын, дүние-жүзілік мәдениет қорына өз үлесін қосады. Олай болса,
қазақ халқының да ұлттық мәдениеті, оның ішінде қолөнер шеберлерінің
дәстүрлі өнері — жан-жақты зерттеуді қажет ететін бағалы, құнды
мұра.[8,б.13].
1.2.Ағаш өңдеу технологиясы
Адам ежелден-ақ ағаш кептіруде түрлі әдісті қолданған.
Мысалы, қазақтар жаңа кесілген ағаштың қабығын аршып, ауа өтпейтіндей
дәрежеде сиырдың жапасын жағып, көлеңке жерде бірнеше ай ұстаған, ал
кейбір шеберлер күлдің астында сақтаған. Кең тараған тәсіл – жаңа
кесілген су ағаштан бұйымды барынша болжамға келтіріп өңдеп, оны 2-3
сағат суға салып қайнатқан. Сөйтіп ағаштың бойындағы химиялық
заттардың бәрін сыртқа шығарған. Кейбіреулер суға ас тұзын қосады.
Бұл тәсіл қазір де қолданылады. Өндірістік саланың дамуына
байланысты қазіргі кезде ағаш арнаулы камералардың күшімен белгілі бір
температурада кептіріледі. Кептірудің бірнеше түрі бар. Олар:
атмосфералық, камералық, радиациялық беттестіру арқылы, жоғары ток
өрісі арқылы және балқытылған ортада кептіру.[9,б.17].
Ағашпен жұмыс істеу үшін жақсы кептірілген ағаш қажет.
Ағаш кептіру күрделі әрі ұзақ процесс, бірақта бұйым сапалы шығу үшін
ағашпен жұмыс істейтін шеберге ағаш кептіру тәсілін білуі және
меңгеруі тиіс.
Ең көп кездесетін тәсіл − атмосфералық және ауада. Ағашты
көлеңкеде және желде кептіруге болады.
Ағаштың ылғалдылығын анықтағанда 100 гр шартты абсолютті
кепкен ағашқа судың проценттік көрсеткіші алынады. Көбінесе ағаш оюға
ылғалдылығы 8-10% материалдар алынады.[80,б.25].
Ағаш бұйымдардың беті тегіс болу үшін, оны сүргілейді,
ол арқылы ағаштың қажет пішіні мен өлшемі алынады. Сүргілеу
барысында ағаштың бетінен оның жұқа қабаты алынып тасталады Оны
жоңқа деп атайды.
Сүргілеу аспаптарының да түрлері көп. Олардың ең көп
тараған түрлері ( сүргі, шерхебель және фуганок. Шерхебель пышағының
жүзі доға тәріздес дөңес келсе, фуганоктың пышақ жүзі түзу сызық
сияқты болады. Шерхебельмен алғашқы, дөрекі өңдеу жұмысы жүргізілсе,
сүргімен таза (тегіс( өңдеу жұмысы орындалады. Фуганок ( жалпақ беттерді
тазалап тегістеу үшін қажет аспап. Оның ұзындығы кәдімгі сүргіге
қарағанда үлкен, сондықтан онымен ұзын, жалпақ ағашты сүргілейді.
Сүргіленген кезде күштің бәрі қолыңа түссін де, денені көп
қозғалтпау керек. Алғашқы сүргілеуде сол қолыңа көбірек күш түсіріп,
төсемнің алдыңғы жағын басыңқырап, содан соң екі қолыңа бірдей
салмақ салып, соңында салмақты төсемнің арт жағына ауыстыру қажет.
Ағаш материалдарын қарапайым өңдеу үшін, балташы қашауларды,
сүргілерді, бұрғыларды, балға түрлерін пайдаланады. Ал материалды
көркемдеп өңдеуге арнайы дайындалған құрал түрлерін қолданады. Олар:
тік жүзді өткір қашаулар мен жартылай ойықша келген қашаулар.
Қашаулардың жүздері 6 мм-ден 32 мм-ге жетеді.
Ағаш материалдарын оюға қажетті басты құралдар ( қашау мен
үшкір пышақ. Ең көп қолданылатын қашау түрлері:үшкір пышақ, тік жүзді және
ойық жүзді қашау құралдары және олардың ойған пышақ пен қашау іздері
көрсетілген. Ағаш оюдың бірнеше тәсілдері бар.[2,б.26].
Енді саз аспаптарына және үй тұрмысына қажет бұйымдарды жасауға
арналған ағаштарға сипаттама берелік.
Ақ қайың — түрі ақ ағаш. Ақ қайыңның шпон кесіндісі саз аспаптар жасау
саласында ою-өрнекке, әшекейге қолданылады. Ағаштың құрылысы кейде
біркелкі, жылдық салалары шарылыс арқылы бәсең көрініп, кейде сарғыш қоңыр
болып көзге едәуір байқалып тұрады. Қайың жалпы біртектес түс береді,
пышақпен жақсы өңделеді, өте тығыз ағаш. Өз бойына бояуды жақсы қабылдайды.
Боялғаннан кейін қызыл тектес ағаштың бейнесін елестетеді. Мысалы: жаңғақ,
қоңыр үйеңкі, т.б.[10,б.10].
Карелия қайыңы — ақшыл-сары түстес келеді, күлгін немесе ақшыл-қызыл,
кейде қоңыр көлеңке бейнесін елестетеді. Ағаштың құрылысынан, яғни оның
көлденең кесіндісінен ұзынды-қысқалы, ашық-коңыр түсті сызықшаларды
байқаймыз. Бұл ағаш мықты әрі қатты, құрғақ кезінде өңдеуге және кесуге
қиындау.[111,б.10].
Ақ түсті акация — бұрынғы Кеңес Одағына Солтүстік Америкадан
әкелінген. Оның жалпы бейнесі сарғыш түстен жасыл коңыр түске дейін немесе
сарғыш-қоңыр болып келеді, ол өзінің көлденең кесіндісінде әдемі көз
тартарлық, жылдық салаларымен көрініс береді. Жылдық сақиналарының ерте
аймағы көзге айқын көрінеді, ал кеш жетілетін табалдырық аймағы, сызықша
ғана болып, көзге бірден ілінбейді немесе кішкене сызықша, нүкте ретінде
көрінеді. Ал жіңішке өзек ұшқындары жібектің шағылысындай жарық беріп
тұрады. Бұл көріністерді көлденең кесіндіден аңғаруға болады.
Ағаш өте қаттылығымен, мықтылығымен бағаланады. Өте қиындықпен
кесіледі. Бояуды жақсы қабылдайды.[15,б.10].
Қызыл қайың — ақшыл-сұр, жылдық сақиналары өте тығыз және көзге аса
ілінбейді, мықты және қатты ағаш, бірақ суықта тез жарылады. Оңайшылықпен
кесілмейді. Бұйымдарға, домбыра шанақтарына және саз аспаптардың сыртқы
құрылысына қолдануға болады, графикалық жұмыстарға да жақсы. Боялғаннан
кейін жаңғақ ағашының бейнесін келтіреді, лакталғаннан кейін де өз өңін
бұзбай алғашқы күйінде калады.[136,б.10].
Емен — көлденең кесіндісінен өте айқын, бірден көзге түсетін ағаш
сақиналарының бейнесін байқауға болады. Ағаш өзектерінің жолдары, өзек
ұшқындары да басқа ағаштарға қарағанда ерекше байқалады. Көлденең
кесіндісінен өзек ұшқындарынан басқа тағы жінішке ашық сызықтарды
(штрихтарды) байқауға болады, ал тангенсиальді кесіндіден ол сызықтар қара-
қоңыр болып көрінеді. Ағаштын түсі ақшыл сары немесе сарғыш-қоңыр, сұр және
жасылдау көлеңкені елестетеді. Емен ағашы өте қатты, тығыз және қиын
кесіледі, бояуды жақсы қабылдайды, лактағаннан кейін түсін өзгертпейді.
Бұйым жасауда өте кең колданылады. Өте құнды ағаш.[58,б.10].
Қарағаш — әсіресе тангенсиальді кесіндісінде үлкен өзекті жолдарымен,
жылдық сақиналарымен, анық, айқын түсімен ерекше көзге түседі және өте ірі
күрделі көрініс береді. Толқынды келген ағаш сақиналары және өзек ұшқындары
басқа ағаштарға қарағанда өте ерекше шағылысып тұрады. Ағаштың түсі қызыл-
қоңыр болып келеді, әрі жасыл-күрең немесе көкшіл шағылыс байқатады. Бұл
ағаш өте қатты, тығыз әрі жақсы өңделеді. Бұйымдарға ерекше бейне беріп,
өзінің құрылысымен сәнді көрінеді. Саз аспаптарының барлық түрлеріне
кеңінен қолданылады.[130,б.10].
Қандағаш (қайың тұқымдас) — көлденең кесіндісінен ақ түсін, ал
кепкеннен кейін қызыл-күрең түске айналатынын аңғаруға болады. Түсі
негізінен ақшыл қызыл-күрең болып келеді және жіңішке сызықшаларды байқауға
болады. Жақсы кесіледі және бояуды өз бойына жақсы қабылдайды, қызыл ағаш
тегін бейнелейді.[120,б.10].
Грек жаңғағы — жиһаздар жасауға, шпон ретінде, бет кақпақтың үстіне
отырғызылатын ою-өрнекке кен көлемде қолданылады. Түсінен әр түрлі ағаш
толқындарын байқауға болады, жасылдау-сұр түстен қою қызыл-қоныр түске
дейін. Түсіндегі ерекше көріністер: үлкен салалы, қоюлау түсті жалпақ
тербеліс, толқын саласы және әр өлшемді сызықты кішкене жіңішке сызықшалар,
нүктелер. Жаңғақ әр түрлі топқа бөлінеді: мыс: анатолия жаңғағы ерекше ағаш
сақиналарымен, жалтырақ сарғыш шағылысуларымен, тағы басқа түрлерімен
бөлінеді. Жақсы кесіледі әрі жақсы өңделеді. Бұл ағашты боямаса да болады,
өйткені өзінің түсі, лакталғаннан кейін де өзгеріссіз әсем көрініс береді.
Өте кұнды ағаштардың бірі.[41,б.10].
Көктерек — түрі сүттің бетіндей, жұмсақ әрі жеңіл, біртектес тығыз
ағаш. Ақшыл-жасыл, көгілдір түсті болып келеді. Ағаштың беті жеңіл, жұмсақ,
жылтыр сарғыш шағылыс береді. Жылдық сақиналары онша көрінбейді, тек сарғыш-
коңыр түспен көзге түседі. Бұйым жасауға және домбыраның шанақ ағаштарына
қолдануға өте қолайлы, жақсы майысады, оңайшылықпен сынбайды. Бұл ағашты
негізінде боямаған жөн, түссіз лакпен лактаған кезде өз түсін өзгертпей
қалдырады да, әдемі, әсем көрініс беріп тұрады. Шеберлер ағашты домбыра
шанағына кең көлемде қолданады және құнды ағаштың бірі болып есептеледі.
[115,б.10].
Шетен -— түсі ақшыл, күлгін және сары түсті көлеңке береді. Көлденең
кесіндісінен қорек өткізетін дөнгелек каналдарын айқын көруге болады, өте
мықты және қатты болып келеді. Ұзынынан кесілген ағаштың кұрылысын жылдық
сызықша, қара-қоңыр сақиналарынан анық көруге болады. Оңай кесілмейді, бұл
ағаш емен ағашына ұқсас, шеберлер домбыраның шанағына кең көлемде
қолданады, жақсы майысады, оңайшылықпен сынбайды. Кұнды ағаштар тобына
жатады.[290,б.10].
Қарағай — қылқан жапырақты ағаштардын тобына жатады. Бұрынғы Кеңес
Одағы жерінің 16 бөлігін алып жатыр. Көлденең кесіндісі ашық-күлгін, ал
көктемгі түсі ақ-сарғыш болып келеді, өзек сақиналары қызыл-сары
жолақтармен көзге түседі. Ағаш жеңіл, оңай өңделеді, бояуды жақсы
қабылдайды, дыбыс шығару қасиеті бар, шертпелі саз аспаптарының бет
қақпағына қолданылады. Сондай-ақ өндірісте де өте кең көлемде
қолданылады.[128,б.10].
Шырша — көбінесе саз аспаптарының шертпелі түрлерін, бет қақпағын
жасауға қолданылады. Ақ түсті сарғыш және оның көлденең кесіндісінен жылдық
сақиналары әзер көрінеді. Кіші бұтақ түбірлері өте көп. Физика-механикалық
қасиеті қарағайға қарағанда өте төмен. Құнды ағаштар қатарына
жатады.[292,б.10].
Самырсын майқарағайы — Сібірде көп өседі, бірақ-кавказ самырсынына
карағанда жоғары бағаланбайды. Кавказ самырсынының физика-механикалық
қасиеті жоғары, дыбыс шығару жағынан шыршадан кем түспейді. Сол үшін де
шертпелі саз аспаптарын жасауда кең көлемде қолданылады. Өте құнды ағаштар
тобына жатады.[250,б.10].
Бұйымға материалды тандау ісі өте үлкен жауапкершілікті талап
етеді, өйткені оның әсемдігі, төзімділігі, ұзақ пайдаланылуы және құндылығы
таңдап алынған материалға байланысты. Мысалы, әшекей сандық, асадал, нан
салғыш, т.б. ою арқылы ойылып жасалатын бұйымдарға бүтіндей ағаш бөлігін,
шере тақтай таңдаған дұрыс. Олар бұтақсыз, сызатсыз, ағаш өңін бұзбаған
материалдар болуға тиіс.
Көркемделіп өңделетін ағаш бұйымдарын таңдай білу үшін сол бұйымды
жасауға қажет материалдың қасиеттерін жақсы білу керек. Сондықтан ағаштың
химиялық, физикалық және механикалық қасиеттеріне, сондай-ақ көркемдеп
өңдеуде жиі қолданылатын ағаштарға сипаттама беріп отыратын боламыз.
Ағаштың химиялық қасиеті. Ағаш бірнеше органикалық заттардан: көмір
қышқылынан, сутек, оттек және белгілі бір мөлшердегі азот қышқылынан
тұрады. Каңырап кепкен ағаштың құрамында 49,5% көмір қышқылы, 44,2% оттек
пен азот және 6,3% су болады. Ағаштағы азот қышқылы 0,12% қана. Ағаштың
құрамында органикалық заттардан басқа, жанғанда күлге айналатын минералды
заттар да бар, олардың құрамы 0,2-0,7% аралығында. Күлдің құрамында тұз
қышқылы, кальций, натрий, магний бар. Олар күрделі органикалық заттар.
Қаңырап кепкен ағаш 90-95% салмақ құрайды. Органикалық заттардың құрамы
ағаштың түріне байланысты әр түрлі болады. Қылқан жапырақты ағаштың
құрамында орта есеппен 48-56% целлюлоза, 26-30% лигнин, 23-26%
гемицеллюлоза, 10-12% пентазон және 13% гексозан болады. Ал жалпақ
жапырақты ағашта 46-48% целлюлоза, 19-28% лигнин, 26-35% гемицеллюлоза, 23-
29% пентазон және 3-6% гексозан болады.
Ағаштың физикалық қасиеті. Ағаштың физикалық қасиетіне оның сырткы
көрінісі, ылғал, суық және жылу өткізгіштігі, дыбыс беру мен электр тоғын
өткізу қасиеті жатады. Бұл жағдайда оның түсі мен жылтырлығы, иісі де
ескеріледі.
Ылғалды ағаштардың салмағы мен кепкен ағаштардың салмағын салыстыру
үшін мынадай түсініктемелер беруге болады. Мысалы, көп уақыт суда жатқан
ағаштың ылғалдылығы 100%; жаңа кесілген ағашта 50-100%; көп уақыт ашық
ауада кепкен құрғақ ағашта 15-20%; бөлме температурасында кепкен ағашта 8-
10%; қанырап кепкен ағашта — 0%. Ылғал өткізу түтікшелері ағаштың кебуіне,
іштен сыртқа қарай булануына әсер етеді. Бұл жағдайлар өткізу
түтікшелерінің өлшемдеріне байланысты.
Ылғал сіңіру - деп ағаштың қоршаған аймақтан ылғалды сіңіру қасиетін
айтамыз. Ылғалданған ағаш гигроскопиялық жағдайға жетеді. Гигроскопия
дегеніміз — ауадағы ылғалды сіңіру нәтижесінде қатты материалдың өз
құрылымын өзгерту қасиеті. Әр ағаштың гигроскопиялық жағдайы әр түрлі
болады, мысалы, еменде тербеліс 23%-ға, ал шамшатта — 31%-ға дейін жетеді.
Ылғал сіңіру ағаштың жағымсыз қасиеттерінің қатарына жатады. Ол үшін ағашты
лакпен, бояумен, олифамен, шайырмен немесе жасанды шайырмен қаптайды. Саз
аспаптарын жасауда мұндай жағдайлардың бәрін ескеру қажет.
Ағаштың механикалық қасиеті. Ағаштың механикалық қасиеттеріне оның
мықтылығы, төзімділігі, қаттылығы, т.б. жатады. Ағаштың механикалық
қасиетіне оны ұзына бойымен және көлденеңінен созғандағы мықтылық шегі
жатады.[15,б.30].
Деформациялығы – бұл сыртқы күш арқылы ағаштың көлемі мен формасының
өзгере алуы.[58,б.24].
Бұрын қолөнер шеберлігіне қажетті ағаштың бәрін ұсталар тікелей
өз қолымен даярлаған. Өз маусымында кескен, мезгілінде
кептірген. Үйшілер болса үйдің сүйегіне арналған керегелік, уықтық,
шаңырақтық сырғауылдарды отпен морлап, тезге салып иген, ырғаққа
ұстап, кере
қалыпқа түсіргені мәлім, ою ағаштың негізінен тегіс бетіне бедерленеді.
Яки, оймашы шебер жүкаяқ, кебеже тәрізді жиһаздың мүлік жасау үшін
ең алдымен кеспек ағаштан тақта дайындайтын болған. Сонан соң
барып мүліктің оң бетін ойып өрнектеуге кіріскен. Әрине, мұның бәрін
құрал-саймансыз жүзеге асыра алмайсың.
Ұсталар ағашты кесу жұмыстарына ара мен балтаны, шабу ісіне түрлі
шоттарды (шапашот, тесе шот, ойыс жүздішот), тегістеу, типылдау үшін
үстірікті, қырғыны, жоңғыны, түрпіні, ішінара қашауды, ойып өрнек салу үшін
бәкіні, пышақты (ойма пышақ, қуыс құрсақ) қашау, тесу үшін ұрғы мен үскіні
пайдаланған. Әдетте, темір ұсталары да өзіне қажетті құрал-сайманның бәрін
тікелей қолымен өзі жасап алған. Қазір ағаш өңдеу механикаланған.
Механикаланған құрал-сайманға электр ара, электр сүргі, электр бұрғы,
электрлік және пневматикалық ажарлау аспаптары жатады. Алайда, бүгінгі
күндері қолдан тақта даярлап жатудың қажеті жоқ. Құрал-сайманды да
қорабымен дүкендерден алуға болады.
Жинақталған кескіш бәкілермен қатар метрлік өлшегіш, сызғыш, ішкі
өлшеуіш, деңгейлік рейсмус деп аталатын өлшеу-белгілеу аспаптары да, ұста
балғасы, ағаш балға, қысқыш, тістеуік, егеу тәрізді көмекші аспаптар да
қажет. Ағаш оюға қажетті ең басты құрал қашау (стамеска). Қашау тік жүзді
қашау, құрсақты қашау (құрсақ ауқымы, яғни, жүзінің доғалық шеңбері түрліше
бола береді), бұрышты қашау (жүзі үш бұрышты, т. б.), болып
бөлінеді.[18,б.13].
Ағаш әрлеу – ағаш бұйымдарын мөлдір шәйір жағып жоғары сапада
өңдеу. Ағаш әрлеу көбінесе шеллакты политурамен(лак түрі) жүргізіледі.
Әрлеу процесі бірнеше сатыдан өтеді: дайындау операциялары(ағаш тазалау,
ажарлау, бояу); әрлеудің бірінші сатысы(бұйымның ойық жерлері бітеліп,
тегістеледі); әрлеудің екінші сатысы(бұйымға өң беріледі); әрлеудің соңғы
сатысы(бұйым айнадай жалтыратылады).[64.б,26].
Қазақ ұсталары ағашты әсіре жылтыратуға, алабажақтап бояуға әуес
болмаған. Себебі қазақтың ұлттық өрнектері негізінен ауқымды, көрнекті
келеді. Сонан соң өрнек пен келесі өрнек бірінен-бірі саусақ бойы
тереңдікте бос қалатын аралық ауқым арқылы бөлектеніп тұрғандықтан,
оюлардың нақышы дараланып, сәнді көрінеді де, қосымша боямалап әрлей түсуді
қажетсінбейді.[40.б,15].
Ағашты әрлеудің бояп көркемдеуден баска лактау, эмальдау, жалатпалау
тәрізді тәсілдері бар. Алайда, мұның бәрі — дәстүрлі қолөнерімізге келе
бермейтін жаңа әдістер. Қазақ шеберлері ағашты үйкелеп жалтыратпаған.
Көбіне ағаштың өз реңін, өңдік өрнегін сақтаған немесе құралдың ізін
қалдыру тәсілі арқылы оюлы заттың көркемділігін арттыра білген. Болмаса
ағашқа сүйек қондырып әсемдеген. Мысалы, ағаш ерге күміс таққан. Кейде
бұйымның сырты толық матамен қапталып, үстіне өрнек кесілген үшқатты
шеретақтай бекітіледі. Мұндағы кесілген орыннын ашық жерінен матаның
бейнесі көрініп, әр беріледі. Жалпы алғанда, жасандылықтан табиғилықты
артық көрген. Жоса, қына, томар бояу тәрізді табиғи бояғыштарды қолданған.
Әрине, аумалы-төкпелі замандарда бұрынғы шеберлердің бояу, әрлеу
әдістерінің көбі ұмытылған, себебі толық дерек жинақталмаған. Біз тек өткен
ұсталардың жосаны бір тәулік жылы суға шылап ерітіп, ағашқа жаққандығын,
сонынан ірі қараның бауырымен ысқылайтын болғанын білеміз. Бояудың көшпеуі
үшін жосаға, томар бояуға ашутас қосқан екен. Жосаланған ағаш қызыл-коңыр
түске еніп, тартымды рең алған. Қына мен жоса лак тәрізді жалтылдап, көзді
тартып, тез жалықтырмайды, дегенмен, оюлы ағаш өңін өзгерту үшін, ылғалға
шыдамдылығын арттыру үшін морилка тәрізді дайын бояғыштарды, сондай-ақ
ішінара майлы бояуды қолдануға болады. Сонымен қатар темпера бояуын (майлы
бояудың бір түрі) да қолдануға болады. Темпера майлы бояудың бір түрі,
темперамен боялған ағаштың бетіне міндетті түрде лак жағуымыз керек.
Себебі, темпера сумен араластырылып жасалатындықтан, сыртқы ортаның
әсерінен ағаш бетіндегі бояудың өңі кетіп, түсіп қалуы мүмкін.
Табиғатта бояу түсінін бар-жоғы жеті түрі бар. Мұны жаңбыр жауғаннан
кейін пайда болатын кемпірқосақтан көруімізге болады. Ал суретші болса, осы
бояуларды қолдана отырып, не бір таңғажайып дүниелерді өмірге
әкеледі.[120,б.10].
Кез келген саз аспабы күннің сәулесінен, ыстықтан, суықтан,
ылғал әсерінен бұзылып, майысып, шіріп, істен шығуы мүмкін. Осыны ескере
отырып, саз аспаптарын лактау технологиясын cипаттайық.
Саз аспабын лактамас бұрын, оны зімпара қағаздармен, одан кейін
мүйізбен тазалап алады. Мүйізбен тазалағанда ағаштың беті тапталып, табиғи
жылтыр түске айналады. Ағаштын бетін алақанмен сипасақ, ешқандай іртік
болмайды, демек, лактауға болады.
Негізінде бұйымдарға түссіз әрі тез кебетін НЦ-218, НЦ-222 лактарын
пайдаланады. Олар ағаштың түсіне ешбір өзгеріс бермейді. Бірақ оны қалың
жағуға болмайды, егер 80 мкм-ден асып кетсе, лак жарылып шытынап кетуі
мүмкін. Нитролактардың қоюланған жағдайында 646 еріткішті ғана қолдану
керек. Одан басқа "Уайт спирт" немесе скипидар жарамайды. Ал мынадай ТУ-6-
01-1305-85 мемлекеттік нұсқаумен шыққан түссіз лакты қолдансаң тіпті жақсы.
Бұл лактың түсі су секілді, ағаштың түсін мүлдем өзгертпейді, әсіресе ақ
шпоннан салынған өрнекті сол қалпында қалдырады.
Сондай бұйымдарға жарайтын лактың бірі — "Сандарлак". Бұл Солтүстік
Африка мен Австралияда өсетін ағаштардан жасалады. Ол спиртте, эфирде,
ацетонда жақсы ериді. Ол ішекті аспаптарға көп қолданылады. Саз аспаптарына
майлы лактар, олифа жарамайды, себебі олардың дыбысына зиян келтіреді.
Басқа лактар болмаған жағдайда ғана НЦ-218 лагын пайдалануға болады.
Өйткені, ол лак үй жиһаздарына арналған, қою-қоңыр түсті, оны бұйымдарға
сұйық етіп, біркелкі жағу керек. Ал НЦ-223-ті 70" С-қа дейін қыздырып, сол
температурада бұйымдарға жағу керек. Бұйымды тампонмен лактаған дұрыс.
Тампон дегеніміз — кішігірім мақта мен дәкеден жасалған түйіншек. Оны қолға
ұстауға ыңғайлы етіп жасау керек. Тампонның кіршіксіз таза болғаны жөн. Лак
құйылған ыдыс жайпақ, ықшамды болсын. Бұйымды тұтас бір рет лактап
шыққаннан кейін 1-2 сағат кептіру қажет. Бір жағылған лактың үстінен ол
кеппей жатып, тағы да лак жүргізуге болмайды, кеуіп үлгермеген лак бір
жерге жиырылып қалады. Уақыт өткеннен кейін бұйымның сыртын ұсақ ысқыш
қағазбен тағы бір рет ысқылап шыққан дұрыс. Ондағы мақсат — лактан кейінгі
бүртіктерді біртұтас етіп майдалау. Ол әйнектің бетіндей жылтыр болуы керек
және екінші рет ысқылағанда көп күш қажет етпейді. Лактың көп жиналған
орнына қайталап лакты жаға беруге болмайды. Ол үшін тағы да жаңадан тампон
жасаған жөн. Ал үшінші рет тек жарыққа шағылыспаған жерлерін бір тегіс етіп
лактаймыз. Лакталған бұйым бөлме температурасында 24 сағатта кебеді.
Лактау кезінде қолға арнайы резеңке қолғап кию керек. Саусақ арасына
лак тиген жағдайда, дереу құрғақ таза шүберекпен сүртіп, қолға ИЭР-1, ХИОТ-
6 кремін жағу керек, еріткіш спиртпен тағы басқа химиялық ерітінділермен
қолды жууға болмайды.
Бұйымдарды көктерек, қарағай, самырсын, майқарағай, шамшат
ағашынан жасаған дұрыс. Әсіресе көктерек ақ түсті, тығыз ою, кесуге де
оңай. Таңдалған шикізат алдымен сүргімен тазаланып тегістеледі.
Бұйымның талаптары бойынша бөліктері жинақталып толық жасалып
біткеннен кейін арнаулы зімпара қағазымен тазаланады. Өрнекті арнаулы
сызылған дайын трафарет немесе түсіргіш арнаулы қара қағаз арқылы
карындашпен бұйымға бастырады. Өрнектер талапқа сай анық
түсірілгеннен кейін, оның орнын арнаулы пышақпен кеседі.
Пышақтың темір кесетін араның сынық жүзінен жасалғаны өрнек оюға өте
қолайлы, оның жүзі қиғаш әрі бір жағынан ғана қайралуға тиіс. Пышақтың
негізгі өрнек кесетін орны оның ұшы, яғни ол үшкір болуға тиіс. Оның
сабы арнаулы доғалданған екі жақты ағашпен қабатталып, жұқа
резеңкемен бірқалыпты, тегіс оралады. Оралған пышақ сабының
қалыңдығы 7-8 мм-ден аспауы тиіс. Егер одан калың болып кетсе, ұстауға
қолайсыз болады. Өрнектердің ырғағы, кесілген кезде тереңдігі, екі
жағының қисаю бұрыштары әрі жалпақтығы бірдей болуға тиіс. Ол үшін кесу
кезінде пышақтың жантаю бұрышын әрдайым қадағалап отыру керек. Өрнектің
кесілген орны еркін сауатты түсу үшін пышақты батырыңқырап, сол қолдың
бас бармағымен бағыттап отыру қажет. Пышақпен өрнекті кесу кезінде
ағаштың жылдық саласына бағыну кажет. Мысалы, өрнектің домалақ бөлігіне
немесе арнаулы бөліктің біткен жеріне тоқтамай, кері айналдыра кесу өте
қиын, өйткені ағаш салалары әрдайым бірқалыптағы пышақ жүзін еркін
бұрылдыра қоймайды.
Бұлардын бірі қатты, бірі жонуға оңай, жылтыр, ал кейбіреуі
жарылмайтын, қаңсымайтын болса, еңді кейбіреуі иілгіш, жеңіл, су сіңбейтін,
бірақ бояу сіңгіш, желім ұстағыш болады.
Әрбір істің ерекшелігіне қарай әр түрлі сападағы ағаштар
пайдаланылады.[56,б.25].
Жалпы ою өнері дүние жүзінің көп халықтарына тән. Дегенмен де қазақ
халқының ою өнерінің өэіндік ерекшеліктерін атап өтпеуге, сірә болмас.
Өйткені, қазақтың өмірімен біте қайнасып, ежелгі замандардан пайдаланылып
келе жатқан киіз үйін алсақ, есігінен аттап кірмей–ақ оюлар әлеміне саяхат
бастайды.
Қазақ оюлары бойына пластикалық үйлесім заңын да толық сіңіре
білген.Ою композициясын құру теориясын жақсы білген шеберлер бір
жазықтықтың бетіне бірнеше оюларды қабаттап салу арқылы да өте күрделі
біртұтас ою шығара алады. Әр оюдың сүйегі өзіне тән түрге боялып,
бір–бірінен қалған жазықтықтағы бос орынды жалпы композицияның статикалық
теңдігін бұзбастан толтырады. Мұндай күрделі оюларды қазақтар “шытырман”
оюлар дейді. Себебі, әр оюдың элементтері өздерінің орнына қарай бірде
біреуінің астынан өтсе, екінші жағдайда үстінен басып өтеді де, күрделі
шытырман сияқты ою композициясын құрады.[11,б.19].
1.3 Ағашты көркемдеп өңдеу барысында еңбекті
қорғау мен оны ұйымдастыру
Еңбекті қорғау. Еңбекті қорғау қауіпсіздікті сақтауды, денсаулыққа
зиян келтірмеуді және жұмыстың өнімді болуын талап етеді. Домбыра
шеберханасында жарық 0,8 м, яғни үстел бетіне түсетін жарық 150 лк, ал қызу
лампасында 300 лк-дан төмен болмауы керек. Көміртегі тотықтарының (СО2)
шоғырлануы жабық шеберханаларда, яғни табиғи ауа айналымы нашар жерлерде
0,17%-дан асып кетсе, зияны мол. Ағашты механикаландырылған өңдеу
бөлмелерінің (ағаш кесетін, жонатын, пышақ қайрайтын т. б.) негізгі жұмыс
бөлмелерінен бөлек болғаны дұрыс. Ағаш өңдеу шеберханасындағы станоктардың
құлаққа әсер ететін шуы 70 дб-ден аспауы тиіс. Жұмыс кезінде қолданылатын
кұрал-саймандарға мұқият болған жөн.
Қашау, балға, шаппа шот, пышақ т. б. саймандардың тұтқалары сызатсыз,
жүзі өткір болуы керек. Ағашты өңдеген кезде оның ешқандай сызатсыз
болмауына назар аудару қажет. Қашаумен шабу кезінде оны ұстау тәртібін білу
керек, мүмкіндігінше бұтақсыз ағашты таңдап, қашауға арнаулы ағаш балғасын
қолданған жөн, өйтпейінше темір балға қашаудың сабын тез істен шығарады.
Қашауды ағаштың жігіне қарай қолдану керек. Саймандардың саптары
белгіленген өлшемге сай болуы тиіс. Құрал-саймандарды ылғалдан, судан аулақ
ұстамаса, тот басып, істен шығады, әсіресе шойыннан істелген бұйымдар,
мысалы, егеу, араны тез тот басады.
Ағашты темірге қойып кесуге болмайды, өйткені кесіп болған кезде араның
жүзі темірге тиіп майысады. Сондай-ақ кескен кезде ол жерде шеге жатпауы
керек. Сүргінің пышағына да осындай талаптар қойылады, себебі ол да істен
шығып қалады. Оны пайдаланып болған соң, орнына қою керек немесе іліп
қойған дұрыс. Кесу, сүргілеу кезінде өңделетін ағаш мықтап бекітілуге тиіс
және қолды араға жақын ұстамаңдар, араның жүзі белгіден тайып кетіп,
саусақты, қолды жарақаттайды. Пышақты да темірге қойып бағыттамаңдар,
абайсызда пышақтың жүзі темірге тисе, жұмыс өнімділігі азаяды. Құрал-
саймандарды қолдан-қолға берген кезде сабын қаратып берген дұрыс. Жону
кезінде бекіністегі қолға қарама-қарсы пышақты бағыттауға, сондай-ақ ағашты
көкірекке тіреуге болмайды. Дұрысы: әрбір құрал-сайманның арнаулы қобдишасы
жөне қорабы болуы керек. Олар жақсы болса, жұмыс өнімділігінің 50%-ын
қамтамасыз етеді.
Шеберханада өрт шығу қаупі бар. Сондықтан ағаш ұнтақтары мен жоңқаларын
дер кезінде шығарып тастау керек. Нитролак, ацетон, бензин, бояу сияқты
тұтанғыш, жанғыш заттарды шеберханада сақтауға болмайды. Оларды арнаулы,
қауіпсіз орындарда сақтайды. Шеберханада ашық отпен жұмыс істеуге, шылым
шегуге, мысалы, газбен желім дайындауға, зергерлік заттарды отпен
дәнекерлеуге т. б. тыйым салынады. Зергерлік жұмыстар бөлек бөлмеде
жүргізілуі керек.
Музыкалық аспаптар жасауда үтікпен, жабық плитамен және арнаулы пышақ
майыстыратын пешпен жұмыс істеуге тура келеді. Мұндай жағдайларда өте
мұқият болған жөн. Шеберханада міндетті түрде өрт сөндіргіш жабдықтар болуы
керек. Оларды басқадай мақсаттарға қолдануға тыйым салынады және олар
әрдайым дайын болуы тиіс.[90,б.23].
2. Оқушылардың шығармашылық қабілетін арттыру–технология пәнінің
міндеті.
2.1. Технология пәні – шығармашылық дамытудың бір жолы
Мектеп сабақтары балаларда әр-түрлі адамдардың адамзат өркениетінің
әр-түрлі адамдардың адамзат өркениетінің дамуына қосқан үлесіне
құрметтеуді дамытуды, оқушыларда өзіне-өзі сенімділікті мәселелерді шешу
қабілеттерін, сонымен қатар өзінің айналасында қолайлы жағдайларды құруға
дамытуды; балаларды күнделікті өмірге адалдық жұмыс жолына және теңдікке
деген дайындығын дамытуды; оқушыларда өзінің мектебіндегі және қоғамдағы,
сонымен қатар басқа елдердің адамдарының құқықтарын құрметтеуге
қызықтыруды дамыуды қажет.[15,б.1].
Қазіргі кездегі Қазақстандағы қалыптастырушылық жаңа экономикалық
жағдайлар жалпы білім беретін мектеп оқушыларының алдында жаңа мақсаттар
мен міндеттер қояды. Бүгінгі күнгі білім берудің жалпы мақсаты – бұл жан-
жақты және үйлесімді дамыған тұлғаның қалыптасуы. Бұл мақсатты шешуге
көп жағдайда “Технология” білім беру облысы арқылы дұрыс ұйымдастырылған
еңбекке оқыту себепші болады.
“Технология” сөзі грек тілінен аударғанда “techne” - өнер, шеберлік,
дағды және “logos” – оқыту, ғылым, сөз. Яғни “Технология”– бұл дағды,
шеберлік, өнер туралы ғылым болып табылады.
Егер түсініктірек және қазіргі тілмен айтсақ, “Технология”– бұл
белгілі бір өнімді шығаруды қамтамасыз ететін өндірістегі операциялар
кезеңділігі.
Оқу процесі бір-бірімен өзара тығыз байланысқан оқыту(мұғалімнің
іс-әрекеті) мен оқудан (оқушылар іс-әрекеті) құралады. Технология
әдістемесі басқа оқу пәндерінің оқыту тәжірибесін қолданады. Сонымен бірге
оқу пәндерінде сонша маңызды болып табылмайтын бірнеше факторларды
ескеруге тура келеді. Олар: қауіпсіздік техника ережелерінің орындалуы,
жұмыс орнының ұйымдастырылуы, жұмыс орындау тәсілдерінің дұрыстығы және
де басқалар.
Мектептегі өзге оқу пәндерінен өзгешелігі технология пәнінің
формалары мен әдістері келесі маңызды ерекшеліктерден көрінеді:
– оқушылардың еңбек іс-әрекеті тек алынған білім, игерілген дағды мен
шеберліктен емес, сонымен қатар материалдық құндылықтары бар заттарды
жасаумен байланысты;
– білім көздерінен маңызды орынды алатын өндірістік объектілер(еңбек
заттары және құрал-жабдықтар, оқыту құралдары), еңбек және технологиялық
процесстер алады.
“Технология” жалпы курсы оқушылардың олардың қызығулары мен мінез
сипатына қарай өз қабілеттерін тереңірек және жақты дамытуға көмектеседі.
Қол еңбегі баланың психика және интеллектісін дамытуға тиімді
болатын“гимнастикалық снаряд” болып табылады. Тура осы практикалық іс-
әрекет түйсік сферасын дамыту тәсілімен, оймен және шығармашылық күшпен
күрделі абстрактілі іс-әрекеттерді ішкі (көрінбейтін) ортадан сыртқы
(көрінетін) ортаға, яғни оларды түсініктер етіп аударуға жәрдемдеседі.
Эстетикалық тәрбиелеу – бұл адамда шындыққа эстетикалық қатынасты
қалыптастыруға мақсатты бағытталған процесс. Бұнда еңбек іс-әрекетінде
көркемдікті қабылдау және түсінуге, еңбек процесіне және нәтижесіне
адамның әсемдікті енгізе алу қабілетіне көп көңіл бөлінеді. Сондықтан да
оқушыларды сәндік-қолданбалы өнер негізінде тәрбиелеу – тұрмыс және еңбек
мәдениетін, жалпы адамдар қатынастарының мәдениетін қалыптастыру аса зор
маңызды болып табылады.
Сәндік-қолданбалы өнер сонымен қатар халық шеберлері өнімдерінің
үлкен рухани құндылықтарының ашылуына, эстетикалық талғамды
қалыптастыруға, оқушыларды техникалық білімдермен қаруландыруға, оларда
еңбек дағдылары мен шеберліктерін дамытуға, сонымен қатар мамандық
таңдауға, еңбекке деген психологиялық және практикалық дайындықты
жүргізуге мүмкіндік береді.
Өнер әдістері арқылы тәрбиелеу – педогогтың негізгі принциптерінің
бірі. Өнер арқылы балаларда шығармашылық жігері, іс-әрекетке деген ерік,
басталған істі соңына дейін іске асыру сияқты қасиеттер қалыптасу,
тәрбиелену қажет. Еңбек тәрбиесін еңбек процесі, мазмұны және
мақсатындағы әдемілікті танусыз елестету мүмкін емес. Сонымен қатар
өмірден үзілген, белсенді шығармашылық әрекеттен және идеалғақол
жеткізу күресінен айырылған эстетикалық тәрбиені де елестету қиын. Сәндік-
қоданбалы өнер түрлерінің жоғары тәрбиелеу мүмкіндіктері өндіріс
техникасы және қол еңбекке негізделген эстетикалық бастауға негізделеді.
Көптеген көркем шығармашылық іс-әрекетінің негізін құрайтын – қол
шығармашылық еңбегі осы күнге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz