Ағаштың түрлері, оны өңдеу және әшекейлеу өнерінің дамуы. Оқушылардың шығармашылық кабілетін арттыру–технология пәнінің міндеті
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Ағаштың түрлері, оны өңдеу және әшекейлеу өнерінің дамуы
1.1 Қазақ халқының
ұлттық қолөнер тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Ағашты көркемдеп өңдеу
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Ағаштың түрлері мен негізгі
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 15
1.4 Қазақ халқының ою - өрнектері,
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...28
2. Оқушылардың шығармашылық кабілетін
арттыру–технология пәнінің міндеті
2.1 Технология пәні–шығармашылық дамытудың бір
жолы ... ... ... ... ... ... ..34
2.2 Шығармашылық–оқушылар дамуының басты
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ...38
2.3 Мектепте технология пәнінің енгізілуі, оны үйретудің тиімді жолдары
мен мақсаттары және технология сабағының
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.4 Жылдық-күнтізбелік жоспар.Сабақ
жоспарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...61
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі - Қазақстан Республикасындағы білім беру
жүйесінде үлкен өзгерістер болып жатыр. Тәуелсіздік алған соң мемлекетіміз
әлемнің барлық түкпірімен рухани-мәдени байланыстар жасап, таным
көкжиегіміз кеңейе түсті.
Нарық экономикасының талабына сай, өркениетті қоғамның ерікті, өз бас
бостандығын бағалайтын, білімді, рухани байлығы мен мәдениеттілігі жоғары,
адамгершілік, жаңаша ойлау қабілеті бар, дені сау, өз елінің болашағына
жауапты ғасыр тұлғасын тәрбиелеу – тәуелсіздікке ие болған Қазақстан
Республикасының дәуірлік міндеті.
Оқу-білім саласы да өз кезегінде жаңа инновациялық
технологияларымен, бұрындары шектеу қойылып келген батыс-шығыс ілім-
ғылымының озық ойларымен танылып, қажетінше қарулануға мүмкіндік алды.
Кеңес заманында мүлде зерттелмеген, немесе аз ғана ғылыми ортаға ғана
қолжетімді болған көптеген ғылым салалары еркін игеріле бастады. Солардың
қатарына педагогика ғылымының салалары жатады.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі ұсынған 5-9
сыныптардың кәсіптік білім беру бағдарламасы көркемдік білім беру мен
эстетикалық тәрбиені бірге жүргізуге бағыттайды, яғни тәрбие мен оқытуды
тұтас үрдіс ретінде қарастырады. Бағдарлама мектепте кәсіптік білім беріп
оқытуды оқушыларда рухани мәдениет, эстетикалық талғам қалыптастыру мен
оларға кәсіптік білім беру сауаттылығын меңгертудің бірегей жүйесі ретінде
ұсынады. Мұғалім дәл осы бірлікті іс жүзінде жүзеге асыруы тиіс. Балаларды,
олардың мінез-құлығын, көзқарастарын, сезімдерін, ерік-жігерлерін
тәрбиелемей оқыту мүмкін емес.
Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге айналып, саяси,
әлеуметтік және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет үлгісінде қайта құрылу
білім беру саласындағы – ұлттық мектептерді өркендету. Қай кезең, қай
дәуірде де адамға білім мен тәрбие беруден артық асыл міндет болмаған. Осы
мәселеге Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлының ұзақ мерзімді бағдарламасында
ерекше көңіл бөлуі де тегін емес.
Республикамыздағы белсенді ізденіс үстіндегі ұстаздар жан-жақты
жұмыстарды жүзеге асыруда. Бүгінгі таңда ұлттық негізде білім беретін
мектептердің мәні, қызметі, құрылымы мен құрамы, басқару стилі ерекше,
өзіндік құндылықтары мен ұстамдары бар. Сондықтан тәрбие мен оқыту ұлттық
педагогика негізде қалыптасуы жөн, бұл ғылыми негізде пайдалану және даму
жолдарын іздестіру көкейкесті мәселелердің бірі.
Мектеп реформасында балалар мен жасөспірімдердің еңбек тәрбиесін
күшейту және қазіргі заманға сай өзіміздің ұлттық өнерімізге үйрету оқу-
тәрбие үрдісінің өзекті мәселелерінің бірі. Демек, оқушыларды өнерімізге
тәрбиелеу олардың сан түрінің ерекшеліктерімен таныстыру керек. Бұл баланы
елін, жерін сүюге, салт-дәстүрін бағалай білуге үйретеді.
Оқушыларды еңбекке тәрбиелеу. Адамның адам болып қалыптасуының
құралы-еңбек. Еңбектің нәтижелі болуы әр адамның еңбекке саналы қатынасына
байланысты. Олай болса, бүгінгі таңдағы қоғам қажеттілігі- жас ұрпақтың
бойында еңбекке ынталылықты, құштарлықты тәрбиелеу болашақ еңбек жолын
дұрыс таңдауға бағыт-бағдар беру. Баланың жеке басының еңбекке бейім болып
өсуі, оны еңбекке дұрыс баулудың нәтижесі. Адамның жан-жақты дамуында еңбек
шешуі факторлардың бірі. Ал педагогикасында еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің
күре тамыры деп қарастырады.
Тәрбие адамның ақыл-ойын дамытатын белгiлi бiр мaғлұмaттap берiп
қана қоймайды, күнделікті өмірінде қимыл-әрекетін қамтамасыз етедi.
Барлық дененiң қозғалысқа түсiп, бұлшық еттерiнiң дамуына, сомдануына, ми
талшықтарының өсуіне мүмкіндік тудырады.
Баланың жас шағында алған дене тәрбиесiнiң әсepiнeн еңбекке деген
ынтасы өсiп те, өшiп те қалуы мүмкін. Сондықтан баланы жас кезiнен
ұқыптылыққа баулып, қарапайым еңбекке үйрету, мiнез-құлқының еңбекке
бағытталуын қамтамасыз етiп тәрбиелеген жөн.
Eңбек тәрбиесінің мақсаты, мiндеттерi:
· Жастардың организмiн дамыта отырып, сан қилы дене еңбегiнiң түрлерiмен
таныстыру.
· Оқу еңбегiне қызықтыру үйрету, оған дағдыландыру.
· Шығармашылық еңбек дегендi түсiндiру, нәтижесiн таныту, оны
пайдалануды, бағалауды үйрету.
· Саналы да, сапалы да еңбек етуге әдеттендiру, өйткенi еңбек қоғамның
экономикальқ байлығын арттырудың көзi.
· Еңбек мәдениетiн сақтауға, еңбек уақытын, еңбек материалын үнемдеуге,
ұқыптылықпен жұмcayгa үйрету.
· Еңбегiнiң нәтижесiне, аз да болса жеткен табысына қанағаттану,
психологиялық сезiмiн дамыту.
· Саналы да, сапалы да еңбек етуге әдеттендiру, өйткенi еңбек қоғамның
экономикалық байлығын арттырудың көзi.
. Еңбек ету iскерлiгiн, дағдысын дамыту.
· Еңбек мәдениетiн сақтауға, еңбек уақытын, еңбек материалын үнемдеуге,
ұқыптылықпен ұcтayгa үйрету.
· Қабiлетiне қарай, мамандығына ие болуына бағыт беру.
· Еңбекке белсендiлiк, бастамашылдық, ұйымдастырушылық, оны жоспарлай
бiлyшiлiк мүмкiндiктерін дамыту.
· Жас ұрпақтың еңбек арқылы адамдық және адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру .
Жас ұрпақтың мiнез-құлығындағы еңбектiң бағыт алуы мектептен көп бұрын
отбасында, өзiне-өзi қызмет ету, табиғаттағы еңбек, тұрмыстың-шаруашылық
еңбек, ойын баласы кезеңiнен басталады да, мектепте бiлiм негiздерiн игеру
және сыныптан тыс тәрбие үрдiстерi кезiнде жалғастырылады.
Қазақ ежелден ұл бала мен қыз баланың тәрбиесiн отбасында iскe асырған.
Тәрбиеге бүкiл ауыл адамдары қалыс қалмай қатысып, баланың тepic жолға
түспеуiне мүмкiндiк жасаған. Ұлды төрт түлiктi бағып баптауға, отын шауып
тамақ тасуға, құсбегiлiкке, аңшылыққа, ат құлағындa ойнауға, қолөнер
шеберлiгiне, аталары мен әкелерi баулыса, қызды үй жұмысын, қолөнер
жұмыстарын атқаруға, яғни отбасылық жұмыстарғa баулыған. Ата көрген - оқ
жанар, ана керген - тон пішер деген мәтелдің мәні де осында жатыр.
Еңбек тәрбиесiнiң мақсаты - жас ұрпақтың дене және ақыл-ой еңбегiне
деген дұpыc қатынасын, өмiрде де еңбектi қажетсiнуiне тәрбиелеу.
Жалпы еңбек етуге оқушылардың даярлау міндетінің маңызы орасан зор.
Өйткені бір еңбек дағдыларына ие болмай отырып,еңбек ете алмайды, Еңбек
процесінде оқушыларды еңбектегі практикалық еңбек қызметіне тарту жолымен
ғана еңбекке қатынастың негізін қалауға болады.
Еңбек үстіндегі шағармашылық ізденудің нәтижесінде түрмысқа керекті
заттардың жаңа неше алуан түрлері жасалып отыр. Жалпы халық арасындағы
қолөнердің бай мұраларын сұрыптай отырып заманымызға сай сапа түр беру
әдісімен оларды ілгері дамыта беру ісін бүгінде кейбір шеберлер қолға ала
бастады. Бұл өте игілікті іс, оны ары қарай жаппай дамыту қажет. Бұл салада
еңбекке баулуды жалғастырып, іскер, білімді еңбекқор шәкірттерді тәрбиелеу
үшін мұғалімге қосымша әдебиеттермен қолөнерден хабары болу керек десек
артық емес.
Білім мен күш жұмсалатын оқу еңбегі оқушылардың қоғам алдындағы ең
бірінші елеулі де міндеті. Сондықтан да оқушыны елеулі оқу еңбегіне
оқулықтармен, әдебиеттермен үнемі жұмыс істеуге дағдыландыру,
лабораториялық жұмыстарды, байқауларды өткізу, есептер мен өлшеулерді
жүргізу техникасын үйрету, дербес жұмыс дағдыларына ие ету, сондай-ақ,
мектептегі немесе үйдегі өзінің жұмыс орнын даярлай білуге үйрету
педагогиканың да басты мақсаты болса керек.
Оқушыларға өздері оқып үйренетін ғылым негіздерінен іс жүзіндегі
маңыздылығын көрсетіп, олардың бойына практикада алған білімдерді қолдану
дағдылардың маңызы зор.
Міне, осының бәрі мектептің еңбек тәрбиесінің аса маңызды құрамы болып
табылатыны даусыз.
Мен дипломдық жұмысымның тақырыбын Ағашты көркемдеп өңдеу өнерінен
сабақтан тыс уақытта оқушыларды әсемдікке үйрету деп алған себебім,
қазіргі таңдағы әлеуметтік, экономикалық талап-тілектерге сай рухани бай,
білімді, шығармашыл тұлға тәрбиелеу қажеттігі ерекше туындап
тұр.Дипломдық жұмыс жазу барысында технология сабағында үйрету түсінігін
жеке бастың қасиеті ғана емес,оқушының оқу процесіндегі іс-әрекет құралы
және табыстың белгісі жайлы жазамын және де оқу процесінде негізгі мәселе
– оқушылардың белсенді іс-әрекеті және ол шығармашылықтың дамуна негіз
болатынын атап көрсетемін. Дипломдық жұмысымда ағаштың қасиеттерімен қоса
ағашты өңдеу,ою,бояу т.с.с.шығармашылығымды шыңдайтын,практика ретінде
алған жұмысым – астау.
Талдау - диплом жұмысымның бірінші бөлімінде қазақтың ұлттық
қолөнеріне,ағаш,ағаштың түрлеріне байланысты мағлұматтар көрсетілген.
Екінші бөлімінде дипломдық жұмысымның негізгі мәселесі ашылады. Яғни,
оқушылардың жеке тұлғасына байланысты шығармашылық қабілетін зерттеп
дамыту.Сонымен қоса шығармашылық ұғымының сипаттамасы; шығармашыл тұлға-
біртұтас жүйе; оқушылардың шығармашылығын дамытуда оқу процесінің маңызы
жайлы мәліметтер қарастырылады.
Зерттеу өзектілігі. Қазіргі жаңаша ойлау және саяси-өзгерістер
заманына байланысты оқушыларға тәрбие және білім беру бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің біріне айналып отырғаны хақ. Қ.Р. "Білім туралы" заңында
"Ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен тәжірибе жетістіктері
негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау"- деп көрсетілген.
Сонымен қатар оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту және реалистік
өнерді тануына мүмкіндік жасау.
Мәселе: оқушыларға технология сабағында халық-қолданбалы
өнер арқылы шығармашылық қабілетінің артуына мүмкіндік жасау және ұлттық
тәрбие беру зерттеу жұмысының негізгі мәселелері.
Зерттеу әдістері: оқу жұмысын зерттегенде педагогикалық
ғылыми–зерттеу әдістері қолданылды. Олар:
1. Бақылау әдісі – педагогикалық іс–әрекет жұмысында мәселелерді
анықтау үшін қолданылды.
2. Аналитикалық әдіс – әдебиеттермен жұмыс істегенде және эскиздер мен
үлгілерді орындағанда пайдаланылды.
3. Нақты–ғылыми(экспериментальды) әдіс – педагогикалық тәжірибені
дайындағанда және өткізгенде қолданылды.
Зерттеу мақсаты: дипломдық жұмыстың басты мақсаты – технология
пәні арқылы оқушыларды эстетикалық, ақыл-ой, еңбекке тәрбиелеу, балалардың
шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Зерттеу объектісі: технология пәні арқылы оқыту және дамыту
кезіндегі оқушының шығармашылық дамуы.
Зерттеу пәні: зерттеу пәні болып оқушының
шығармашылық дәрежесінің дамуына мүмкіндік беретін сәндік-қолданбалы
өнер, яғни технология пәні және шығармашылық жұмыс, сонымен қатар
оқушыларда шығармашылықты қалыптастыру мақсаттары болып табылады.
Зерттеу болжамы. Егер оқушының шығармашылық өсуі технология
пәні арқылы тәрбиелеу және оқыту жүйесі бойынша ұйымдастырылатын болса,
оқушылардың шығармашылық қалыптасу мақсаттарын жалпы орта білім жүйесінде
бейнелеу (сызу,еңбек,сурет) және педагогикалық әдістермен шешуге болады,
өйткені әр-түрлі жастағы балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту жалпы
орта білім стандарттарына сәйкес келеді.
Бұл дипломдық жұмыста түрлі сипаттағы әдістемелік,
педагогикалық және арнайы әдебиеттер қолданылды.
Бірінші бөлімге ағаш өңдеу тарихы, қасиеттері түрлері,
өңдеу технологиясы, қауіпсіздік ережелері А.Нәлібаев Ағаш ою,
Д.Шоқпарұлы Қазақтың қолөнері әдебиет көздерінен енгізілген.
Шығармашылық туралы ағаш өңдеу арқылы оқушылардың шығар-
машылық қабілеттерін арттыру жайлы, технология пәні туралы,тақырыптық-
күнтізбелік жоспар және сабақ жоспарлары екінші бөлімде Қазақстан
мектебі журналынан, Технологияжурналы және тағы басқа әдебиеттерден
алынып жазылған.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы және ғылыми жаңалығы:
1. Оқушылардың шығармашылық қабілетін арттырудың және шығар- машылық
дамытудың бір жолы болатын технология пәнінің міндеті талданып,
оның мәні және рөлі анықталды.
2. “Шығармашылық”, “шығармашылы қабілеттілік” түсініктеріне ғы- лыми
сипаттама беріліп, оларды оқушыларда дамытудың жолдары
қарастырылды.
3. Шығармашылықтың оқушыларда көркемдік талғамды қалыптасты- рудағы
мүмкіндіктері талқыланды.
1.Ағаштың түрлері, оны өңдеу және әшекейлеу өнерінің дамуы
1.1 Қазақ халқының ұлттық қолөнер тарихы
Ағаш – адам баласы жер бетінде пайда болған кезде ең алғаш тұтынған
материалдардың бірі болып саналады. Ағаш – адамның ежелгі жасыл досы. Ол
ата-бабаларымыздың бірінші қолға алған қаруы да, отыны да осы ағаш болған.
Қазіргі ғылым мен техниканың қарыштап өскен заманында біздің күнделікті
өмірімізде ағаштың алатын орны зор.
Қалтамыздағы сіріңкенің бір тал шырпысынан бастап, кең байтақ
еліміздің шартарабында жүріп жатқан алып құрылыстарда ағашсыз көп ісіміз
ақсап жатқан болар еді.
Батыс Қазақстанда ағашқа әшекейлі ою жасау тәсілі бір түрлі болса,
Орталық Қазақстанда, оңтүстікте басқаша. Біреулерінде ағаштан ою тік ойылып
алынса, кейбіреуінде үшкілденіп келген жатық оюлар ұшырасады.
Халық шеберлері ағаштан ойып әр түрлі ыдыстар да дайындайды.
Сондай-ақ астау, тостаған,ожаулардың алуан түрлерін жасайды. Сондай-ақ
қазақ шеберлері жиһаз да жасаған. Оның алдыңғы жағына қараған бетін ғана
әшекейлеп оюлаған да екі жаны, үстіңгі беті жай ғана тақтадан қағылған.
Сандық, кебеже, жүк аяқ, кереует сияқты қазақ жиһаздары көшпелі өмірге
бейімделген, көщіп-қонуға жеңіл әрі ықшамды етіп жасалады.
Ағаш оюшылар халық оны ағаш ұстасы деп атайды, түрлі оюлармен
кереуеттің ағаш бөліктерін, кебежелерді безендірген, тостаған, саптыаяқ,
ожауларды, астауларды ойған, ер тоқым жасаған.
Ағаш – табиғатта өте жиі кездесетін өсімдіктердің бірі болғандықтан,
адам өнеріне тигізетін пайдасы көп, алар орны бөлек. Сондықтан болар, біз
ағашты күнделікті өмірімізде жиі пайдаланамыз. Атап айтқанда ағашсыз
құрылыс өз жұмысын бастамайды, жиһаз фабрикалары үстел, орындық, камод,
шкаф, шифоньер жасай алмайды, күнделікті тұрмыста қолданатын ыдыс – аяқтың
көбі осы ағаштан жасалады. Басқа шикізаттарға қарағанда әртүрлі мүліктер
жасауға да өте қолайлы, тез өңделетін жұмсақ, жас күнінде былқылдақ, июге,
тоқуға, ойып – шабуға келгенде теңдесі жоқ материал. Ағаш өңдеу өнерінде
шеберлер көп құрал – саймандарды қажет етпеген. Темірара, балта, шаппа шот,
бұрғы секілді негізгі құралдарды пайдаланған.
Қазақстанның алқапты аймақтарында, сулы, кең байтақ далаларында жасыл
орман – тоғайлар өте көп кездеседі. Биік зәулім бәйтеректер, сымбатты сұлу
ақ қайыңдар, былқылдаған талдар, теңдесі жоқ жуан қарағайлар мен емен,
үйеңкі бәрі далаға еркше сән көрік береді. Бірі қатты, екіншісі жұмсақ
болып келетін бұлар жасалынатын зат – мүлікке сәйкес таңдалып отырған.
Ағаштың осы жақсы табиғи ерекше қасиеттерін пайдалана отырып, шеберлер
күнделікті тұрмыс қажетін өтеуге қолданылатын дүние – мүліктер жасап
халықтың мәдени қорын байыта түскен. Ағаштан түйін түйген шеберлердің
қолынан ыдыс – аяқ, ағаш төсек, жүк – аяқ, киіз үйдің сүйегі, арба, шарбақ
және тағы басқа заттар шыққан.
Халық шеберлері, ұсталары ағаштан тек үй шаруашылығына қажетті
бұйымдар ғана жасап қоймай, оларды әшекейлеуді, безендіруді, мәнерлеп оюды,
көркемдеп қашауды, шабуды және ағаш бетіне нақыштап өрнектер салуды шебер
игерді. Өнердің бұл түрімен ата – бабамыз сонау сақтар дәуірінен бастап
айналысқан (б.з.б. VI – VII ғасыр).
Ағашты қолымызға таяқ қылып ұстаған күннен бастап, көптеген
қасиеттерін игеріп, кеңінен пайдаландық. Олардың әрбір түрінде, қиынды
кесіндісінде өте әдемі табиғи көркем сурет бар екеніне көзіміз жетті. Осы
қасиеттерін жұмыс барысында қашап кескенде, бояғанда ағаш шеберлері
ескеріп, орнымен пайдаланып отырған. Емен, терек, қайың, секілді ағаштарды
Солтүстік аудандарда толық пайдаланып, оның ішінде қызыл қайыңды жақсы
табиғи көркем суреттері үшін жиһаздар, үй мүліктерін жасағанда ерекше
сақтап бағалаған. Олардың түрлерінен ердің қастарын қашап, шапса, діңнен
ыдыс – аяқ жасаған және оларды әсем оюлап, өрнектеп безендірген. Ал
орталық, шығыс аймақтарда алма, акация, ырғай, алмұрт ағаштарын кеңінен
қолөнер жұмыстарында пайдаланған.
Кебеже, сандық, жүк – аяқ, қобдишалар жасау үшін алма мен жаңғақ
ағаштарын, ал музыка аспаптарын жасауға тал, қарағай, алма, арша ағаштарын
таңдады. Терек, қарағай, үйеңкі, емен секілді ағаш түрлерін көлемді құрылыс
қажеттеріне өтетін бұйымдарға пайдаланды.
Археологтарымыз темірден жасалынған дүниелермен қатар көптеген
ағаштардың да істелген бұйымдарды Алтайда Пазырық қорымынан тапты. Осы
заттардың беттерінде қойдың, бұланның, бұғының және қасқырдың бейнелері
ойылып бедерленгені байқалады. Бұйымдардың беті алтынның жұқа қабаттарымен
қапталып, әсем оюлармен әшекейленген екен. Табылған дүниелердің көбі
реалистік өмірді бейнелесе, ал кейбіреулері өте қарапайым халық қиялынан
туған бейне мен рәміздік түрде берілген.
Алтай жерінде кездескен осы заттардың біздің дәуірімізге дейін ІІ –
ІІІ ғасырда жасалғандығы анықталды. Ағаштан жасалған оюлар өзімізге белгілі
Қошқар мүйіз, Атбас оюларының негізінде жасалғанын айқын көреміз.
Қазақстанның қай жерінде болмасын бұл оюлар кеңінен таралған жиі кездеседі
және мәдениеттің, өнердің дамуына маңызды рөл атқарады.
Жапырақты ұсақ өрнекпен безендірілген ағаш – аяқ Іле өзенінің
маңындағы тас жолдардан табылды. Ыдыстың ернеуі түрлі оюлармен
безендірілгені байқалады. Өткен дәуір мен қазіргі кезеңді салыстыра
қарасақ, ағаш өнерінің қолдану аясы барған сайын кеңейіп, жасалу әдістері
күрделеніп жетіле түскеніне кейбір зерттеушілер мен саяхатшылардың
күнделіктері мен еңбектерінен, суретшілердің бейнелеу, графикалық
жұмыстарынан оқып көз жеткіземіз. Семей өңірінде болған суретші В.Н.
Белослюдов үй тұрмысында пайдаланылған көптеген заттардың суретін салып
қалдырған. Ою - өрнектің аса шеберлікпен орындалғанын төсек, қобди қабаты
сөрелерден аңғарып қазақтың ағаш өңдеу өнері өрісінің кеңіп бірте – бірте
дамығанын байқаймыз.
Қазақстан жерінде ағаш өңдеу өнерінің көне заманнан келе жатқанын
бұйым түрлерінен, ою - өрнектердің стилінен байқауға болады. Оларға қазақы
үй, ер тоқым, ағаш төсек, ағаш жастық, жүк – аяқ, кебеже және жүк – аяқ,
ыдыс-аяқ түрлері жатады.
1.2 Ағашты көркемдеп өңдеу технологиясы
Ағаштан жасалған бұйымдарды көркемдеп өңдеудің ең ежелгі түрі оған
өрнек ою болып табылады. Адам баласы ғасырлар бойы өзінің тұрғын үйін, ат
әбзелдерін, қолөнер бұйымдарын ою өрнекпен көркемдеп безендіріп отырған.
Мысалы, сақтар кезеңінде ағашқа бедерлеп мүсіндеу өнері кең етек алған.
Ағаштан ойып жасалған шағын мүсіншелермен сақтар ер-тұрман әбзелдерін
көркемдеген, ағаш бұйымдарын безендірген болатын.
Өрнекті оюдың бірнеше тәсілі бар. Соның бірі — геометриялық бейнедегі
өрнек. Мұндай өрнек ағаш бетіне геометриялық сурет салу арқылы жасалады.
Олар үшбұрышты, төртбұрышты немесе шаршыны бірнеше үшбұрышқа бөлу арқылы
өрнектеледі. Мұндай өрнектер өте шағын әрі кішкентай ойықтар болғандықтан,
оларды құмқағазбен тазалау немесе әрлеу өте қиын. Сондықтан өрнекті орындау
сапасы пышақ пен қашаудың өткірлігіне тікелей байланысты болады..
Екінші тәсіл — өрнекті жұқалай тіліп салу әдісі. Мұндай өрнекті
салғанда оның ізін пышақпен тіліп, өрнектің жиектерін көлбеулей жұқалап
жонып алады. Бұл тәсілдің ерекшелігі, мұнда нобайы бойынша өңделетін бейне
шет жақтарынан да өңделеді. Сондықтан да өрнекті жұқалай тіліп салу әдісі
алынады. Мұндай оюды бірнеше әдістермен орындайды:
- біріншіден, өрнектің жиектерін дөңестеп, жұмырлай жиектеп, өрнекке
кеңістіктегі көрініс беріледі;
- екіншіден, өрнектің сыртқы жиегін өрнек денесінің ортасынан да
ойықшалап бедер беріледі;
- үшіншіден, бірінші және екінші әдіспен орындалған өрнектің түбін
(фонын) бедерлеу, бедерді өрнектің мәніне қарай таңдап, бедер беру
тәсілімен орындайды.
Өрнекті тақтай бетінің бір шетінен бастап салу әдісі.
Тақтайдың өрнек салынатын бетінің көлеміне қарай сызылатын өрнек
үлгінің көмегімен симметриялы жиек етіп салынады. Барлық жағдайда базалық
жиек 5 мм-ден кем болмауы керек.
Салынатын өрнек тақтайдың бетіне симметриялы түсуі үшін тақтайдың
бетіндегі бөлінген бөлшектер міндетті түрде жұп болуы керек. Сонда ғана
өрнек иықтары бір бағытқа бағытталады.
Тақтайдың бетін тең бөліктерге бөліп түсірілген сызықтар мен базалық
сызықтардың шекарасында өрнектер ырғағы бір-біріне түйісіп тұрулары шарт.
Егер сызылатын өрнек өрнектелетін тақтайдың бетіне толық көшірілуі
қажет болаған жағдайда, көшірме кальканың немесе үлгінің көмегімен
көшіріледі.
А) Ағашты кептіру
Адам ежелден-ақ ағаш кептіруде түрлі әдісті қолданған. Мысалы, қазақтар
жаңа кесілген ағаштың қабығын аршып, ауа өтпейтіндей дәрежеде сиырдың
жапасын жағып, көлеңке жерде бірнеше ай ұстаған, ал кейбір шеберлер күлдің
астында сақтаған. Кең тараған тәсіл - жаңа кесілген су ағаштан бұйымды
барынша болжамға келтіріп өңдеп, оны 2-3 сағат суға салып қайнатқан. Сөйтіп
ағаштың бойындағы химиялық заттардың бәрін сыртқа шығарған. Кейбіреулер
суға ас тұзын қосады. Бұл тәсіл қазір де қолданылады. Өндірістік саланың
дамуына байланысты қазіргі кезде ағаш арнаулы камералардың күшімен белгілі
бір температурада кептіріледі. Кептірудің бірнеше түрі бар. Олар:
атмосфералық, камералық, радиациялық беттестіру арқылы, жоғары ток өрісі
арқылы және балқытылған ортада кептіру.
Ә) Ағашты сүргілеу
Ағаш бұйымдардың беті тегіс болу үшін, оны сүргілейді, ол арқылы
ағаштың қажет пішіні мен өлшемі алынады. Сүргілеу барысында ағаштың бетінен
оның жұқа қабаты алынып тасталады. Оны жоңқа деп атайды.
Сүргілеу аспаптарының да түрлері көп. Олардың ең көп тараған түрлері –
сүргі, шерхебель және фуганок. Шерхебель пышағының жүзі доға тәріздес дөңес
келсе, фуганоктың пышақ жүзі түзу сызық сияқты болады. Шерхебельмен алғашқы
дөрекі өңдеу жұмысы жүргізілсе, сүргімен таза (тегіс) өңдеу жұмысы
орындалады. Фуганок – жалпақ беттерді тазалап тегістеу үшін қажет аспап.
Оның ұзындығы кәдімгі сүргіге қарағанда бірнеше есе үлкен, сондықтан онымен
ұзын, жалпақ ағашты сүргілейді.
Сүргіленген кезде күштің бәрі қолыңа түссін де, денені көп қозғалтпа.
Алғашқы сүргілеуде сол қолыңа көбірек күш түсіріп, төсемнің алдыңғы жағын
басыңқыра, содан соң екі қолыңа бірдей салмақ салып, соңында салмақты
төсемнің арт жағына ауыстыр.
Б) Ағаш ою құралдары
Ағаш материалдарын қарапайым өңдеу үшін, балташы қашауларды,
сүргілерді, бұрғыларды, балға түрлерін пайдаланады. Ал материалды көркемдеп
өңдеуге арнайы дайындалған құрал түрлерін қолданады. Олар: тік жүзді өткір
қашаулар мен жартылай ойықша келген қашаулар. Қашаулардың жүздері 6 мм-ден
32 мм-ге дейін жетеді.
Ағаш материалдарын оюға қажетті басты құралдар - қашау мен үшкір
пышақ. Ең көп қолданылатын қашау түрлері: үшкір пышақ, тік жүзді және ойык
жүзді қашау құралдары жөне олардың ойған пышақ пен қашау іздері
көрсетілген.Ағаш оюдың бірнеше тәсілдері бар.
В) Ағаш ою тәсілдері
Ағаш оюдың бірнеше тәсілдері бар. Негізінен оларды бедерлеп ою және
жұмырлап ою деп шартты түрде екіге бөліп топтауға болады. Бедерлеп ою деп
тегіс тақтаның бетіне өрнек салуды, шығыңқы етіп мүсіндік бейнелерді
жартылай көлемімен мүсіндеуді, ағашқа бедерленетін барельефті атайды. Ал
тұтас ағаштан шабылатын келі-келсап, аяқ-табақ, саптыаяқ, астау, ожау
сияқтыларды жасау арқылы жұмырлап ою тәсілін үйренеміз.
Бедерлеп оюдың өзі де орындалу әдіс-тәсілдеріне қарай әр түрлі келеді.
Егер тақтаға өрнекті тіліп түсірсең, жосықтау деп, қашау ізін тік салсаң,
қиып ою деп, қашау жүзін көлбеу салып нұқи ойсаң, кертіп ою деп атағаның
дұрыс.
Ал ағаш ою үшін шеберхананың температурасы тұрақты, жел соқпайтын,
ауасы құрғақ, қоналқы үйден оқшаулау болуы керек. Себебі ағаш ою - шулы
жұмыс әрі керек-жарағы да, құрал-сайманы да көп. Ағаш оюға жарық түсуінің
де әсері бар. Ағаш оятын орынға жарық қарсы алдыңнан немесе сол жағыннан
түспесе, бедердің көлеңкесі молайып, назарыңды шатыстырады.
Оның үстіне өткір құралдарды ұстаудың қауіпсіздік ережелері бар. Ол
ережелерді де бұлжытпай орындамасаң, саусағыңды кесіп алуың әбден мүмкін.
Себебі бедерлеп ою тікелей қол күшімен жасалады. Сондықтан бос қолыңды
пышақ жүзі жүретін бағытқа апаруға болмайды.
Ағаш ойған кезде жөке ағашын қолданған жөн, өйткені ол әрі жұмсақ, әрі
тегіс болып келеді.
Қиып ою, кертіп ою мен тік оймыштарды жартылай дөңгелектеу тәсілдерін
көрсеттік. Жеке белгілер арқылы пышақ жүзінің түсу бағыттарын белгілейді.
Сол әдіс-тәсілдерді мұқият қарасаң, пышақпен қалай жонып, қалай кесуді
меңгеріп кетесің. Егер 3-4 мм-дей етіп, терең кертуге, кертілген жерді тағы
да тереңдете оюға қолыңның шамасы келмесе, ағаш балғаны, шағын тоқпақты
пайдаланып, яки қашауды керекті екпінмен соғу арқылы ойғыштауыңа да болады.
Бедерлеп оюдың әдіс-тәсілі барлық халықта бірдей. Ағашты өрнектеуде
колданылатын ою кертпелерінің үлгілері, пышақ жосығының түрліше ізі,
геометриялық пішіндерді ою тәсілдері берілген. Көрсетілген тәсілдерді
дұрыс меңгерсең, суреттерде көрсетілген ою түрлерін орындап шыға аласың.
Ағашты көркемдеп өңдеу барысында еңбекті қорғау мен оны ұйымдастыру ең
маңызды мәселе осыны ұмытпаған жөн.
Ағаштарды қолөнерде пайдалану
Ағаштан әсем, керемет жақсы бұйымдар, жиһаздар, ыдыс-аяқ, ер-тоқым,
киіз үйдің сүйегін т.б. тұрмыс қажеттілігіне керекті заттар жасап шығару
үшін, оның өсу процесінен бастап, оны кесіп, кепттіріп дайындау жұмыстарын
және де физикалық, механикалық негіздерімен қоса, оның табиғи биологиялық
процестерін білу қажет.
Ағаштың құрылысы: ағаш басқа өсімдіктср секілді бірнеше бөліктерден —
жер астынан түбірі мсн тамырларынан және жер бетіндегі діңі мен бұтақтардан
тұрады.
Түбір — тамырдың жалғасы, ағашты құлатпай тік ұстап тұру үшін және дің
мен жапырақтарға жерден сумен минералды қоректік заттар, көмірқышқыл газын
беру қызметін атқарады.
Ағаштың - діңі — ағаштың ең негізгі бөлігі. Сондықтан ағаш өндеу
жұмысының барлық процестерінде пайдаланылады. Ағаштың жоғарғы жіңішке бабын
бөлікке бөлсе, төменгі жуан түбіріне жуық бөлігін екінші бөлікке жатқызады.
Ағаш бұтақтары ағаштың ең жоғарғы бөлігінде орналасып, жапырақпен
жалғасады.
Ағаштың ішкі құрылысын жақсы білу үшін оны көлденең кесіп, мироскоппен
қарағанда ғана түсініп толық мағлұмат алуға болады.
Ағаштың өзегі әрқашанда ағаш дінің орталығында орналасып, түрі қоңырлау
болып келеді, өзі бос борпылдақ тканьнен құралады.
Ағаштың қабығы - олардың ең сыртқы қабаты ағашы ауырулардан, шаң-
тозаңнан, ауада кездесетін басқа да өзгеріс әсерлерден сақтап, қорғайды.
Қабықтың өзі бөлікке бөлінеді: төз және тің болып, олар арқылы органикалық
заттар ерітіндісі өтіп газдар алмасады.
Ағаш сүрегі, ағаш діңінің негізгі бөлігін құрайды, ағаш діңі осы
сүректің өсу көлеміне байланысты, сүрек әр түрлі клеткалардан тұрады.
Ағаштың ісінуі - су, ылғал тиген ксздс көлсмін ұлғайтуы, ол әсем
болмайды. Ағаштарды дұрыс сақтамағандықтан, дүрыс кептірмегендіктен олардың
бойындағы ылғал әр түрлі кебеді. Жылуға жақын жеріндегі ылғал тез кебеді
де, ал жылудан қашығырақ жағы кейінірек кебеді, осының салдарынан ағаш
жарылып кетеді, іске жарамсыз болып қалады. Тез кепкенде, не су тигенде
ағаштар өздерінің сыртқы және ішкі түрлерін өзгертеді. Балалар, ағашпен
жұмыс істеу алдында әрқашанда ағааштарды мұқият тексеріп алған жөн. Түзу,
жарылмай кепкен ағаш жұмыстың сапалығын арттырады. Жасаған бұйымдардың да
әдәмі болып шығуы осыған байланысты және кейін кеуіп, формасын
өзгертпейді.3,79.
Құрал-сайман
Қазақ халқы ерте заманнан бастап тастан, ағаштан, сүйектен, мүйізден,
темірден қарапайым саймандарlың түрін жасай білген. Енді ағашты өңдеуге,
әрлеуге арналған саймандардың бір тобы мыналар болып саналады:
Имек қашау-ұзындығы 25-30 см, сабынан дүзіне дейін темірден жасалған
имектелген жеріне өткір дүз шығарады. Бұйымдардың ішін оюға арналған
сайман.
Тік қашау - ұзындығы 20-25см, дүзін немесе жұмыс бөлігіе металдан
істеп, сабын ағаштан жасаған, ағашты тесуге арналған құрал.
Шаппа шот - ағашты шауып қалыңдығын жұқартумен қатар әртүрлі формаға
келтіріп жөндейтін сайман. Оның имек басын металдан жасап, өткір дүз
шығарады, сап орнататын ұнғысы болады. Шоттың басын тал, қайыңнан жасайды.
Аталғы шот - ағаштан жасалған ыдыстардың ішкі қуысын шауып жөндеуге
арналған сайман. Оның дүзі жартылай доға тәрізді болады.
Үскі - ағаш-сүйек, шегерлердің орнын белгілеп тесуге арналған біз. Бұл
біздің формасы үш қырлы,кейде төрт қырлы болады. Біздің жұмыс бөлігін
темірден, сабын, ағаш мүйізден саптауға болады.
Тістеуік- ағаш,мүйіз, металл шегелерді қысып, суырып алуға арналған
шағын қысқым. Бұл сайман металдан жасалады.
Балта- ағаш шеберлері балтаны атқаратын қызметіне қарай үлкен, кіші
болғызып темір ұсталарына жасатып алады. Кішкене балтаны айбалта деп
атайды. Балтамен көбінде ағаш бұйымдарды алғашқы жөндеуден өткізеді, дүзі
өткір сайман.
Имек ыңғыру-қолға ұстауға ыңғайлы, жұмыс істейтін бөлігі имек, өткір
дүзі бар, сабы ағаштан жасалған,қуыс бұйымдарының ішін әрлеп оюға арналған
сайман.
Пышақ- жұмыс бөлігі металдан, сабы ешкі мүйізінен жасалған, бір жағына
жүз шығарып өткірленген сайман. Пышақтың түрі өте көп. Ою - өрнек шығаруға,
тері тарамысты жөндеуге , ағашты жонуға арналған пышақтың түрлері әр алуан
болады
Бұрғы- ағаш , сүйек, мүйіз, металл бұйымдарды тесуне арналған сайман.
Бұл сайманды металдан істеп екі жағына қарама - қарсы дүз шығарып жасайды.
Бұрғының түрі өте көп болады.
Қуыс құлақ - малдың құлағы тәріздес, екі жағы ұшына дейін дүзді,
бұрғылап тескен тесікті үлкейтіп, кеңейтуге арналған ыңғырудың бір
түрі.Қолдан жасап алуға ыңғайлы сайман.
Ойыс жүзді қашау- жұмыс бөлігі металдан істеліп, жүзі жоғары қарай
ойысқан, өткір сайман. Ағаш бұйымдарында бір өлшемде ойыс,- бедер түсіруге
арналған. Сол ойыс бедердердің бетін қырып, тегістеп, әрлейтін аспап.
Құс тұмсық ыңғару-бұл ыңғару ою -өрнекті ойып салуға арналған. Біз
тәріздес жүзі үшкір әрі өткір имек тұмсық.Имек тұмсығының екі жағында да,
өткір жүзі бар сайман. Жұмыс бөлігі металл сабы, ағаштан жасалған. Шеберлер
ол сайманды өздерінің істейтін бұйымдарының ыңғайына қарай қолдан жасап
алады.
Балға - ағаш шеберлері балғаның екі түрін пайдаланады. Темір балға және
ағаш балға. Ағаш балғаны кейде тоқпақ деп те атайды. Тоқпақты ағаштың
ұрысынан немесе ағаш бұтағының берішінен (без) жасайды. Ағаш жұмысына
көбінде осы тоқпақты пайдаланады. Қайыс илегенде осы ағаш тоқпақ пен
жаңғырық керектенеді.
1.3 Ағаштың түрлері мен негізгі қасиеттері
Ағаштың түрлері
Қазақстан өлкесінде көптеген ағаштардың түрлері өсіп - өнеді, оларды
құрылыста, ауыл шаруашылығында қолданумен қатар, жиһаз фабрикаларында және
қолөнер жасау кәсіпшілігінде кеңінен пайдаланады. Суретшілер, халық
шеберлері олардан неше түрлі ұлттық нақыштағы бұйымдар жасайды.
Ағаштар қылқан жапырақты және жалпақ жапырақты болып екіге бөлінеді.
Қылқан жапырақты ағаштарға қарағай, шырша, балқарағай, самырсын т.б.
жатады. Бұлардың жылдық сақиналары жақсы көрінеді. Ормандарда көптеп
кездеседі. Ағаш дайындайтын шаруашылықтарда олардың қоры көп, өңдеуге
жеңіл, қолайлы.
Қылқан жапырақты ағаштар.
Қ а р а ғ а й . Ботаникалық аты (Pіnus). Бұл ағаштың көлемі бұрынғы
кеңес одағынындағы барлық ағаштардың 25 % құраған, ал қазақстан өңірінде
бұл тек солтүстік аймақтарды ғана қамтиды. Қазақстанда қарағайдың басым
көп кездесетін түрі "Кәдімгі қарағай" (Pіnus sіlestrіs), ал басқа
қарағайдың түрлері (сағыз, май, самырсын бал т.б. қарағайлары) кәдімгі
қарағай түріне қарағана өте аз өседі. Ал Қазақстанның солтүстік батыс,
оңтүстік аймақтарында және Кавказ, Қырымда Самырсын май қарағайлары өте
басым шоғырланған. Әр түрлі климаттарға және ауа райына байланысты кәдімгі
қарағай екі түрге бөлінеді, олар; Таулы аймақта өсетін "Кондова Қарағайы",
екіншісі "Мяндова қарағайы", ол таулы қырат, жазықтық және солтүстік
өңірлерде өте көп шоғырланған.Екеуінің айырмашылығы, Кондова қарағайы,
Мяндова түріне қарағанда шайырлы және тығыздау келеді. Ал Мяндова түрінің
шайыры аз, кең салалы ағаш құрылысы, арнаулы бұйым жұмыстарына өте бағалы
келеді. Забалонь аймағындағы қарағайдың қарағайдың түсі ақшыл-сары, ал
ортаңғы бөлігі, ядролық аймағы қызғылт тіпті қоңырлау келеді. Жылдық
салалары барлық кесінділердің түрінде қоңырлау болып анық көрініп тұрады.
Тіпті ерте пайда болған және кеш, күздік пайда болған жылдық салалары да
байқалып тұрады.
Кәдімгі қарағайдың шыршадан айырмашылығы оның бұталары шыршаға
қарағанда сирек келеді. Қарағай ағашы қысымға, майысу жүйесіне және созылу
процесіне өзіндік мықтылыққа ие, бұл қасиеттер өнеркәсіп өндірісіндегі
бұйымдар жасауда маңызы зор. Бірақ қарағайды музыкалық аспаптардың бет
қақпағына аса қолданбайды, өйткені оның дыбыс беру жүйесі шыршаға және
самырсын май қарағайына қарағанда төмен. Жалпы қарағайды өндіріс көлемінде
өте кең қолданылады, әсіресе құрылысқа қолданады. Ағаштың көлденең
кесіндісі ашық күлгін түсті елестетеді, ал көктемде ашық сары түске енеді.
Өзек салалары қызыл-сары жолақтармен ерекшеленеді, жалған өзектерді
көрсеткен кезде ағаштың түсі көшпелі ағаш салаларын елестетеді. Жеңіл,
жұмсақ, оңай өңделеді, бояуды өз бойына жақсы қабылдайды. Жалпы Қарағай
ағашы құнды әрі бағалы ағаштар қатарына жатады.
Ш ы р ш а . (Ботаникалық аты Pіcea). Шыршалар кәдімгі шырша және
европалық шырша болып екіге бөлінеді. Мысалы "Тянь-шань шыршасы" (Pіcea
axcelsa), ал "Сібір шыршасы" (Pіcea Schrencіana). Жиһаз өндірісіне шырша
ағашының барлық түрлері қолданылса, ал музыкалық аспаптардың бет қақпағына
көбінесе сібір және Европа шыршалары қолданылады. Тянь-шань шыршалары теңіз
деңгейінен 2000 метр биіктікте өседі. Қазақ және жалпы Евразия шеберлері
шыршаны өте құнды әрі қымбат материал ретінде бағалаған. Қазірдің өзінде
бұл ағаш құнын жоғалтқан жоқ, бұрынғы кеңес одағында Шырша ағашы Қарағайдан
кейінгі ең көп және акустикалық қабілеті өте күшті ағаштар қатарында
есептелген. Кавказ өңірінде шырша ағашы батыс немесе Кавказдық шырша деген
атпен тараған (Pіcea orіentalіs); Кавказ өңірінде сондай-ақ шыршамен қатар
самырсын бал қарағайы да өте көп дамыған (Abіes Nordmannіana). Бұл ағаш та
дыбыс жүйесіне кеңінен қолданылады. Шырша ағашының көлденең кесіндісінен
сарғыш немесе ашық күлгін түсті жылдық салаларының сызығын аңғарамыз, оның
кеш пайда болған жылдық саласы немесе сағыз шайыры аз немесе көп екендігі
байқалады. Шыршаның жалпы көлемдік салмағы орта есеппен 0,46 гсм3.
Бұрынғығалымдардың дәлелдеуі бойынша ең жақсы дыбыс беретін шырша ағашы
Орал өңіріндегі аймақтан табылған. Сондай-ақ дыбыс жүйесін жақсы шығаратын
шырша ағашы Волгородск және Киров обылыстарында, бұрынғы Карелия АССР-
індегі ағаштарда анықталған. Ал қазіргі Қазақстан өңіріндегі шырша
ағаштарының ішінде Орал аймағынан басқа Оңтүстік шығыс аймақтарындағы басым
көпшілік ағаштар сапасымен, үнімен ерекшеленген. Сібір шыршасы Европа
өңіріндегі шыршаларға қарағанда өте бұтақты келеді. Бірақ көлемдік және
салмақтылығы жағынан салыстырғанда Европа шыршасынан едәуір дыбысты жақсы
шығаратыны анықталған (0,41 гсм3) шамасында. Сондай-ақ майысу жағынан да
Сібір шыршасы Европа шыршасынан басым түскен. Жалпы шырша ағашы өте құнды
әрі қымбат ағаштар қатарына жатады.
К ә д і м г і қ а р а ғ а й . Орман ішінде қарағайлар бірден
көрінеді.Оның діңінін жоғары жағы тазаланған самаурын сияқты, күн көзіне
мыс сияқты жалтырап тұрады. Төменгі қабығы басқаша қоңыр да, өте жуан.
Кәдімгі қарағай шайырынанөте бір сүйкімді иіс шығып тұрады. Ағаш өте түзу
өседі, көлеңкесі аз ауқымды қамтиды. Қарағайдың бүршігі майда болады. Жас
бүршіктер күздегі қиярға ұқсас көөкпеңбек, ілгек сияқты. Қыс аяғында бүршік
қабығы ашылады. Қарағай шыршадан да ұзақ, үш жүз елу, төрт жүз жылға дейін
өмір сүреді. Қарағай барлық климаттардың ерекшелігіне, суық-ыстыққа
төзімді. Өндіріс көлемінің барлық салаларына өте кең көлемді қолданылады.
Өте құнды әрі бағалы ағаштар қатарына жатады.
Ш ы р ш а қ а р а ғ а й ы . Бұл ағаш Жаңа зеландияда және Тынық
мұхиты жағалауларында ғана кездеседі. Европалықтар оны алғаш рет көргенде
қандай ағаш екенін білмей ойға қалыпты. Оның физика-механикалық қасиеттері,
химиялық құрамы, түсі, өңі шыршадан аумайды. Ол тек шырша ағашынан он есе
жуан әрі көлемді болып өседі екен. Ол ағашты алғаш көріп куә болғандар
"Діңін кесіп тастағандағы оның діңінің маңайындағы өскен қылқандар пышаққа
ұқсас жалпақтықта болған"- деп суреттеп жеткізеді. Қазір шырша қарағайы тек
қана Веллингтон қаласындағы ботаникалық бақтан ғана көруге болады.
С а ғ ы з қ а р а ғ а й . Өте сұңғақ бойлы биік әрі тік өсетін
ағаш. Ол қарағайдан, шыршадан да биік өседі. Сағыз қарағай селдір бұтақты,
жапырақтары сирек әрі жұмсақ болады. Әр күз сайын сағыз қарағай инесін
түсіріп, жаңалап тұрады. Көктемде сағыз қарағайдың бұтақтарына жаңғақтың
үлкендігіндей бүршіктер пайда болады. Олардың піспеген түсі қызыл, алыстап
қарағанда гүлге ұқсайды. Сағыз қарағай қатты қара суықтарға да шыдамды. Ол
климат таңдамайды, барлық жерлерде, тіпті алыс солтүстіктегі ешқандай ағаш
кездеспейтін тундрада да кездеседі. Сағыз қарағай бесжүз жылға дейін өмір
сүреді. Өндіріс салаларының барлығында кеңінен қолданылады. Оның
ботаникалық аты (Larіx). Бұл ағаш бұрынғы кеңес одағының, Сібір, қиыр шығыс
және де Европа аймағының солтүстік шығыс, батысында басым орналасқан.
Қазақстан өңірінің солтүстік және таулы аймақтарында көптеп шоғырланған.
Сағыз қарағайдың үш түрін біздің елімізде кездестіруге болады, олар;
"Сібір сағыз қарағайы" (Larіx sіbіrіca), "Сукачев сағыз қарағайы" (Larіx
Sukaezewіі) және "Даур сағыз қарағайы" (Larіx dahurіca). Сағыз қарағайдың
ішіндегі ең көп тарағаны, ол Даур қарағайы, олар аталған көптеген
аймақтардың басым көпшілігін қамтып жатыр. Олар бұрынғы кеңес одағының қиыр
шығысында, сібір өңірінде, Камчаткада жалпы мөлшермен 207 млн. Га. өңірін
алып жатыр. Қосалқы бөлшектегі ағаштардың құрамы 22,5 млрд. м3 . (Бұл Г.В.
Крыловтың мәлімдемесі). Сағыз қарағайдың забалонь аймағы ақшыл-сары түсті
болып келеді, ал ортаңғы, яғни ядролық аймағы бірден көзге түсіп айқындалып
тұрады. Оның түсі әсілі қызыл-күрең болып бөлінеді. Жаздық және қыстық
салаларының бірден көзге түсуіне байланысты жылдық салалары барлық көлденең
кесінділерде сондай-ақ (тангенталды, тік, горизонталды т.б.) өте анық
көрініп тұрады. Физика-механикалық қасиетінің жоғары көрсеткіші бойынша
сағыз қарағай музыкалық аспаптарды дайындау ісінде елеулі орын алады, жалпы
барлық өндіріс орындарында кеңінен қолданылады. Әсіресе Сібір, Қиыр шығыс
өңіріндегі мекемелерге елеулі сұраныс болады. өйткені ағаш тасымалына да
тиымды. 8-кестеде қылқан және жалпақ жапырақты ағаштардың физика-
механикалық көрсеткіштері брілген. Бұл кестеде самырсын сағыз қарағайдың
басқа ағаштарға қарағанда салмақты екенін аңғарамыз. Оның көлемі және 0,68-
0,70 гсм3 , яғни шырша ағашынан 0,46 г см3 айырмашылықты байқатады. Бұл
сағыз қарағайдың дыбыс беру жүйесінің кемістігі деп түсінуге болады. Сағыз
қарағайдың жоғары механикалық қаттылығын ескерсек ол кейбір жалпақ
жапырақты ағаштарды айырбастай алады екен. Өйткені бұл ағаштың мықтылық
жүйесі, қысым беру, созу, майысу жүйесінде кгссм3 нақтылығымен алғанда
573-515, 1062-973, 1291, ал шамшат ағашымен салыстырғандағы мықтылық жүйесі
461-469,938-917,1291-1065 көрсетіп, шамшат ағашынан қалыспайтындығын
аңғартады. Ал радиалды кесіндідегі мықтылықты тексеру қорытындысы аталған
ағаштан да ешқандай кемістікті байқатпады. Ал қаттылық жүйесі шамшат
ағашынан едәуір осал болып шықты. Сондықтан музыкалық аспаптардың негізгі
бөліктеріне сағыз қарағайдың кеңінен пайдалануға сұранысы бар. Бұл ағаштың
көптігіне байланысты тасымалдық үнемділігін пайдаланып, шамшат, шетен т.б.
қатты ағаштардың орнына қолдана отырып үнемдеуге әбден болады. Құнды әрі
қымбат ағаштар тобына жатады. Бояуды өз бойына жақсы сіңіреді.
Б а л қ а р а ғ а й – көп өмір сүретін ағаштардың қатарына жатады.
Қарағай мен шыршаға қарағанда биік, қатты, діңі қызыл қоңырқай түсті,
жылдық сақиналары айқын, анық көрінеді. Бұл ағаштың жоғарыда айтылған
тұрмыстық жағдайлардың бәрінде қолданылады. Сонымен қатар токарьлық
жұмыстарда кеңінен қолданылады.
У қ а р а ғ а й . Қазақстан жалпы бұрынғы кеңес одағы өңірінде өте
сирек кездесетін ағаш. Жер жүзіндегі бірнеше санаулы жерде, Кавказда, Қиыр
шығыста, Британ аралдарында ғана топталып кездеседі. У Қарағай мың жылдам
астам уақыт өмір сүреді. Биіктігі сегіз метрге дейін жетеді. Қызғылт түсті
өте әдемі ағаш. У қарағайдың қылқаны қара-көк, тіпті жалтыр қара түс беріп
тұрады. Егер оны жылқы жесе бірден құлап түседі, сондықтан да У Қарағай-деп
аталып кеткн. Бұл ағаштың бүршігі болмайды. Ал Кавказда У қарағайды
сопысына қарап жидекті ағаш деп атайды.
А л ы п қ а р а ғ а й . Шырша ағашы биік десек, ал алып қарағайы
одан да биіктікке көтеріле өседі. Алып қарағайдың шыршадан жуандығы он
метргетдейін барады екен. Алып қарағайдың екінші аты "Мамонт"-деп аталады.
Бұр ағаш солтүстік американың батыс жағалауында, Сьерра- Нева тауларында
өседі. Өте тиымды, берекелі, мың жылдан астам өмір сүреді. Мысал;
қарағайдың ортасы жүз жылдан кейін ал теректің ортасы отыз жылдан кейін
шіри бастаса, ал алып қарағайдың ортасы ешқашан шірімеген екен. Бұл көрініс
күллі ғалымдар үшін әлі күнге дейін құпия сыр болып келеді. Сондықтан да
материал ретінде өте тиымды әрі берекелі. Өте құнды әрі бағалы ағаштар
тобына жатады.
Ш ы р ш а қ а р а ғ а й ы . Бұл ағаш Жаңа зеландияда және Тынық
мұхиты жағалауларында ғана кездеседі. Европалықтар оны алғаш рет көргенде
қандай ағаш екенін білмей ойға қалыпты. Оның физика-механикалық қасиеттері,
химиялық құрамы, түсі, өңі шыршадан аумайды. Ол тек шырша ағашынан он есе
жуан әрі көлемді болып өседі екен. Ол ағашты алғаш көріп куә болғандар
"Діңін кесіп тастағандағы оның діңінің маңайындағы өскен қылқандар пышаққа
ұқсас жалпақтықта болған"- деп суреттеп жеткізеді. Қазір шырша қарағайы тек
қана Веллингтон қаласындағы ботаникалық бақтан ғана көруге болады.
Қ ы з қ а р а ғ а й . Оны Қарағай деп те атайды. Оның қарағайға тек
жақсы тақтай жэасауға болатындай түзулігімен ғана ұқсас. Қыз қарағайдың
діңінің төбесіндегі бұтақтар бірігіп үлкен қолшатыр жасап тұрады, Ағаштың
жалпы пішіні жүз рет үлкейтілген укроп өсімдігі сияқты көрініс береді.
М а й қ а р а ғ а й . – сыртқы түр – пішіні, жеңілдік, жұмыстық
қасиеттері шыршаға ұқсайды. Діңінің қиығында жылдық сақиналар біркелкі
екені аңғарылады. Беріктігі нашар, тез жарылып, кепкен кезде майысып
кетеді. Сондықтан тұрмыста аз қолданады.
С а м ы р с ы н . Бұл ағаштық құрамы сібір өңірінде өте көп жерді алып
жатыр. Б.рақ сібір самырсынының Кавказ самырсынына қарағанда дыбыс өткізу
қабілеті төмен. Кавказ самырсыны жоғары физикалық-механикалық құрамды
қамтамасыз етеді, дыбыс шығару қабілеті шырша ағашынан қалыспайды. Ал жалпы
самырсын жұмсақ, өңдегенге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Ағаштың түрлері, оны өңдеу және әшекейлеу өнерінің дамуы
1.1 Қазақ халқының
ұлттық қолөнер тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Ағашты көркемдеп өңдеу
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Ағаштың түрлері мен негізгі
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 15
1.4 Қазақ халқының ою - өрнектері,
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...28
2. Оқушылардың шығармашылық кабілетін
арттыру–технология пәнінің міндеті
2.1 Технология пәні–шығармашылық дамытудың бір
жолы ... ... ... ... ... ... ..34
2.2 Шығармашылық–оқушылар дамуының басты
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ...38
2.3 Мектепте технология пәнінің енгізілуі, оны үйретудің тиімді жолдары
мен мақсаттары және технология сабағының
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.4 Жылдық-күнтізбелік жоспар.Сабақ
жоспарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...61
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі - Қазақстан Республикасындағы білім беру
жүйесінде үлкен өзгерістер болып жатыр. Тәуелсіздік алған соң мемлекетіміз
әлемнің барлық түкпірімен рухани-мәдени байланыстар жасап, таным
көкжиегіміз кеңейе түсті.
Нарық экономикасының талабына сай, өркениетті қоғамның ерікті, өз бас
бостандығын бағалайтын, білімді, рухани байлығы мен мәдениеттілігі жоғары,
адамгершілік, жаңаша ойлау қабілеті бар, дені сау, өз елінің болашағына
жауапты ғасыр тұлғасын тәрбиелеу – тәуелсіздікке ие болған Қазақстан
Республикасының дәуірлік міндеті.
Оқу-білім саласы да өз кезегінде жаңа инновациялық
технологияларымен, бұрындары шектеу қойылып келген батыс-шығыс ілім-
ғылымының озық ойларымен танылып, қажетінше қарулануға мүмкіндік алды.
Кеңес заманында мүлде зерттелмеген, немесе аз ғана ғылыми ортаға ғана
қолжетімді болған көптеген ғылым салалары еркін игеріле бастады. Солардың
қатарына педагогика ғылымының салалары жатады.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі ұсынған 5-9
сыныптардың кәсіптік білім беру бағдарламасы көркемдік білім беру мен
эстетикалық тәрбиені бірге жүргізуге бағыттайды, яғни тәрбие мен оқытуды
тұтас үрдіс ретінде қарастырады. Бағдарлама мектепте кәсіптік білім беріп
оқытуды оқушыларда рухани мәдениет, эстетикалық талғам қалыптастыру мен
оларға кәсіптік білім беру сауаттылығын меңгертудің бірегей жүйесі ретінде
ұсынады. Мұғалім дәл осы бірлікті іс жүзінде жүзеге асыруы тиіс. Балаларды,
олардың мінез-құлығын, көзқарастарын, сезімдерін, ерік-жігерлерін
тәрбиелемей оқыту мүмкін емес.
Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге айналып, саяси,
әлеуметтік және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет үлгісінде қайта құрылу
білім беру саласындағы – ұлттық мектептерді өркендету. Қай кезең, қай
дәуірде де адамға білім мен тәрбие беруден артық асыл міндет болмаған. Осы
мәселеге Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлының ұзақ мерзімді бағдарламасында
ерекше көңіл бөлуі де тегін емес.
Республикамыздағы белсенді ізденіс үстіндегі ұстаздар жан-жақты
жұмыстарды жүзеге асыруда. Бүгінгі таңда ұлттық негізде білім беретін
мектептердің мәні, қызметі, құрылымы мен құрамы, басқару стилі ерекше,
өзіндік құндылықтары мен ұстамдары бар. Сондықтан тәрбие мен оқыту ұлттық
педагогика негізде қалыптасуы жөн, бұл ғылыми негізде пайдалану және даму
жолдарын іздестіру көкейкесті мәселелердің бірі.
Мектеп реформасында балалар мен жасөспірімдердің еңбек тәрбиесін
күшейту және қазіргі заманға сай өзіміздің ұлттық өнерімізге үйрету оқу-
тәрбие үрдісінің өзекті мәселелерінің бірі. Демек, оқушыларды өнерімізге
тәрбиелеу олардың сан түрінің ерекшеліктерімен таныстыру керек. Бұл баланы
елін, жерін сүюге, салт-дәстүрін бағалай білуге үйретеді.
Оқушыларды еңбекке тәрбиелеу. Адамның адам болып қалыптасуының
құралы-еңбек. Еңбектің нәтижелі болуы әр адамның еңбекке саналы қатынасына
байланысты. Олай болса, бүгінгі таңдағы қоғам қажеттілігі- жас ұрпақтың
бойында еңбекке ынталылықты, құштарлықты тәрбиелеу болашақ еңбек жолын
дұрыс таңдауға бағыт-бағдар беру. Баланың жеке басының еңбекке бейім болып
өсуі, оны еңбекке дұрыс баулудың нәтижесі. Адамның жан-жақты дамуында еңбек
шешуі факторлардың бірі. Ал педагогикасында еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің
күре тамыры деп қарастырады.
Тәрбие адамның ақыл-ойын дамытатын белгiлi бiр мaғлұмaттap берiп
қана қоймайды, күнделікті өмірінде қимыл-әрекетін қамтамасыз етедi.
Барлық дененiң қозғалысқа түсiп, бұлшық еттерiнiң дамуына, сомдануына, ми
талшықтарының өсуіне мүмкіндік тудырады.
Баланың жас шағында алған дене тәрбиесiнiң әсepiнeн еңбекке деген
ынтасы өсiп те, өшiп те қалуы мүмкін. Сондықтан баланы жас кезiнен
ұқыптылыққа баулып, қарапайым еңбекке үйрету, мiнез-құлқының еңбекке
бағытталуын қамтамасыз етiп тәрбиелеген жөн.
Eңбек тәрбиесінің мақсаты, мiндеттерi:
· Жастардың организмiн дамыта отырып, сан қилы дене еңбегiнiң түрлерiмен
таныстыру.
· Оқу еңбегiне қызықтыру үйрету, оған дағдыландыру.
· Шығармашылық еңбек дегендi түсiндiру, нәтижесiн таныту, оны
пайдалануды, бағалауды үйрету.
· Саналы да, сапалы да еңбек етуге әдеттендiру, өйткенi еңбек қоғамның
экономикальқ байлығын арттырудың көзi.
· Еңбек мәдениетiн сақтауға, еңбек уақытын, еңбек материалын үнемдеуге,
ұқыптылықпен жұмcayгa үйрету.
· Еңбегiнiң нәтижесiне, аз да болса жеткен табысына қанағаттану,
психологиялық сезiмiн дамыту.
· Саналы да, сапалы да еңбек етуге әдеттендiру, өйткенi еңбек қоғамның
экономикалық байлығын арттырудың көзi.
. Еңбек ету iскерлiгiн, дағдысын дамыту.
· Еңбек мәдениетiн сақтауға, еңбек уақытын, еңбек материалын үнемдеуге,
ұқыптылықпен ұcтayгa үйрету.
· Қабiлетiне қарай, мамандығына ие болуына бағыт беру.
· Еңбекке белсендiлiк, бастамашылдық, ұйымдастырушылық, оны жоспарлай
бiлyшiлiк мүмкiндiктерін дамыту.
· Жас ұрпақтың еңбек арқылы адамдық және адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру .
Жас ұрпақтың мiнез-құлығындағы еңбектiң бағыт алуы мектептен көп бұрын
отбасында, өзiне-өзi қызмет ету, табиғаттағы еңбек, тұрмыстың-шаруашылық
еңбек, ойын баласы кезеңiнен басталады да, мектепте бiлiм негiздерiн игеру
және сыныптан тыс тәрбие үрдiстерi кезiнде жалғастырылады.
Қазақ ежелден ұл бала мен қыз баланың тәрбиесiн отбасында iскe асырған.
Тәрбиеге бүкiл ауыл адамдары қалыс қалмай қатысып, баланың тepic жолға
түспеуiне мүмкiндiк жасаған. Ұлды төрт түлiктi бағып баптауға, отын шауып
тамақ тасуға, құсбегiлiкке, аңшылыққа, ат құлағындa ойнауға, қолөнер
шеберлiгiне, аталары мен әкелерi баулыса, қызды үй жұмысын, қолөнер
жұмыстарын атқаруға, яғни отбасылық жұмыстарғa баулыған. Ата көрген - оқ
жанар, ана керген - тон пішер деген мәтелдің мәні де осында жатыр.
Еңбек тәрбиесiнiң мақсаты - жас ұрпақтың дене және ақыл-ой еңбегiне
деген дұpыc қатынасын, өмiрде де еңбектi қажетсiнуiне тәрбиелеу.
Жалпы еңбек етуге оқушылардың даярлау міндетінің маңызы орасан зор.
Өйткені бір еңбек дағдыларына ие болмай отырып,еңбек ете алмайды, Еңбек
процесінде оқушыларды еңбектегі практикалық еңбек қызметіне тарту жолымен
ғана еңбекке қатынастың негізін қалауға болады.
Еңбек үстіндегі шағармашылық ізденудің нәтижесінде түрмысқа керекті
заттардың жаңа неше алуан түрлері жасалып отыр. Жалпы халық арасындағы
қолөнердің бай мұраларын сұрыптай отырып заманымызға сай сапа түр беру
әдісімен оларды ілгері дамыта беру ісін бүгінде кейбір шеберлер қолға ала
бастады. Бұл өте игілікті іс, оны ары қарай жаппай дамыту қажет. Бұл салада
еңбекке баулуды жалғастырып, іскер, білімді еңбекқор шәкірттерді тәрбиелеу
үшін мұғалімге қосымша әдебиеттермен қолөнерден хабары болу керек десек
артық емес.
Білім мен күш жұмсалатын оқу еңбегі оқушылардың қоғам алдындағы ең
бірінші елеулі де міндеті. Сондықтан да оқушыны елеулі оқу еңбегіне
оқулықтармен, әдебиеттермен үнемі жұмыс істеуге дағдыландыру,
лабораториялық жұмыстарды, байқауларды өткізу, есептер мен өлшеулерді
жүргізу техникасын үйрету, дербес жұмыс дағдыларына ие ету, сондай-ақ,
мектептегі немесе үйдегі өзінің жұмыс орнын даярлай білуге үйрету
педагогиканың да басты мақсаты болса керек.
Оқушыларға өздері оқып үйренетін ғылым негіздерінен іс жүзіндегі
маңыздылығын көрсетіп, олардың бойына практикада алған білімдерді қолдану
дағдылардың маңызы зор.
Міне, осының бәрі мектептің еңбек тәрбиесінің аса маңызды құрамы болып
табылатыны даусыз.
Мен дипломдық жұмысымның тақырыбын Ағашты көркемдеп өңдеу өнерінен
сабақтан тыс уақытта оқушыларды әсемдікке үйрету деп алған себебім,
қазіргі таңдағы әлеуметтік, экономикалық талап-тілектерге сай рухани бай,
білімді, шығармашыл тұлға тәрбиелеу қажеттігі ерекше туындап
тұр.Дипломдық жұмыс жазу барысында технология сабағында үйрету түсінігін
жеке бастың қасиеті ғана емес,оқушының оқу процесіндегі іс-әрекет құралы
және табыстың белгісі жайлы жазамын және де оқу процесінде негізгі мәселе
– оқушылардың белсенді іс-әрекеті және ол шығармашылықтың дамуна негіз
болатынын атап көрсетемін. Дипломдық жұмысымда ағаштың қасиеттерімен қоса
ағашты өңдеу,ою,бояу т.с.с.шығармашылығымды шыңдайтын,практика ретінде
алған жұмысым – астау.
Талдау - диплом жұмысымның бірінші бөлімінде қазақтың ұлттық
қолөнеріне,ағаш,ағаштың түрлеріне байланысты мағлұматтар көрсетілген.
Екінші бөлімінде дипломдық жұмысымның негізгі мәселесі ашылады. Яғни,
оқушылардың жеке тұлғасына байланысты шығармашылық қабілетін зерттеп
дамыту.Сонымен қоса шығармашылық ұғымының сипаттамасы; шығармашыл тұлға-
біртұтас жүйе; оқушылардың шығармашылығын дамытуда оқу процесінің маңызы
жайлы мәліметтер қарастырылады.
Зерттеу өзектілігі. Қазіргі жаңаша ойлау және саяси-өзгерістер
заманына байланысты оқушыларға тәрбие және білім беру бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің біріне айналып отырғаны хақ. Қ.Р. "Білім туралы" заңында
"Ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен тәжірибе жетістіктері
негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау"- деп көрсетілген.
Сонымен қатар оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту және реалистік
өнерді тануына мүмкіндік жасау.
Мәселе: оқушыларға технология сабағында халық-қолданбалы
өнер арқылы шығармашылық қабілетінің артуына мүмкіндік жасау және ұлттық
тәрбие беру зерттеу жұмысының негізгі мәселелері.
Зерттеу әдістері: оқу жұмысын зерттегенде педагогикалық
ғылыми–зерттеу әдістері қолданылды. Олар:
1. Бақылау әдісі – педагогикалық іс–әрекет жұмысында мәселелерді
анықтау үшін қолданылды.
2. Аналитикалық әдіс – әдебиеттермен жұмыс істегенде және эскиздер мен
үлгілерді орындағанда пайдаланылды.
3. Нақты–ғылыми(экспериментальды) әдіс – педагогикалық тәжірибені
дайындағанда және өткізгенде қолданылды.
Зерттеу мақсаты: дипломдық жұмыстың басты мақсаты – технология
пәні арқылы оқушыларды эстетикалық, ақыл-ой, еңбекке тәрбиелеу, балалардың
шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Зерттеу объектісі: технология пәні арқылы оқыту және дамыту
кезіндегі оқушының шығармашылық дамуы.
Зерттеу пәні: зерттеу пәні болып оқушының
шығармашылық дәрежесінің дамуына мүмкіндік беретін сәндік-қолданбалы
өнер, яғни технология пәні және шығармашылық жұмыс, сонымен қатар
оқушыларда шығармашылықты қалыптастыру мақсаттары болып табылады.
Зерттеу болжамы. Егер оқушының шығармашылық өсуі технология
пәні арқылы тәрбиелеу және оқыту жүйесі бойынша ұйымдастырылатын болса,
оқушылардың шығармашылық қалыптасу мақсаттарын жалпы орта білім жүйесінде
бейнелеу (сызу,еңбек,сурет) және педагогикалық әдістермен шешуге болады,
өйткені әр-түрлі жастағы балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту жалпы
орта білім стандарттарына сәйкес келеді.
Бұл дипломдық жұмыста түрлі сипаттағы әдістемелік,
педагогикалық және арнайы әдебиеттер қолданылды.
Бірінші бөлімге ағаш өңдеу тарихы, қасиеттері түрлері,
өңдеу технологиясы, қауіпсіздік ережелері А.Нәлібаев Ағаш ою,
Д.Шоқпарұлы Қазақтың қолөнері әдебиет көздерінен енгізілген.
Шығармашылық туралы ағаш өңдеу арқылы оқушылардың шығар-
машылық қабілеттерін арттыру жайлы, технология пәні туралы,тақырыптық-
күнтізбелік жоспар және сабақ жоспарлары екінші бөлімде Қазақстан
мектебі журналынан, Технологияжурналы және тағы басқа әдебиеттерден
алынып жазылған.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы және ғылыми жаңалығы:
1. Оқушылардың шығармашылық қабілетін арттырудың және шығар- машылық
дамытудың бір жолы болатын технология пәнінің міндеті талданып,
оның мәні және рөлі анықталды.
2. “Шығармашылық”, “шығармашылы қабілеттілік” түсініктеріне ғы- лыми
сипаттама беріліп, оларды оқушыларда дамытудың жолдары
қарастырылды.
3. Шығармашылықтың оқушыларда көркемдік талғамды қалыптасты- рудағы
мүмкіндіктері талқыланды.
1.Ағаштың түрлері, оны өңдеу және әшекейлеу өнерінің дамуы
1.1 Қазақ халқының ұлттық қолөнер тарихы
Ағаш – адам баласы жер бетінде пайда болған кезде ең алғаш тұтынған
материалдардың бірі болып саналады. Ағаш – адамның ежелгі жасыл досы. Ол
ата-бабаларымыздың бірінші қолға алған қаруы да, отыны да осы ағаш болған.
Қазіргі ғылым мен техниканың қарыштап өскен заманында біздің күнделікті
өмірімізде ағаштың алатын орны зор.
Қалтамыздағы сіріңкенің бір тал шырпысынан бастап, кең байтақ
еліміздің шартарабында жүріп жатқан алып құрылыстарда ағашсыз көп ісіміз
ақсап жатқан болар еді.
Батыс Қазақстанда ағашқа әшекейлі ою жасау тәсілі бір түрлі болса,
Орталық Қазақстанда, оңтүстікте басқаша. Біреулерінде ағаштан ою тік ойылып
алынса, кейбіреуінде үшкілденіп келген жатық оюлар ұшырасады.
Халық шеберлері ағаштан ойып әр түрлі ыдыстар да дайындайды.
Сондай-ақ астау, тостаған,ожаулардың алуан түрлерін жасайды. Сондай-ақ
қазақ шеберлері жиһаз да жасаған. Оның алдыңғы жағына қараған бетін ғана
әшекейлеп оюлаған да екі жаны, үстіңгі беті жай ғана тақтадан қағылған.
Сандық, кебеже, жүк аяқ, кереует сияқты қазақ жиһаздары көшпелі өмірге
бейімделген, көщіп-қонуға жеңіл әрі ықшамды етіп жасалады.
Ағаш оюшылар халық оны ағаш ұстасы деп атайды, түрлі оюлармен
кереуеттің ағаш бөліктерін, кебежелерді безендірген, тостаған, саптыаяқ,
ожауларды, астауларды ойған, ер тоқым жасаған.
Ағаш – табиғатта өте жиі кездесетін өсімдіктердің бірі болғандықтан,
адам өнеріне тигізетін пайдасы көп, алар орны бөлек. Сондықтан болар, біз
ағашты күнделікті өмірімізде жиі пайдаланамыз. Атап айтқанда ағашсыз
құрылыс өз жұмысын бастамайды, жиһаз фабрикалары үстел, орындық, камод,
шкаф, шифоньер жасай алмайды, күнделікті тұрмыста қолданатын ыдыс – аяқтың
көбі осы ағаштан жасалады. Басқа шикізаттарға қарағанда әртүрлі мүліктер
жасауға да өте қолайлы, тез өңделетін жұмсақ, жас күнінде былқылдақ, июге,
тоқуға, ойып – шабуға келгенде теңдесі жоқ материал. Ағаш өңдеу өнерінде
шеберлер көп құрал – саймандарды қажет етпеген. Темірара, балта, шаппа шот,
бұрғы секілді негізгі құралдарды пайдаланған.
Қазақстанның алқапты аймақтарында, сулы, кең байтақ далаларында жасыл
орман – тоғайлар өте көп кездеседі. Биік зәулім бәйтеректер, сымбатты сұлу
ақ қайыңдар, былқылдаған талдар, теңдесі жоқ жуан қарағайлар мен емен,
үйеңкі бәрі далаға еркше сән көрік береді. Бірі қатты, екіншісі жұмсақ
болып келетін бұлар жасалынатын зат – мүлікке сәйкес таңдалып отырған.
Ағаштың осы жақсы табиғи ерекше қасиеттерін пайдалана отырып, шеберлер
күнделікті тұрмыс қажетін өтеуге қолданылатын дүние – мүліктер жасап
халықтың мәдени қорын байыта түскен. Ағаштан түйін түйген шеберлердің
қолынан ыдыс – аяқ, ағаш төсек, жүк – аяқ, киіз үйдің сүйегі, арба, шарбақ
және тағы басқа заттар шыққан.
Халық шеберлері, ұсталары ағаштан тек үй шаруашылығына қажетті
бұйымдар ғана жасап қоймай, оларды әшекейлеуді, безендіруді, мәнерлеп оюды,
көркемдеп қашауды, шабуды және ағаш бетіне нақыштап өрнектер салуды шебер
игерді. Өнердің бұл түрімен ата – бабамыз сонау сақтар дәуірінен бастап
айналысқан (б.з.б. VI – VII ғасыр).
Ағашты қолымызға таяқ қылып ұстаған күннен бастап, көптеген
қасиеттерін игеріп, кеңінен пайдаландық. Олардың әрбір түрінде, қиынды
кесіндісінде өте әдемі табиғи көркем сурет бар екеніне көзіміз жетті. Осы
қасиеттерін жұмыс барысында қашап кескенде, бояғанда ағаш шеберлері
ескеріп, орнымен пайдаланып отырған. Емен, терек, қайың, секілді ағаштарды
Солтүстік аудандарда толық пайдаланып, оның ішінде қызыл қайыңды жақсы
табиғи көркем суреттері үшін жиһаздар, үй мүліктерін жасағанда ерекше
сақтап бағалаған. Олардың түрлерінен ердің қастарын қашап, шапса, діңнен
ыдыс – аяқ жасаған және оларды әсем оюлап, өрнектеп безендірген. Ал
орталық, шығыс аймақтарда алма, акация, ырғай, алмұрт ағаштарын кеңінен
қолөнер жұмыстарында пайдаланған.
Кебеже, сандық, жүк – аяқ, қобдишалар жасау үшін алма мен жаңғақ
ағаштарын, ал музыка аспаптарын жасауға тал, қарағай, алма, арша ағаштарын
таңдады. Терек, қарағай, үйеңкі, емен секілді ағаш түрлерін көлемді құрылыс
қажеттеріне өтетін бұйымдарға пайдаланды.
Археологтарымыз темірден жасалынған дүниелермен қатар көптеген
ағаштардың да істелген бұйымдарды Алтайда Пазырық қорымынан тапты. Осы
заттардың беттерінде қойдың, бұланның, бұғының және қасқырдың бейнелері
ойылып бедерленгені байқалады. Бұйымдардың беті алтынның жұқа қабаттарымен
қапталып, әсем оюлармен әшекейленген екен. Табылған дүниелердің көбі
реалистік өмірді бейнелесе, ал кейбіреулері өте қарапайым халық қиялынан
туған бейне мен рәміздік түрде берілген.
Алтай жерінде кездескен осы заттардың біздің дәуірімізге дейін ІІ –
ІІІ ғасырда жасалғандығы анықталды. Ағаштан жасалған оюлар өзімізге белгілі
Қошқар мүйіз, Атбас оюларының негізінде жасалғанын айқын көреміз.
Қазақстанның қай жерінде болмасын бұл оюлар кеңінен таралған жиі кездеседі
және мәдениеттің, өнердің дамуына маңызды рөл атқарады.
Жапырақты ұсақ өрнекпен безендірілген ағаш – аяқ Іле өзенінің
маңындағы тас жолдардан табылды. Ыдыстың ернеуі түрлі оюлармен
безендірілгені байқалады. Өткен дәуір мен қазіргі кезеңді салыстыра
қарасақ, ағаш өнерінің қолдану аясы барған сайын кеңейіп, жасалу әдістері
күрделеніп жетіле түскеніне кейбір зерттеушілер мен саяхатшылардың
күнделіктері мен еңбектерінен, суретшілердің бейнелеу, графикалық
жұмыстарынан оқып көз жеткіземіз. Семей өңірінде болған суретші В.Н.
Белослюдов үй тұрмысында пайдаланылған көптеген заттардың суретін салып
қалдырған. Ою - өрнектің аса шеберлікпен орындалғанын төсек, қобди қабаты
сөрелерден аңғарып қазақтың ағаш өңдеу өнері өрісінің кеңіп бірте – бірте
дамығанын байқаймыз.
Қазақстан жерінде ағаш өңдеу өнерінің көне заманнан келе жатқанын
бұйым түрлерінен, ою - өрнектердің стилінен байқауға болады. Оларға қазақы
үй, ер тоқым, ағаш төсек, ағаш жастық, жүк – аяқ, кебеже және жүк – аяқ,
ыдыс-аяқ түрлері жатады.
1.2 Ағашты көркемдеп өңдеу технологиясы
Ағаштан жасалған бұйымдарды көркемдеп өңдеудің ең ежелгі түрі оған
өрнек ою болып табылады. Адам баласы ғасырлар бойы өзінің тұрғын үйін, ат
әбзелдерін, қолөнер бұйымдарын ою өрнекпен көркемдеп безендіріп отырған.
Мысалы, сақтар кезеңінде ағашқа бедерлеп мүсіндеу өнері кең етек алған.
Ағаштан ойып жасалған шағын мүсіншелермен сақтар ер-тұрман әбзелдерін
көркемдеген, ағаш бұйымдарын безендірген болатын.
Өрнекті оюдың бірнеше тәсілі бар. Соның бірі — геометриялық бейнедегі
өрнек. Мұндай өрнек ағаш бетіне геометриялық сурет салу арқылы жасалады.
Олар үшбұрышты, төртбұрышты немесе шаршыны бірнеше үшбұрышқа бөлу арқылы
өрнектеледі. Мұндай өрнектер өте шағын әрі кішкентай ойықтар болғандықтан,
оларды құмқағазбен тазалау немесе әрлеу өте қиын. Сондықтан өрнекті орындау
сапасы пышақ пен қашаудың өткірлігіне тікелей байланысты болады..
Екінші тәсіл — өрнекті жұқалай тіліп салу әдісі. Мұндай өрнекті
салғанда оның ізін пышақпен тіліп, өрнектің жиектерін көлбеулей жұқалап
жонып алады. Бұл тәсілдің ерекшелігі, мұнда нобайы бойынша өңделетін бейне
шет жақтарынан да өңделеді. Сондықтан да өрнекті жұқалай тіліп салу әдісі
алынады. Мұндай оюды бірнеше әдістермен орындайды:
- біріншіден, өрнектің жиектерін дөңестеп, жұмырлай жиектеп, өрнекке
кеңістіктегі көрініс беріледі;
- екіншіден, өрнектің сыртқы жиегін өрнек денесінің ортасынан да
ойықшалап бедер беріледі;
- үшіншіден, бірінші және екінші әдіспен орындалған өрнектің түбін
(фонын) бедерлеу, бедерді өрнектің мәніне қарай таңдап, бедер беру
тәсілімен орындайды.
Өрнекті тақтай бетінің бір шетінен бастап салу әдісі.
Тақтайдың өрнек салынатын бетінің көлеміне қарай сызылатын өрнек
үлгінің көмегімен симметриялы жиек етіп салынады. Барлық жағдайда базалық
жиек 5 мм-ден кем болмауы керек.
Салынатын өрнек тақтайдың бетіне симметриялы түсуі үшін тақтайдың
бетіндегі бөлінген бөлшектер міндетті түрде жұп болуы керек. Сонда ғана
өрнек иықтары бір бағытқа бағытталады.
Тақтайдың бетін тең бөліктерге бөліп түсірілген сызықтар мен базалық
сызықтардың шекарасында өрнектер ырғағы бір-біріне түйісіп тұрулары шарт.
Егер сызылатын өрнек өрнектелетін тақтайдың бетіне толық көшірілуі
қажет болаған жағдайда, көшірме кальканың немесе үлгінің көмегімен
көшіріледі.
А) Ағашты кептіру
Адам ежелден-ақ ағаш кептіруде түрлі әдісті қолданған. Мысалы, қазақтар
жаңа кесілген ағаштың қабығын аршып, ауа өтпейтіндей дәрежеде сиырдың
жапасын жағып, көлеңке жерде бірнеше ай ұстаған, ал кейбір шеберлер күлдің
астында сақтаған. Кең тараған тәсіл - жаңа кесілген су ағаштан бұйымды
барынша болжамға келтіріп өңдеп, оны 2-3 сағат суға салып қайнатқан. Сөйтіп
ағаштың бойындағы химиялық заттардың бәрін сыртқа шығарған. Кейбіреулер
суға ас тұзын қосады. Бұл тәсіл қазір де қолданылады. Өндірістік саланың
дамуына байланысты қазіргі кезде ағаш арнаулы камералардың күшімен белгілі
бір температурада кептіріледі. Кептірудің бірнеше түрі бар. Олар:
атмосфералық, камералық, радиациялық беттестіру арқылы, жоғары ток өрісі
арқылы және балқытылған ортада кептіру.
Ә) Ағашты сүргілеу
Ағаш бұйымдардың беті тегіс болу үшін, оны сүргілейді, ол арқылы
ағаштың қажет пішіні мен өлшемі алынады. Сүргілеу барысында ағаштың бетінен
оның жұқа қабаты алынып тасталады. Оны жоңқа деп атайды.
Сүргілеу аспаптарының да түрлері көп. Олардың ең көп тараған түрлері –
сүргі, шерхебель және фуганок. Шерхебель пышағының жүзі доға тәріздес дөңес
келсе, фуганоктың пышақ жүзі түзу сызық сияқты болады. Шерхебельмен алғашқы
дөрекі өңдеу жұмысы жүргізілсе, сүргімен таза (тегіс) өңдеу жұмысы
орындалады. Фуганок – жалпақ беттерді тазалап тегістеу үшін қажет аспап.
Оның ұзындығы кәдімгі сүргіге қарағанда бірнеше есе үлкен, сондықтан онымен
ұзын, жалпақ ағашты сүргілейді.
Сүргіленген кезде күштің бәрі қолыңа түссін де, денені көп қозғалтпа.
Алғашқы сүргілеуде сол қолыңа көбірек күш түсіріп, төсемнің алдыңғы жағын
басыңқыра, содан соң екі қолыңа бірдей салмақ салып, соңында салмақты
төсемнің арт жағына ауыстыр.
Б) Ағаш ою құралдары
Ағаш материалдарын қарапайым өңдеу үшін, балташы қашауларды,
сүргілерді, бұрғыларды, балға түрлерін пайдаланады. Ал материалды көркемдеп
өңдеуге арнайы дайындалған құрал түрлерін қолданады. Олар: тік жүзді өткір
қашаулар мен жартылай ойықша келген қашаулар. Қашаулардың жүздері 6 мм-ден
32 мм-ге дейін жетеді.
Ағаш материалдарын оюға қажетті басты құралдар - қашау мен үшкір
пышақ. Ең көп қолданылатын қашау түрлері: үшкір пышақ, тік жүзді және ойык
жүзді қашау құралдары жөне олардың ойған пышақ пен қашау іздері
көрсетілген.Ағаш оюдың бірнеше тәсілдері бар.
В) Ағаш ою тәсілдері
Ағаш оюдың бірнеше тәсілдері бар. Негізінен оларды бедерлеп ою және
жұмырлап ою деп шартты түрде екіге бөліп топтауға болады. Бедерлеп ою деп
тегіс тақтаның бетіне өрнек салуды, шығыңқы етіп мүсіндік бейнелерді
жартылай көлемімен мүсіндеуді, ағашқа бедерленетін барельефті атайды. Ал
тұтас ағаштан шабылатын келі-келсап, аяқ-табақ, саптыаяқ, астау, ожау
сияқтыларды жасау арқылы жұмырлап ою тәсілін үйренеміз.
Бедерлеп оюдың өзі де орындалу әдіс-тәсілдеріне қарай әр түрлі келеді.
Егер тақтаға өрнекті тіліп түсірсең, жосықтау деп, қашау ізін тік салсаң,
қиып ою деп, қашау жүзін көлбеу салып нұқи ойсаң, кертіп ою деп атағаның
дұрыс.
Ал ағаш ою үшін шеберхананың температурасы тұрақты, жел соқпайтын,
ауасы құрғақ, қоналқы үйден оқшаулау болуы керек. Себебі ағаш ою - шулы
жұмыс әрі керек-жарағы да, құрал-сайманы да көп. Ағаш оюға жарық түсуінің
де әсері бар. Ағаш оятын орынға жарық қарсы алдыңнан немесе сол жағыннан
түспесе, бедердің көлеңкесі молайып, назарыңды шатыстырады.
Оның үстіне өткір құралдарды ұстаудың қауіпсіздік ережелері бар. Ол
ережелерді де бұлжытпай орындамасаң, саусағыңды кесіп алуың әбден мүмкін.
Себебі бедерлеп ою тікелей қол күшімен жасалады. Сондықтан бос қолыңды
пышақ жүзі жүретін бағытқа апаруға болмайды.
Ағаш ойған кезде жөке ағашын қолданған жөн, өйткені ол әрі жұмсақ, әрі
тегіс болып келеді.
Қиып ою, кертіп ою мен тік оймыштарды жартылай дөңгелектеу тәсілдерін
көрсеттік. Жеке белгілер арқылы пышақ жүзінің түсу бағыттарын белгілейді.
Сол әдіс-тәсілдерді мұқият қарасаң, пышақпен қалай жонып, қалай кесуді
меңгеріп кетесің. Егер 3-4 мм-дей етіп, терең кертуге, кертілген жерді тағы
да тереңдете оюға қолыңның шамасы келмесе, ағаш балғаны, шағын тоқпақты
пайдаланып, яки қашауды керекті екпінмен соғу арқылы ойғыштауыңа да болады.
Бедерлеп оюдың әдіс-тәсілі барлық халықта бірдей. Ағашты өрнектеуде
колданылатын ою кертпелерінің үлгілері, пышақ жосығының түрліше ізі,
геометриялық пішіндерді ою тәсілдері берілген. Көрсетілген тәсілдерді
дұрыс меңгерсең, суреттерде көрсетілген ою түрлерін орындап шыға аласың.
Ағашты көркемдеп өңдеу барысында еңбекті қорғау мен оны ұйымдастыру ең
маңызды мәселе осыны ұмытпаған жөн.
Ағаштарды қолөнерде пайдалану
Ағаштан әсем, керемет жақсы бұйымдар, жиһаздар, ыдыс-аяқ, ер-тоқым,
киіз үйдің сүйегін т.б. тұрмыс қажеттілігіне керекті заттар жасап шығару
үшін, оның өсу процесінен бастап, оны кесіп, кепттіріп дайындау жұмыстарын
және де физикалық, механикалық негіздерімен қоса, оның табиғи биологиялық
процестерін білу қажет.
Ағаштың құрылысы: ағаш басқа өсімдіктср секілді бірнеше бөліктерден —
жер астынан түбірі мсн тамырларынан және жер бетіндегі діңі мен бұтақтардан
тұрады.
Түбір — тамырдың жалғасы, ағашты құлатпай тік ұстап тұру үшін және дің
мен жапырақтарға жерден сумен минералды қоректік заттар, көмірқышқыл газын
беру қызметін атқарады.
Ағаштың - діңі — ағаштың ең негізгі бөлігі. Сондықтан ағаш өндеу
жұмысының барлық процестерінде пайдаланылады. Ағаштың жоғарғы жіңішке бабын
бөлікке бөлсе, төменгі жуан түбіріне жуық бөлігін екінші бөлікке жатқызады.
Ағаш бұтақтары ағаштың ең жоғарғы бөлігінде орналасып, жапырақпен
жалғасады.
Ағаштың ішкі құрылысын жақсы білу үшін оны көлденең кесіп, мироскоппен
қарағанда ғана түсініп толық мағлұмат алуға болады.
Ағаштың өзегі әрқашанда ағаш дінің орталығында орналасып, түрі қоңырлау
болып келеді, өзі бос борпылдақ тканьнен құралады.
Ағаштың қабығы - олардың ең сыртқы қабаты ағашы ауырулардан, шаң-
тозаңнан, ауада кездесетін басқа да өзгеріс әсерлерден сақтап, қорғайды.
Қабықтың өзі бөлікке бөлінеді: төз және тің болып, олар арқылы органикалық
заттар ерітіндісі өтіп газдар алмасады.
Ағаш сүрегі, ағаш діңінің негізгі бөлігін құрайды, ағаш діңі осы
сүректің өсу көлеміне байланысты, сүрек әр түрлі клеткалардан тұрады.
Ағаштың ісінуі - су, ылғал тиген ксздс көлсмін ұлғайтуы, ол әсем
болмайды. Ағаштарды дұрыс сақтамағандықтан, дүрыс кептірмегендіктен олардың
бойындағы ылғал әр түрлі кебеді. Жылуға жақын жеріндегі ылғал тез кебеді
де, ал жылудан қашығырақ жағы кейінірек кебеді, осының салдарынан ағаш
жарылып кетеді, іске жарамсыз болып қалады. Тез кепкенде, не су тигенде
ағаштар өздерінің сыртқы және ішкі түрлерін өзгертеді. Балалар, ағашпен
жұмыс істеу алдында әрқашанда ағааштарды мұқият тексеріп алған жөн. Түзу,
жарылмай кепкен ағаш жұмыстың сапалығын арттырады. Жасаған бұйымдардың да
әдәмі болып шығуы осыған байланысты және кейін кеуіп, формасын
өзгертпейді.3,79.
Құрал-сайман
Қазақ халқы ерте заманнан бастап тастан, ағаштан, сүйектен, мүйізден,
темірден қарапайым саймандарlың түрін жасай білген. Енді ағашты өңдеуге,
әрлеуге арналған саймандардың бір тобы мыналар болып саналады:
Имек қашау-ұзындығы 25-30 см, сабынан дүзіне дейін темірден жасалған
имектелген жеріне өткір дүз шығарады. Бұйымдардың ішін оюға арналған
сайман.
Тік қашау - ұзындығы 20-25см, дүзін немесе жұмыс бөлігіе металдан
істеп, сабын ағаштан жасаған, ағашты тесуге арналған құрал.
Шаппа шот - ағашты шауып қалыңдығын жұқартумен қатар әртүрлі формаға
келтіріп жөндейтін сайман. Оның имек басын металдан жасап, өткір дүз
шығарады, сап орнататын ұнғысы болады. Шоттың басын тал, қайыңнан жасайды.
Аталғы шот - ағаштан жасалған ыдыстардың ішкі қуысын шауып жөндеуге
арналған сайман. Оның дүзі жартылай доға тәрізді болады.
Үскі - ағаш-сүйек, шегерлердің орнын белгілеп тесуге арналған біз. Бұл
біздің формасы үш қырлы,кейде төрт қырлы болады. Біздің жұмыс бөлігін
темірден, сабын, ағаш мүйізден саптауға болады.
Тістеуік- ағаш,мүйіз, металл шегелерді қысып, суырып алуға арналған
шағын қысқым. Бұл сайман металдан жасалады.
Балта- ағаш шеберлері балтаны атқаратын қызметіне қарай үлкен, кіші
болғызып темір ұсталарына жасатып алады. Кішкене балтаны айбалта деп
атайды. Балтамен көбінде ағаш бұйымдарды алғашқы жөндеуден өткізеді, дүзі
өткір сайман.
Имек ыңғыру-қолға ұстауға ыңғайлы, жұмыс істейтін бөлігі имек, өткір
дүзі бар, сабы ағаштан жасалған,қуыс бұйымдарының ішін әрлеп оюға арналған
сайман.
Пышақ- жұмыс бөлігі металдан, сабы ешкі мүйізінен жасалған, бір жағына
жүз шығарып өткірленген сайман. Пышақтың түрі өте көп. Ою - өрнек шығаруға,
тері тарамысты жөндеуге , ағашты жонуға арналған пышақтың түрлері әр алуан
болады
Бұрғы- ағаш , сүйек, мүйіз, металл бұйымдарды тесуне арналған сайман.
Бұл сайманды металдан істеп екі жағына қарама - қарсы дүз шығарып жасайды.
Бұрғының түрі өте көп болады.
Қуыс құлақ - малдың құлағы тәріздес, екі жағы ұшына дейін дүзді,
бұрғылап тескен тесікті үлкейтіп, кеңейтуге арналған ыңғырудың бір
түрі.Қолдан жасап алуға ыңғайлы сайман.
Ойыс жүзді қашау- жұмыс бөлігі металдан істеліп, жүзі жоғары қарай
ойысқан, өткір сайман. Ағаш бұйымдарында бір өлшемде ойыс,- бедер түсіруге
арналған. Сол ойыс бедердердің бетін қырып, тегістеп, әрлейтін аспап.
Құс тұмсық ыңғару-бұл ыңғару ою -өрнекті ойып салуға арналған. Біз
тәріздес жүзі үшкір әрі өткір имек тұмсық.Имек тұмсығының екі жағында да,
өткір жүзі бар сайман. Жұмыс бөлігі металл сабы, ағаштан жасалған. Шеберлер
ол сайманды өздерінің істейтін бұйымдарының ыңғайына қарай қолдан жасап
алады.
Балға - ағаш шеберлері балғаның екі түрін пайдаланады. Темір балға және
ағаш балға. Ағаш балғаны кейде тоқпақ деп те атайды. Тоқпақты ағаштың
ұрысынан немесе ағаш бұтағының берішінен (без) жасайды. Ағаш жұмысына
көбінде осы тоқпақты пайдаланады. Қайыс илегенде осы ағаш тоқпақ пен
жаңғырық керектенеді.
1.3 Ағаштың түрлері мен негізгі қасиеттері
Ағаштың түрлері
Қазақстан өлкесінде көптеген ағаштардың түрлері өсіп - өнеді, оларды
құрылыста, ауыл шаруашылығында қолданумен қатар, жиһаз фабрикаларында және
қолөнер жасау кәсіпшілігінде кеңінен пайдаланады. Суретшілер, халық
шеберлері олардан неше түрлі ұлттық нақыштағы бұйымдар жасайды.
Ағаштар қылқан жапырақты және жалпақ жапырақты болып екіге бөлінеді.
Қылқан жапырақты ағаштарға қарағай, шырша, балқарағай, самырсын т.б.
жатады. Бұлардың жылдық сақиналары жақсы көрінеді. Ормандарда көптеп
кездеседі. Ағаш дайындайтын шаруашылықтарда олардың қоры көп, өңдеуге
жеңіл, қолайлы.
Қылқан жапырақты ағаштар.
Қ а р а ғ а й . Ботаникалық аты (Pіnus). Бұл ағаштың көлемі бұрынғы
кеңес одағынындағы барлық ағаштардың 25 % құраған, ал қазақстан өңірінде
бұл тек солтүстік аймақтарды ғана қамтиды. Қазақстанда қарағайдың басым
көп кездесетін түрі "Кәдімгі қарағай" (Pіnus sіlestrіs), ал басқа
қарағайдың түрлері (сағыз, май, самырсын бал т.б. қарағайлары) кәдімгі
қарағай түріне қарағана өте аз өседі. Ал Қазақстанның солтүстік батыс,
оңтүстік аймақтарында және Кавказ, Қырымда Самырсын май қарағайлары өте
басым шоғырланған. Әр түрлі климаттарға және ауа райына байланысты кәдімгі
қарағай екі түрге бөлінеді, олар; Таулы аймақта өсетін "Кондова Қарағайы",
екіншісі "Мяндова қарағайы", ол таулы қырат, жазықтық және солтүстік
өңірлерде өте көп шоғырланған.Екеуінің айырмашылығы, Кондова қарағайы,
Мяндова түріне қарағанда шайырлы және тығыздау келеді. Ал Мяндова түрінің
шайыры аз, кең салалы ағаш құрылысы, арнаулы бұйым жұмыстарына өте бағалы
келеді. Забалонь аймағындағы қарағайдың қарағайдың түсі ақшыл-сары, ал
ортаңғы бөлігі, ядролық аймағы қызғылт тіпті қоңырлау келеді. Жылдық
салалары барлық кесінділердің түрінде қоңырлау болып анық көрініп тұрады.
Тіпті ерте пайда болған және кеш, күздік пайда болған жылдық салалары да
байқалып тұрады.
Кәдімгі қарағайдың шыршадан айырмашылығы оның бұталары шыршаға
қарағанда сирек келеді. Қарағай ағашы қысымға, майысу жүйесіне және созылу
процесіне өзіндік мықтылыққа ие, бұл қасиеттер өнеркәсіп өндірісіндегі
бұйымдар жасауда маңызы зор. Бірақ қарағайды музыкалық аспаптардың бет
қақпағына аса қолданбайды, өйткені оның дыбыс беру жүйесі шыршаға және
самырсын май қарағайына қарағанда төмен. Жалпы қарағайды өндіріс көлемінде
өте кең қолданылады, әсіресе құрылысқа қолданады. Ағаштың көлденең
кесіндісі ашық күлгін түсті елестетеді, ал көктемде ашық сары түске енеді.
Өзек салалары қызыл-сары жолақтармен ерекшеленеді, жалған өзектерді
көрсеткен кезде ағаштың түсі көшпелі ағаш салаларын елестетеді. Жеңіл,
жұмсақ, оңай өңделеді, бояуды өз бойына жақсы қабылдайды. Жалпы Қарағай
ағашы құнды әрі бағалы ағаштар қатарына жатады.
Ш ы р ш а . (Ботаникалық аты Pіcea). Шыршалар кәдімгі шырша және
европалық шырша болып екіге бөлінеді. Мысалы "Тянь-шань шыршасы" (Pіcea
axcelsa), ал "Сібір шыршасы" (Pіcea Schrencіana). Жиһаз өндірісіне шырша
ағашының барлық түрлері қолданылса, ал музыкалық аспаптардың бет қақпағына
көбінесе сібір және Европа шыршалары қолданылады. Тянь-шань шыршалары теңіз
деңгейінен 2000 метр биіктікте өседі. Қазақ және жалпы Евразия шеберлері
шыршаны өте құнды әрі қымбат материал ретінде бағалаған. Қазірдің өзінде
бұл ағаш құнын жоғалтқан жоқ, бұрынғы кеңес одағында Шырша ағашы Қарағайдан
кейінгі ең көп және акустикалық қабілеті өте күшті ағаштар қатарында
есептелген. Кавказ өңірінде шырша ағашы батыс немесе Кавказдық шырша деген
атпен тараған (Pіcea orіentalіs); Кавказ өңірінде сондай-ақ шыршамен қатар
самырсын бал қарағайы да өте көп дамыған (Abіes Nordmannіana). Бұл ағаш та
дыбыс жүйесіне кеңінен қолданылады. Шырша ағашының көлденең кесіндісінен
сарғыш немесе ашық күлгін түсті жылдық салаларының сызығын аңғарамыз, оның
кеш пайда болған жылдық саласы немесе сағыз шайыры аз немесе көп екендігі
байқалады. Шыршаның жалпы көлемдік салмағы орта есеппен 0,46 гсм3.
Бұрынғығалымдардың дәлелдеуі бойынша ең жақсы дыбыс беретін шырша ағашы
Орал өңіріндегі аймақтан табылған. Сондай-ақ дыбыс жүйесін жақсы шығаратын
шырша ағашы Волгородск және Киров обылыстарында, бұрынғы Карелия АССР-
індегі ағаштарда анықталған. Ал қазіргі Қазақстан өңіріндегі шырша
ағаштарының ішінде Орал аймағынан басқа Оңтүстік шығыс аймақтарындағы басым
көпшілік ағаштар сапасымен, үнімен ерекшеленген. Сібір шыршасы Европа
өңіріндегі шыршаларға қарағанда өте бұтақты келеді. Бірақ көлемдік және
салмақтылығы жағынан салыстырғанда Европа шыршасынан едәуір дыбысты жақсы
шығаратыны анықталған (0,41 гсм3) шамасында. Сондай-ақ майысу жағынан да
Сібір шыршасы Европа шыршасынан басым түскен. Жалпы шырша ағашы өте құнды
әрі қымбат ағаштар қатарына жатады.
К ә д і м г і қ а р а ғ а й . Орман ішінде қарағайлар бірден
көрінеді.Оның діңінін жоғары жағы тазаланған самаурын сияқты, күн көзіне
мыс сияқты жалтырап тұрады. Төменгі қабығы басқаша қоңыр да, өте жуан.
Кәдімгі қарағай шайырынанөте бір сүйкімді иіс шығып тұрады. Ағаш өте түзу
өседі, көлеңкесі аз ауқымды қамтиды. Қарағайдың бүршігі майда болады. Жас
бүршіктер күздегі қиярға ұқсас көөкпеңбек, ілгек сияқты. Қыс аяғында бүршік
қабығы ашылады. Қарағай шыршадан да ұзақ, үш жүз елу, төрт жүз жылға дейін
өмір сүреді. Қарағай барлық климаттардың ерекшелігіне, суық-ыстыққа
төзімді. Өндіріс көлемінің барлық салаларына өте кең көлемді қолданылады.
Өте құнды әрі бағалы ағаштар қатарына жатады.
Ш ы р ш а қ а р а ғ а й ы . Бұл ағаш Жаңа зеландияда және Тынық
мұхиты жағалауларында ғана кездеседі. Европалықтар оны алғаш рет көргенде
қандай ағаш екенін білмей ойға қалыпты. Оның физика-механикалық қасиеттері,
химиялық құрамы, түсі, өңі шыршадан аумайды. Ол тек шырша ағашынан он есе
жуан әрі көлемді болып өседі екен. Ол ағашты алғаш көріп куә болғандар
"Діңін кесіп тастағандағы оның діңінің маңайындағы өскен қылқандар пышаққа
ұқсас жалпақтықта болған"- деп суреттеп жеткізеді. Қазір шырша қарағайы тек
қана Веллингтон қаласындағы ботаникалық бақтан ғана көруге болады.
С а ғ ы з қ а р а ғ а й . Өте сұңғақ бойлы биік әрі тік өсетін
ағаш. Ол қарағайдан, шыршадан да биік өседі. Сағыз қарағай селдір бұтақты,
жапырақтары сирек әрі жұмсақ болады. Әр күз сайын сағыз қарағай инесін
түсіріп, жаңалап тұрады. Көктемде сағыз қарағайдың бұтақтарына жаңғақтың
үлкендігіндей бүршіктер пайда болады. Олардың піспеген түсі қызыл, алыстап
қарағанда гүлге ұқсайды. Сағыз қарағай қатты қара суықтарға да шыдамды. Ол
климат таңдамайды, барлық жерлерде, тіпті алыс солтүстіктегі ешқандай ағаш
кездеспейтін тундрада да кездеседі. Сағыз қарағай бесжүз жылға дейін өмір
сүреді. Өндіріс салаларының барлығында кеңінен қолданылады. Оның
ботаникалық аты (Larіx). Бұл ағаш бұрынғы кеңес одағының, Сібір, қиыр шығыс
және де Европа аймағының солтүстік шығыс, батысында басым орналасқан.
Қазақстан өңірінің солтүстік және таулы аймақтарында көптеп шоғырланған.
Сағыз қарағайдың үш түрін біздің елімізде кездестіруге болады, олар;
"Сібір сағыз қарағайы" (Larіx sіbіrіca), "Сукачев сағыз қарағайы" (Larіx
Sukaezewіі) және "Даур сағыз қарағайы" (Larіx dahurіca). Сағыз қарағайдың
ішіндегі ең көп тарағаны, ол Даур қарағайы, олар аталған көптеген
аймақтардың басым көпшілігін қамтып жатыр. Олар бұрынғы кеңес одағының қиыр
шығысында, сібір өңірінде, Камчаткада жалпы мөлшермен 207 млн. Га. өңірін
алып жатыр. Қосалқы бөлшектегі ағаштардың құрамы 22,5 млрд. м3 . (Бұл Г.В.
Крыловтың мәлімдемесі). Сағыз қарағайдың забалонь аймағы ақшыл-сары түсті
болып келеді, ал ортаңғы, яғни ядролық аймағы бірден көзге түсіп айқындалып
тұрады. Оның түсі әсілі қызыл-күрең болып бөлінеді. Жаздық және қыстық
салаларының бірден көзге түсуіне байланысты жылдық салалары барлық көлденең
кесінділерде сондай-ақ (тангенталды, тік, горизонталды т.б.) өте анық
көрініп тұрады. Физика-механикалық қасиетінің жоғары көрсеткіші бойынша
сағыз қарағай музыкалық аспаптарды дайындау ісінде елеулі орын алады, жалпы
барлық өндіріс орындарында кеңінен қолданылады. Әсіресе Сібір, Қиыр шығыс
өңіріндегі мекемелерге елеулі сұраныс болады. өйткені ағаш тасымалына да
тиымды. 8-кестеде қылқан және жалпақ жапырақты ағаштардың физика-
механикалық көрсеткіштері брілген. Бұл кестеде самырсын сағыз қарағайдың
басқа ағаштарға қарағанда салмақты екенін аңғарамыз. Оның көлемі және 0,68-
0,70 гсм3 , яғни шырша ағашынан 0,46 г см3 айырмашылықты байқатады. Бұл
сағыз қарағайдың дыбыс беру жүйесінің кемістігі деп түсінуге болады. Сағыз
қарағайдың жоғары механикалық қаттылығын ескерсек ол кейбір жалпақ
жапырақты ағаштарды айырбастай алады екен. Өйткені бұл ағаштың мықтылық
жүйесі, қысым беру, созу, майысу жүйесінде кгссм3 нақтылығымен алғанда
573-515, 1062-973, 1291, ал шамшат ағашымен салыстырғандағы мықтылық жүйесі
461-469,938-917,1291-1065 көрсетіп, шамшат ағашынан қалыспайтындығын
аңғартады. Ал радиалды кесіндідегі мықтылықты тексеру қорытындысы аталған
ағаштан да ешқандай кемістікті байқатпады. Ал қаттылық жүйесі шамшат
ағашынан едәуір осал болып шықты. Сондықтан музыкалық аспаптардың негізгі
бөліктеріне сағыз қарағайдың кеңінен пайдалануға сұранысы бар. Бұл ағаштың
көптігіне байланысты тасымалдық үнемділігін пайдаланып, шамшат, шетен т.б.
қатты ағаштардың орнына қолдана отырып үнемдеуге әбден болады. Құнды әрі
қымбат ағаштар тобына жатады. Бояуды өз бойына жақсы сіңіреді.
Б а л қ а р а ғ а й – көп өмір сүретін ағаштардың қатарына жатады.
Қарағай мен шыршаға қарағанда биік, қатты, діңі қызыл қоңырқай түсті,
жылдық сақиналары айқын, анық көрінеді. Бұл ағаштың жоғарыда айтылған
тұрмыстық жағдайлардың бәрінде қолданылады. Сонымен қатар токарьлық
жұмыстарда кеңінен қолданылады.
У қ а р а ғ а й . Қазақстан жалпы бұрынғы кеңес одағы өңірінде өте
сирек кездесетін ағаш. Жер жүзіндегі бірнеше санаулы жерде, Кавказда, Қиыр
шығыста, Британ аралдарында ғана топталып кездеседі. У Қарағай мың жылдам
астам уақыт өмір сүреді. Биіктігі сегіз метрге дейін жетеді. Қызғылт түсті
өте әдемі ағаш. У қарағайдың қылқаны қара-көк, тіпті жалтыр қара түс беріп
тұрады. Егер оны жылқы жесе бірден құлап түседі, сондықтан да У Қарағай-деп
аталып кеткн. Бұл ағаштың бүршігі болмайды. Ал Кавказда У қарағайды
сопысына қарап жидекті ағаш деп атайды.
А л ы п қ а р а ғ а й . Шырша ағашы биік десек, ал алып қарағайы
одан да биіктікке көтеріле өседі. Алып қарағайдың шыршадан жуандығы он
метргетдейін барады екен. Алып қарағайдың екінші аты "Мамонт"-деп аталады.
Бұр ағаш солтүстік американың батыс жағалауында, Сьерра- Нева тауларында
өседі. Өте тиымды, берекелі, мың жылдан астам өмір сүреді. Мысал;
қарағайдың ортасы жүз жылдан кейін ал теректің ортасы отыз жылдан кейін
шіри бастаса, ал алып қарағайдың ортасы ешқашан шірімеген екен. Бұл көрініс
күллі ғалымдар үшін әлі күнге дейін құпия сыр болып келеді. Сондықтан да
материал ретінде өте тиымды әрі берекелі. Өте құнды әрі бағалы ағаштар
тобына жатады.
Ш ы р ш а қ а р а ғ а й ы . Бұл ағаш Жаңа зеландияда және Тынық
мұхиты жағалауларында ғана кездеседі. Европалықтар оны алғаш рет көргенде
қандай ағаш екенін білмей ойға қалыпты. Оның физика-механикалық қасиеттері,
химиялық құрамы, түсі, өңі шыршадан аумайды. Ол тек шырша ағашынан он есе
жуан әрі көлемді болып өседі екен. Ол ағашты алғаш көріп куә болғандар
"Діңін кесіп тастағандағы оның діңінің маңайындағы өскен қылқандар пышаққа
ұқсас жалпақтықта болған"- деп суреттеп жеткізеді. Қазір шырша қарағайы тек
қана Веллингтон қаласындағы ботаникалық бақтан ғана көруге болады.
Қ ы з қ а р а ғ а й . Оны Қарағай деп те атайды. Оның қарағайға тек
жақсы тақтай жэасауға болатындай түзулігімен ғана ұқсас. Қыз қарағайдың
діңінің төбесіндегі бұтақтар бірігіп үлкен қолшатыр жасап тұрады, Ағаштың
жалпы пішіні жүз рет үлкейтілген укроп өсімдігі сияқты көрініс береді.
М а й қ а р а ғ а й . – сыртқы түр – пішіні, жеңілдік, жұмыстық
қасиеттері шыршаға ұқсайды. Діңінің қиығында жылдық сақиналар біркелкі
екені аңғарылады. Беріктігі нашар, тез жарылып, кепкен кезде майысып
кетеді. Сондықтан тұрмыста аз қолданады.
С а м ы р с ы н . Бұл ағаштық құрамы сібір өңірінде өте көп жерді алып
жатыр. Б.рақ сібір самырсынының Кавказ самырсынына қарағанда дыбыс өткізу
қабілеті төмен. Кавказ самырсыны жоғары физикалық-механикалық құрамды
қамтамасыз етеді, дыбыс шығару қабілеті шырша ағашынан қалыспайды. Ал жалпы
самырсын жұмсақ, өңдегенге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz