Қазіргі заман жағдайындағы Қазақстан Республикасындағы аграрлық саясат. Қазақстан Республикасының ғаламдық аграрлық нарығында алатын орны мен перспективалары
Титул беті номер 1
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I 1990 ж.ж. басындағы Қазақстанның аграрлық саласының жағдайы.
1.1 Аграрлық сектордың негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Агроөнеркәсіп кешеніндегі меншік түрлерінің қалыптасу
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..13
II Қазіргі заман жағдайындағы Қазақстан Республикасындағы аграрлық саясат.
2.1 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау мен тұрақтандыру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 2003-2005 Ауыл жылдары немесе аграрлық саланың тұрақты
дамуының факторлары: аңыз және
ақиқат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...29
III Қазақстан Республикасының ғаламдық аграрлық нарығында алатын
орны мен перспективалары.
3.1 Шет елдердегі ауыл шаруашылығының даму тәжірибесін Қазақстанда
пайдалану
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..38
3.2 Аграрлық саланы тұрақтандырып дамытудағы мемлекеттің рөлі ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 3
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланған деректер мен әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..58
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекеттік егемендікке ие болған кезден бергі
алғашқы жылдар ішінде Республика салмақты жүйелі және өтпелі мәселелермен
қақтығысты. Осы жағдай өнеркәсіп өндірісінің құлдырау қарқынына, қаржылық
жүйенің бұзылуына ғана емес, сонымен бірге ауыл шаруашылығындағы өндірістің
едәуір құлдырауына себепші болды.
Тұрақты макроэкономикалық жағдайға қол жеткізу 1999 жылы республикаға
экономикалық дамудың оң нәтижелеріне ие болуға мүмкіндік берді. Сол кездің
өзінде-ақ елдің ауыл шаруашылығында өсім байқалды, аграрлық саладағы жалпы
көрініс айтарлықтай жақсара бастады, ауылшаруашылық өнімдердің 99,2% ға
жуығын жеке меншік кәсіпорындар мен фермерлер өндірген болатын.
Дегенмен, аграрлық саланы реттеу күрделі және көпқырлы мәселе болып
табылады. Оның жағдайы республиканың шынайы қажеттіліктерін
қанағаттандырмайды. Дамыған елдердің көпжылдық тәжірибиесі және
Қазақстанның соңғы онжылдықтардағы тәжірибиесі және нарық, жағдайларында
мемлекеттің араласуынсыз табысты дами алмайтынын растап отыр.
90-жылдардың соңындағы жағдайларда аграрлық-өнеркәсіптік кешендегі
экономикалық шаралардың бүкіл жиынтығы отандық өндірісті тиімді дамытудың
есебінен Қазақстанның азық-түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
бағытталған. Бұл мақсатқа жету меншіктің барлық түрлеріндегі ауылшаруашылық
кәсіпорындарының қажетті кірістілігін қолдаумен, ауыл шаруашылығы мен
өнеркәсіптің арасындағы айырбас баламалығын қамтамасыз етумен негізделеді
және ұштасады. Осы шарттардың болмауы елдің аграрлық-өнеркәсіпті
кешеніндегі дағдарысты жағдайдың басты себептерінің бірі болып табылады.
Бұл әлеуметтік-экономикалық шаралар жиынтығын жүзеге асыру
қажеттілігіне, оларды қалыптастырып келе жатқан әлеуметтік ыңғайдағы
нарықтық экономикада іске асырудың және аймақтық аграрлық-өнеркәсіптік
кешенді реттеудің экономикалық механизімін дамыту мен толық жетілдіруге
бағытталған. Дегенмен, тиімді механизімдерді қалыптастыру үшін тарихтың
көкірегіне қарап тиімді, әрі жүйелі кешенді, тұрақты, аграрлық өндірісті
жаңашылдықпен дамытудың балама бағыттарын реттеудің экономикалық механизмін
жетілдірудің нақты жолдарын дайындаудың ерекше маңыздылығымен байланысты
болып келеді.
Сонымен қатар бұл ғылыми жұмыстың зерттелу барысын Қазақстан
Республикасының аграрлық саясатын тек қана өткен 17 жылдың ішіндегі
мәселелеріне тоқталу қателік болар, сондықтан да осы жоғарыда аталған
мәселелердің өзектілігі ғылыми жұмыстың тақырыбын таңдауды анықтап берді
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Аграрлық саясат кешеніңде мемлекеттік
реттеудің механизм жүйесін қалыптастырудың теориялық және әдіснамалық
мәселелері Қазақстанда Кеңестік дәуіріндегі, қазіргі тәуелсіздік алағанан
бері келесі ғалымдардың: Г.Ф. Дахшлейгердің, С.Л. Ковальскийдің, А.Б.
Турсунбаевтың, Тұрғынбаевтың С., Н.А. Алимбаевтың, Х. Мадановтың, Т.
Омарбековтың, К.С. Каражанованың, Ф.К. Михайловтың, И.Ш. Шамшатовтың,
А.Ауельбекованың, Қ. Байсаринаның, Ж. Мәуленқұловтың, Н. Райханұлының, Ә.
Сатыбалдинның, З. Тұрысбековтың, Г. Қалиевтың, Қ.И. Исқақовтың,
Қ.Қайырбековтың және тағы басқа тарих және экономист ғалымдардың
еңбектерінен көрініс тапты. Дегенмен отандық әдебиетте аз зерттелген және
нашар түсіндірілген мәселелер мен сұрақтар әлі де баршылық.
Көпсалалы ауыл шаруашылық саясатының жүргізілуі әртүрлі үлгілерін
ұйымдастыру, сондай-ақ өзімен бірге экономикалық, аграрлық механизімдерді
кеңейтілген өндірісті қалыптастыру үрдісінің ажырамас бөлшегі ретінде
зерттеу қажеттілігін ала келді.
Дегенмен, аграрлық саясатты зерттеу бүгінгі күні жай іс емес бұл салаға
бір ған әдіснамалық тұрғысынан қарап зерттеу, қателік болар.Ол үшін
аграрлық саясатты тыс қалдырмай оны толық, әрі жүйелі тарихнамалық
жүйесінде зерттеу қажет.
Зерттеу барысында келесі әдіснамалық тәсілдері мен әдістері қолданылды:
анализ, бақылау, тарихи көзқарас (историзм), абстрактілі ойлау, жүйелі
талдау және тағы басқа түрлері қолданылды..
Деректемесі. Зерттеудің танымдық-деректік негізі болып – Қазақстан
Республикасының санақ жөніндегі Агенттіктердің материалдары, INTERNET
торынан алынған ақпарат, Қазақстан Республикасының баспасөз органдарында
басылған ақпараттар негізге алынып, зерттеу барысында қолданылды.
Зерттелу объектісі. Қазақстан Республикасының аграрлық-өнеркәсіптік
кешені мен аймақтың ауылшаруашылық кәсіпорындары, шаруа қожалықтары,
халықтың жеке меншік қосалқы шаруашылықтары, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы мен Кеңестік дәуіріндегі ауылшаруашылық саласындағы жұмыс
істеген және қазіргі жұмыс істеп жүрген департаменттері мен шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің материалдары болып табылады.
Зерттеу жұмысының қамтитын мерзімі. Зерттеу жұмысының хронологиясы 1990
жылдардан бастап 2008жылға дейінгі уақыт аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бүгінгі нарықтық қатынастар
жағдайларында аграрлық саясат Қазақстан Республикасында ерекше орын алып
отыр. Сондықтан бүгінгі күні аграрлық саясатының дамуы зерттеу жұмыстарын
талап етеді. Бірақ та, тарихи тұрғысынан аграрлық саясатты зерттеу бірқатар
қиындықтарға әкеліп соқтыруда, дегенмен қазірігі танда ауыл шаруашылық
саласы жоғарыда айтылғандай қарқынды дамып жатыр. Сондықтан жазылған
ғылыми жұмысының жаңалығы оның аз зерттелуде және тарих толқынында өткен
мен бүгінігі күнгі аграрлық саясатының бір жүйеде зерттелуі.
Аграрлық сектор экономикасын мемлекеттік реттеуде біздің стратегиямыз
меншіктің негізгі түрлерін – жеке меншік пен мемлекеттік меншікті үйлестіре
және өзара іс-қимыл жасай отырып, бәсекелестік бастамаға негізделген
әлеуметтік- нарықтық шаруашылық құру.
Зерттеу жұмысының мақсаттары. Ауыл шаруашылық өнімдерінің негізгі
түрлерінің ірі өндірушісі ретіндегі Қазақстан Республикасының ауыл
шаруашылығын мемлекеттік реттеудің экономикалық механизмін жетілдіру
жөніндегі ұсыныстарды жасау; Қазақстан Республикасының аграрлық саясатының
нарықтық жағдайында қалай дамып келе жатқаның көрсете отырып оның
дүниежүзілік орның анықтау және болашақ перспективаларын көрсету болып
табылады.Сонымен қатар бұл алынған тақырып өз алдында көптеген міндеттерді
шешуді талап етеді.
Осы мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қойылды:
– Қазақстанда ауылшаруашылық өнімдерін өндіруді табиғи және экономикалық
шарттарын ескере отырып, ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің
экономикалық механизмінің теориялық негіздері мен мемлекеттік қолдаудың
қажеттілігін анықтау және нақтылау;
– Нарық жағдайларында экономикалық реттеу мен ауыл шаруашлығының дамуын
қолдаудың отандық және шетелдік тәжірбиесін анықтау;
– Кеңес дәуірінде Қазақстандағы аграрлық саясаттың қандай жағдайда және
қалай жүріп жатқанын көрсету, оның салдары мен нәтижесін анықтау;
– Кеңес үкіметі ыдырағаннан кейінгі Қазақстандағы аграрлық саласындағы
реформалардың жүргізілуі және олардың елдің әлеуметтік-экономикалық
жағдайындағы нәтижесі;
– 2003-2005 жылдары жарияланған Ауыл жылдары Қазақстан экономикасына
және әлеуметтік жағдайына қандай әсерін тигізгенін көрсету. Зерттеу
жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, алты бөлімнен,
қорытындыдан, сілтемелер, пайдаланылған әдебиеттер, қосымшалардан тұрады.
I 1990 ж.ж. басындағы Қазақстанның аграрлық саласының жағдайы.
1. Аграрлық сектордың негізгі мәселелері
Қазақстан Республикасы егемендігін, тәуелсіздігін жариялағаннан соң,
өзінің экономикасын жаңа сатыға көтеруге алғашқы қадамдарын жасай
бастады.Соның ішінде экономикалық реформаның маңызды бағыттарының бірі
жекешелендіру саясаты болды.Ол өз кезегінде бірнеше кезеңге бөлініп
жүргізілді.Әрине әр кезеңінде өзінің қиындықтары мен табыстары болды.Бірақ
та, бүгінгі күні өткенге қарап мемлекеттік меншікті жекешелендірусіз
нарыққа шынайы түрде өту мүмкін емес болғанын көріп оны ескере кеткен
жөн.Сол себепті елдегі көпсалалы экономиканың қалыптасуы мен дамуы жоғарыда
айтылғандай бірнеше кезеңдерден өтті.
1) 1991 жылдан 1994 жылға дейінгі кезең аграрлық-өнеркәсіптік кешеннің
құрылымын қайта құрумен сипатталады. Оның нәтижесінде жер қорын қайта
бөлісу жолымен жер реформасы жүргізілді, сонымен бірге шаруашылық
жүргізудің әртүрлі үлгілері жасалды. Сондай-ақ бұл кезеңде (1991-
1992жылдары) бес мыңға жуық нысандар жекешелендірілді, 470-тен кеңшарлар
(совхоздар) ұжымдық меншікке берілді.
Республика экономикасында агроөнеркәсіп кешенінің маңызы өте зор.
Өйткені осы уакытқа дейін халыққа қажетті заттардың, 23 бөлігін, ұлттық,
табыстың 3 бөлігін, бюджет кірісінің 13 бөлігін, негізгі қордың 40%-ын АӨК
құрап келді. Жеңіл өнеркәсіптің 50%-ы, тамақ, өнеркәсібі түгелдей АӨК
шикізаттары арқылы жұмыс атқаратындығын ескерсек мемлекетіміздің, аграрлық-
индустриалды республика екендігі көзге түседі.
АӨК-тің өндірістік және экономикалық мүмкіндігі аса жоғары. Ауылшаруашылық
тауар өндірушілерінің пайдалануында барлығы 197,3 млн. га жер, оның ішінде
35,3 млн. га егістік бар. Халық шаруашылығында еңбек ететін халықтың 35%-ы
АӨК-те шоғырланған. Солай бола тұрса да күні бүгінге дейін бұл кешеннің
мүмкіндігі тиімсіз пайдаланылып келеді.
Қазақстан шаруашылығының барлық салаларымен қатар агроөнеркәсіп
кешенінде де экономикалық дағдарыс пен өндірістің құлдырауы үдей түсуде.
Мысалы, ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 1994 жылы 1990 жылмен
салыстырғанда 20%-ке кеміді. Осы мерзім ішінде астық өндірісінің көлемі
12 млн-нан (1991 жылы) - 30 млн. тонна (1992 ж.) аралығында өзгеріп отырды,
ал 1995 жылы 9,5 млн. тонна мөлшерінде болды. Егін шаруашылығынан басқа
өнімдер өндірісі де кеміп кетті. 1995 жылы қант қызылшасының жалпы түсімі
371 мың тонна, шитті мақта 180 мың тонна, картоп 1700 тонна, басқа да
көкөністер 780 мың тоннаны құрады. Бұл 1990-1994 жылдардың деңгейінен
айтарлықтай төмен. Нарық талабы, аймақтың өзін-өзі қамтамасыз етуге көшу
майлы дақылдар егу көлемін кеңейту қажеттілігін тудырады. Өткен жылы 222
мың тонна көлемінде майлы дақылдар алу көзделгенімен жалпы түсім 99 мың
тонна болды. Осылайша егін шаруашылығының жалпы өнімі 1995 жылы 113,2
млрд. теңгеге бағаланды, бұл 1994 жылмен салыстырғанда 154%, ал 1994 жылы
бұл көрсеткіш 73 млрд 320 млн. теңгені құрады. Оның басты себебі астық және
басқа да дақылдар егіс көлемінің қысқаруы мен өнімділігінің төмендеуінен
болды. Бұған жер өңдеудің бұзылуы, тыңайтқыштарды және өсімдік қорғау
шараларын пайдаланудың төмендеуі мен басқа да ұйымдық-техникалық
қиыншылықтар әсер етті.
Осындай жағдай мал шаруашылығында да байқалды. Мұнда да мал басы мен
құс санының қысқаруы, олардың, өнімділігінің төмендеуі орын алып отыр.
Шаруашылықтардың барлық түрін қосып алғанда 1994 жылы 1990 жылмен
салыстырғанда ірі қара малының, саны 1,7 млн. басқа, немесе 17%-ға, қой мен
ешкі 10,5 млн. басқа (30%), шошқа 1,2 млн. басқа (39%) кеміді, халықтың
қолындағы ірі қара малы аздап өсуде. Ірі қара мал басы 1 994 жылғы 8,1 млн-
ның орнына өткен жылы 6,8 млн. бас, оның ішінде сиыр сәйкесінше 3,3 млн.
бас болды.
Ал соңғы деректерге сүйенер болсақ, ауылшаруашылық статистикасы Бас
Басқармасының есебі бойынша 1996 жылы 312,8 млрд. теңгеге ауылшаруашылық
өнімі өндірілген, бұл 1995 жылмен салыстырғанда, негізінен астық түсімінің
артуына байланысты шамамен 4%-ға өскен. Мал шаруашылығында құлдырау
жалғасуда. Мысалға, бір сиырдан орташа сүт сауу 1996 жылы 1350 кг немесе
1995 жылмен салыстырғанда 84%, ал бір қойдан орташа жүн қырқу 2,1 кг немесе
1995 жылмен салыстырғанда 95% -ды құраған . [6]
АӨК шаруашылықтары санының өсуі негізінен мемлекеттік, ұжымдық
шаруашылықтарды жекешелендіру есебінен және жеке шаруа қожалықтарының
көптеп құрылуымен байланысты. 1996 жылдың соңына қарай 50 мың әртүрлі
шаруашылық, оның ішінде 42 мың шаруа қожалығы жұмыс жасады. Жылдан-жылға
негізгі ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігі шаруашылықтардың басым
бөлігінде өте төмен болып отыр. Тіпті қолайлы болған 1990 жылдың өзінде
ауылшаруашылық кәсіпорындарының 45-де картоп өнімділігі 7 5 цга-дан
аспады.Көкөніс - 125, шаруашылықтардың жартысында астық түсімі 10 цга-дан
төмен болды.
Мұндай жағдай республиканың мал шаруашылығында да байқалды. Жыл сайын
аналық бастың айтарлықтай бөлігі қысыр қалады, нәтижесінде басқа да
себептермен қоса төлдің аз алынуына әсер етеді, сондықтан да ауылшаруашылық
кәсіпорындарында ет өндірісі кеміді. Сүт сауудың төмендігімен, майлылығының
азаюы мен жарамсыздығынан ауыл шаруа-шылғында сүттің жалпы өндірісінің
біраз бөлігі алынбады.
Қазақстанда ауылшаруашылық өнімінің өндірісі тұрақсыз, ал соңғы жылдары
оның төмендеу тенденциясы орын алып отыр. Нәтижесінде халықтың тамаққа
деген, және халық шаруашылығының ауылшаруашылық шикізатына деген мұқтажы
толықтай қамтамасыз етілмейді, өңдеуші кәсіпорындар қуаты өте төменгі
деңгейде пайдаланылып, ал кейбір түрі бойыша мүлдем тоқтап тұр.
Республикадағы бірден-бір шай фабрикасы өнімі өтпейтіндіктен іс жүзінде
өндірісті тоқтатты, барлық кондитер фабрикалары да осындай жағдайда, қант
зауыттары қуатының 30%-тейі ғана пайдаланылады. Шикізат сатып алуға
қаражаттың жетіспейтіндігінен құрама-азық .өндірісі 1990 жылғы 4,2 млн.
тоннадан 1994 жылы 2,1 млн тоннаға, ал 1995 жылы 1 млн. тоннаға дейін кеміп
кетті. [7]
Азық-түлік өндірісінің құлдырауы, халықтың сатып алу кабілетсіздігі
соңғы жылдары негізігі тамақ өнімдері тұтынуын төмендеуге әкеп соқты.
Номері бірінші кестеден көріп отырғанымыздай, нан және картоптан басқа
өнімдерді тұтыму көлемі қажетті мөлшерден аса төмен болып отыр. Республика
АӨК-інде қалыптасқан бұл жағдайлардың негізгі себептері - агротехникалық
жүйенің бұзылуы, ескірген технологияларды қолдануг өндірісті
ұйымдастырудағы кемшіліктер, технология жағынан алып қарағанда өзара тығыз
байланыста болған өндірістік процесстердің бұзылуы, өнім өндірісін
арттыруды ынталандырудың экономикалық тетіктерінің жоқтығы және т.б.
Солардың кейбірін қарастырып өтуге болар еді.
N 1-кесте Халытың 1 адамға шаққанда тамақ өнімдерін тұтыну мөлшері.
Өнім түрлері Өнім Ғылыми негізделген Фактілер көрсеткіші
бірлігімөлшер
1990 1993 1994 1995
Ет және ет Кг 82 71 59 56 51
өнімдері
Сүт және сүт 405 307 260 234 226
өнімдері
Жұмыртқа Дана 292 222 170 148 100
Көкөністер Кг 146 75 50 58 54
және бақша
өнімдері
Картоп Кг 80 85 80 73 63
Қант Кг 40 38,9 18 20 18
өсімдік майы Кг 11 10,9 7 7,2 7,4
Балық және Кг 17 10 4,8 5,2 5,0
балық өнімдері
Нан және нан кг 131 146 180 213 176
өнімдері.
Аз өнімді алқаптарды жырту есебінен егіс даласын орынсыз кеңейту негізгі
астық өндіретін аудандарда (Көкшетау, Қостанай, Солтүстік Қазақстан,
Ақмола) астық дақылдары өнімділігінің төмендеу бағыты байқалады. Мал және
егін шаруашылығы салалары дамуының, сәйкесcіздігі - топырақ құрамындағы
заттардың биологиялық алмасу процесін бұзды, яғни ауыл-шаруашылық
дақылдарына топырақтың құнарлылығын көтеру мақсатында (көңнің жетіспеуін)
органикалық тыңайтқыштар беру арқылы толықтырылмады. Мысалы,1995ж. 150 млн.
тонна қажеттіліктің орнына органикалық тыңайтқыш бар болғаны 25-26 млн.
тонна ғана берілді. Ал, минералды тыңайтқыштар болса, ол егіс алқабының тек
жартысына жуығына дейін ғана қолданылады, 1 га егіске ТМД елдері бойынша
орташа есеппен 100 кг нәрлі заттар берілсе, бізде бар жоғы - 20 кг ғана
болды.
Мал басы санының айтарлықтай азаюы мен өнімділігінің төмендеуінің
басты себептері азық қорының жстіспеуі мен оның тепе-теңдігінің сақталмауы
және оның сапасының төмен болуы еді. 1995 жылы 5377 тонна қатаң және жұмсақ
азық дайындалды немесе малдың бір басына 11,5 центнерден келді, ал
ұсынылатын нормативтік мөлшер - 24 центнер (ірі қара мен жылқы үшін).
Ауылшаруашылық өнімін тұтыну деңгейін толтырудың үлкен резерві - оны жинау
мен тікелей шаруашылықтарда сақтау кезіндегі шығындарды азайту. Мемлекеттік
статистика орындары жүргізген ауылшаруашылық өнімі шығынына талдау
керсеткеніндей, жыл сайын өнімді тікелей жоғалтуымыз жалпы өнімнің 18-20%-
ын құрайды, ал қосымша жоғалтуымызбен есептегенде - 30-40% болады екен. Бұл
жерде еңбекті ұйымдастыру мен басқару ісінде менеджменттің рөлін арттыру
маңызы ерекше.
Азық-түлік мәселесінің шешімі ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің тұрмысы
мен жұмыс жағдайын жақсартумен, АӨК-тің әлеуметтік саласының дамуымен тығыз
байланысты екені белгілі. 1991 жылы республика Жоғарғы Кеңесінің: "Ауыл мен
агроөнеркәсіп кешенінің басымды дамуы туралы Заңы" мен "Ауыл" бағдарламасы
ауылдың әлеуметтік инфрақұрылымының шапшаң дамуына бағытталған еді. Бірақ
әзірше бұл мәселенің шешімінде айтарлықтай өзгеріс жоқ. Қазіргі уақытта
ауылдық мекендерде жалпы білім, беретін мектептер қиын жағдайда, мектепке
дейінгі балабақшалары жұмыс істемейді, көпшілік мәдениет үйлері де өз
жұмысын тоқтатты. Көптеген елді мекен тасымалданып әкелінетін суды
қолданады. Статистика орындарының ішінара тексеру мәліметтері бойынша
ауылдық жерлерде орталық жылу берумсн қамтамасыз етілгеп үйлерде жұмысшылар
мен қызметкерлер отбасының біраз бөлігі ғана тұрады екен, ал жалпы қазіргі
әлеуметтік-тұрмыстық жағдай ондағы тұрғындардың қалаға көшуін күшейтіп,
ауылдың "қартаюына", тіпті жойылуына әкеп соғуда.
Мұндай жағдайларда ауыл шаруашылығының дамуы мемлекеттік қолдауға ал
халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесі -мемлекеттік реттеуге аса
мұқтаж. Мемлекеттік құрылымдар нарықты реттейтін және басқару органы
ретінде экономикалық тетіктер арқылы оның дамуын бақылап, үйлестіріп,
бағыттап отыруы тиіс. Жалпы, АӨК-тің келешектегі дамып, өркендеу мәселесі
негізінен қазіргі жекешелендіру процесінің сәтті аяқталуына, яғни
меншіктің әртүрлі формаларындағы дербес шаруашылықтар қатарын
қалыптастырып, тауар өндірушілерді өз өнімінің толық қожасы етіп,бәсекелес
ортаны нығайтуға тікелей байланысты. Сонда ғана ауыл тұрғындарының жоғарыға
табынушылығын, тар өрісті өндірісіне деген жалпы көзқарасын өзгертуге
болады. Ол үшін әрине алдыңғы тарауда экономиканы мемлекеттік реттеу
жүйесінде атап көрсетілген ауқымды мәселелер кешенін шешу қажет. Сонымен
қатар АӨК-ті дамытуға бағытталған күрделі қаржының ішкі және сыртқы
көздерін қарастыру, әсірсе шетелдік технологиялық инвестицияларды кеңінен
тарту - тікелей мемлекеттік реттеуді талап етеді. Ал онсыз АӨК-тің ескі
техникамен, техиологиямен нашар жарақтанған жағдайында ілгері даму мүмкін
емес.Сондай-ақ ауылды шағын иидустрияландыру мәселесі, орташа және
кішігірім өнеркәсіпті дамыту үшін де мемлекеттік қолдау қажет. Тек, сонда
ғана рсспублика экономикасының оның ішінде ауыл шаруашылығының шикізаттық
бағытын жойып, дайын өнім шығару көлемін арттыруға, бәсекелестік нарықта өз
орнымызды алып, халықтың тұрмыс жағдайын жақсартуға, сөйтіп индустриалды-
өркениетті ел қатарына қосылудың алғышарттарын жасауға мүмкіндік туады.
Ауыл шаруашылығында қайта ұйымдастырудың нәтижесінде құрылған мемлекеттік,
кооперативтік, жеке, акционерлік және меншіктің аралас түрлеріндегі
кәсіпорындар әрекет етіп жатыр.
2) 1995 жылдан 1999 жылға дейінгі аралықтағы екінші кезеңнің барысында
мемлекеттік саясат ұжымшарлар мен кеңшарлардың шектеусіз және тегін
пайдалануында болған мемлекеттік жерлерді жекешелендірудің ұстанымдарын
анықтауға бағытталды. Нәтижесінде республикада үй маңындағы жеке
шаруашылықты жүргізуге, бау-бақша шаруашылығы мен саяжай құрылысына, сондай-
ақ тұрғын үй құрылысы мен қызметіне арналған жер бөліктерінің 3,5 млн.-ға
жуық меншік иелері пайда болды. Мұнда тағы бір айта кететін жайт ол осы
жоғарыда аталған Елбасының Жекешелендіру туралы Жарлығымен басталған және
1999 жылға дейін созылған кезеңінің басты ерекшелігі – ол тек ақша
қаражатымен жүзеге асырылды. Шетелдік инвестициялар келе бастады.
Нәтижесінде бұрын тоқтап қалған немесе дағдарысқа ұшыраған, қарызға
белшесінен батқан кәсіпорындар қайта жұмыс істей бастады.
3) 1999 жылдан 2001 жылға дейінгі үш жылдық кезең тұрақтану кезеңі
ретінде сипатталады. 1999 жылы соңғы жылдар бойында алғаш рет
ауылшаруашылық өндірісінде айтарлықтай өсімге қол жеткізілді: ауыл
шаруашылығының жалпы өнімі 1998 жылмен салыстырғанда 28,9% ға, оның ішінде
өсімдік шаруашылығы өнімдері - 66% ға, мал шаруашылығы өнімдері – 1,8% ға
ұлғайды. Өсімдік шаруашылығы жалпы өнімінің көрсетілген өсімі негізінен
астық өндірісінің көлемін екі еседен артық ұлғайтудың есебінен қамтамасыз
етілді. Нәтижесінде республика өзінің азық-түліктік еріктілігін арттыра
бастады. 2002 жылдан кейін аграрлық-өнеркәсіптік кешендегі жағдай азық-
түліктік мәселені, яғни Қазақстанның сыртқы нарыққа азық-түліктік
тәуелділігін реттеуді қолға алды. Бұл бүкіл экономикалық жүйе мен
мемлекеттің мүдделерін қозғайды. Қазіргі кезеңдегі Қазақстанда тұтынушылық
нарықтың азық-түлік тауарларымен жабдықталуы отандық өндіріс өнімдерінің
және сырттан әкелінетін өнімдердің есебінен қамтамасыз етіледі. Елдегі азық-
түліктік нарықтың жағдайы сыртқы нарықтан азық-түліктік тәуелділіктің
шектеулі деңгейімен сипатталады. Өзіндік өндіріс есебінен халықтың азық-
түліктік негізгі қажеттіліктері қамтамасыз етілген, мұнымен бірге, ішкі
нарықтағы импорттың үлесі төмендеуде. Мысалы, Қазақстанда азық-түліктік
тәуелділіктің көрсеткіші 0,3ті құрайды (белгілі бір өнімнің импорты
көлемінің елдің осы өнімге мұқтаждығының көлеміне қатынасы, азық-түліктік
тәуелділіктің деңгейі егер бұл көрсеткіш 0,1ден 0,2ге дейін болса –
қауіпсіз, 0,25тен 0,3ке дейін – шегіне жеткен, 0,5тен жоғары - қауіпті
болып есептеледі). Бұл 1990 жылдардың басында азық-түліктік нарықтың
негізінен бытыраңқы қалыптасуымен, оның басым бөлігін импорттық өнімдердің
құрауымен байланысты.
Дегенмен, нарық жағдайында ауылшаруашылық өндірісінің дамуы шаруашылық
жүргізудің экономикалық механизмін жетілдірумен тікелей байланысты болып
келеді. Оның негізгі бағыттары – меншіктің және шаруашылық жүргізудің
түрлерін, қатынастарын жетілдіру мен осының негізінде өндірістің
тиімділігін арттыру болып табылады.
Меншік қатынастары - өте күрделі, маңызды, негізге алынатын қатынастар.
Оның мәні экономикалық мазмұнында, өндіріс процесіне қатынасушының
қаншалықты өндіріс қорлары мен нәтижелерін басқарумен байланысты
екендігінде. Ал осы уақытқа дейін негізгі тауар өндірушілер мұндай
байланыстылықтан шеттеліп келді. Олар тек сөзсіз орындаушы міндетін атқарды
және көп жағдайда қызметтің сапасын, тиімділігіне, нәтижесіне көңіл
аударылмады. Сөйтіп экономикамыздың аграрлық өрісі шағынды, экстенсивті,
қорларды тиімсіз пайдалану жағдайында болды. Сондықтан ауылшаруашылық тауар
өндірушілерді меншік иесі ету мақсатында осы саланы мемлекет иелігінен алу
мен жекешелендіру процесі басталған болатын. Ол мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасына, республика Президентінің жарлықтары
мен үкімдеріне және өкімет қаулыларына сәйкес жүзеге асырылуда. 1992-1996
жылдар аралығында көптеген кеңшар мен басқа да, мемлекеттік шаруашылықтар
жоғарыда айтылғандай жекешелендірілді.
Іс жүзінде жекешелендіру формальді түрде, яғни тек сыртқы көрінісін,
түрін өзгертумен шектеледі, оның түрлері мен әдістері біржақты сипат алды.
Алғашқы кезеңде жеке шаруашылық жүргізу үшін жағдайлар жасамастан негізінен
ірі кәсіпорындарды ұсақ және шағын кәсіпорындар мен шаруа қожалықтарына
бөлшектеу қалыптасқан өндіріс процесінің бұзылуына, ішкі және сыртқы
байланыстарының үзілуіне алып келді. Оның үстіне, ауыл шаруашылығында
айналым заттарының қоры болмауы мен баға қайшылығынан жағдай қиындай түсті.
Жекешелендіру бағдарламасы тұтастай аграрлық саясат пен экономиканы
тұрақтандыру шараларымен нығайтылмады. Сондай-ақ ауыл шаруашылығы дамуын
мемлекеттік қолдау деңгейі анықталмады. Жекешелендірумен Мемлекеттік мүлік
комитеті жеткілікті мөлшерде негізделген экономикалық есептеусіз айналысты.
Аграрлық кәсіпорындар деңгейінде жекешелендіру жұмыстарының жағымсыз
зардаптарын болғызбау шаралары жасалынбады және өндірістік бөлімшелердің
қызмет көрсетуші, қосалқы көмекші кәсіпорындармен өзара қарым-қатынас
механизмі дайындалмады.
Социологиялық талдаудың мәліметтері бойынша жекешелендіруді және оған
байланысты ауыл шаруашылығының тиімділігін тежеуші факторлар арасында ауыл
халқының ол туралы нашар хабардар болуы мен түсіндірме жұмыстарының
жеткіліксіздігі бірінші орын алады. Сондай-ақ жауап берушілердің 80%-ы өз
мәселелерімен өздері жалғыз қалудан қорқатындығын, 63%-ы тәуекел еткісі
келмейтіндігін, 56%-ы мемлекет тарапынан болатын әлеуметтік қорғаудан
айырылып қалудан сақтанатындығын және 51%-ы еңбек нәтижесіне байланыссыз
орташа еңбек ақы алудан бас тартқысы келмейтіндіктерін білдірген. Екінші
кезекте ақша қорларының болмау факторы тұр. Бұл ауыл тұрғындары үшін
тарихи, саяси мағынасы бар мәселе және оларды шектен тыс қанаушылықтың
нәтижесінде жасалынған. Сондай-ақ, жол беруге болмайтын, бірақ нарық
жағдайында да орын алатын ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп арасындағы
тауарлар айырбасы теңгермешілігінің сақталмауы да ауылдың көптеп зиян
шегуіне әкеледі. Сұраққа жауап берген ауыл тұрғындарының 68% -ы бұл
процесте нормативті құқықтық құжаттар мен актілердің жетілдірілмегендігін,
оның жағымсыз әсер ететіндігін атап өткен. Бұдан кейінгі факторлар –
нарықтық құрылымдардың жоқтығы (68%), идеологиялық (43%), - бұл жауап
берушілердің нарықты уақытша шара деп санауымен байланысты. Басқарушы
қызметкерлердің, әсіресе бөлімшелер мен ферма басқарушыларының дайын
еместігі (42%), мамандардың дайын болмауы (31%), еңбекке нашар ынталандыру,
ұйымдық-экономикалық сипаттағы қателіктер, формализм және басқа да себептер
тежеуіш болып отыр. [8]
Егін шаруашылығында ауыспалы егістікке толықтай қызмет етуге қабілетті
шаруашылықтар кеңінен таралып келе жатыр. Мұндай бағыт республиканың
оңтүстік аудандарында көп еңбек сіңіруді қажет ететін дақылдар (көкөніс,
қант қызылшасы, бақша өнімдері, мақта өсімдігі) өсіретін жерлерде кеңінен
қолданылады. Шаруа қожалықтары егін және мал шаруашылығымен қатар, кешенді
дамуы үшін жерді тиімді пайдалануы керек. Егер мұндай жер бөліктерінде
ауылшаруашылық өнімдерін алғашқы өңдеу ісі де ұйымдастырылса өте жақсы
болар еді.
Сондықтан, ауылшаруашылығын мемлекеттік қолдау шаралары осы жоғарыда
айтылған мәселелердің шешілуіне бағытталып, мақсатты мемлекеттік
қаржыландыру күшеюі тиіс. Өндіріс көлемі мен өнім өткізудің қысқаруын
болдырмау үшін, шаруашылықтардың бағалы дақылдарды өсіртіп, асыл тұқымды
мал табынын сақтау үшін ауыл шаруашылығын қолдаудың Мемлекеттік қоры арқылы
қажетті мөлшердегі дотация ставкаларын белгілеу керек.
Сонымен қатар мемлекеттік бюджет қорларын мақсатты бағдармалардың іске
асуына, ауылшаруашылық тауар өндірушілердің техника, қосалқы бөлшектер мен
жанар-жағармай алуға кеткен шығындарына, жәрдемақы төлеуге, мемлекеттік
жерге орналастыру шараларын жүргізуге, өсімдіктің зиянды жауларымен қарсы
күресуге, малды ерекше жаю мен одан алынатын табысты жұмсаған жөн. Мұндағы
басты тежеуіш болатын басты мәселелерінің бірі – ақша қорларының үнемі
жетіспеуімен ауылға несие беру механизмінің жасалмағандығы. Осы мақсатта
экономика ғылымдарының докторы С.С.Еспаев мырзаның ұсынған ауылды қолдаудың
Мемлекеттік қоры іс-әрекетінің үлгісін қазіргі жағдайда қолдануға болатын
секілді.
1.2 Агроөнеркәсіп кешеніндегі меншік түрлерінің
калыптасу барысы.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
Қазақстан Республикасындағы аграрлық саланы жекешелендіру реформасы туралы
былай деген: Жерге жеке меншік – бұл нарықтық экономиканың жұмыс істеуінің
міндетті бір шарты. Мен бұл пікірді өзімнің сансыз көп сөздерімде талай
айттым, әлі де айта беремін. Меншіктің принциптік маңызы бар, өйткені ол
тұрақтылық пен сенімділік әкеледі. Кімге не тиесілі деген сұрақтың жауабына
келгенде күмәнданатын қоғам ұзақ уақыт табысты түрде дамуға үміт арта
алмайды. Оның үстіне жеке меншік адамның өзін-өзі қожайын ретінде сезінуін
қалыптастырады және жекелеген бизнесті инвестициялау үшін кепілдік береді
[1].
Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасы – дүниежүзінің неғұрлым
қарқынды дамып келе жатқан елдерінің бірі, жедел өсуші экономикаға тиімді
қаржылар салудың орны. Қазіргі Қазақстанның өткен 15 жыл ішіндегі бейнесін
айқындайтын табыстардың қатарына тұрақты түрде дамып келе жатқан аграрлық
саланы жатқызуға болады. Аграрлық сала республика экономикасы дамуының
маңызды факторы ретінде көріне отырып, елдің экономикалық және әлеуметтік
өмірінде ерекше орын алады. Өткен жылдар ішінде жүргізілген реформалардың
нәтижесінде ауылшаруашылық өндірушілерінің меншік құрылымында түбірлі
өзгерістер жүзеге асып, мемлекеттік емес формасы басымдыққа ие болды. Бұл
аграрлық салада нарықтық қатынастардың дамуы үшін қажет ортаның
қалыптасуына мүмкіндік туғызды. Сонымен бірге, ауыл экономикасын қалпына
келтіруді әсершіл мемлекеттік қолдау мен жалғасушы өзгерістерді жүзеге
асырғаннан кейін, саладағы жалпы жағдайдың тұрақтануы қамтамасыз етілді.
Санақ мәліметтеріне сәйкес, Қазақстан Республикасы ТМД мен Шығыс Еуропа
елдеріндегі аграрлық саланың өсуі жағынан едәуір жоғары қарқын көрсетіп
отыр. Қазіргі уақытта аграрлық сала ашық әлемдік экономика шарттарында
өзінің тиімді дамуын қамтамасыз етуді қарастыратын жаңа кезеңде тұр. 2005
жыл қортындылары бойынша ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің көлемі 764,8 млрд.
теңге деңгейіне жетіп, 2002 жылмен салыстырғанда 37% ға өсті. Ал осындай
деңгейлерге жету, алдына қойған мақсаттарды жүзеге асыру біршама еңбек
етуді және уақытқа сай реформаларды жасауды талап етті.
Аграрлық саланың дамуын тұрақтандыру үшін меншіктің мемлекеттік түрінен
жеке меншік түріне ауысу жүзеге асырылып, бұл көпсалалы экономиканың
дамуына жағдай туғызды. Агралық-өнеркәсіптік кешендегі жаппай жекешелендіру
және көпсалалы экономиканы қалыптастыру аграрлық реформаны жүзеге асыру
барысында меншіктің алуан түрлілігіне негізделген жаңа құрылымның пайда
болуына алып келді. Нәтижесінде жұмыс істеуші ауылшаруашылық және өңдеу
кәсіпорындарының басым бөлігі жаңа ұйымдасқан үлгілерді – акционерлік
қоғамдар мен серіктестіктер, өндірістік кооперативтер, фермерлік
шаруашылықтар, мемлекеттік кәсіпорындар болып қайта құрылды. 1990 жылы
шаруашылықтың барлық үлгілеріндегі 4918 ауылшаруашылық құрылымдар тіркеліп,
олардың ішінде 2223-і мемлекеттік болса, 1995 жылы олардың саны 7,4 есеге
ұлғайды және 36285 бірлікті құрады, ал оның ішінде 1405-і мемлекеттік болып
есептелді. 1999 жылдың өзінде-ақ аграрлық салада өндірілетін өнімнің 99,2%-
ы жеке меншікке негізделген кәсіпорындардың үлесіне тиді. Нарықтық
қатынастарға өтумен бірге халықтың азық-түлік пен өзін-өзі қамтамасыз
етуінің көзі ұлғайды және соның салдарынан аграрлық-өнеркәсіптік кешен
тауарларын өндірушілердің экономикалық құқықтары мен құзырлылықтары едәуір
кеңейді. Бүгінгі таңда ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілер болып: ауыл
шаруашылығы кәсіпорындары, фермерлік (шаруа) шаруашылықтары, үй маңындағы
жеке меншік шаруашылықтар, өндірістік кооперативтер табылады. Қазіргі күні
шаруа қожалықтарының үлесі 1995 жылмен салыстырғанда 8 есеге жуық, халықтың
шаруашылығы - 9% ға өсті. Сонымен қатар, республикада инвесторлар мен
кәсіпорындар станцияларын тарту жолымен ауқатты емес аграрлық құрылымдардың
қаржылық жағдайларын дұрыстауға бағыт жасалған болатын.
Нарықтық экономика пайда табу жолындағы өзінің ісін өзі жеке меншікті
капиталдың негізінде ұйымдастырып, басқару арқылы жүргізетін, тауар немесе
қызмет жасайтын өндірушілер мен тұтынушылардың арасындағы мемлекеттің
белгілі бір дәрежеде араласуын қажет ететін еркін, өзін-өзі реттеуге
қабілетті экономикалық қатынас.соған қарағанда нарықтық экономика аз уақыт
ішінде қарқынды дамып, өндірістің кез келген саласында тиімділігін көрсету
тиіс еді. Бірақ іс жүзінде керісінше болып отырғаны белгілі.Нарықтық
экономиканың дамуын тежеп отырған жай кәсіпорындардың негізгі қорларының
тозуы, жетіспеуі, айналымдық қаржы тапшылығымен бірге, біздің қоғамда
нарықтық экономиканың ауыл шаруашылығындағы ерекшеліктерін ескеріп,
мемлекеттік тұрғыдан реттейтін төгершіктерінің жеткіліксіздігі.Жалпы,
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы саласындағы 1995-1997 жылдардағы
жекешелендіру бұрынғы ірі мемлекеттік ұжымдық кәсіпорындарда еңбектеніп,
қалыптасқан адамдар үшін экономикалық тұрғыдан тиімсіз және психологиялық
шектеуліктер салдарынан аса ауыр тиді.Сол себепті ауыл еңбеккерлері
мемлекеттік меншіктен өз үлестерін алғанымен де, жаңа жағдайда жұмысты
қалай жүргізуді білмей абдырап қалды.Соның салдарынан қолында бар азын-
аулақ малы мен құрал-жабдықтарын да жинақтап ұстай алмай елеулі мөлшерде
азайып қалды.Осындай жағдайға байланысты соңғы жылдары ауыл тұрғындары аса
ауыр әлеуметтік-экономикалық дағдарысты бастан өткізуде.Жекешелендіру
салдарынан пайда болған ауылдағы жеке меншікті іскерліктің даму деңгейін
бағалағанда 1997-1998жылдары құлдырау кезеңі, ал 1998-1999жылдары сынақ,
нарықтық қарым-қатынасқа бейімделу, қалыптасу уақыты деуге болады. [2]
Шығыс Қазақстан облысы Зайсан ауданы экономикасының негізі – ауыл
шаруашылығы.Еліміздің экономикасы тұрақты дамып тұрған кезеңде ауданда 45
мыңға жуық халық тұрып ,200мың қой, 20 мыңнан астам ірі қара және 30-40 мың
гектарға дейінгі жерде ауыл шаруашылығы дақылдары өсірілетін.Мемлекет ауыл
шаруашылығына белгілі бір мөлшерде қаржылай жәрдем беріп отырды.Осы
экономикалық негіз аудан халқының әлеуметтік – экономикалық жағдайын
белгілі бір деңгейде қамтамасыз еткені белгілі.Ал, қазіргі және болашақ
уақытта тұрғындардың жұмыспен қамтамасыз етіліп, тұрмыс жағдайының реттелуі
үшін осы аудан аумағында нарықтық қарым-қатынастың даму бағыттары қандай
болуы мүмкін?
Жалпы, ауданның ауыл шаруашылығы жағдайын бағалар болсақ, 1996-
1997жылдары аса елеулі азайған мал басының 1999-2000 жылдары тұрақтанып,
көбейе бастағаны байқалады.2000 жылы ірі қара саны 26171 бас, қой-ешкі
53116 бас болып, 1999 жылмен салыстырғанда тиісінше 4,9% және 10,4%
өсті.ауданда 397 шаруа қожалығы, 5 өндірістік кооператив және 999 жеке
тұлға ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен айналысып, жалпы өндірілген
өнімнің құны 1037 млн.580 мың теңге болды.Осы 397 шаруа қожалығы аудан
бюджетіне 3337,0 мың теңге салық төледі.Бірақ осы мәліметтерге қарамастан
ауыл шаруашылығында өндірілген өнімнің нарыққа шығарып, саудаланып, пайда
алу деңгейі өте төмен.аудан халқының басым көпшілігі жанұялық қосымша
шаруашылықтар құру арқылы азық-түлікке деген қажеттерін өздері қамтамасыз
етуде. Соған байланысты ауданның ішкі нарығында шаруа қожалықтарының
өнімдеріне сұраныс өте төмен, ал ірі қалаларға, орталықтарға тұтынушылардың
сұранысына сәйкес өңделмеген өнімдерді тасымалдау экономикалық тұрғыдан
тиімсіз. Соңғы 5-6 жылда ауданға ешқандай жаңа өндірістік құрал-жабдық
әкелінген жоқ. Ауыл шаруашылығындағы іскерліктің дамуында күрделі мәселелер
көп.Олардың шешу тегершігі агробизнестің ауылдағы салаларының дамуына
тікелей байланысты.
Қазақстандық зерттеушілердің мәліметтері бойынша агробизнес терминін
алғаш рет 1955 жылы Гарвард университетінің профессоры Джон Дэвис
қолданған.Ол ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру,сақтау, өңдеу, тұтынушыларға
жеткізу және ауыл шаруашылығы өндірісін өндірістік қорлармен қамтамасыз
етіп, қызмет жасайтын іскерлік салаларының жиынтығын агробизнес деп
түсіндірген. [3] Ал, Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 31-наурыздағы
Шаруа қожалығы туралы заңында Шаруа қожалығы дегеніміз ауыл шаруашылығы
жерлерін пайдаланып, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, өңдеу және
тұтынушыға жеткізіп өткізумен айналысатын отбасылық іскерліктің бірлестігі
- деп нақты аталған.Осыған байланысты фермер немесе шаруа қожалығының ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндіру, өңдеу және нарыққа шығарып саудалау сияқты
жұмыстардың барлығын жүргізуі мүмкін бе деген сұрақ туады.Осыншама ауқымды
жұмыс шағын топтың шамасынан келе ме?
Егер Қазақстан сияқты экономикалық дағдарыс, өндіріс салаларын қайта
құру, меншік иелерінің түрін, мәнін өзгерту арқылы әлеуметтік-экономикалық
тұрақты дамытуға қол жеткізген елдердің тәжірибесіне назар аударар болсақ,
Европа елдеріндегі бір фермер орта есеппен алғанда 32 адамға жететін ауыл
шаруашылық өнімдерін өндіретінін жоғарғы көрсеткіш АҚШ-та шамамен 111
екенін байқауға болады.Ал бұрынғы Кеңес Одағында бір ауыл еңбеккері
10адамды қамтамасыз етуге кететін өнім өндірген Қазақстанда азық-түлік 30
пайызы шетелдерден әкелінген тауарлар есебінен өтеліп отырғанын ескерсек,
қазіргі уақыттағы шаруа саласындағылардың үлесі тек 1,6-3,2 %ғана.Осы
көрсеткіштер 1975-1987 жылдар аралығында елеулі өзгерген. Егер 1975 жылы
агробизнеспен айналысатын іскерлердің үлесі барлық өндіріс салаларындағы
адасдардың 21,5 пайызы болса, осы көрсеткіш 1987 жылы 16,7% болған.Ал,
агробизнестің ауыл шаруашылығы саласы- фермерлікті кәсіп ететіндердің
мөлшері 3,2 пайыздан 1,6 пайызға өзгерген,яғни екі есе азайған.Жалпы,
фермерлердің үлесі іскерліктің басқа салаларымен салыстырғанда дамыған
елдерде төмендеп келеді.Осы заңдылық біздің елде де белгі бере бастады
деуге болады.Мысалы, біз анкеталық әдіспен зертеу жүргізген жоғарғы сынып
оқушыларының тек 3-5 пайызы ғана ауыл шаруашылығы мамандықтарын таңдауға
ықылас білдірсе, 15-20 пайызы әр түрлі ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеп,
азық-түлік өнімдеріне айналдырып, саудалаумен айналысулары мүмкін
екендіктерін білдірді.
Қазіргі уақытта ауылдағы іскерліктің дамуын, тұрғындардың үлес
салмағын,т.б. әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді талдағанда
Қазақстанның ауыл шаруашылығының алға басуын тежеп отырған жай
агробизнестің өнімді өңдеу, тұтынушыға жеткізу және фермер қожалықтарын
өндірістік қорлармен жабдықтап, қызмет жасайтын салалардың өркен жая алмай
отырғандығы екені аңғарылады.Өйткені барлық міндетті бір фермердің атқаруы
мүмкін емес.Ауылдық жерлердегі шағын және орта бизнестің негізгі агробизнес
екенін ескере отырып, оның салаларының дамуын мемлекеттік тұрғыдан
реттейтін арнаулы экономикалық тегершіктер жүйесін жасау қажет.Атап
айтқанда, Қазақстанның шет аймақтарының топырақ-климат, демографиялық,
коммуникациялық ерекшеліктерін ескеріп, аймақтарды дамытудың қаржылық
негізі бар мемлекеттік бағдарламалар ұсынылып, кезеңдері бойынша асырылуы
тиіс.
Жалпы агроөнеркәсіп кешенін реформалау барысында (1991-2000жж)
республикада ірі-ірі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер орын алды.Атап
айтқанда, мемлекеттік меншік жекешелендіріліп,соның негізінде көп укладты
ауыл шаруашылығы қалыптасты,ауыл шаруашылығы құрылымдары ұйымдық-құқықтық
жағынан да, қаржылық жағдайлары тұрғысынан да толық жетілуден өтті.Олардың
көпшілігі шаруашылық жүргізудің бірнеше формаларын басынан өткерді.Мысалы,
алғашында көптеген кеңшарлар ұжымдық кәсіпорындарға өткізілсе, соңынан олар
өндірістік кооперативтерге ауыстырылды.Реформа барысында нағыз меншік иесін
іздестіру мақсатымен кооперативтер шаруашылық серіктестіктеріне
айналдырылды.Сондықтан 1998жылға дейінгі 3310 өндірістік кооператив саны
1999жылдың соңында 1729-ға дейін кемідіОның есесіне осы аралықта шаруашылық
серіктестіктер саны 1164-тен 2502-ге дейін өсті.Республикадағы шаруа
қожалықтарының саны қаулып өсіп келеді.Міне, осының салдарынан ауыл
шаруашылығындағы пайдаланылатын жерлердегі мемлекеттік кәсіпорындар үлесі
3,4 пайызға түсті, олардың үлесіне ауыл шаруашылығындағы жалпы өнімнің 3,6
пайызға ғана келіп отыр.Ал, шаруашылық жүргізудің мемлекеттік емес
формалары жердің 96,6 пайызын пайдаланып, жалпы өнімнің 96,4 пайызын беріп
отыр.
Қазіргі кезде республика ауыл шаруашылығындағы үлкен дағдарыс
үстінде.Жалпы ішкі өнім құрылымында ауыл шаруашылығы өнімдерінің үлесі не
бәрі 10,2%.Жалпы алғанда аграрлық дағдарыс ғаламдық құбылысқа айналып
барады және ол әлемнің барлық елдерінде орын алуда.Демек, 20 ғасырда
үстемділік жасаған аграрлық доктрина ауыл шаруашылығында мәселелерді шешіп
бере алмады, сондықтан оны қайта қарау қажеттігі туып отыр.
Әсіресе, шаруашылық жүргізудің ұйымдық-құқықтық формаларының жұмыс
істеу жағдайы асқындап барады,тиімді жұмыс жүргізу тәсілі, олардың нарық
жағдайына бейімделуіне байланысты жаңа қиындықтар пайда болды.Қазақстандағы
және басқа да ТМД елдеріндегі ауыл шаруашылық құрылымдарын қайта құрылымдау
тәжірибесі аграрлық сектордағы жүріп жатқан өзгерітер өндірістік
қатынастарды қайта құрудың толық мәнін ашпай отырғанын көрсетеді. [4]
Нарықтық қатынастарға көшудің өзіне тән объективті себептерге байланысты
аграрлық реформа қарама-қайшылық сипатта жүруде.Оған қосымша мемлекет те
өзінің осы бағыттағы реттеушілік атқарымдарын толық орындамай отыр.Жалпы
алғанда аграрлық реформаның мақсаты әлі орындала қойған жоқ.Ауыл тұрғындары
жер үлестері мен мүліктік жарналарын шартты түрде алғанымен, оларға толық
иелік жасауға мүмкіндіктері жоқ және оларды пайдаланудан еш пайда да
түсіре алмай отыр.Соның салдарынан еңбек уәждемесін және өндіріс
тиімділігін артыруға объективті алғы шарттар құрылмауда. (5)
Нарық жағдайында шаруашылық субъектілерінде жұмыс жүргізу мәселесі әр
түрлі шешілуде, оларды қалыптастыру, меншік қатынастары, басқару, өнімді
және табысты бөлу мәселелері реттелмеген.Осыдан туындайтын экономикалық
ішкі шаруашылық қатынастарды да өз деңгейіндегі жетілдіруді талап
етеді.Сондықтан да осы мәселелер бойынша ұсыныстар дайындау
қажет.Республика аймақтарындағы әр түрлі бағытта мамандандырылған жаңа
шаруашылық құрылымдарының жұмыс істеу тиімділігі сонда ғана арта түспек.
Ғылыми-зерттеу жұмыстары барысында шаруашылық жүргізу механизмін әр
түрлі көзқарастар тұрғысынан қарауды талап ететін методологиялық
проблемалар анықталды.Оларды шаруашылық жүргізу мәселелерімен тығыз
байланысты зерттеу ауыл шаруашылығы құрылымдары жұмысының экономикалық
механизмін жетілдіруге мүмкіндік береді. (6)
Реформа барысында жаңа аграрлық бағыттағы ғылым өкілдерінің жекелеген
қателіктерге жол бергені анықталып отыр.Арнайы методологиялық зерттеулердің
болмауы себепті аграрлық экономиканы түрлендіру біраз қателіктер мен
жаңсақтықтар орын алды.Атап айтсақ, аграрлық экономиканы қысқа мерзім
ішінде қайта құру, ірі шаруашылықтардан майда шаруашылықтардың
артықшылығы туралы кейбір асығыс тұжырымдар, капитал сыйымдылығын
анықтаудағы, ауыл шаруашылығын дамыту жолдары бойынша ұсыныстардың
жаңсақтығы, жер реформасын жүргізудегі қателіктер т.б.
Әр түрлі ауыл шаруашылық құрылымдарының нарық жағдайына бейімделуін
зерттеу барысында олардың шаруашылық және қаржылық қызметтегі дербестіктері
анықталды.Осы кезеңде барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер пайданы
арттыруға, бәсекелестік қабілеті бар өнім өндіруге талаптанады.Бірақ
аграрлық реформаны жүргізудегі қателіктері оларды күнкөріс қиындығы әкеліп
тіреді.
Аграрлық сектордағы дағдарыс ауыл шаруашылығы құрылымдарының алдына
жаңа мәселелер қойды.Нарық жағдайына бейімделу процесінде олардың өздерінің
өміршендік стратегиясын дайындауы керек болды.Стратегия дайындау барысында
олар басқа құрылымдармен байланыстарын сақтау және дамыту
принцптерін,сондай-ақ белгілі бір пайда алуды ұстанулары керек.
II Қазіргі заман жағдайындағы Қазақстан Республикасындағы аграрлық саясат.
1. Ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау мен
тұрақтандыру шаралары.
Жоғарыда көрсетілген жүйені негізге ала отырып, мемлекеттік қолдау
шараларының аграрлық саясаттың келесі бағыттары бойынша жүргізілуі орынды
болмақ.
Бірінші кезеңде (1996-1998 жылдары) аграрлық секторды дағдарыстан
шығару, өндірістің құлдырауын жою және өсімін тұрақтандыру, кәсіп орындарды
реформалау, қор өндіруші салалардың дамуы жөніндегі ұйымдық экономикалық
шараларды іске асыру қарастырылады. Нарықтық қатынастардың қалыптасу
барысындағы нормативтік құжаттарды бекіту қажет.
Екінші кезеңде (1998-2000жж.) жаңа экономикалық механизмдерді, өнім
өндірісінің, сақтау мен өңдеудің интенсивті технологияларын толықтай игеру
негізінде ауыл шаруашылық өнім өндірісін тұрақтандырудан арттыруға өтуді
қамтамасыз ету қажет.
Есептеулерге қарағанда, бидайдан гөрі ұн және нан өнімдерін экспорттау
экономикалық жағынан барынша тиімді. Өйткені таза бидайды сатқаннан гөрі
оны жартылай дайын немесе дайын түрінде сыртқа шығару көп пайда әкелері
сөзсіз. Бірақ, біздегі қуаттылық тек 2,5 млн. тонна ұн өндіруге мүмкіндік
береді, республика ішінде оның 1,8 млн. тоннасы тұтынылып, тек 45-90 мың
тоннасы экспортталады. Өткен, (1996-2000ж.ж.) жаңа қуаттылығын іске қосу
көзделген, яғни республикамыз алдағы уақытта да негізінен бидайды
экспорттауға мәжбүр болады. Сондықтан бидайды өңдеу қуаттылығын айтарлықтай
арттыру жөніндегі шаралар қарастырылуда.(7)
Алайда реформаның алғашқы жылдары жерге жеке меншік құқығын енгізу
қажеттігі туралы бір ауызды пікір болмады. Республикада жерге жеке меншік
институтының қалыптасуына қазақстандықтардың көпшілігінің мұндай
көзқараста болуы, ең алдымен, ауыл тұрғындарының жаңа нарықтық қатынастарға
бейімделу деңгейінің төмендігінен еді. Адамдар тек әлі нарықтық жағдайда
өмір сүруді, ең бастысы, жаңаша ойлауды бастамаған еді.
Ауыл шаруашылық мемлекеттің қолдауынсыз күн көре алмайтынын мойындай
отырып, біз, сол жылдарда жария етілген нарықтық экономиканы құру мен
жекешелендіру бағытына қарамастан, жерге жеке меншік туралы мәселені
кейінге қалдырып, жартылай шаралармен және өтпелі кезең модельдерімен ғана
шектелдік. Десек те, біздің алдымыздан бой көрсетіп шыққан, мысалы,
өнеркәсіптегі проблемалар, ауыл шаруашылығында да зәру күйінде қала берді.
Мемлекеттік мүліктің жаппай тонау мен талан-таражға салынуы, бұған қоса
азық-түлік тағамдары бағасының күрт төмендеп кетуі бүкіл елімізде аграрлық
және азық-түлік секторын аянышты халге жеткізді. Қаңыраған дүкен сөрелері,
азық-түлік тағамдарының тапшылығы және т.б. аға ұрпақ есінде ұмытылмастай
болып сақталып қалды.
Алайда, жалпы өндіріс құрылымында мал шаруашылығының үлесі артып
келеді. Егер 2001 жылы ол 39% ға дейін төмендесе, 2007 жылы 48% ды құрады,
бірақ әлі 1995 жылғы деңгейге жетпей отыр. Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру
қарқынының оң беталыстары ең алдымен мал басының көбеюімен байланысты.
Жалпы ауылшаруашылық өндірістің негізгі бөлігі өсімдік шаруашылығы саласына
жатқызылады. Егер 2000 жылы оның жалпы ауылшаруашылық өндірісіндегі үлесі
49% ды құраса, 2005 жылы – 52% ға және 399,8 млрд. теңгеге жетті. Бұл
негізгі бөлігін (44%) дәнді-дақылдардың өндірісі құрайтын бүкіл өсімдік
шаруашылығы өнімдері өндірісінің дамуымен байланысты. Өсімдік шаруашылығы
саласындағы оң беталыстар ең алдымен, өнімділікті және ауылшаруашылық
дақылдарының жалпы алымының өсімін жоғарылату бойынша мемлекет қабылдайтын
шараларға байланысты болып келеді. Жыртылатын жердің өнімділігін жоғарылату
мақсатында жыл сайын оның құрылымындағы егіс танаптарының үлесі ұлғаяды.
Мәселен, 2005 жылы ол 19,1% ды құрады, бұл 2001 жылмен салыстырғанда 7% ға
жуық көбірек. Бұдан өзге, минералды тыңайтқыштар қосудың мөлшері
ұлғайтылды. 2002 жылдан 2005 жылға дейінгі кезең аралығында бұл көрсеткіш
100 мыңнан астам т. құрап, соның алдындағы алты жыл бойы енгізілген
минералды тыңайтқыштардың мөлшерінен асып түсті. (8)
Ел экономикасының тұрақты дамуы үшін азық-түлік өнеркәсібі ерекше
маңызға ие болады. Бұл сала 2005 жылғы мәліметтер бойынша өңдеу
өнеркәсібінің құрылымында 26,3% ды құрайды және жалпы ішкі өнімге 7,5% ға
жуық үлес қосады. Соңғы төрт жыл бойы саланың бір жыл ішіндегі өсу қарқыны
108,2% дан 114,4% ға дейін көрсеткішке жетті. Азық-түлік өнімдерін өндіру
2005 жылы 424,8 млрд. теңгеге жетті, бұл 2004 жылғы деңгейден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I 1990 ж.ж. басындағы Қазақстанның аграрлық саласының жағдайы.
1.1 Аграрлық сектордың негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Агроөнеркәсіп кешеніндегі меншік түрлерінің қалыптасу
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..13
II Қазіргі заман жағдайындағы Қазақстан Республикасындағы аграрлық саясат.
2.1 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау мен тұрақтандыру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 2003-2005 Ауыл жылдары немесе аграрлық саланың тұрақты
дамуының факторлары: аңыз және
ақиқат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...29
III Қазақстан Республикасының ғаламдық аграрлық нарығында алатын
орны мен перспективалары.
3.1 Шет елдердегі ауыл шаруашылығының даму тәжірибесін Қазақстанда
пайдалану
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..38
3.2 Аграрлық саланы тұрақтандырып дамытудағы мемлекеттің рөлі ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 3
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланған деректер мен әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..58
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекеттік егемендікке ие болған кезден бергі
алғашқы жылдар ішінде Республика салмақты жүйелі және өтпелі мәселелермен
қақтығысты. Осы жағдай өнеркәсіп өндірісінің құлдырау қарқынына, қаржылық
жүйенің бұзылуына ғана емес, сонымен бірге ауыл шаруашылығындағы өндірістің
едәуір құлдырауына себепші болды.
Тұрақты макроэкономикалық жағдайға қол жеткізу 1999 жылы республикаға
экономикалық дамудың оң нәтижелеріне ие болуға мүмкіндік берді. Сол кездің
өзінде-ақ елдің ауыл шаруашылығында өсім байқалды, аграрлық саладағы жалпы
көрініс айтарлықтай жақсара бастады, ауылшаруашылық өнімдердің 99,2% ға
жуығын жеке меншік кәсіпорындар мен фермерлер өндірген болатын.
Дегенмен, аграрлық саланы реттеу күрделі және көпқырлы мәселе болып
табылады. Оның жағдайы республиканың шынайы қажеттіліктерін
қанағаттандырмайды. Дамыған елдердің көпжылдық тәжірибиесі және
Қазақстанның соңғы онжылдықтардағы тәжірибиесі және нарық, жағдайларында
мемлекеттің араласуынсыз табысты дами алмайтынын растап отыр.
90-жылдардың соңындағы жағдайларда аграрлық-өнеркәсіптік кешендегі
экономикалық шаралардың бүкіл жиынтығы отандық өндірісті тиімді дамытудың
есебінен Қазақстанның азық-түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
бағытталған. Бұл мақсатқа жету меншіктің барлық түрлеріндегі ауылшаруашылық
кәсіпорындарының қажетті кірістілігін қолдаумен, ауыл шаруашылығы мен
өнеркәсіптің арасындағы айырбас баламалығын қамтамасыз етумен негізделеді
және ұштасады. Осы шарттардың болмауы елдің аграрлық-өнеркәсіпті
кешеніндегі дағдарысты жағдайдың басты себептерінің бірі болып табылады.
Бұл әлеуметтік-экономикалық шаралар жиынтығын жүзеге асыру
қажеттілігіне, оларды қалыптастырып келе жатқан әлеуметтік ыңғайдағы
нарықтық экономикада іске асырудың және аймақтық аграрлық-өнеркәсіптік
кешенді реттеудің экономикалық механизімін дамыту мен толық жетілдіруге
бағытталған. Дегенмен, тиімді механизімдерді қалыптастыру үшін тарихтың
көкірегіне қарап тиімді, әрі жүйелі кешенді, тұрақты, аграрлық өндірісті
жаңашылдықпен дамытудың балама бағыттарын реттеудің экономикалық механизмін
жетілдірудің нақты жолдарын дайындаудың ерекше маңыздылығымен байланысты
болып келеді.
Сонымен қатар бұл ғылыми жұмыстың зерттелу барысын Қазақстан
Республикасының аграрлық саясатын тек қана өткен 17 жылдың ішіндегі
мәселелеріне тоқталу қателік болар, сондықтан да осы жоғарыда аталған
мәселелердің өзектілігі ғылыми жұмыстың тақырыбын таңдауды анықтап берді
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Аграрлық саясат кешеніңде мемлекеттік
реттеудің механизм жүйесін қалыптастырудың теориялық және әдіснамалық
мәселелері Қазақстанда Кеңестік дәуіріндегі, қазіргі тәуелсіздік алағанан
бері келесі ғалымдардың: Г.Ф. Дахшлейгердің, С.Л. Ковальскийдің, А.Б.
Турсунбаевтың, Тұрғынбаевтың С., Н.А. Алимбаевтың, Х. Мадановтың, Т.
Омарбековтың, К.С. Каражанованың, Ф.К. Михайловтың, И.Ш. Шамшатовтың,
А.Ауельбекованың, Қ. Байсаринаның, Ж. Мәуленқұловтың, Н. Райханұлының, Ә.
Сатыбалдинның, З. Тұрысбековтың, Г. Қалиевтың, Қ.И. Исқақовтың,
Қ.Қайырбековтың және тағы басқа тарих және экономист ғалымдардың
еңбектерінен көрініс тапты. Дегенмен отандық әдебиетте аз зерттелген және
нашар түсіндірілген мәселелер мен сұрақтар әлі де баршылық.
Көпсалалы ауыл шаруашылық саясатының жүргізілуі әртүрлі үлгілерін
ұйымдастыру, сондай-ақ өзімен бірге экономикалық, аграрлық механизімдерді
кеңейтілген өндірісті қалыптастыру үрдісінің ажырамас бөлшегі ретінде
зерттеу қажеттілігін ала келді.
Дегенмен, аграрлық саясатты зерттеу бүгінгі күні жай іс емес бұл салаға
бір ған әдіснамалық тұрғысынан қарап зерттеу, қателік болар.Ол үшін
аграрлық саясатты тыс қалдырмай оны толық, әрі жүйелі тарихнамалық
жүйесінде зерттеу қажет.
Зерттеу барысында келесі әдіснамалық тәсілдері мен әдістері қолданылды:
анализ, бақылау, тарихи көзқарас (историзм), абстрактілі ойлау, жүйелі
талдау және тағы басқа түрлері қолданылды..
Деректемесі. Зерттеудің танымдық-деректік негізі болып – Қазақстан
Республикасының санақ жөніндегі Агенттіктердің материалдары, INTERNET
торынан алынған ақпарат, Қазақстан Республикасының баспасөз органдарында
басылған ақпараттар негізге алынып, зерттеу барысында қолданылды.
Зерттелу объектісі. Қазақстан Республикасының аграрлық-өнеркәсіптік
кешені мен аймақтың ауылшаруашылық кәсіпорындары, шаруа қожалықтары,
халықтың жеке меншік қосалқы шаруашылықтары, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы мен Кеңестік дәуіріндегі ауылшаруашылық саласындағы жұмыс
істеген және қазіргі жұмыс істеп жүрген департаменттері мен шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің материалдары болып табылады.
Зерттеу жұмысының қамтитын мерзімі. Зерттеу жұмысының хронологиясы 1990
жылдардан бастап 2008жылға дейінгі уақыт аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бүгінгі нарықтық қатынастар
жағдайларында аграрлық саясат Қазақстан Республикасында ерекше орын алып
отыр. Сондықтан бүгінгі күні аграрлық саясатының дамуы зерттеу жұмыстарын
талап етеді. Бірақ та, тарихи тұрғысынан аграрлық саясатты зерттеу бірқатар
қиындықтарға әкеліп соқтыруда, дегенмен қазірігі танда ауыл шаруашылық
саласы жоғарыда айтылғандай қарқынды дамып жатыр. Сондықтан жазылған
ғылыми жұмысының жаңалығы оның аз зерттелуде және тарих толқынында өткен
мен бүгінігі күнгі аграрлық саясатының бір жүйеде зерттелуі.
Аграрлық сектор экономикасын мемлекеттік реттеуде біздің стратегиямыз
меншіктің негізгі түрлерін – жеке меншік пен мемлекеттік меншікті үйлестіре
және өзара іс-қимыл жасай отырып, бәсекелестік бастамаға негізделген
әлеуметтік- нарықтық шаруашылық құру.
Зерттеу жұмысының мақсаттары. Ауыл шаруашылық өнімдерінің негізгі
түрлерінің ірі өндірушісі ретіндегі Қазақстан Республикасының ауыл
шаруашылығын мемлекеттік реттеудің экономикалық механизмін жетілдіру
жөніндегі ұсыныстарды жасау; Қазақстан Республикасының аграрлық саясатының
нарықтық жағдайында қалай дамып келе жатқаның көрсете отырып оның
дүниежүзілік орның анықтау және болашақ перспективаларын көрсету болып
табылады.Сонымен қатар бұл алынған тақырып өз алдында көптеген міндеттерді
шешуді талап етеді.
Осы мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қойылды:
– Қазақстанда ауылшаруашылық өнімдерін өндіруді табиғи және экономикалық
шарттарын ескере отырып, ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің
экономикалық механизмінің теориялық негіздері мен мемлекеттік қолдаудың
қажеттілігін анықтау және нақтылау;
– Нарық жағдайларында экономикалық реттеу мен ауыл шаруашлығының дамуын
қолдаудың отандық және шетелдік тәжірбиесін анықтау;
– Кеңес дәуірінде Қазақстандағы аграрлық саясаттың қандай жағдайда және
қалай жүріп жатқанын көрсету, оның салдары мен нәтижесін анықтау;
– Кеңес үкіметі ыдырағаннан кейінгі Қазақстандағы аграрлық саласындағы
реформалардың жүргізілуі және олардың елдің әлеуметтік-экономикалық
жағдайындағы нәтижесі;
– 2003-2005 жылдары жарияланған Ауыл жылдары Қазақстан экономикасына
және әлеуметтік жағдайына қандай әсерін тигізгенін көрсету. Зерттеу
жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, алты бөлімнен,
қорытындыдан, сілтемелер, пайдаланылған әдебиеттер, қосымшалардан тұрады.
I 1990 ж.ж. басындағы Қазақстанның аграрлық саласының жағдайы.
1. Аграрлық сектордың негізгі мәселелері
Қазақстан Республикасы егемендігін, тәуелсіздігін жариялағаннан соң,
өзінің экономикасын жаңа сатыға көтеруге алғашқы қадамдарын жасай
бастады.Соның ішінде экономикалық реформаның маңызды бағыттарының бірі
жекешелендіру саясаты болды.Ол өз кезегінде бірнеше кезеңге бөлініп
жүргізілді.Әрине әр кезеңінде өзінің қиындықтары мен табыстары болды.Бірақ
та, бүгінгі күні өткенге қарап мемлекеттік меншікті жекешелендірусіз
нарыққа шынайы түрде өту мүмкін емес болғанын көріп оны ескере кеткен
жөн.Сол себепті елдегі көпсалалы экономиканың қалыптасуы мен дамуы жоғарыда
айтылғандай бірнеше кезеңдерден өтті.
1) 1991 жылдан 1994 жылға дейінгі кезең аграрлық-өнеркәсіптік кешеннің
құрылымын қайта құрумен сипатталады. Оның нәтижесінде жер қорын қайта
бөлісу жолымен жер реформасы жүргізілді, сонымен бірге шаруашылық
жүргізудің әртүрлі үлгілері жасалды. Сондай-ақ бұл кезеңде (1991-
1992жылдары) бес мыңға жуық нысандар жекешелендірілді, 470-тен кеңшарлар
(совхоздар) ұжымдық меншікке берілді.
Республика экономикасында агроөнеркәсіп кешенінің маңызы өте зор.
Өйткені осы уакытқа дейін халыққа қажетті заттардың, 23 бөлігін, ұлттық,
табыстың 3 бөлігін, бюджет кірісінің 13 бөлігін, негізгі қордың 40%-ын АӨК
құрап келді. Жеңіл өнеркәсіптің 50%-ы, тамақ, өнеркәсібі түгелдей АӨК
шикізаттары арқылы жұмыс атқаратындығын ескерсек мемлекетіміздің, аграрлық-
индустриалды республика екендігі көзге түседі.
АӨК-тің өндірістік және экономикалық мүмкіндігі аса жоғары. Ауылшаруашылық
тауар өндірушілерінің пайдалануында барлығы 197,3 млн. га жер, оның ішінде
35,3 млн. га егістік бар. Халық шаруашылығында еңбек ететін халықтың 35%-ы
АӨК-те шоғырланған. Солай бола тұрса да күні бүгінге дейін бұл кешеннің
мүмкіндігі тиімсіз пайдаланылып келеді.
Қазақстан шаруашылығының барлық салаларымен қатар агроөнеркәсіп
кешенінде де экономикалық дағдарыс пен өндірістің құлдырауы үдей түсуде.
Мысалы, ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 1994 жылы 1990 жылмен
салыстырғанда 20%-ке кеміді. Осы мерзім ішінде астық өндірісінің көлемі
12 млн-нан (1991 жылы) - 30 млн. тонна (1992 ж.) аралығында өзгеріп отырды,
ал 1995 жылы 9,5 млн. тонна мөлшерінде болды. Егін шаруашылығынан басқа
өнімдер өндірісі де кеміп кетті. 1995 жылы қант қызылшасының жалпы түсімі
371 мың тонна, шитті мақта 180 мың тонна, картоп 1700 тонна, басқа да
көкөністер 780 мың тоннаны құрады. Бұл 1990-1994 жылдардың деңгейінен
айтарлықтай төмен. Нарық талабы, аймақтың өзін-өзі қамтамасыз етуге көшу
майлы дақылдар егу көлемін кеңейту қажеттілігін тудырады. Өткен жылы 222
мың тонна көлемінде майлы дақылдар алу көзделгенімен жалпы түсім 99 мың
тонна болды. Осылайша егін шаруашылығының жалпы өнімі 1995 жылы 113,2
млрд. теңгеге бағаланды, бұл 1994 жылмен салыстырғанда 154%, ал 1994 жылы
бұл көрсеткіш 73 млрд 320 млн. теңгені құрады. Оның басты себебі астық және
басқа да дақылдар егіс көлемінің қысқаруы мен өнімділігінің төмендеуінен
болды. Бұған жер өңдеудің бұзылуы, тыңайтқыштарды және өсімдік қорғау
шараларын пайдаланудың төмендеуі мен басқа да ұйымдық-техникалық
қиыншылықтар әсер етті.
Осындай жағдай мал шаруашылығында да байқалды. Мұнда да мал басы мен
құс санының қысқаруы, олардың, өнімділігінің төмендеуі орын алып отыр.
Шаруашылықтардың барлық түрін қосып алғанда 1994 жылы 1990 жылмен
салыстырғанда ірі қара малының, саны 1,7 млн. басқа, немесе 17%-ға, қой мен
ешкі 10,5 млн. басқа (30%), шошқа 1,2 млн. басқа (39%) кеміді, халықтың
қолындағы ірі қара малы аздап өсуде. Ірі қара мал басы 1 994 жылғы 8,1 млн-
ның орнына өткен жылы 6,8 млн. бас, оның ішінде сиыр сәйкесінше 3,3 млн.
бас болды.
Ал соңғы деректерге сүйенер болсақ, ауылшаруашылық статистикасы Бас
Басқармасының есебі бойынша 1996 жылы 312,8 млрд. теңгеге ауылшаруашылық
өнімі өндірілген, бұл 1995 жылмен салыстырғанда, негізінен астық түсімінің
артуына байланысты шамамен 4%-ға өскен. Мал шаруашылығында құлдырау
жалғасуда. Мысалға, бір сиырдан орташа сүт сауу 1996 жылы 1350 кг немесе
1995 жылмен салыстырғанда 84%, ал бір қойдан орташа жүн қырқу 2,1 кг немесе
1995 жылмен салыстырғанда 95% -ды құраған . [6]
АӨК шаруашылықтары санының өсуі негізінен мемлекеттік, ұжымдық
шаруашылықтарды жекешелендіру есебінен және жеке шаруа қожалықтарының
көптеп құрылуымен байланысты. 1996 жылдың соңына қарай 50 мың әртүрлі
шаруашылық, оның ішінде 42 мың шаруа қожалығы жұмыс жасады. Жылдан-жылға
негізгі ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігі шаруашылықтардың басым
бөлігінде өте төмен болып отыр. Тіпті қолайлы болған 1990 жылдың өзінде
ауылшаруашылық кәсіпорындарының 45-де картоп өнімділігі 7 5 цга-дан
аспады.Көкөніс - 125, шаруашылықтардың жартысында астық түсімі 10 цга-дан
төмен болды.
Мұндай жағдай республиканың мал шаруашылығында да байқалды. Жыл сайын
аналық бастың айтарлықтай бөлігі қысыр қалады, нәтижесінде басқа да
себептермен қоса төлдің аз алынуына әсер етеді, сондықтан да ауылшаруашылық
кәсіпорындарында ет өндірісі кеміді. Сүт сауудың төмендігімен, майлылығының
азаюы мен жарамсыздығынан ауыл шаруа-шылғында сүттің жалпы өндірісінің
біраз бөлігі алынбады.
Қазақстанда ауылшаруашылық өнімінің өндірісі тұрақсыз, ал соңғы жылдары
оның төмендеу тенденциясы орын алып отыр. Нәтижесінде халықтың тамаққа
деген, және халық шаруашылығының ауылшаруашылық шикізатына деген мұқтажы
толықтай қамтамасыз етілмейді, өңдеуші кәсіпорындар қуаты өте төменгі
деңгейде пайдаланылып, ал кейбір түрі бойыша мүлдем тоқтап тұр.
Республикадағы бірден-бір шай фабрикасы өнімі өтпейтіндіктен іс жүзінде
өндірісті тоқтатты, барлық кондитер фабрикалары да осындай жағдайда, қант
зауыттары қуатының 30%-тейі ғана пайдаланылады. Шикізат сатып алуға
қаражаттың жетіспейтіндігінен құрама-азық .өндірісі 1990 жылғы 4,2 млн.
тоннадан 1994 жылы 2,1 млн тоннаға, ал 1995 жылы 1 млн. тоннаға дейін кеміп
кетті. [7]
Азық-түлік өндірісінің құлдырауы, халықтың сатып алу кабілетсіздігі
соңғы жылдары негізігі тамақ өнімдері тұтынуын төмендеуге әкеп соқты.
Номері бірінші кестеден көріп отырғанымыздай, нан және картоптан басқа
өнімдерді тұтыму көлемі қажетті мөлшерден аса төмен болып отыр. Республика
АӨК-інде қалыптасқан бұл жағдайлардың негізгі себептері - агротехникалық
жүйенің бұзылуы, ескірген технологияларды қолдануг өндірісті
ұйымдастырудағы кемшіліктер, технология жағынан алып қарағанда өзара тығыз
байланыста болған өндірістік процесстердің бұзылуы, өнім өндірісін
арттыруды ынталандырудың экономикалық тетіктерінің жоқтығы және т.б.
Солардың кейбірін қарастырып өтуге болар еді.
N 1-кесте Халытың 1 адамға шаққанда тамақ өнімдерін тұтыну мөлшері.
Өнім түрлері Өнім Ғылыми негізделген Фактілер көрсеткіші
бірлігімөлшер
1990 1993 1994 1995
Ет және ет Кг 82 71 59 56 51
өнімдері
Сүт және сүт 405 307 260 234 226
өнімдері
Жұмыртқа Дана 292 222 170 148 100
Көкөністер Кг 146 75 50 58 54
және бақша
өнімдері
Картоп Кг 80 85 80 73 63
Қант Кг 40 38,9 18 20 18
өсімдік майы Кг 11 10,9 7 7,2 7,4
Балық және Кг 17 10 4,8 5,2 5,0
балық өнімдері
Нан және нан кг 131 146 180 213 176
өнімдері.
Аз өнімді алқаптарды жырту есебінен егіс даласын орынсыз кеңейту негізгі
астық өндіретін аудандарда (Көкшетау, Қостанай, Солтүстік Қазақстан,
Ақмола) астық дақылдары өнімділігінің төмендеу бағыты байқалады. Мал және
егін шаруашылығы салалары дамуының, сәйкесcіздігі - топырақ құрамындағы
заттардың биологиялық алмасу процесін бұзды, яғни ауыл-шаруашылық
дақылдарына топырақтың құнарлылығын көтеру мақсатында (көңнің жетіспеуін)
органикалық тыңайтқыштар беру арқылы толықтырылмады. Мысалы,1995ж. 150 млн.
тонна қажеттіліктің орнына органикалық тыңайтқыш бар болғаны 25-26 млн.
тонна ғана берілді. Ал, минералды тыңайтқыштар болса, ол егіс алқабының тек
жартысына жуығына дейін ғана қолданылады, 1 га егіске ТМД елдері бойынша
орташа есеппен 100 кг нәрлі заттар берілсе, бізде бар жоғы - 20 кг ғана
болды.
Мал басы санының айтарлықтай азаюы мен өнімділігінің төмендеуінің
басты себептері азық қорының жстіспеуі мен оның тепе-теңдігінің сақталмауы
және оның сапасының төмен болуы еді. 1995 жылы 5377 тонна қатаң және жұмсақ
азық дайындалды немесе малдың бір басына 11,5 центнерден келді, ал
ұсынылатын нормативтік мөлшер - 24 центнер (ірі қара мен жылқы үшін).
Ауылшаруашылық өнімін тұтыну деңгейін толтырудың үлкен резерві - оны жинау
мен тікелей шаруашылықтарда сақтау кезіндегі шығындарды азайту. Мемлекеттік
статистика орындары жүргізген ауылшаруашылық өнімі шығынына талдау
керсеткеніндей, жыл сайын өнімді тікелей жоғалтуымыз жалпы өнімнің 18-20%-
ын құрайды, ал қосымша жоғалтуымызбен есептегенде - 30-40% болады екен. Бұл
жерде еңбекті ұйымдастыру мен басқару ісінде менеджменттің рөлін арттыру
маңызы ерекше.
Азық-түлік мәселесінің шешімі ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің тұрмысы
мен жұмыс жағдайын жақсартумен, АӨК-тің әлеуметтік саласының дамуымен тығыз
байланысты екені белгілі. 1991 жылы республика Жоғарғы Кеңесінің: "Ауыл мен
агроөнеркәсіп кешенінің басымды дамуы туралы Заңы" мен "Ауыл" бағдарламасы
ауылдың әлеуметтік инфрақұрылымының шапшаң дамуына бағытталған еді. Бірақ
әзірше бұл мәселенің шешімінде айтарлықтай өзгеріс жоқ. Қазіргі уақытта
ауылдық мекендерде жалпы білім, беретін мектептер қиын жағдайда, мектепке
дейінгі балабақшалары жұмыс істемейді, көпшілік мәдениет үйлері де өз
жұмысын тоқтатты. Көптеген елді мекен тасымалданып әкелінетін суды
қолданады. Статистика орындарының ішінара тексеру мәліметтері бойынша
ауылдық жерлерде орталық жылу берумсн қамтамасыз етілгеп үйлерде жұмысшылар
мен қызметкерлер отбасының біраз бөлігі ғана тұрады екен, ал жалпы қазіргі
әлеуметтік-тұрмыстық жағдай ондағы тұрғындардың қалаға көшуін күшейтіп,
ауылдың "қартаюына", тіпті жойылуына әкеп соғуда.
Мұндай жағдайларда ауыл шаруашылығының дамуы мемлекеттік қолдауға ал
халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесі -мемлекеттік реттеуге аса
мұқтаж. Мемлекеттік құрылымдар нарықты реттейтін және басқару органы
ретінде экономикалық тетіктер арқылы оның дамуын бақылап, үйлестіріп,
бағыттап отыруы тиіс. Жалпы, АӨК-тің келешектегі дамып, өркендеу мәселесі
негізінен қазіргі жекешелендіру процесінің сәтті аяқталуына, яғни
меншіктің әртүрлі формаларындағы дербес шаруашылықтар қатарын
қалыптастырып, тауар өндірушілерді өз өнімінің толық қожасы етіп,бәсекелес
ортаны нығайтуға тікелей байланысты. Сонда ғана ауыл тұрғындарының жоғарыға
табынушылығын, тар өрісті өндірісіне деген жалпы көзқарасын өзгертуге
болады. Ол үшін әрине алдыңғы тарауда экономиканы мемлекеттік реттеу
жүйесінде атап көрсетілген ауқымды мәселелер кешенін шешу қажет. Сонымен
қатар АӨК-ті дамытуға бағытталған күрделі қаржының ішкі және сыртқы
көздерін қарастыру, әсірсе шетелдік технологиялық инвестицияларды кеңінен
тарту - тікелей мемлекеттік реттеуді талап етеді. Ал онсыз АӨК-тің ескі
техникамен, техиологиямен нашар жарақтанған жағдайында ілгері даму мүмкін
емес.Сондай-ақ ауылды шағын иидустрияландыру мәселесі, орташа және
кішігірім өнеркәсіпті дамыту үшін де мемлекеттік қолдау қажет. Тек, сонда
ғана рсспублика экономикасының оның ішінде ауыл шаруашылығының шикізаттық
бағытын жойып, дайын өнім шығару көлемін арттыруға, бәсекелестік нарықта өз
орнымызды алып, халықтың тұрмыс жағдайын жақсартуға, сөйтіп индустриалды-
өркениетті ел қатарына қосылудың алғышарттарын жасауға мүмкіндік туады.
Ауыл шаруашылығында қайта ұйымдастырудың нәтижесінде құрылған мемлекеттік,
кооперативтік, жеке, акционерлік және меншіктің аралас түрлеріндегі
кәсіпорындар әрекет етіп жатыр.
2) 1995 жылдан 1999 жылға дейінгі аралықтағы екінші кезеңнің барысында
мемлекеттік саясат ұжымшарлар мен кеңшарлардың шектеусіз және тегін
пайдалануында болған мемлекеттік жерлерді жекешелендірудің ұстанымдарын
анықтауға бағытталды. Нәтижесінде республикада үй маңындағы жеке
шаруашылықты жүргізуге, бау-бақша шаруашылығы мен саяжай құрылысына, сондай-
ақ тұрғын үй құрылысы мен қызметіне арналған жер бөліктерінің 3,5 млн.-ға
жуық меншік иелері пайда болды. Мұнда тағы бір айта кететін жайт ол осы
жоғарыда аталған Елбасының Жекешелендіру туралы Жарлығымен басталған және
1999 жылға дейін созылған кезеңінің басты ерекшелігі – ол тек ақша
қаражатымен жүзеге асырылды. Шетелдік инвестициялар келе бастады.
Нәтижесінде бұрын тоқтап қалған немесе дағдарысқа ұшыраған, қарызға
белшесінен батқан кәсіпорындар қайта жұмыс істей бастады.
3) 1999 жылдан 2001 жылға дейінгі үш жылдық кезең тұрақтану кезеңі
ретінде сипатталады. 1999 жылы соңғы жылдар бойында алғаш рет
ауылшаруашылық өндірісінде айтарлықтай өсімге қол жеткізілді: ауыл
шаруашылығының жалпы өнімі 1998 жылмен салыстырғанда 28,9% ға, оның ішінде
өсімдік шаруашылығы өнімдері - 66% ға, мал шаруашылығы өнімдері – 1,8% ға
ұлғайды. Өсімдік шаруашылығы жалпы өнімінің көрсетілген өсімі негізінен
астық өндірісінің көлемін екі еседен артық ұлғайтудың есебінен қамтамасыз
етілді. Нәтижесінде республика өзінің азық-түліктік еріктілігін арттыра
бастады. 2002 жылдан кейін аграрлық-өнеркәсіптік кешендегі жағдай азық-
түліктік мәселені, яғни Қазақстанның сыртқы нарыққа азық-түліктік
тәуелділігін реттеуді қолға алды. Бұл бүкіл экономикалық жүйе мен
мемлекеттің мүдделерін қозғайды. Қазіргі кезеңдегі Қазақстанда тұтынушылық
нарықтың азық-түлік тауарларымен жабдықталуы отандық өндіріс өнімдерінің
және сырттан әкелінетін өнімдердің есебінен қамтамасыз етіледі. Елдегі азық-
түліктік нарықтың жағдайы сыртқы нарықтан азық-түліктік тәуелділіктің
шектеулі деңгейімен сипатталады. Өзіндік өндіріс есебінен халықтың азық-
түліктік негізгі қажеттіліктері қамтамасыз етілген, мұнымен бірге, ішкі
нарықтағы импорттың үлесі төмендеуде. Мысалы, Қазақстанда азық-түліктік
тәуелділіктің көрсеткіші 0,3ті құрайды (белгілі бір өнімнің импорты
көлемінің елдің осы өнімге мұқтаждығының көлеміне қатынасы, азық-түліктік
тәуелділіктің деңгейі егер бұл көрсеткіш 0,1ден 0,2ге дейін болса –
қауіпсіз, 0,25тен 0,3ке дейін – шегіне жеткен, 0,5тен жоғары - қауіпті
болып есептеледі). Бұл 1990 жылдардың басында азық-түліктік нарықтың
негізінен бытыраңқы қалыптасуымен, оның басым бөлігін импорттық өнімдердің
құрауымен байланысты.
Дегенмен, нарық жағдайында ауылшаруашылық өндірісінің дамуы шаруашылық
жүргізудің экономикалық механизмін жетілдірумен тікелей байланысты болып
келеді. Оның негізгі бағыттары – меншіктің және шаруашылық жүргізудің
түрлерін, қатынастарын жетілдіру мен осының негізінде өндірістің
тиімділігін арттыру болып табылады.
Меншік қатынастары - өте күрделі, маңызды, негізге алынатын қатынастар.
Оның мәні экономикалық мазмұнында, өндіріс процесіне қатынасушының
қаншалықты өндіріс қорлары мен нәтижелерін басқарумен байланысты
екендігінде. Ал осы уақытқа дейін негізгі тауар өндірушілер мұндай
байланыстылықтан шеттеліп келді. Олар тек сөзсіз орындаушы міндетін атқарды
және көп жағдайда қызметтің сапасын, тиімділігіне, нәтижесіне көңіл
аударылмады. Сөйтіп экономикамыздың аграрлық өрісі шағынды, экстенсивті,
қорларды тиімсіз пайдалану жағдайында болды. Сондықтан ауылшаруашылық тауар
өндірушілерді меншік иесі ету мақсатында осы саланы мемлекет иелігінен алу
мен жекешелендіру процесі басталған болатын. Ол мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасына, республика Президентінің жарлықтары
мен үкімдеріне және өкімет қаулыларына сәйкес жүзеге асырылуда. 1992-1996
жылдар аралығында көптеген кеңшар мен басқа да, мемлекеттік шаруашылықтар
жоғарыда айтылғандай жекешелендірілді.
Іс жүзінде жекешелендіру формальді түрде, яғни тек сыртқы көрінісін,
түрін өзгертумен шектеледі, оның түрлері мен әдістері біржақты сипат алды.
Алғашқы кезеңде жеке шаруашылық жүргізу үшін жағдайлар жасамастан негізінен
ірі кәсіпорындарды ұсақ және шағын кәсіпорындар мен шаруа қожалықтарына
бөлшектеу қалыптасқан өндіріс процесінің бұзылуына, ішкі және сыртқы
байланыстарының үзілуіне алып келді. Оның үстіне, ауыл шаруашылығында
айналым заттарының қоры болмауы мен баға қайшылығынан жағдай қиындай түсті.
Жекешелендіру бағдарламасы тұтастай аграрлық саясат пен экономиканы
тұрақтандыру шараларымен нығайтылмады. Сондай-ақ ауыл шаруашылығы дамуын
мемлекеттік қолдау деңгейі анықталмады. Жекешелендірумен Мемлекеттік мүлік
комитеті жеткілікті мөлшерде негізделген экономикалық есептеусіз айналысты.
Аграрлық кәсіпорындар деңгейінде жекешелендіру жұмыстарының жағымсыз
зардаптарын болғызбау шаралары жасалынбады және өндірістік бөлімшелердің
қызмет көрсетуші, қосалқы көмекші кәсіпорындармен өзара қарым-қатынас
механизмі дайындалмады.
Социологиялық талдаудың мәліметтері бойынша жекешелендіруді және оған
байланысты ауыл шаруашылығының тиімділігін тежеуші факторлар арасында ауыл
халқының ол туралы нашар хабардар болуы мен түсіндірме жұмыстарының
жеткіліксіздігі бірінші орын алады. Сондай-ақ жауап берушілердің 80%-ы өз
мәселелерімен өздері жалғыз қалудан қорқатындығын, 63%-ы тәуекел еткісі
келмейтіндігін, 56%-ы мемлекет тарапынан болатын әлеуметтік қорғаудан
айырылып қалудан сақтанатындығын және 51%-ы еңбек нәтижесіне байланыссыз
орташа еңбек ақы алудан бас тартқысы келмейтіндіктерін білдірген. Екінші
кезекте ақша қорларының болмау факторы тұр. Бұл ауыл тұрғындары үшін
тарихи, саяси мағынасы бар мәселе және оларды шектен тыс қанаушылықтың
нәтижесінде жасалынған. Сондай-ақ, жол беруге болмайтын, бірақ нарық
жағдайында да орын алатын ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп арасындағы
тауарлар айырбасы теңгермешілігінің сақталмауы да ауылдың көптеп зиян
шегуіне әкеледі. Сұраққа жауап берген ауыл тұрғындарының 68% -ы бұл
процесте нормативті құқықтық құжаттар мен актілердің жетілдірілмегендігін,
оның жағымсыз әсер ететіндігін атап өткен. Бұдан кейінгі факторлар –
нарықтық құрылымдардың жоқтығы (68%), идеологиялық (43%), - бұл жауап
берушілердің нарықты уақытша шара деп санауымен байланысты. Басқарушы
қызметкерлердің, әсіресе бөлімшелер мен ферма басқарушыларының дайын
еместігі (42%), мамандардың дайын болмауы (31%), еңбекке нашар ынталандыру,
ұйымдық-экономикалық сипаттағы қателіктер, формализм және басқа да себептер
тежеуіш болып отыр. [8]
Егін шаруашылығында ауыспалы егістікке толықтай қызмет етуге қабілетті
шаруашылықтар кеңінен таралып келе жатыр. Мұндай бағыт республиканың
оңтүстік аудандарында көп еңбек сіңіруді қажет ететін дақылдар (көкөніс,
қант қызылшасы, бақша өнімдері, мақта өсімдігі) өсіретін жерлерде кеңінен
қолданылады. Шаруа қожалықтары егін және мал шаруашылығымен қатар, кешенді
дамуы үшін жерді тиімді пайдалануы керек. Егер мұндай жер бөліктерінде
ауылшаруашылық өнімдерін алғашқы өңдеу ісі де ұйымдастырылса өте жақсы
болар еді.
Сондықтан, ауылшаруашылығын мемлекеттік қолдау шаралары осы жоғарыда
айтылған мәселелердің шешілуіне бағытталып, мақсатты мемлекеттік
қаржыландыру күшеюі тиіс. Өндіріс көлемі мен өнім өткізудің қысқаруын
болдырмау үшін, шаруашылықтардың бағалы дақылдарды өсіртіп, асыл тұқымды
мал табынын сақтау үшін ауыл шаруашылығын қолдаудың Мемлекеттік қоры арқылы
қажетті мөлшердегі дотация ставкаларын белгілеу керек.
Сонымен қатар мемлекеттік бюджет қорларын мақсатты бағдармалардың іске
асуына, ауылшаруашылық тауар өндірушілердің техника, қосалқы бөлшектер мен
жанар-жағармай алуға кеткен шығындарына, жәрдемақы төлеуге, мемлекеттік
жерге орналастыру шараларын жүргізуге, өсімдіктің зиянды жауларымен қарсы
күресуге, малды ерекше жаю мен одан алынатын табысты жұмсаған жөн. Мұндағы
басты тежеуіш болатын басты мәселелерінің бірі – ақша қорларының үнемі
жетіспеуімен ауылға несие беру механизмінің жасалмағандығы. Осы мақсатта
экономика ғылымдарының докторы С.С.Еспаев мырзаның ұсынған ауылды қолдаудың
Мемлекеттік қоры іс-әрекетінің үлгісін қазіргі жағдайда қолдануға болатын
секілді.
1.2 Агроөнеркәсіп кешеніндегі меншік түрлерінің
калыптасу барысы.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
Қазақстан Республикасындағы аграрлық саланы жекешелендіру реформасы туралы
былай деген: Жерге жеке меншік – бұл нарықтық экономиканың жұмыс істеуінің
міндетті бір шарты. Мен бұл пікірді өзімнің сансыз көп сөздерімде талай
айттым, әлі де айта беремін. Меншіктің принциптік маңызы бар, өйткені ол
тұрақтылық пен сенімділік әкеледі. Кімге не тиесілі деген сұрақтың жауабына
келгенде күмәнданатын қоғам ұзақ уақыт табысты түрде дамуға үміт арта
алмайды. Оның үстіне жеке меншік адамның өзін-өзі қожайын ретінде сезінуін
қалыптастырады және жекелеген бизнесті инвестициялау үшін кепілдік береді
[1].
Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасы – дүниежүзінің неғұрлым
қарқынды дамып келе жатқан елдерінің бірі, жедел өсуші экономикаға тиімді
қаржылар салудың орны. Қазіргі Қазақстанның өткен 15 жыл ішіндегі бейнесін
айқындайтын табыстардың қатарына тұрақты түрде дамып келе жатқан аграрлық
саланы жатқызуға болады. Аграрлық сала республика экономикасы дамуының
маңызды факторы ретінде көріне отырып, елдің экономикалық және әлеуметтік
өмірінде ерекше орын алады. Өткен жылдар ішінде жүргізілген реформалардың
нәтижесінде ауылшаруашылық өндірушілерінің меншік құрылымында түбірлі
өзгерістер жүзеге асып, мемлекеттік емес формасы басымдыққа ие болды. Бұл
аграрлық салада нарықтық қатынастардың дамуы үшін қажет ортаның
қалыптасуына мүмкіндік туғызды. Сонымен бірге, ауыл экономикасын қалпына
келтіруді әсершіл мемлекеттік қолдау мен жалғасушы өзгерістерді жүзеге
асырғаннан кейін, саладағы жалпы жағдайдың тұрақтануы қамтамасыз етілді.
Санақ мәліметтеріне сәйкес, Қазақстан Республикасы ТМД мен Шығыс Еуропа
елдеріндегі аграрлық саланың өсуі жағынан едәуір жоғары қарқын көрсетіп
отыр. Қазіргі уақытта аграрлық сала ашық әлемдік экономика шарттарында
өзінің тиімді дамуын қамтамасыз етуді қарастыратын жаңа кезеңде тұр. 2005
жыл қортындылары бойынша ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің көлемі 764,8 млрд.
теңге деңгейіне жетіп, 2002 жылмен салыстырғанда 37% ға өсті. Ал осындай
деңгейлерге жету, алдына қойған мақсаттарды жүзеге асыру біршама еңбек
етуді және уақытқа сай реформаларды жасауды талап етті.
Аграрлық саланың дамуын тұрақтандыру үшін меншіктің мемлекеттік түрінен
жеке меншік түріне ауысу жүзеге асырылып, бұл көпсалалы экономиканың
дамуына жағдай туғызды. Агралық-өнеркәсіптік кешендегі жаппай жекешелендіру
және көпсалалы экономиканы қалыптастыру аграрлық реформаны жүзеге асыру
барысында меншіктің алуан түрлілігіне негізделген жаңа құрылымның пайда
болуына алып келді. Нәтижесінде жұмыс істеуші ауылшаруашылық және өңдеу
кәсіпорындарының басым бөлігі жаңа ұйымдасқан үлгілерді – акционерлік
қоғамдар мен серіктестіктер, өндірістік кооперативтер, фермерлік
шаруашылықтар, мемлекеттік кәсіпорындар болып қайта құрылды. 1990 жылы
шаруашылықтың барлық үлгілеріндегі 4918 ауылшаруашылық құрылымдар тіркеліп,
олардың ішінде 2223-і мемлекеттік болса, 1995 жылы олардың саны 7,4 есеге
ұлғайды және 36285 бірлікті құрады, ал оның ішінде 1405-і мемлекеттік болып
есептелді. 1999 жылдың өзінде-ақ аграрлық салада өндірілетін өнімнің 99,2%-
ы жеке меншікке негізделген кәсіпорындардың үлесіне тиді. Нарықтық
қатынастарға өтумен бірге халықтың азық-түлік пен өзін-өзі қамтамасыз
етуінің көзі ұлғайды және соның салдарынан аграрлық-өнеркәсіптік кешен
тауарларын өндірушілердің экономикалық құқықтары мен құзырлылықтары едәуір
кеңейді. Бүгінгі таңда ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілер болып: ауыл
шаруашылығы кәсіпорындары, фермерлік (шаруа) шаруашылықтары, үй маңындағы
жеке меншік шаруашылықтар, өндірістік кооперативтер табылады. Қазіргі күні
шаруа қожалықтарының үлесі 1995 жылмен салыстырғанда 8 есеге жуық, халықтың
шаруашылығы - 9% ға өсті. Сонымен қатар, республикада инвесторлар мен
кәсіпорындар станцияларын тарту жолымен ауқатты емес аграрлық құрылымдардың
қаржылық жағдайларын дұрыстауға бағыт жасалған болатын.
Нарықтық экономика пайда табу жолындағы өзінің ісін өзі жеке меншікті
капиталдың негізінде ұйымдастырып, басқару арқылы жүргізетін, тауар немесе
қызмет жасайтын өндірушілер мен тұтынушылардың арасындағы мемлекеттің
белгілі бір дәрежеде араласуын қажет ететін еркін, өзін-өзі реттеуге
қабілетті экономикалық қатынас.соған қарағанда нарықтық экономика аз уақыт
ішінде қарқынды дамып, өндірістің кез келген саласында тиімділігін көрсету
тиіс еді. Бірақ іс жүзінде керісінше болып отырғаны белгілі.Нарықтық
экономиканың дамуын тежеп отырған жай кәсіпорындардың негізгі қорларының
тозуы, жетіспеуі, айналымдық қаржы тапшылығымен бірге, біздің қоғамда
нарықтық экономиканың ауыл шаруашылығындағы ерекшеліктерін ескеріп,
мемлекеттік тұрғыдан реттейтін төгершіктерінің жеткіліксіздігі.Жалпы,
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы саласындағы 1995-1997 жылдардағы
жекешелендіру бұрынғы ірі мемлекеттік ұжымдық кәсіпорындарда еңбектеніп,
қалыптасқан адамдар үшін экономикалық тұрғыдан тиімсіз және психологиялық
шектеуліктер салдарынан аса ауыр тиді.Сол себепті ауыл еңбеккерлері
мемлекеттік меншіктен өз үлестерін алғанымен де, жаңа жағдайда жұмысты
қалай жүргізуді білмей абдырап қалды.Соның салдарынан қолында бар азын-
аулақ малы мен құрал-жабдықтарын да жинақтап ұстай алмай елеулі мөлшерде
азайып қалды.Осындай жағдайға байланысты соңғы жылдары ауыл тұрғындары аса
ауыр әлеуметтік-экономикалық дағдарысты бастан өткізуде.Жекешелендіру
салдарынан пайда болған ауылдағы жеке меншікті іскерліктің даму деңгейін
бағалағанда 1997-1998жылдары құлдырау кезеңі, ал 1998-1999жылдары сынақ,
нарықтық қарым-қатынасқа бейімделу, қалыптасу уақыты деуге болады. [2]
Шығыс Қазақстан облысы Зайсан ауданы экономикасының негізі – ауыл
шаруашылығы.Еліміздің экономикасы тұрақты дамып тұрған кезеңде ауданда 45
мыңға жуық халық тұрып ,200мың қой, 20 мыңнан астам ірі қара және 30-40 мың
гектарға дейінгі жерде ауыл шаруашылығы дақылдары өсірілетін.Мемлекет ауыл
шаруашылығына белгілі бір мөлшерде қаржылай жәрдем беріп отырды.Осы
экономикалық негіз аудан халқының әлеуметтік – экономикалық жағдайын
белгілі бір деңгейде қамтамасыз еткені белгілі.Ал, қазіргі және болашақ
уақытта тұрғындардың жұмыспен қамтамасыз етіліп, тұрмыс жағдайының реттелуі
үшін осы аудан аумағында нарықтық қарым-қатынастың даму бағыттары қандай
болуы мүмкін?
Жалпы, ауданның ауыл шаруашылығы жағдайын бағалар болсақ, 1996-
1997жылдары аса елеулі азайған мал басының 1999-2000 жылдары тұрақтанып,
көбейе бастағаны байқалады.2000 жылы ірі қара саны 26171 бас, қой-ешкі
53116 бас болып, 1999 жылмен салыстырғанда тиісінше 4,9% және 10,4%
өсті.ауданда 397 шаруа қожалығы, 5 өндірістік кооператив және 999 жеке
тұлға ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен айналысып, жалпы өндірілген
өнімнің құны 1037 млн.580 мың теңге болды.Осы 397 шаруа қожалығы аудан
бюджетіне 3337,0 мың теңге салық төледі.Бірақ осы мәліметтерге қарамастан
ауыл шаруашылығында өндірілген өнімнің нарыққа шығарып, саудаланып, пайда
алу деңгейі өте төмен.аудан халқының басым көпшілігі жанұялық қосымша
шаруашылықтар құру арқылы азық-түлікке деген қажеттерін өздері қамтамасыз
етуде. Соған байланысты ауданның ішкі нарығында шаруа қожалықтарының
өнімдеріне сұраныс өте төмен, ал ірі қалаларға, орталықтарға тұтынушылардың
сұранысына сәйкес өңделмеген өнімдерді тасымалдау экономикалық тұрғыдан
тиімсіз. Соңғы 5-6 жылда ауданға ешқандай жаңа өндірістік құрал-жабдық
әкелінген жоқ. Ауыл шаруашылығындағы іскерліктің дамуында күрделі мәселелер
көп.Олардың шешу тегершігі агробизнестің ауылдағы салаларының дамуына
тікелей байланысты.
Қазақстандық зерттеушілердің мәліметтері бойынша агробизнес терминін
алғаш рет 1955 жылы Гарвард университетінің профессоры Джон Дэвис
қолданған.Ол ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру,сақтау, өңдеу, тұтынушыларға
жеткізу және ауыл шаруашылығы өндірісін өндірістік қорлармен қамтамасыз
етіп, қызмет жасайтын іскерлік салаларының жиынтығын агробизнес деп
түсіндірген. [3] Ал, Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 31-наурыздағы
Шаруа қожалығы туралы заңында Шаруа қожалығы дегеніміз ауыл шаруашылығы
жерлерін пайдаланып, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, өңдеу және
тұтынушыға жеткізіп өткізумен айналысатын отбасылық іскерліктің бірлестігі
- деп нақты аталған.Осыған байланысты фермер немесе шаруа қожалығының ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндіру, өңдеу және нарыққа шығарып саудалау сияқты
жұмыстардың барлығын жүргізуі мүмкін бе деген сұрақ туады.Осыншама ауқымды
жұмыс шағын топтың шамасынан келе ме?
Егер Қазақстан сияқты экономикалық дағдарыс, өндіріс салаларын қайта
құру, меншік иелерінің түрін, мәнін өзгерту арқылы әлеуметтік-экономикалық
тұрақты дамытуға қол жеткізген елдердің тәжірибесіне назар аударар болсақ,
Европа елдеріндегі бір фермер орта есеппен алғанда 32 адамға жететін ауыл
шаруашылық өнімдерін өндіретінін жоғарғы көрсеткіш АҚШ-та шамамен 111
екенін байқауға болады.Ал бұрынғы Кеңес Одағында бір ауыл еңбеккері
10адамды қамтамасыз етуге кететін өнім өндірген Қазақстанда азық-түлік 30
пайызы шетелдерден әкелінген тауарлар есебінен өтеліп отырғанын ескерсек,
қазіргі уақыттағы шаруа саласындағылардың үлесі тек 1,6-3,2 %ғана.Осы
көрсеткіштер 1975-1987 жылдар аралығында елеулі өзгерген. Егер 1975 жылы
агробизнеспен айналысатын іскерлердің үлесі барлық өндіріс салаларындағы
адасдардың 21,5 пайызы болса, осы көрсеткіш 1987 жылы 16,7% болған.Ал,
агробизнестің ауыл шаруашылығы саласы- фермерлікті кәсіп ететіндердің
мөлшері 3,2 пайыздан 1,6 пайызға өзгерген,яғни екі есе азайған.Жалпы,
фермерлердің үлесі іскерліктің басқа салаларымен салыстырғанда дамыған
елдерде төмендеп келеді.Осы заңдылық біздің елде де белгі бере бастады
деуге болады.Мысалы, біз анкеталық әдіспен зертеу жүргізген жоғарғы сынып
оқушыларының тек 3-5 пайызы ғана ауыл шаруашылығы мамандықтарын таңдауға
ықылас білдірсе, 15-20 пайызы әр түрлі ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеп,
азық-түлік өнімдеріне айналдырып, саудалаумен айналысулары мүмкін
екендіктерін білдірді.
Қазіргі уақытта ауылдағы іскерліктің дамуын, тұрғындардың үлес
салмағын,т.б. әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді талдағанда
Қазақстанның ауыл шаруашылығының алға басуын тежеп отырған жай
агробизнестің өнімді өңдеу, тұтынушыға жеткізу және фермер қожалықтарын
өндірістік қорлармен жабдықтап, қызмет жасайтын салалардың өркен жая алмай
отырғандығы екені аңғарылады.Өйткені барлық міндетті бір фермердің атқаруы
мүмкін емес.Ауылдық жерлердегі шағын және орта бизнестің негізгі агробизнес
екенін ескере отырып, оның салаларының дамуын мемлекеттік тұрғыдан
реттейтін арнаулы экономикалық тегершіктер жүйесін жасау қажет.Атап
айтқанда, Қазақстанның шет аймақтарының топырақ-климат, демографиялық,
коммуникациялық ерекшеліктерін ескеріп, аймақтарды дамытудың қаржылық
негізі бар мемлекеттік бағдарламалар ұсынылып, кезеңдері бойынша асырылуы
тиіс.
Жалпы агроөнеркәсіп кешенін реформалау барысында (1991-2000жж)
республикада ірі-ірі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер орын алды.Атап
айтқанда, мемлекеттік меншік жекешелендіріліп,соның негізінде көп укладты
ауыл шаруашылығы қалыптасты,ауыл шаруашылығы құрылымдары ұйымдық-құқықтық
жағынан да, қаржылық жағдайлары тұрғысынан да толық жетілуден өтті.Олардың
көпшілігі шаруашылық жүргізудің бірнеше формаларын басынан өткерді.Мысалы,
алғашында көптеген кеңшарлар ұжымдық кәсіпорындарға өткізілсе, соңынан олар
өндірістік кооперативтерге ауыстырылды.Реформа барысында нағыз меншік иесін
іздестіру мақсатымен кооперативтер шаруашылық серіктестіктеріне
айналдырылды.Сондықтан 1998жылға дейінгі 3310 өндірістік кооператив саны
1999жылдың соңында 1729-ға дейін кемідіОның есесіне осы аралықта шаруашылық
серіктестіктер саны 1164-тен 2502-ге дейін өсті.Республикадағы шаруа
қожалықтарының саны қаулып өсіп келеді.Міне, осының салдарынан ауыл
шаруашылығындағы пайдаланылатын жерлердегі мемлекеттік кәсіпорындар үлесі
3,4 пайызға түсті, олардың үлесіне ауыл шаруашылығындағы жалпы өнімнің 3,6
пайызға ғана келіп отыр.Ал, шаруашылық жүргізудің мемлекеттік емес
формалары жердің 96,6 пайызын пайдаланып, жалпы өнімнің 96,4 пайызын беріп
отыр.
Қазіргі кезде республика ауыл шаруашылығындағы үлкен дағдарыс
үстінде.Жалпы ішкі өнім құрылымында ауыл шаруашылығы өнімдерінің үлесі не
бәрі 10,2%.Жалпы алғанда аграрлық дағдарыс ғаламдық құбылысқа айналып
барады және ол әлемнің барлық елдерінде орын алуда.Демек, 20 ғасырда
үстемділік жасаған аграрлық доктрина ауыл шаруашылығында мәселелерді шешіп
бере алмады, сондықтан оны қайта қарау қажеттігі туып отыр.
Әсіресе, шаруашылық жүргізудің ұйымдық-құқықтық формаларының жұмыс
істеу жағдайы асқындап барады,тиімді жұмыс жүргізу тәсілі, олардың нарық
жағдайына бейімделуіне байланысты жаңа қиындықтар пайда болды.Қазақстандағы
және басқа да ТМД елдеріндегі ауыл шаруашылық құрылымдарын қайта құрылымдау
тәжірибесі аграрлық сектордағы жүріп жатқан өзгерітер өндірістік
қатынастарды қайта құрудың толық мәнін ашпай отырғанын көрсетеді. [4]
Нарықтық қатынастарға көшудің өзіне тән объективті себептерге байланысты
аграрлық реформа қарама-қайшылық сипатта жүруде.Оған қосымша мемлекет те
өзінің осы бағыттағы реттеушілік атқарымдарын толық орындамай отыр.Жалпы
алғанда аграрлық реформаның мақсаты әлі орындала қойған жоқ.Ауыл тұрғындары
жер үлестері мен мүліктік жарналарын шартты түрде алғанымен, оларға толық
иелік жасауға мүмкіндіктері жоқ және оларды пайдаланудан еш пайда да
түсіре алмай отыр.Соның салдарынан еңбек уәждемесін және өндіріс
тиімділігін артыруға объективті алғы шарттар құрылмауда. (5)
Нарық жағдайында шаруашылық субъектілерінде жұмыс жүргізу мәселесі әр
түрлі шешілуде, оларды қалыптастыру, меншік қатынастары, басқару, өнімді
және табысты бөлу мәселелері реттелмеген.Осыдан туындайтын экономикалық
ішкі шаруашылық қатынастарды да өз деңгейіндегі жетілдіруді талап
етеді.Сондықтан да осы мәселелер бойынша ұсыныстар дайындау
қажет.Республика аймақтарындағы әр түрлі бағытта мамандандырылған жаңа
шаруашылық құрылымдарының жұмыс істеу тиімділігі сонда ғана арта түспек.
Ғылыми-зерттеу жұмыстары барысында шаруашылық жүргізу механизмін әр
түрлі көзқарастар тұрғысынан қарауды талап ететін методологиялық
проблемалар анықталды.Оларды шаруашылық жүргізу мәселелерімен тығыз
байланысты зерттеу ауыл шаруашылығы құрылымдары жұмысының экономикалық
механизмін жетілдіруге мүмкіндік береді. (6)
Реформа барысында жаңа аграрлық бағыттағы ғылым өкілдерінің жекелеген
қателіктерге жол бергені анықталып отыр.Арнайы методологиялық зерттеулердің
болмауы себепті аграрлық экономиканы түрлендіру біраз қателіктер мен
жаңсақтықтар орын алды.Атап айтсақ, аграрлық экономиканы қысқа мерзім
ішінде қайта құру, ірі шаруашылықтардан майда шаруашылықтардың
артықшылығы туралы кейбір асығыс тұжырымдар, капитал сыйымдылығын
анықтаудағы, ауыл шаруашылығын дамыту жолдары бойынша ұсыныстардың
жаңсақтығы, жер реформасын жүргізудегі қателіктер т.б.
Әр түрлі ауыл шаруашылық құрылымдарының нарық жағдайына бейімделуін
зерттеу барысында олардың шаруашылық және қаржылық қызметтегі дербестіктері
анықталды.Осы кезеңде барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер пайданы
арттыруға, бәсекелестік қабілеті бар өнім өндіруге талаптанады.Бірақ
аграрлық реформаны жүргізудегі қателіктері оларды күнкөріс қиындығы әкеліп
тіреді.
Аграрлық сектордағы дағдарыс ауыл шаруашылығы құрылымдарының алдына
жаңа мәселелер қойды.Нарық жағдайына бейімделу процесінде олардың өздерінің
өміршендік стратегиясын дайындауы керек болды.Стратегия дайындау барысында
олар басқа құрылымдармен байланыстарын сақтау және дамыту
принцптерін,сондай-ақ белгілі бір пайда алуды ұстанулары керек.
II Қазіргі заман жағдайындағы Қазақстан Республикасындағы аграрлық саясат.
1. Ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау мен
тұрақтандыру шаралары.
Жоғарыда көрсетілген жүйені негізге ала отырып, мемлекеттік қолдау
шараларының аграрлық саясаттың келесі бағыттары бойынша жүргізілуі орынды
болмақ.
Бірінші кезеңде (1996-1998 жылдары) аграрлық секторды дағдарыстан
шығару, өндірістің құлдырауын жою және өсімін тұрақтандыру, кәсіп орындарды
реформалау, қор өндіруші салалардың дамуы жөніндегі ұйымдық экономикалық
шараларды іске асыру қарастырылады. Нарықтық қатынастардың қалыптасу
барысындағы нормативтік құжаттарды бекіту қажет.
Екінші кезеңде (1998-2000жж.) жаңа экономикалық механизмдерді, өнім
өндірісінің, сақтау мен өңдеудің интенсивті технологияларын толықтай игеру
негізінде ауыл шаруашылық өнім өндірісін тұрақтандырудан арттыруға өтуді
қамтамасыз ету қажет.
Есептеулерге қарағанда, бидайдан гөрі ұн және нан өнімдерін экспорттау
экономикалық жағынан барынша тиімді. Өйткені таза бидайды сатқаннан гөрі
оны жартылай дайын немесе дайын түрінде сыртқа шығару көп пайда әкелері
сөзсіз. Бірақ, біздегі қуаттылық тек 2,5 млн. тонна ұн өндіруге мүмкіндік
береді, республика ішінде оның 1,8 млн. тоннасы тұтынылып, тек 45-90 мың
тоннасы экспортталады. Өткен, (1996-2000ж.ж.) жаңа қуаттылығын іске қосу
көзделген, яғни республикамыз алдағы уақытта да негізінен бидайды
экспорттауға мәжбүр болады. Сондықтан бидайды өңдеу қуаттылығын айтарлықтай
арттыру жөніндегі шаралар қарастырылуда.(7)
Алайда реформаның алғашқы жылдары жерге жеке меншік құқығын енгізу
қажеттігі туралы бір ауызды пікір болмады. Республикада жерге жеке меншік
институтының қалыптасуына қазақстандықтардың көпшілігінің мұндай
көзқараста болуы, ең алдымен, ауыл тұрғындарының жаңа нарықтық қатынастарға
бейімделу деңгейінің төмендігінен еді. Адамдар тек әлі нарықтық жағдайда
өмір сүруді, ең бастысы, жаңаша ойлауды бастамаған еді.
Ауыл шаруашылық мемлекеттің қолдауынсыз күн көре алмайтынын мойындай
отырып, біз, сол жылдарда жария етілген нарықтық экономиканы құру мен
жекешелендіру бағытына қарамастан, жерге жеке меншік туралы мәселені
кейінге қалдырып, жартылай шаралармен және өтпелі кезең модельдерімен ғана
шектелдік. Десек те, біздің алдымыздан бой көрсетіп шыққан, мысалы,
өнеркәсіптегі проблемалар, ауыл шаруашылығында да зәру күйінде қала берді.
Мемлекеттік мүліктің жаппай тонау мен талан-таражға салынуы, бұған қоса
азық-түлік тағамдары бағасының күрт төмендеп кетуі бүкіл елімізде аграрлық
және азық-түлік секторын аянышты халге жеткізді. Қаңыраған дүкен сөрелері,
азық-түлік тағамдарының тапшылығы және т.б. аға ұрпақ есінде ұмытылмастай
болып сақталып қалды.
Алайда, жалпы өндіріс құрылымында мал шаруашылығының үлесі артып
келеді. Егер 2001 жылы ол 39% ға дейін төмендесе, 2007 жылы 48% ды құрады,
бірақ әлі 1995 жылғы деңгейге жетпей отыр. Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру
қарқынының оң беталыстары ең алдымен мал басының көбеюімен байланысты.
Жалпы ауылшаруашылық өндірістің негізгі бөлігі өсімдік шаруашылығы саласына
жатқызылады. Егер 2000 жылы оның жалпы ауылшаруашылық өндірісіндегі үлесі
49% ды құраса, 2005 жылы – 52% ға және 399,8 млрд. теңгеге жетті. Бұл
негізгі бөлігін (44%) дәнді-дақылдардың өндірісі құрайтын бүкіл өсімдік
шаруашылығы өнімдері өндірісінің дамуымен байланысты. Өсімдік шаруашылығы
саласындағы оң беталыстар ең алдымен, өнімділікті және ауылшаруашылық
дақылдарының жалпы алымының өсімін жоғарылату бойынша мемлекет қабылдайтын
шараларға байланысты болып келеді. Жыртылатын жердің өнімділігін жоғарылату
мақсатында жыл сайын оның құрылымындағы егіс танаптарының үлесі ұлғаяды.
Мәселен, 2005 жылы ол 19,1% ды құрады, бұл 2001 жылмен салыстырғанда 7% ға
жуық көбірек. Бұдан өзге, минералды тыңайтқыштар қосудың мөлшері
ұлғайтылды. 2002 жылдан 2005 жылға дейінгі кезең аралығында бұл көрсеткіш
100 мыңнан астам т. құрап, соның алдындағы алты жыл бойы енгізілген
минералды тыңайтқыштардың мөлшерінен асып түсті. (8)
Ел экономикасының тұрақты дамуы үшін азық-түлік өнеркәсібі ерекше
маңызға ие болады. Бұл сала 2005 жылғы мәліметтер бойынша өңдеу
өнеркәсібінің құрылымында 26,3% ды құрайды және жалпы ішкі өнімге 7,5% ға
жуық үлес қосады. Соңғы төрт жыл бойы саланың бір жыл ішіндегі өсу қарқыны
108,2% дан 114,4% ға дейін көрсеткішке жетті. Азық-түлік өнімдерін өндіру
2005 жылы 424,8 млрд. теңгеге жетті, бұл 2004 жылғы деңгейден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz