Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің этнолингвистикалық уәжі
Ethnic and linguistic peculiarities of Kazakh and English proverbs and
sayings (ethnic and linguistic aspects)
The work is devoted to the comparative analysis of Kazakh and English
proverbs within the framework of ethnic linguistics.
The modern elaboration of ethnic linguistics conditioned new approaches in
studying proverbs and sayings.
The vitality of the given work is determined by the fact that Kazakh and
English proverbs and sayings are considered to be standards and stereotypes
of national culture, the units contributing to the revelation of cultural
dominants in the language.
The object of the research is proverbs and sayings in the Kazakh and
English languages. Proverbs can be defined as special cultural signs,
stereotypes of national consciousness, which have standard meaning in
culture. Proverbs present the most archaic forms of the national language,
thus they reflect ancient concepts and generalize the results of human
cognition.
The research of interlanguage meanings of proverbs and sayings, revelation
of their general and cultural significance, determination of their
regularity and ethnic peculiarities are one of the most vital problems of
modern linguistics.
The scientific novelty of the thesis is in the fact that it is the first
special research on studying Kazakh and English proverbs and sayings of
different lexical groups. Besides there have been defined the sphere of
their usage and their thematic classification and for the first time
peculiarities of proverbs and sayings of the Kazakh and English languages
have been described in comparative aspect.
Comparative and statistic methods, methods of content analysis and
systematization analysis of ethnic linguistics and history of etymology
have been applied in the work.
The given work revealed the character, implication and semantic nature of
Kazakh and English proverbs and sayings. Besides, their linguistic basis
and ethnolinguistic characteristics have been studied.
The theoretical validity of the work is in the possibility to use its data
and materials in teaching such subjects as Translation ,Introduction to
Philology, General and Comparative Linguistics, Ethnic Linguistics,
Phraseology, Linguistic Regional Studies, Linguistic Culture Studies,
Theory of Language and they can be also used in teaching foreign
languages.
The thematically systematized data for studies, their characteristics and
explanations given to them can be used in compiling different types of
dictionaries:
- bilingual, monolingual, explanatory, ethnolinguistic and in some
others.
The diploma work consists of introduction,three parts, conclusion, a
reference list and enclosure which is a brief dictionary of Kazakh and
English proverbs and sayings.
The first part of the diploma work is devoted to the detailed survey and
analysis of some of the aspects of proverbs and sayings where their common
and distinguishing features have been examined. There is also a general
survey of scientific works on Kazakh and English proverbs and sayings.
Groups of above-mentioned language units have been defined, history of
ethnolinguistics as a science and process of its development have been
described.
The second part contains analysis of Kazakh and English proverbs and
sayings from the viewpoint of their semantic peculiarities, classification
of thematic groups and the description of ethnolinguistic peculiarities.
The scientific results of the work given in the conclusion are as follows:
* the comparative analysis of Kazakh and English proverbs and sayings
revealed
points of similarity and differences in the above mentioned spheres of
different
languages;
* the semantic basis of Kazakh and English proverbs and sayings reflect
elements
of universal mental activity and therefore there are absolute and partial
equivalents among them;
* most proverbs and sayings contain cultural information which reflects the
evolution of spiritual life of a certain nation;
* Kazakh proverbs and sayings mainly originate in folklore while English
proverbs and sayings are based on the Bible and and other classical
works,
insluding Shakespeare's;
* In contradistinction to key components of Kazakh proverbs and sayings the
English ones are mainly based on names of geographical objects and
people's
names.
Мазмұны
КІРІСПЕ
7
I. Мақал -мәтелдер табиғатындағы ортақ және айырым белгілер.
8
Тұжырым
18
II. Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің этнолингвистикалық уәжі. 19
2.1. Адамға қатысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық уәжі.
20
Діни мифологиялық наным-сенімге байланысты мақал-мәтелдердің
этнолингвистикалық уәжі.
21
Үй-жайға,отбасына қатысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық уәжі.
22
Гендірлік қатынасқа байланысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық
уәжі. 23
Уақыт өлшеміне қатысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық уәжі.
25
Тілге байланысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық уәжі. 25
Еңбекке қатысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық уәжі. 26
2.8. Қонаққа қатысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық уәжі.
26
2.9.Ақша,қаражатқа байланысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық
уәжі. 27
2.10. Өнер-білімге қатысты мақал-мтелдердің этнолингвистикалық уәжі
28
2.11. Өмір мен өлімге байланысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық
уәжі. 28
2.12.Табиғатқа,жан-жануарларға қатысты мақал-мәтелдердің
этнолингвистикалық уәжі 28
2.13. Қос тілдегі бейэквалентті мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық
уәжі. 29
Қорытынды 30
III. Мақал-мәтелдерді топтастырудың негізгі қағидалары . 31
Қорытынды
35
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
36
Қосымша
38
Кіріспе
Заман ағымының өзгерісі еліміздің бүкіл өмірінде үлкен өзгерістер
туғызды. Республикамыз өз тәуелсіздігін алып, шет мемлекеттермен жан-жақты,
атап айтқанда, саяси, экономикалық, мәдени, діни байланыс орнатып келеді.
Осыған орай, шет тілдерін (ағылшын, француз, неміс, араб, қытай, жапон және
басқаларын) білу, өзге тілді терең меңгерген азаматтарды даярлау -бүгінгі
күннің өзекті мәселелерінің біріне айналып отыр.
Ұзақ жылдар бойы тіл үйреніп жүрген қазақ жастарына (оқушы,студент)
шет тілдерін үйрету жұмыстары тек орыс тілінде жазылған оқулықтар,сөздіктер
арқылы жүргізілді. Сөйтіп тіл үйрету процесі үшінші бір тіл арқылы жүзеге
асырылды.Мұның зияндығы бәрімізге белгілі. Тіпті басқасын былай қойғанда,
шет тілдерінің қазақ тіліне аударылған оқулықтары,сөздіктері өте аз және
бұрын шыққан еңбектер бүгінгі күннің талабына жауап бере алмайды. Соңғы үш-
төрт жыл ішінде ғана көптеген ағылшын-қазақ, неміс-қазақ, т.б. аударма
сөздіктер жарық көрді.
Міне,осы бағыттағы кемшіліктерді түзету жолында бұл дипломдық жұмыстың
тигізер көмегі зор.
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы:
Көркем сөз өнерінің тілдік және поэтикалық бұлақтары санатына жататын
мақал-мәтелдер мән-мазмүнының тереңдігімен, өткірлігімен, өмір шеңдігімен
ерекшеленеді. Көлемнің ықшамдығына қарамастан, бейнелі тілдік бірліктер
нақты да күрделі ойдың себеп-салдарын, халықтың өмір тәжірибесінің
қорьтындысы мен дәлелін қатар білдіреді. Онда халықтың тарихы, саяси
өмірі,мәдениеті жан-жақты көрініс тапқан. Терең ойды айдай қалыпқа
сыйғызған халық даналығын, шешендігі мен асқан шеберлігін танытатын да осы
ұлттық сипатқа ие мәдени ентаңбалы (маркерлі) тұрақты орамдар. Әрбір
халықтың тарихи даму кезеңдеріндегі сан алуан өзгерістер тілдің лексикалық-
грамматикалық жүйесінде өзіндік із қалдырып отырғаны белгілі, алайда,
өзінің біртұтас жүйесін, тұлға-тұрпаты мен мән-мағынасын сақтап қалған
тілдік бірліктер - сөздік құрамдағы мақал-мәтелдер.
Дипломдық жұмысың өзектілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел,
халықаралық қатынастар субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебе алуына байланысты, Республиканың, мемлекеттің тілі ретінде оның
халықаралық қатынастар деңгейіндегі коммуникацияда қолданылу ықтималдығын
жоққа шығаруға болмайды. Өзара қарым-қатынастың нығаюы, тіларалық
байланыстардың, ағылшын - қазақ қостілділігінің жандануы, дамуы, осыған
орай, классикалық, көркем әдеби шығармалардың, саяси ақпараттардың,
халықаралық зор мәнділікке ие құжаттардың аралық тіл (язык посредник)
ықпалынсыз тікелей қазақ тіліне аударылуы таяу болашақта өрістей түседі.
Ал, шет тілін үйретуде және аударма жұмысында аса бір қиындық туғызатын
тілдік бірліктер — фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер. Оның себебін тілдің
фразеологиялық паремиологиялық жүйесіндегі тұрақты тіркестердің ұлттық
сипатының, ұлттық нақышының ерекшелігімен түсіндіруге болады. Тілдік
бірліктердің тұтас мағынасын жете түсінбей, тіркес құрамындағы сыңарлар
мәнін негізге
ала отырьп аудару әртүрлі келеңсіз жағдайларға, "сәтсіздіктерге" ұшыратуы
әбден мүмкін. Сондықтан мақал-мәтелдердің тіларалық семантикасын салғастыра
зерттей отырып, оңдағы жалпы адамзаттық, жалпыхалықтық мәнділіктер мен
заңдылықтарды және этностық, ерекшеліктерді, сондай-ақ ұлт, тіл, мәдениет
жэне өркениеттің өзара сабақтастығын айқындау да аса өзекті мәселелер
қатарына жатады.
Дегенмен, халықтық ұғым-түсініктер мен рухани, мәдени құндылықтардан
мол мағлұмат беретін қазақ және ағылшын тілдеріндегі аталмыш бейнелі
тізбектер халықаралық, экономикалық, салааралық байланыстар кең өріс алған
осы кезеңге дейін салғастырыла зерттелмей (бірді-екілі мақалаларды есепке
алмағанда) келді.
"¥лт пен тіл біртұтас" деген қағидаға сәйкес, қазақ және ағылшын мақал-
мәтелдерін тек тілдік емес, этнолингвистикалық тұрғыдан қарастыру бірлік
астарындағы ұлттық, болмысты тану жағынан да өзекті мәселе қатарына жатады.
Сондай-ақ, этнолингвистика мен лингвомәдениеттану салаларының
жалпы тіл білімінде дербес пән болып қалыптасқан тұсында мақал-
мәтелдерді тілдің "таза" ішкі жүйесі (имманентті жүйе) тұрғысынан
қарағаннан гөрі, оларды тілі мен мәдениеті алшақ жатқан басқа халықтардың
(ұлттардың) тілдік бірліктерімен салғастыра зерттеу арқылы олардың
семантикалық құрылымындағы ерекшеліктері мен ұлттық сипаттын айқындау аса
маңызды болып отыр.
Зерттеудің нысанын туыс емес казақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-
мәтелдер құрайды.
Дипломдық жұмысының зерттеудің пәні. Генетикалық және типологиялық
құрылымы жағынан әр түрлі қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдерді
салғастыра зерттеу арқылы тілдегі алатын орнын , тілдік табиғатын, өзге
тұрақты тұлғалармен сәйкес тұстарын, өзгешеліктерін анықтау және
этнолингвистикалық төркінін ашу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты —
қазақ-ағылшын мақал-мәтелдерін салғастыра зерттей отырып, олардың мазмұн
межесіндегі ұқсастықтары мен ұлттық сипатын ашу. Аталған тілдік
бірліктердің семантикалық құрамындағы ортақ тұстары мен ерекшеліктерін және
олардың себеп-салдарын айқындау.
Осы мақсаттарды орындау үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
-зерттеу жұмысына тиянақ болатын теориялық, әдістемелік қағидаларды
айқындау және негіздеу;
-этнолингвистикалық аспектідегі зерттеулерге шолу жасау,оларға қысқаша
сипаттама беру;
-мақал-мәтелдерді топтастыру принциптерін айқындау және белгілі бір
тақырыптық топтар бойынша жүйелеу;
-қазақ-ағылшын мақал-мәтелдерінің семантикасындағы ұқсастықтар
мен айырма белгілерді айқындау үшін прецеденті мәтіндерді сұрыптап талдау;
-тілдік бірліктердің мағына межесіндегі сәйкестіктері мен ерекшеліктерін
анықтау, олардың себебін айқындау;
- қазақ-ағьлшын тілдеріне ортақ паремиологиялық қорды межелеу;
-тіл-тілдің образдар дүниесінде орын алатын ұқсастықтарын көрсету және
олардың түпнегізін анықтау;
-қазақ-ағылшын тілдеріндегі шығу төркіні көмескіленген этномәдени
ақпараты бар кейбір тілдік орамдардың этнолингвистикалық табиғатын
айқындау.
Дипломдық жұмысының зерттеу әдіс-тәсілдері. Жұмыс барысында
сипаттамалы, салыстырмалы, салғастырмалы,статистикалық пен ғылыми талдаудың
этнолингвистикалық, тарихи-этимологиялық, контекстік талданым, жүйелеу
сияқты түрлері колданылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалыгы мен нәтижелері. Тілдік құрылымы жағынан
әртектес тілдер топтарына жататын қазақ-ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдер
салғастырмалы негізде арнайы зерттеліп, олардың қолданыс аясы, тақырыптық,
топтары айқындалды. Туыс емес екі тіл тұрақты бірліктерінің мазмұн-межесін
бір-бірімен салғастырыла зерттелді. Мақал-мәтелдердің құрамы мен құрылымы,
мағынасы және тілде қалыптасуы тұрғысынан өзара айырмашылықтары мен
ұқсастықтары көрсетілді; тіл-тілдің көркем бейнелер жүйесінде орын алатын
сәйкестіктері және олардың себеп-салдары анықталды. Дипломдық жұмыста
рухани және материалдық мәдениеті әрбасқа екі ұлт танымдарындағы ортақ және
ерекше ұғымға ұйытқы болған мақал –мәтелдерге мәтін арқылы
этнолингвистикалық талдау жасалынды. Зерттеу нәтижесінде қазақ-ағылшын
мақал-мәтелдерінің импликациясы, семантикалық табиғаты, тілде қалыптасу
негіздері, қолдану жиілігі, этнолингвистикалық сипаты айқындалды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық мәнділігі. Қазақ және
ағылшын тілдеріндегі паремиологиялық бірліктерді тіл иелерінің тарихымен,
дүниетанымымен, рухани және дәстүрлі тұрмыстық мәдениетімен сабақтастыра
қарастыру нәтижесінде жасалған қорытынды тұжырымдар жалпы және
салғастырмалы тіл білімі, этнолингвистика, фразеология, лингвомәдениеттану
ғылымдарын теориялық тұрғыдан жетілдіруге белгілі бір дәрежеде үлес қосады.
Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдарды "Тіл біліміне
кіріспе", "Жалпы және салғастырмалы тіл білімі", "Этнолингвистика",
"Фразеология", "Лингвоелтану", "Лингво-мәдениеттану", "Аударма теориясы"
т.б. тәрізді теориялық курстарды оқытуда және шетел тілін үйрету барысында
қолдануға болады. Сондай-ақ, тақырыпқа негізделіп жинақталған және белгілі
бір жүйеге келтірілген тілдік материалдарды,оларға берілген сипаттамалар
мен түсініктемелерді әр түрлі сөздіктерді түзуде (қос тілді көп тілді
түсіндірме этнолингвистикалық т.б.) пайдалануға болады.
Дипломдық жұмысының кұрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
I. Мақал-мәтелге жалпы сипаттама,ортақ тұстары және айырмашылықтары.
Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді, қарым-
қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды
шебер де ұтымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға
бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, көңілге түйгенін мақал-мәтел
ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік
бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім
алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық
тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас
бұрын отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған,
олардың қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен
жөн. Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес
қосқан В.В. Виноградов,. Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева,
М.М.Копыленко, А.Б.Кунин, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды
ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі деген
ғылыми негіздемелер ұсынады.
Ағылшын тілінің фразеологиясына қатысты кешенді зерттеулерімен, дәйекті
тұжырым, пайымдауларымен танымал А.В. Кунин де жоғарыда аталған ғалымдардың
көзкарасын ұстанады, алайда, аталмыш тұрақты тұлғалардың құрылымдық-
мағыналық ерекшеліктерін негізге ала отырып, оларды "коммуникативтік
фразеологиялық бірліктер" деп атап, жеке қарауды ұсынады. Сондай-ақ, автор
құрамындағы сыңарлары тура мағыналы болып келетін мақалдар тобын яғни, "all
is well, that ends well" (сөзбе-сөз ауд.: сәтті аяқталған істің бәрі
жақсы), "Appearances are deceptive" (сөзбе-сөз ауд.: келбет — алдамшы),
"Better late than never" (сөзбе-сөз ауд.: ештен кеш жақсы) тәрізді
оралымдарды фразеологиядан тыс, "фразеологиялык емес тұрақты құрылымдар"
аясында қарастырды [1].
Осы жоғарыда аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі
ғалымдар:Н.Н.Амосова,А.М.Бабкин,В.П .Жуков,М.Т.Тагиев,М.А.Филипповская, А.Н.
Кожин т.б. Мақал-мәтелдерді фразеология саласынан тыс қарайтын ғалымдардың
көпшілігі оларды ауыз әдебиетінің зерттеу нысаны қатарына жатқызады. Ал осы
бағыттағы көлемді зерттеулерімен танымал ғалым Н.Н. Амосова "мақал-
мәтелдерді фразеология қорына жатқызуға болмайды, олар мазмұны жағынан да,
сөйлемде атқаратын қызметі тұрғысынан да фразеологиялық бірліктердің
белгілеріне жауап бермейді" деген пікір ұсынады [2].
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде,
тілдік бірліктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек сіңірген
ғалым Г.Л. Пермяков аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдар тарапынан
да, әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі қажеттігін ескертеді.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне
сүйенер болсақ, мақал-мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес
тиянақтылығы, мағына тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды
фразеологизмдер қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік
береді.
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдердің зерттелуі.
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасау
барысында оларды жинақтау,сұрыптау,жүйелеу, жариялау ісінің екі
кезеңнен тұратыны анықталды, оның алғашқысы — XIX ғасырдың екінші
жартысы. Кеңес дәуірінің 1948 жылдарына дейін мақал-мәтелдерді тек
халық аузынан жинап,жеке басылым ретінде шығару жұмыстары жүргізілген
болса, екінші кезең - оларды тілдік тұрғыдан зерттеудің қалыптасуымен
сипатталады.
Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым —
Ш.Уәлиханов. Ш. Уәлиханов пен Н.Н. Березин архивтерінде XIX ғасырдың
елуінші жылдарында ел аузынан жазып алынған екі жүзден аса мақал-мәтелдер
сақталған. Сондай-ақ, қазақ ауыз эдебиетінің басқа үлгілерімен бірге қазақ
мақалдары мен мәтелдерін де жинақтап, жеке жинақтар шығарып, қазақ тілі мен
әдебиетінің, тіл ғылымының, мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан
Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, Ш.Ибрагимов, М.Терентьев, Я. Лютш,
Ф.Катанов, В.В. Катаринский, П.М. Мелиоранский, Н.Н. Пантусов, А.Е.
Алекгоров т.б. сынды ағартушы, ғалымдардың еңбегі ерекше.
Халық мұрасын жүйеге келтіру, насихаттауда зор үлес қосқан танымал ғалым —
Ә. Диваев. Ғалым жинақталған материалдың барлық нұсқасын толық қамтуды
көздей отырып, өз топтамаларын 1900-1927 жылдар аралығында "Сборник
материалов для статистики Сыр-Дарьинской области", "Этнографические
материалы" жинақтарының, "Туркестанские ведомости" газетінің басылымдарында
жариялады. Сондай-ақ, "Киргизские пословицы, записанные в Копальском уезде
Семиреченской области" деген топтамасын 1900 жылы Қазан қаласында
жарияланған.[3]. Н. Н.Пантусовтың еңбегін де ерекше атап өткен жөн. Сөздік
құрамның негізгі қаттауын құрайтын мақал-мәтелдерді жинақтау, жүйелеу,
жариялау жұмыстары әр кезеңге орай жалғасын тапты.
Қазақ мақал-мәтелдерінің ғылыми тұрғыдан зерттелуіне арналған іргелі
монографиялық зерттеулер де, мақалалар да баршылық. Солардың ішінен ғалым
Б. Шалабаев алғашқылардың бірі болып, аталмыш тұрақты тіркестер тобын
арнайы қарастырып, олардың негізгі мағыналық топтарын, жанрлық
ерекшеліктерін анықтады. М. Ғабдуллин өзінің "Қазақ халқының ауыз
әдебиеті"[4] деген еңбегіңде қазақ халкының шаруашылығын, кәсібін, тұрмыс-
тіршілігін сипаттайтын мақал-мәтелдердің өмір танытқыштық мәні мен қызметін
айқындаса, С. Нұрышев оларды даму тарихы тұрғысынан қарастырды.
Қазақ мақал-мәтелдеріне қатысты ерекше орны бар зерттеулердің бірі —
Р.Сәрсенбаевтың "Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-семантикалық
ерекшеліктері" атты кандидаттық диссертациясы [5]. Қазан революциясынан
бұрын басылып шыққан жинақтарды өз еңбегінің негізі зерттеу материалы
ретінде ала отырып, ғалым мақал-мәтелдердің құрамы мен құрылымын, жасалу
жолдарын, лексика-семантикалық, стилдік ерекшеліктерін жан-жақты талдап
таратады. Ал М.Әлімбаевтың "Өрнекті сөз- ортақ қазына" [6] деп аталған
зерттеу жұмысы аударма мәселесіне арналған. Жұмыста зерттеушінің қазақ
мақал-мәтелдерінің тілде қалыптасу тарихы,жасалу жолдары,тілде қолданылуы
бір тілден екінші тілге аудару мәселесі, тәржімалаудың амал-тәсілдері
жөнінде, кұнды пікірлері, теориялық және практикалық мәні зор ұсыныстары
баяндалады. Еңбектің поэтикалық аудармаға бой ұру басымдылығына қарамастан,
бұл - ғылымда өзіндік орны, елеулі үлесі бар еңбек. Б. Аламбаевтын"Халық
даналығы" атты монографиялық еңбегі "Мақал-мәтелдер" және "Шешендік сөздер"
деген өзара байланысты екі бөлімнен тұрады[7]. Жұмыс осы аталған тілдік
бірліктердің жанрлық табиғатын, тәрбиелік мәнін,құрылымы мен әдеби-
көркемдік ерекшеліктерін талдауға арналған. Сондай-ақ, мақал-мәтелдердің
окказионалды өзгерістері, варианттылығы Ғ.Тұрабаеваның, құрамы мен
құрылымы, компоненттерінің байланысу тәсілдері, синтаксистік белгілері,
инверсиялануы С.Кенжемұратованың, фразеологиялық тұтастықтар мен мақал-
мәтелдер ұласымдылығы, танымдық-прагматикалық аспектілері Д.Бегалықызының
ғылыми зерттеулерінде баяндалған [8].
Тіл-тілдегі паремиологиялық жүйені салыстыра-салғастыра зерттеуге
арналған жұмыстар қатарының біртіндеп толығып келетіндігі байқалады.
Мысалы, А.Нұрмахановтың зерттеуі түркі тілдеріндегі мақал-мәтелдердің
жалпылығы мен кейбір өзгешіліктерін саралауға бағытталса [9], Ә.Мұқышева
қазақ және неміс тілдеріндегі мақал-мәтелдерінің өзара сәйкес тұстары мен
ерекше белгілерін, ұлттық, мәдени компоненттерін анықтайды[10]. Зерттеу
нысаны ретінде алынған тілдік бірліктердің лексика-грамматикалық
ерекшеліктері, қазақ және араб тілдеріндегі мақал-мәтелдердің жасалу
жолдары, типологиялық универсалия және уникалия кұбылыстары А. Донбаеваның
жұмысында қаралған [11].
Сонымен, қазақ мақал-мәтелдерінің (әрі қарай қысқаша- MM түрінде
беріледі) зерттелу тарихына шолу жасау барысында оның бес бағытта
жүргізіліп келгендігі анықталды:
а) тілішілік, яғни бір тіл аясындағы зерттеулер; ә) туыс тілдерді
салыстыра талдауға; б) әртектес тілдер бірліктерін салғастыра қарауға; в)
этнолингвистикалық астарын ашуға және г) қолданбалы мақсатқа негізделген
зерттеу жұмыстары.
Мақал-мәтелдердің ағылшын тілінде зерттелуі. Ағылшын тіліндегі
жалпыхалықтық мұраны жинақтап, жариялау жұмыстары сонау көне ғасырда
қалыптасып, күні бүгінге дейін дәстүрлі түрде жалғасып келеді. Тарихи
деректерге сүйенер болсақ, өте көне мақал-мәтелдер тізбегін қамтитын
алғашқы "Book of Proverbs in the Old Testament" атты топтама V ғасырда
жарық көрген[12]. Кейінгі жинақтар халық игілігіне айналған осы іске етене
араласып, зор еңбек сіңірген оқымысты ғалым Дезидериус Эрасмус есімімен
тығыс байланысты.Оның 1500 жылы "Collectanea"[13], 1508 жылы Венецияда
"Chiliades" деген атпен жарияланған жинақтары 1515-1536 жылдары аралығында
толықтырылып қайта басылып шықты[14].
Артына өшпес тарихи із қалдырған ғалымдардың бірі Джон Хеуд (John
Heywood) өзінің алғашқы "A Dialogue Containing the Number in Effect of all
the Proverbs in the English Tongue" атты еңбегін 1546 жылы [15],
кейінгілерін 1550, 1555, 1560 жылдары жарыққашықты.Сондай-ақ, 1610-1680
жылдар аралығында бірқатар мақал-мәтелдер жинақтары, атап айтқанда, 1612
жылы ағылшын шіркеу қызметшісі Thomas Draxe "Bibliotheca Scholastica
Instructissima or, a Treasurie of Ancient Adagies, and Sententious
Proverbes" [16], 1639 жылы пастор Дж. Кларктың (John Clarke) "Paroemiologia
Angio-Latina" [17] ,1640 жылы Дж.Херберттің "Outlandish Proverbs" [18],
1659 жылы Дж. Хауэльдің "Proverbs" [19] , 1670, 1678 жылдары Дж. Рэйдің
'English Proverbs" [20] атты еңбектері жарық көрді. Келесі ғасырларда
бұрынғы ескі жинақтар толықтырылып, қайта бастырылып отырды. Зерттеу
барысында мамандардың көбінесе ағылшын тілі мақал-мәтелдерін жинаққа енгізу
үрдісімен шектелтенін көреміз.
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерін ғылыми тұрғыдан арнайы, жан-жақты
қарастырған зерттеу жұмыстарының бар екендігі мәлім.
Мысалы,Л.И.Селянинаның еңбегінде варианттылығы, варианттардың өзара
ұқсастықтары мен айырмашылықтары және сөйлеу тіліндегі
окказионалды өзгерістері сипатталады. Л. И.Швыдкояның ғылыми
зерттеуінде мақалдар мен афоризмдер "клише" деген атаумен бір
топқа біріктіріліп, олардың синонимдік қатары берілген. С.И.
Вяльцеваның кандидаттық жұмысы ағылшын мақал-мәтелдерін стильдік,
ал Э.Ахундованың зерттеуі синтаксистік ерекшеліктері тұрғысынан
талдауға арналған. Ағылшын тілінің тұрақты тіркестерін зерттеу
жұмыстары ғалым А.В. Кунин есімімен тығыз байланысты. Ол өзінің
"Курс английского языка", "Курс фразеологии современного английского
языка" тәрізді көлемді ғылыми еңбектері мен "Англо-русский
фразеологаческий словарь" [21] сөздігі т.б. арқылы ағылшын тілі
табиғатының кейбір өзгеге беймәлім тұстарын айқындап, жалпы тіл ғылымына
елеулі үлес қосты және салғастырмалы негіздегі ізденістерге бағыт-бағдар
берді. Мақал-мәтелдердің басқа тілдік бірліктермен салыстыра алғанда
өзіндік ерекшеліктерін, күрделілігін, мән-мазмұнының тереңдігін айқын
көрсететін тұстардың бірі — аударма жұмысы. Кейбір жалпыхалықтық
универсалдық сипатқа ие түрлерін есепке алмағанда, әдетте, мақал-мәтелдер
бір тілден екінші тілге тікелей аударылмайды. Бір тілден екінші тілге
тәржімелеу барысында мағынасы мен тіркес құрамындағы сыңарлары дәлме- дәл
келетін теңбе-тең баламасы (абсолюттік балама) немесе контекстік мағынасы
сәйкес эквиваленті қолданылуы мүмкін .Әсіресе ,ілеспе аудармада шапшаңдық,
жинақылық, дәлдік қажет. Осы мақсатқа негізделген, практикалық мәні бар
жұмыстардың бірі — Т.Баймаханова, Н. Өтешева, Н. Байтөлеевалардың
құрастыруымен жарық көрген "Английские пословицы и поговорки и их
эквиваленты в русском и казахском языках" [22] атты еңбек. Жұмыста мақал-
мәтелдер он мағыналық топқа бөлініп, олардың орыс және қазақ тілдеріндегі
баламалары берілген. Алайда, ағылшын ММ-дерінің қазақ тілінде баламалары
бола тұра ,тікелей аударылған тұстары да баршылық.
Зерттеу барысында, ағылшын тіліндегі ММ-дерді топтастырып, жүйеге
келтіріп, баспадан шығару ісіне ғалымдардың баса назар аударғаны және
ағылшын мақал-мәтелдерін тек өз аясында ғана зерттеудің, жан-жақты емес,
бір қырынан ғана қарастырудың орын алғандығы байқалды. Біздің
пайымдауымызша, екі немесе бірнеше тілді салыстыра - салғастыра зерттеу
жұмыстарының нәтижелері тіл білімін теориялық тұрғыдан толықтыра, жетілдіре
түсері даусыз.
Мақал-мәтелдердің шығу төркіні, тілде қалыптасуы деген мәселеге
келер болсақ,оның күрделілігі де, түпдеректігі қалтықсыз табудың қиындығы
да түсінікті. Дегенмен,қазақ халқының рухани қазынасын, сөз маржандарын
қалыпқа келтіру барысында елеулі еңбек сіңірген Б.Адамбаевтың "мақал-
мәтелдер әуелде, аузы дуалы жеке кісінің аузынан шыққанымен, біреуден
біреуге, ұрпақтан-ұрпаққа ауыса жүріп өңделген, өзгерген, бүкіл елге тарап,
оны халық ақиқат деп таныған қағидаға, тіпті ережеге - заңға айналған"
деген ой тұжырымымен толық келісуге болады. Тарихи деректер, ғылыми
ізденістердің нәтижелері, танымал ғалымдардың пайымдаулары да жоғарыда
айтылған пікірмен өзектес. Себебі, кез-келген сөз ұрпақтан ұрпаққа жетіп,
ақиқат ретінде таныла бермесі хақ. Өз дәуірінің озық ойлы кемеңгерлерінің
халықтың көкейінен шығатын, ұтқыр ойы, бейнелі, өткір сөзі ғана кеңінен
таралып, танымал болуы мүмкін. Халықтың дана билері мен шешендерінің бір
кезде аузынан шығып, кейіннен ел аузында мақал-мәтел ретінде қолданысқа
енген сөздерінен бірер мысал келтірейік. Майқы би:
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді.
Даналығымен, шешендігімен, қара қылды қақ жарған әділдігімен
жастайынан елді аузына қаратқан Төле би сөздерінің де ұрпақтан ұрпаққа
мирас болып, халық арасында мақал-мәтел ретінде кен қолданыс тапқаны
байкалды:
Жаңбыр жаумаса, жер жетім,
Басшысы болмаса, ел жетім.
Сондай-ақ,халықтық мақал-мәтелге айналып,жиі қолданылып жүрген "Көпті
қорлаған көмусіз калады" тіркесінің Әйтеке бидің, ал "Бұлақ көрсен көзін
аш" Бәйдібек бидің дуалы аузынан шыққан тілдік бірліктер деген деректер
бар, мұндай мысалдарды әрі қарай тізбектеп, қатарын көбейте беруге болады.
Зерттеу барысында ертегі, аңыз әңгімелер негізінде қалыптасқан мақал-
мәтелдердің де аз еместігі байқалды. Мысалы: Түйе бойына сеніп, жылдан құр
калыпты; Қайда барса Қорқыттың көрі, Аяз би.
Тілімізде жұмбақтардан бастау алатын ММ-дер кездеседі: Сырты бүтін,
іші түтін (оқ); Караңғы үйде қабан күркірейді (диірмен) т.б. Бұл
жұмбақтардың кейде жұмбактық негізінен "қол үзіп", фразеологиялық тіркес,
мәтел ретінде де қолданысқа енгені анықталды.
Рухы биік, ойы көркем, тілі шұрайлы, мән-мазмұны терең, кесек
туындыларымен ерекшеленетін дарынды ақын-жазушылардың, дара тұлғалардың
көңіл түпкірінен шыққан пікір-пайымдаулары да жалпыхалықтық қорға еніп,
тұрақты қолданысқа, мақал-мәтелдік сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы: Еңбек
етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей; Азға қанағат етпесең, көптен құр
қаларсың.( Ыбырай); Берекені көктен тілеме ,еткен еңбектен тіле (М.Әуезов);
Жасында көргені жоқтың, өскенде айтары жоқ (Ғ.Мүстафин) т.б. Қорыта
айтқанда, қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің басым көшпілігі тарихтың терең
кат-қабат қаттауларынан көрініс беретін оқиға, аңыз, әңгіме, ертегілердің
және көрнекті ақын-жазушылар шығармалары негізінде қалыптасқан.
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бір тобы қасиетті кітап
Інжілге байланысты қалыптасқан. Халық арасына кеңінен таралып, көп
оқылғандықтан, Інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы, тіркес
тиянақтылығы, мағына тұтастығы тәрізді белгілердің негізінде қолдануға даяр
тілдік бірлікке айналған. Зерттеу барысында олардың ауқымды бір бөлігінің
түпнұсқадағы қалпын берік сақтағандығы, еш өзгеріссіз қолданылатындығы
айқындалды. Мысалы: "You cannot serve God and mammon" (сөзбе-сөз аудармасы:
Сен құдай мен байлыққа бірдей кызмет ете алмайсың);" A soft answer turneth
away wrath "(c.c.a.: Жұмсақ (жылы) жауап ашуды қайтарады) т.б. Түп-төркіні
Інжілге барып саятын мақал-мәтелдердін сәл өзгеріске ұшыраған түрлері де
кездеседі. Мысалы, Saw the wind and reap the whirlwind : Spare the red and
spoil the child; You cannot make bricks without straw.
Ағылшын паремиологиялық жүйесінің Шекспир шығармаларындағы цитаталар
арқылы едәуір байығандығы жөніндегі мағлұматтар бар, алайда, олардың
Шекспир дәуіріне дейін де қолданылған болуы мүмкін екендігін де естен
шығармаған абзал.
Десек те, бұл мақал-мәтелдер Шекспир туындыларына дейін ауызша
таралып, кейінгі ұрпаққа Шекспир шығармалары арқылы жеткен. Әлі күнге
дейін ғалымдар қай мақалдың Шекспир дәуіріне дейін қолданыста болғаны,
қайсысы оның өз туындысы,жазушының данышпандылығы мен тапқырлығының жемісі
деген сұраққа жауап іздеуде.
Дүниежүзі тілдерінің сөздік қоры тәрізді ағылшын паремиологиялық
жүйесі де басқа тілдерден, мысалы, латын, француз, испан тілдерінен енген
мақал-мәтелдермен толығып отырғаны мәлім. Олардың бір бөлігі ағылшын
тіліне кіріп кетсе, келесі бөлігі басқа тілден енген бастапқы қалпын сақтап
қалған.
Зерттеу барысында басқа тілдерден енген, ішкі формасы көмескіленген,
қолдану жиілігі өте жоғары тілдік орамдардың ауқымды тобы бар екендігі
анықталды.
Ақын-жазушы, саясаткерлердің ұтымды, үйлесімді айтылған қысқа, әрі
нұсқа, айшықты сөздерінің де ағылшын тілінің сөздік қорын байытуға едәуір
үлес қосқаны нақтыланды. Мысады: "The customer is always right "(Әрқашан
тұтынушынікі дұрыс) тіркесінің Еуропадағы ең үлкен сауда орталықтарының
бірі "Сэлфриджезді" (Selfridge's) ашқан Г.Селфриджге тиесілілігі жөнінде
деректер бар. Себебі, оның барлық дүкендерінде "The customer is always
right", яғни "әрқашан тұтынушынікі дұрыс" деген қатаң қағида қалыптасқан.
Көпшілік көңілінен шыққан осы сөз кейіннен халық арасында жиі айтылып,
дәстүрлі колданысқа енген. Ағылшын тілінде бұл тәрізді қолдануға даяр,
астарлы "авторды" тіркестердің мол қоры бар.
Сонымен, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бөлігі қасиетті
кітап Інжілден, ал келесі бір бөлігі дарынды Шекспир сыңды көркемсөз
шеберлерінің, халыққа танымал ақын-жазушылардың туындыларынан, сондай-ақ,
көрнекті саясаткерлер сөздерінен бастау алғандықтары байқалады.
Тұжырым
Қазақ және ағылшын паремиологизмдерінің түпдеректеріне қатысты негізгі
айырма мынада:
Қазақ ММ-дерінің аукымды тобы жеке тұлғаға (би,шешен, ақылгөй, дана
қариялар т.б.) байланысты қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша таралып
отырған. Ал ағылшын ММ-дерінің негізгі бұлағы діни ағым, қасиетті кітаптан
тараған ұлағатты сөздер болып табылады және сондай-ақ , Шекспир сынды ұлы
тұлғалардың айшықты, мәнді сөз үлгілері ерекше орын алады.
Бірінші бөлімде мақал-мәтелдердің арасындағы сәйкестіктер мен ара-
жігін ажырататын айырым белгілер сарапқа алынды. Осы мәселеге қатысты
айтылған пікір, пайымдауларға шолу жасалып, ғылыми атауларға түсіндірме
және энциклопедиялық сөздіктерден анықтамалар берілді. Ағылшын тіліндегі
мақал-мәтелдерге берілген анықтамалар қазақ ғалымдарынын пікір,
пайымдауларымен төркіндес.
Ағылшын тіл білімінде мақал мен мәтелдердің ара-жігі
ажыратылмағандығы, біртұтас, тұрақты тұлғалар ретінде қарастыратындығы
көпшілікке беймәлім болуы мүмкін.
Сонымен, жоғарыда келтірілген пікір, пайымдауларды жэне зерттеу
нәтижелерін қорыта келгенде, мақал мен мәтелдің айырмашылықтары
төмендегідей:
-Мақалдың толық тұлға болып келіп, тұтас ой мен қорытынды пікірді
қатар білдіруі ойды ишарат арқылы тұспалдап жеткізетін мәтелден ара-жігін
ажыратады.
-Мақал бір немесе бірнеше толық сөйлемнен құрылуы мүмкін, ал мәтел
салыстырмалы түрде алғанда, құрамының ықшамдылығымен ерекшеленеді, көбіне
толымсыз жай сөйлем түрінде келеді.
-Мақалдың басым көпшілігі егіз жолды, қос тармақты, кейде үш тармақты
болып келеді және ұйқаса құрылады.
-Мақал көбіне уағыз, өсиет, үндеу сипатында келіп, дәлел мен қорытынды
пікір қатар беріледі.
-Мақалдар қолданысы мен мағынасы жағынан екі топқа бөлінеді:
а) тура мағынада қолданылатын MM:
Достың алыс- жақынын іс түскенде білерсің.
A friend is never known till man have need.
б) ауыз мағынада қолданылатын MM:
Аз сөз — алтын, көп сөз— күміс.
Speech is silver, but silence is gold.
Жұмыста, сондай-ақ, мақал-мәтелдердің фразеологиялық бірліктер, қанатты,
нақыл сөздермен ұқсастықтары мен айырмашылықтары айқындалып, нақты тілдік
деректер арқылы дәйектелді.
II. Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің этнолингвистикалық уәжі.
Британ энциклопедиясында берілген анықтама:
"Ethnolinguistics, that part of anthropological linguistics concerned with
the study of the interrelation between a language and the cultural behavior
of those who speak it". Қазақшасы: Этнолингвистика -тіл мен сол тілде
сөйлейтін
■
халықтың мәдениеті арасындағы арақатынасты зерттейтін антропологиялық тіл
білімінің саласы.
Этнолингвистика — гректің ethnos (халық,тайпа) және лингвистика деген
ұғымдарынан туындайтын, тілді оның мәдениетке қатысы тұрғысынан зерделейтін
әрі лингвистикалық, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың бірге
қайнаса келіп, тілдің қызметі мен дамуына тигізетін әсерін зерттейтін тіл
білімінің саласы. Кең мағынада этнолингвистика — мәдениеттің,
психологиясының және мифологияның парқын лингвистикалық әдістердің
көмегімен зерттейтін күрделі ғьлыми арна.
Қазақ этнолингвистикасын дербес пән ретінде қалыптастырып, бағыт-
бағдарын айқындау, одан әрі дамыту жұмыстары академик Ә.Қайдардың
есімімен тығыз байланысты. Оның қазақ тіл біліміндегі жас әрі жаңа сала
екенін айта келіп, мақсаты мен нысаны жөнінде: " Бұл ғылым саласының
кереметтігі де,бүгінгі таңдағы ғылыми практикалық маңызы да оның
монолиттік тұтастығында, бір-біріне етене жақын, тіпті бірінсіз бірін толық
түсінуге болмайтын нысан екендігінде. Ол нысаны —этнос және оның
тілі. Өйткені тілсіз-этнос, этноссыз-тіл сүре алмайды. Этнос пен оның тілін
этнолингвистика тұрғысынан қарастыру деген сөз оның сол балалық кезеңінен
есейгенге дейінгі болмысы мен өмір тіршілігін, дүние тануы мен мәдени,
рухани байлығын ана тілінде сақталған фактілер мен деректер негізінде
зерттеп білу және бүгінгі таңның игілігіне асыру болып табылады," дейді
[23].
Этнолингвистика саласының қазақ және ағылшын тіл білімінде
қалыптасуына, зерттелуіне салғастырмалы шолу жасай отырып, оның,
әсіресе, отандық тіл білімінде кеңірек ауқымда қарастырылып, ұлттық
материалдық және рухани мәдениетке —байланысты бірқатар мәселелердің басы
ашылғаны айқыңдалады. Этнолингвистикалық уәжі халықтың тұрмыс тіршілігіне,
менталитеті, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрімен тығыз байланысты тұрақты
тіркестердің түп-төркінін айқындау -әрі басқа ұлттар мен әртиптес тілдер
жөнінде мол мағлұмат алуға, танымдық көзқарсты қалыптастыруға, септігін
тигізері сөзсіз [24].
2.1. Адамға қатысты ММ-дердің этнолингвистикалық уәжі.
Зерттеу барысында екі тілде де осы тақырып аясына жататын тіркестердің
саны жағынан әлдеқайда көптігі байқалады. Мұның сыры адамның қоғамдағы
шешуші күш екендігінде жатса керек.
Ағылшын тілінде халық арасында жиі қолданылатын "Manners makes
man", Manners make the man" (c.c.a.: Адамды адам ететін оның әдептілігі)
тұлғасы ықшам, алайда мәні зор тілдік орам, орта ғасырда орын алған қағида,
дәстүрлерге, заман талабына байланысты қалыптасқан. Әсіресе, XIV ғасырда
Англияда мәдениеттіліктің негізгі шарттарына, өзін-өзі ұстау ережелеріне
баса назар аударылып, мүлтіксіз орындалуы талап етілді. Әдептілік,
ізеттілік ережелерін қамтитын арнайы жинақтар шығарыла бастады. Уақыт өте
келе осы ұстанымдардың бірқатары жалпыхалықтық мақал-мәтелге айналып,
кеңінен қолданыс тапты. Мысалы, Good manners makes a man (c.c.a. :Адамды
адам ететін оның әдептілігі) ; If sit by a worthier man than you, offer
him first to touch the meat (c.c.a.: Erep өзіңнен салауаттырақ адаммен
дастархандас болсаң, одан үлгі ал, яғни соған қарап ас іш) т.б.
"Жалғыз қаздың үні шықпас, Жалғыз қыздың мұңы шықпас" деген мақал,
қазақтың әдет-ғұррпына, өмір салтына байланысты . Өзара-қарым-қатынасын
жекжат болып айтқысы делген адамдардың балалаларын атастырып, күйеу жігіт
қайтыс болса, әмеңгерлікпен туған бауырын, болмаса жас ерекшелігіне қарамай
туыстарының біріне қосуы тәрізді мәселелер ата дәстүрі бойынша шешімін
табатын. Балғын жас қыздардың тіпті әкесінен де үлкен қарт кісілерге
тұрмысқа шығуға мәжбүр болуының негізгі себептері, қыз әкесінің сіңірі
шыққан кедейлігі,өгейлігі не жетім қыздың жалғыздығы екендігін көптеген
мұражай деректері дәлелдейді. Жоғарыда келтірілген мақалдың шығуына мұңын
шыдай алмай, тағдырдың дегеніне көнген арулардың қайғы-қасіреті себеп
болған тәрізді [25].
2.2. Діни мифологиялық наным-сенімге байланысты ММ-дердің
этнолингвистикалық уәжі.
Ағылшын және қазақ тіддерінде наным-сенімге байланысты мақал-мәтелдер
де кездеседі. Мысалы, ағылшын тіліндегі "God helps those who help
themselves" (c.c.a.: Өзіне өзі көмектескендерге құдай да жәрдемдеседі)
тіркесінің шығу төркінің біздің жыл санауымызға дейінгі 570 жылы жазылған
"Геракл және күймеші" атты Эзоптың (Aesop) аңыз әңгімесімен байланыстырамыз
[26]. Мифтік әңгіменің жалпы мазмұнына келер болсақ, күймесі батпаққа батып
тұрып қалған күймеші оны шығаруға талпыныс жасамастан, көмекке құдіретті де
күшті Гераклді шақырады. Адамның бүл қылығына қатты ашуланған Геракл
күйменің доңғалағының артына иығынды тіреп итер де, өгізінді алға айда"
дейді және алдағы уақытта еш әрекет қылмастан өзін шақыруға қатан тыйым
салады. Осы ой түйіні XVIII ғ. дейінгі әдебиеттерде әр түрлі жолдармен
берілген. Мысалы, Дж.Барэт (John Baret) "An Alvearie" атты еңбегінде: "God
doth helps those in their affairs, which are industrious" (c.c.a.: Құдай
еңбек сүйгіштерге көмектеседі) десе [27] , Дж. Херберт (G.Herbert) "Jacula
Ptudentum" деген шығармасында "Help thyself, and God will help thee"
(c.c.a.: Өзіңе өзің көмектес, сонда кұдай да жәрдем береді) деп [28], сәл
түрлендіре қолданған. Қазіргі уақытта тұрақты қолданысқа ие ''God help
those who help themselves" мақалы алғаш рет 1736 жылы Б.Франклиннің (В.
Franklin) "Poor Richard's Almanack" атты еңбегінде колданылды [29].
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі наным-сенімге, оның ішінде, жаратқан
ие, алла тағалаға қатысты ММ-дерді салғастыра зерттей отырып, олардың
семантикалык жағынан өзара сәйкес келетіндігі анықталды. ММ-дер арқылы
берілетін ойдың өзара өзектесіп, астасып келу себебін әртектес тілдер
өкілдерінің өмір сабағының, ғасырлар бойғы тіршілікте көзі жетіп, көкейіне
түйген тәжірибе жиынтығының ұқсастығымен ұштастырамыз.
2.3. Үй-жайға, отбасына қатысты ММ-дердің этнолингвистикалық уәжі.
Қай халық болмасын,адамзат үшін үйдің алатын орны ерекше. Зертеу
барысында осы тақырып аясына жататын MM- дердің екі тілде де көптеп
кездесетіндігі байқалды. Мысалы, ағылшындар "My house is my castle"
(c.c.a.: Өз үйім - қорғаным) десе, қазақ халқы "Өз үйім-өлең төсегім" деп,
оған бейнелі түрде ерекше сипат береді.
Тарихи деректерге сүйенсек, ежелгі ағылшын баспаналары қорғаныс үшін
аса мықты болмаған және Англияда қорғандардың салына бастауы 1066 жылы
нормандар басқыншылығымен байланысты. Жергілікті халық каһарынан
қауіптенген нормандар "түнгі ұйқы кезінде бауыздап кетпеуі үшін мықты
баспана керек" деген ұйғарымға келіп, батпақтан үй салып, ағаштан мұнаралар
тұрғыза бастаған. Бұларды балшықтан жасалған биік қабырғалармен қоршап
немесе айналдыра ор қазатын. Демек, өзге халықтарға тән тарихи қалыптың,
дәстүрдің жергілікті халықтарға сыналап енуі, үйдің ассоциативті түрде
қорғанға балануы " My house is my castle " тәрізді тұракты тіркестердің
тілде қалыптасуына негіз болған деп ойлаймыз.
Ал, "өз үйім - өлең төсегім" тұрақты тіркесіндегі "өлең" лексемасына
Э.В. Севортянның сөздігінде берілген анықтама бойынша аталмыш тілдік
единица түркі тілдеріне моңғол тілінен енген кірме сөз, "сулы, сазды жерде
өсетін шөп; нәрлі, жұғымдылығы шамалы, жұмсақ шөп деген мағынаны білдіреді.
Қазіргі танда бұл бейнелі орам "Біреудің байлыққа толы кең сарайында,
қысылып, қыстырып отырғаннан гөрі өзінің қарапайым, жұпыны төрінде көсіліп
жатқанға не жетсін" деген ұғымда қолданылады. Жалпы алғанда, қос тілдегі ММ-
дер арқылы берілетін негізгі ой біреу, яғни адамның үйіне деген ыстық
сезімі мен үйдің адам өмірінде алатын орны. Бірақ осы ой, ағылшын және
қазақ мақалында сол халықтың әдет-ғұрпына, салт-санасына, дүниетанымына
байланысты пайымдаулар арқылы берілген.
2.4. Гендерлік қатынасқа байланысты ММ-дердің
этнолингвистикалық уәжі.
Адам өмірінде отбасының алатын орны ерекше, себебі ол шағын
мемлекет іспетті. Осы шағын мемлекетте әйелге артылар жүк те,
жауапкершілік те айтарлықай. Қазақтың құтты босағасында ер адам —
отағасы, үйдің қожайыны, алайда, үй ішінің бүкіл тауқыметі, тұрмыс-
тіршілігі, бала тәрбиесі, әдеп пен әдет,рухани қарым-қатынас т.б. барлығы
әйел адамның құзыретінде. Ағылшын және қазақ тілінің паремологиялық
қорындағы әйелдердің жеке басына қатысты мақал-мәтелдерден әйелдердің
қоғамдағы, отбасындағы мәдени-әлеуметтік орнын айқын аңғаруға болады.
Солардың бірнешеуіне тоқтала кетейік: A good wife makes a good husband
(c.c.a.: Жақсы әйел жақсы күйеу жасайды) .Қазақ тілінде тәрбиелік мәні зор
тіркеске мағыналас келетін бірқатар мақал-мәтелдер бар [30].
Жақсы әйел жаман еркекті би етеді.
Салғастыра қарастырғанда, халықтар менталитетіндегі ортақ көзқарас,
өзара сәйкес ұғым-түсінік, біркелкі ұстаным байқалады.
Жаман әйел жақсы еркектің төрдегі басын көрге сүйрейді,
Жақсы әйел жаман еркектің көрдегі басын төрге сүйрейді.
Жоғарыдағы "алған әйелің жақсы болса, елге сыйлы етер" деген ұғымды
білдіретін қазақ мақалында айтылар ой төр мен көрді салыстыру арқылы
жеткізілген. Қазақ халқының когнитивтік санасында "төр" - тек қазақ үшін ең
қастерлі, сыйлы орын.
Зерттеу барысында ағылшын және қазақ қоғамдастығында әйелдер дәрежесін ер
адамдардан сәл төмендетіп көрсететін стеореотиптің, пайымдаудың орын
алғандығын білдіретін ММ-дердің жиі кездесетіндігі байқалды. Мысалы,
ағылшын тілінде "The death of wives and the life of sheep make her husband
rich" (c.ca.: әйелінің өлімі мен қойдың өмірі ер адамды бай етеді); "Women
have no souls" (c.c.a.: әйелдердің жаны жоқ), қазақ тіліндегі "Байтал
жүйрік парқы жоқ , қатын шешен, нарқы жоқ", "Әйелдің шашы ұзын, ақылы
қысқа" мақал-мәтелдері белгілі бір заман кезеңіндегі әйел адам дәрежесінін
көрсеткіші іспеттес. Көне заманнан қалыптасқан қазақтың ата дәстүріндей,
Англияда да орта ғасырларда балаларының үйлену, тұрмыс құру тәрізді
мәселерін ата-анасы шешетін, себебі текті жердің қызына үйлену, ұлына
тұрмысқа шығу арқылы материалдық жағдайын түзеп, қоғамдағы алатын орнын
жақсартуға мүмкіндіктер туындайтын. Жоғарыдағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
sayings (ethnic and linguistic aspects)
The work is devoted to the comparative analysis of Kazakh and English
proverbs within the framework of ethnic linguistics.
The modern elaboration of ethnic linguistics conditioned new approaches in
studying proverbs and sayings.
The vitality of the given work is determined by the fact that Kazakh and
English proverbs and sayings are considered to be standards and stereotypes
of national culture, the units contributing to the revelation of cultural
dominants in the language.
The object of the research is proverbs and sayings in the Kazakh and
English languages. Proverbs can be defined as special cultural signs,
stereotypes of national consciousness, which have standard meaning in
culture. Proverbs present the most archaic forms of the national language,
thus they reflect ancient concepts and generalize the results of human
cognition.
The research of interlanguage meanings of proverbs and sayings, revelation
of their general and cultural significance, determination of their
regularity and ethnic peculiarities are one of the most vital problems of
modern linguistics.
The scientific novelty of the thesis is in the fact that it is the first
special research on studying Kazakh and English proverbs and sayings of
different lexical groups. Besides there have been defined the sphere of
their usage and their thematic classification and for the first time
peculiarities of proverbs and sayings of the Kazakh and English languages
have been described in comparative aspect.
Comparative and statistic methods, methods of content analysis and
systematization analysis of ethnic linguistics and history of etymology
have been applied in the work.
The given work revealed the character, implication and semantic nature of
Kazakh and English proverbs and sayings. Besides, their linguistic basis
and ethnolinguistic characteristics have been studied.
The theoretical validity of the work is in the possibility to use its data
and materials in teaching such subjects as Translation ,Introduction to
Philology, General and Comparative Linguistics, Ethnic Linguistics,
Phraseology, Linguistic Regional Studies, Linguistic Culture Studies,
Theory of Language and they can be also used in teaching foreign
languages.
The thematically systematized data for studies, their characteristics and
explanations given to them can be used in compiling different types of
dictionaries:
- bilingual, monolingual, explanatory, ethnolinguistic and in some
others.
The diploma work consists of introduction,three parts, conclusion, a
reference list and enclosure which is a brief dictionary of Kazakh and
English proverbs and sayings.
The first part of the diploma work is devoted to the detailed survey and
analysis of some of the aspects of proverbs and sayings where their common
and distinguishing features have been examined. There is also a general
survey of scientific works on Kazakh and English proverbs and sayings.
Groups of above-mentioned language units have been defined, history of
ethnolinguistics as a science and process of its development have been
described.
The second part contains analysis of Kazakh and English proverbs and
sayings from the viewpoint of their semantic peculiarities, classification
of thematic groups and the description of ethnolinguistic peculiarities.
The scientific results of the work given in the conclusion are as follows:
* the comparative analysis of Kazakh and English proverbs and sayings
revealed
points of similarity and differences in the above mentioned spheres of
different
languages;
* the semantic basis of Kazakh and English proverbs and sayings reflect
elements
of universal mental activity and therefore there are absolute and partial
equivalents among them;
* most proverbs and sayings contain cultural information which reflects the
evolution of spiritual life of a certain nation;
* Kazakh proverbs and sayings mainly originate in folklore while English
proverbs and sayings are based on the Bible and and other classical
works,
insluding Shakespeare's;
* In contradistinction to key components of Kazakh proverbs and sayings the
English ones are mainly based on names of geographical objects and
people's
names.
Мазмұны
КІРІСПЕ
7
I. Мақал -мәтелдер табиғатындағы ортақ және айырым белгілер.
8
Тұжырым
18
II. Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің этнолингвистикалық уәжі. 19
2.1. Адамға қатысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық уәжі.
20
Діни мифологиялық наным-сенімге байланысты мақал-мәтелдердің
этнолингвистикалық уәжі.
21
Үй-жайға,отбасына қатысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық уәжі.
22
Гендірлік қатынасқа байланысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық
уәжі. 23
Уақыт өлшеміне қатысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық уәжі.
25
Тілге байланысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық уәжі. 25
Еңбекке қатысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық уәжі. 26
2.8. Қонаққа қатысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық уәжі.
26
2.9.Ақша,қаражатқа байланысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық
уәжі. 27
2.10. Өнер-білімге қатысты мақал-мтелдердің этнолингвистикалық уәжі
28
2.11. Өмір мен өлімге байланысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық
уәжі. 28
2.12.Табиғатқа,жан-жануарларға қатысты мақал-мәтелдердің
этнолингвистикалық уәжі 28
2.13. Қос тілдегі бейэквалентті мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық
уәжі. 29
Қорытынды 30
III. Мақал-мәтелдерді топтастырудың негізгі қағидалары . 31
Қорытынды
35
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
36
Қосымша
38
Кіріспе
Заман ағымының өзгерісі еліміздің бүкіл өмірінде үлкен өзгерістер
туғызды. Республикамыз өз тәуелсіздігін алып, шет мемлекеттермен жан-жақты,
атап айтқанда, саяси, экономикалық, мәдени, діни байланыс орнатып келеді.
Осыған орай, шет тілдерін (ағылшын, француз, неміс, араб, қытай, жапон және
басқаларын) білу, өзге тілді терең меңгерген азаматтарды даярлау -бүгінгі
күннің өзекті мәселелерінің біріне айналып отыр.
Ұзақ жылдар бойы тіл үйреніп жүрген қазақ жастарына (оқушы,студент)
шет тілдерін үйрету жұмыстары тек орыс тілінде жазылған оқулықтар,сөздіктер
арқылы жүргізілді. Сөйтіп тіл үйрету процесі үшінші бір тіл арқылы жүзеге
асырылды.Мұның зияндығы бәрімізге белгілі. Тіпті басқасын былай қойғанда,
шет тілдерінің қазақ тіліне аударылған оқулықтары,сөздіктері өте аз және
бұрын шыққан еңбектер бүгінгі күннің талабына жауап бере алмайды. Соңғы үш-
төрт жыл ішінде ғана көптеген ағылшын-қазақ, неміс-қазақ, т.б. аударма
сөздіктер жарық көрді.
Міне,осы бағыттағы кемшіліктерді түзету жолында бұл дипломдық жұмыстың
тигізер көмегі зор.
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы:
Көркем сөз өнерінің тілдік және поэтикалық бұлақтары санатына жататын
мақал-мәтелдер мән-мазмүнының тереңдігімен, өткірлігімен, өмір шеңдігімен
ерекшеленеді. Көлемнің ықшамдығына қарамастан, бейнелі тілдік бірліктер
нақты да күрделі ойдың себеп-салдарын, халықтың өмір тәжірибесінің
қорьтындысы мен дәлелін қатар білдіреді. Онда халықтың тарихы, саяси
өмірі,мәдениеті жан-жақты көрініс тапқан. Терең ойды айдай қалыпқа
сыйғызған халық даналығын, шешендігі мен асқан шеберлігін танытатын да осы
ұлттық сипатқа ие мәдени ентаңбалы (маркерлі) тұрақты орамдар. Әрбір
халықтың тарихи даму кезеңдеріндегі сан алуан өзгерістер тілдің лексикалық-
грамматикалық жүйесінде өзіндік із қалдырып отырғаны белгілі, алайда,
өзінің біртұтас жүйесін, тұлға-тұрпаты мен мән-мағынасын сақтап қалған
тілдік бірліктер - сөздік құрамдағы мақал-мәтелдер.
Дипломдық жұмысың өзектілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел,
халықаралық қатынастар субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебе алуына байланысты, Республиканың, мемлекеттің тілі ретінде оның
халықаралық қатынастар деңгейіндегі коммуникацияда қолданылу ықтималдығын
жоққа шығаруға болмайды. Өзара қарым-қатынастың нығаюы, тіларалық
байланыстардың, ағылшын - қазақ қостілділігінің жандануы, дамуы, осыған
орай, классикалық, көркем әдеби шығармалардың, саяси ақпараттардың,
халықаралық зор мәнділікке ие құжаттардың аралық тіл (язык посредник)
ықпалынсыз тікелей қазақ тіліне аударылуы таяу болашақта өрістей түседі.
Ал, шет тілін үйретуде және аударма жұмысында аса бір қиындық туғызатын
тілдік бірліктер — фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер. Оның себебін тілдің
фразеологиялық паремиологиялық жүйесіндегі тұрақты тіркестердің ұлттық
сипатының, ұлттық нақышының ерекшелігімен түсіндіруге болады. Тілдік
бірліктердің тұтас мағынасын жете түсінбей, тіркес құрамындағы сыңарлар
мәнін негізге
ала отырьп аудару әртүрлі келеңсіз жағдайларға, "сәтсіздіктерге" ұшыратуы
әбден мүмкін. Сондықтан мақал-мәтелдердің тіларалық семантикасын салғастыра
зерттей отырып, оңдағы жалпы адамзаттық, жалпыхалықтық мәнділіктер мен
заңдылықтарды және этностық, ерекшеліктерді, сондай-ақ ұлт, тіл, мәдениет
жэне өркениеттің өзара сабақтастығын айқындау да аса өзекті мәселелер
қатарына жатады.
Дегенмен, халықтық ұғым-түсініктер мен рухани, мәдени құндылықтардан
мол мағлұмат беретін қазақ және ағылшын тілдеріндегі аталмыш бейнелі
тізбектер халықаралық, экономикалық, салааралық байланыстар кең өріс алған
осы кезеңге дейін салғастырыла зерттелмей (бірді-екілі мақалаларды есепке
алмағанда) келді.
"¥лт пен тіл біртұтас" деген қағидаға сәйкес, қазақ және ағылшын мақал-
мәтелдерін тек тілдік емес, этнолингвистикалық тұрғыдан қарастыру бірлік
астарындағы ұлттық, болмысты тану жағынан да өзекті мәселе қатарына жатады.
Сондай-ақ, этнолингвистика мен лингвомәдениеттану салаларының
жалпы тіл білімінде дербес пән болып қалыптасқан тұсында мақал-
мәтелдерді тілдің "таза" ішкі жүйесі (имманентті жүйе) тұрғысынан
қарағаннан гөрі, оларды тілі мен мәдениеті алшақ жатқан басқа халықтардың
(ұлттардың) тілдік бірліктерімен салғастыра зерттеу арқылы олардың
семантикалық құрылымындағы ерекшеліктері мен ұлттық сипаттын айқындау аса
маңызды болып отыр.
Зерттеудің нысанын туыс емес казақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-
мәтелдер құрайды.
Дипломдық жұмысының зерттеудің пәні. Генетикалық және типологиялық
құрылымы жағынан әр түрлі қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдерді
салғастыра зерттеу арқылы тілдегі алатын орнын , тілдік табиғатын, өзге
тұрақты тұлғалармен сәйкес тұстарын, өзгешеліктерін анықтау және
этнолингвистикалық төркінін ашу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты —
қазақ-ағылшын мақал-мәтелдерін салғастыра зерттей отырып, олардың мазмұн
межесіндегі ұқсастықтары мен ұлттық сипатын ашу. Аталған тілдік
бірліктердің семантикалық құрамындағы ортақ тұстары мен ерекшеліктерін және
олардың себеп-салдарын айқындау.
Осы мақсаттарды орындау үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
-зерттеу жұмысына тиянақ болатын теориялық, әдістемелік қағидаларды
айқындау және негіздеу;
-этнолингвистикалық аспектідегі зерттеулерге шолу жасау,оларға қысқаша
сипаттама беру;
-мақал-мәтелдерді топтастыру принциптерін айқындау және белгілі бір
тақырыптық топтар бойынша жүйелеу;
-қазақ-ағылшын мақал-мәтелдерінің семантикасындағы ұқсастықтар
мен айырма белгілерді айқындау үшін прецеденті мәтіндерді сұрыптап талдау;
-тілдік бірліктердің мағына межесіндегі сәйкестіктері мен ерекшеліктерін
анықтау, олардың себебін айқындау;
- қазақ-ағьлшын тілдеріне ортақ паремиологиялық қорды межелеу;
-тіл-тілдің образдар дүниесінде орын алатын ұқсастықтарын көрсету және
олардың түпнегізін анықтау;
-қазақ-ағылшын тілдеріндегі шығу төркіні көмескіленген этномәдени
ақпараты бар кейбір тілдік орамдардың этнолингвистикалық табиғатын
айқындау.
Дипломдық жұмысының зерттеу әдіс-тәсілдері. Жұмыс барысында
сипаттамалы, салыстырмалы, салғастырмалы,статистикалық пен ғылыми талдаудың
этнолингвистикалық, тарихи-этимологиялық, контекстік талданым, жүйелеу
сияқты түрлері колданылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалыгы мен нәтижелері. Тілдік құрылымы жағынан
әртектес тілдер топтарына жататын қазақ-ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдер
салғастырмалы негізде арнайы зерттеліп, олардың қолданыс аясы, тақырыптық,
топтары айқындалды. Туыс емес екі тіл тұрақты бірліктерінің мазмұн-межесін
бір-бірімен салғастырыла зерттелді. Мақал-мәтелдердің құрамы мен құрылымы,
мағынасы және тілде қалыптасуы тұрғысынан өзара айырмашылықтары мен
ұқсастықтары көрсетілді; тіл-тілдің көркем бейнелер жүйесінде орын алатын
сәйкестіктері және олардың себеп-салдары анықталды. Дипломдық жұмыста
рухани және материалдық мәдениеті әрбасқа екі ұлт танымдарындағы ортақ және
ерекше ұғымға ұйытқы болған мақал –мәтелдерге мәтін арқылы
этнолингвистикалық талдау жасалынды. Зерттеу нәтижесінде қазақ-ағылшын
мақал-мәтелдерінің импликациясы, семантикалық табиғаты, тілде қалыптасу
негіздері, қолдану жиілігі, этнолингвистикалық сипаты айқындалды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық мәнділігі. Қазақ және
ағылшын тілдеріндегі паремиологиялық бірліктерді тіл иелерінің тарихымен,
дүниетанымымен, рухани және дәстүрлі тұрмыстық мәдениетімен сабақтастыра
қарастыру нәтижесінде жасалған қорытынды тұжырымдар жалпы және
салғастырмалы тіл білімі, этнолингвистика, фразеология, лингвомәдениеттану
ғылымдарын теориялық тұрғыдан жетілдіруге белгілі бір дәрежеде үлес қосады.
Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдарды "Тіл біліміне
кіріспе", "Жалпы және салғастырмалы тіл білімі", "Этнолингвистика",
"Фразеология", "Лингвоелтану", "Лингво-мәдениеттану", "Аударма теориясы"
т.б. тәрізді теориялық курстарды оқытуда және шетел тілін үйрету барысында
қолдануға болады. Сондай-ақ, тақырыпқа негізделіп жинақталған және белгілі
бір жүйеге келтірілген тілдік материалдарды,оларға берілген сипаттамалар
мен түсініктемелерді әр түрлі сөздіктерді түзуде (қос тілді көп тілді
түсіндірме этнолингвистикалық т.б.) пайдалануға болады.
Дипломдық жұмысының кұрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
I. Мақал-мәтелге жалпы сипаттама,ортақ тұстары және айырмашылықтары.
Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді, қарым-
қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды
шебер де ұтымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға
бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, көңілге түйгенін мақал-мәтел
ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік
бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім
алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық
тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас
бұрын отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған,
олардың қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен
жөн. Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес
қосқан В.В. Виноградов,. Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева,
М.М.Копыленко, А.Б.Кунин, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды
ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі деген
ғылыми негіздемелер ұсынады.
Ағылшын тілінің фразеологиясына қатысты кешенді зерттеулерімен, дәйекті
тұжырым, пайымдауларымен танымал А.В. Кунин де жоғарыда аталған ғалымдардың
көзкарасын ұстанады, алайда, аталмыш тұрақты тұлғалардың құрылымдық-
мағыналық ерекшеліктерін негізге ала отырып, оларды "коммуникативтік
фразеологиялық бірліктер" деп атап, жеке қарауды ұсынады. Сондай-ақ, автор
құрамындағы сыңарлары тура мағыналы болып келетін мақалдар тобын яғни, "all
is well, that ends well" (сөзбе-сөз ауд.: сәтті аяқталған істің бәрі
жақсы), "Appearances are deceptive" (сөзбе-сөз ауд.: келбет — алдамшы),
"Better late than never" (сөзбе-сөз ауд.: ештен кеш жақсы) тәрізді
оралымдарды фразеологиядан тыс, "фразеологиялык емес тұрақты құрылымдар"
аясында қарастырды [1].
Осы жоғарыда аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі
ғалымдар:Н.Н.Амосова,А.М.Бабкин,В.П .Жуков,М.Т.Тагиев,М.А.Филипповская, А.Н.
Кожин т.б. Мақал-мәтелдерді фразеология саласынан тыс қарайтын ғалымдардың
көпшілігі оларды ауыз әдебиетінің зерттеу нысаны қатарына жатқызады. Ал осы
бағыттағы көлемді зерттеулерімен танымал ғалым Н.Н. Амосова "мақал-
мәтелдерді фразеология қорына жатқызуға болмайды, олар мазмұны жағынан да,
сөйлемде атқаратын қызметі тұрғысынан да фразеологиялық бірліктердің
белгілеріне жауап бермейді" деген пікір ұсынады [2].
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде,
тілдік бірліктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек сіңірген
ғалым Г.Л. Пермяков аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдар тарапынан
да, әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі қажеттігін ескертеді.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне
сүйенер болсақ, мақал-мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес
тиянақтылығы, мағына тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды
фразеологизмдер қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік
береді.
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдердің зерттелуі.
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасау
барысында оларды жинақтау,сұрыптау,жүйелеу, жариялау ісінің екі
кезеңнен тұратыны анықталды, оның алғашқысы — XIX ғасырдың екінші
жартысы. Кеңес дәуірінің 1948 жылдарына дейін мақал-мәтелдерді тек
халық аузынан жинап,жеке басылым ретінде шығару жұмыстары жүргізілген
болса, екінші кезең - оларды тілдік тұрғыдан зерттеудің қалыптасуымен
сипатталады.
Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым —
Ш.Уәлиханов. Ш. Уәлиханов пен Н.Н. Березин архивтерінде XIX ғасырдың
елуінші жылдарында ел аузынан жазып алынған екі жүзден аса мақал-мәтелдер
сақталған. Сондай-ақ, қазақ ауыз эдебиетінің басқа үлгілерімен бірге қазақ
мақалдары мен мәтелдерін де жинақтап, жеке жинақтар шығарып, қазақ тілі мен
әдебиетінің, тіл ғылымының, мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан
Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, Ш.Ибрагимов, М.Терентьев, Я. Лютш,
Ф.Катанов, В.В. Катаринский, П.М. Мелиоранский, Н.Н. Пантусов, А.Е.
Алекгоров т.б. сынды ағартушы, ғалымдардың еңбегі ерекше.
Халық мұрасын жүйеге келтіру, насихаттауда зор үлес қосқан танымал ғалым —
Ә. Диваев. Ғалым жинақталған материалдың барлық нұсқасын толық қамтуды
көздей отырып, өз топтамаларын 1900-1927 жылдар аралығында "Сборник
материалов для статистики Сыр-Дарьинской области", "Этнографические
материалы" жинақтарының, "Туркестанские ведомости" газетінің басылымдарында
жариялады. Сондай-ақ, "Киргизские пословицы, записанные в Копальском уезде
Семиреченской области" деген топтамасын 1900 жылы Қазан қаласында
жарияланған.[3]. Н. Н.Пантусовтың еңбегін де ерекше атап өткен жөн. Сөздік
құрамның негізгі қаттауын құрайтын мақал-мәтелдерді жинақтау, жүйелеу,
жариялау жұмыстары әр кезеңге орай жалғасын тапты.
Қазақ мақал-мәтелдерінің ғылыми тұрғыдан зерттелуіне арналған іргелі
монографиялық зерттеулер де, мақалалар да баршылық. Солардың ішінен ғалым
Б. Шалабаев алғашқылардың бірі болып, аталмыш тұрақты тіркестер тобын
арнайы қарастырып, олардың негізгі мағыналық топтарын, жанрлық
ерекшеліктерін анықтады. М. Ғабдуллин өзінің "Қазақ халқының ауыз
әдебиеті"[4] деген еңбегіңде қазақ халкының шаруашылығын, кәсібін, тұрмыс-
тіршілігін сипаттайтын мақал-мәтелдердің өмір танытқыштық мәні мен қызметін
айқындаса, С. Нұрышев оларды даму тарихы тұрғысынан қарастырды.
Қазақ мақал-мәтелдеріне қатысты ерекше орны бар зерттеулердің бірі —
Р.Сәрсенбаевтың "Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-семантикалық
ерекшеліктері" атты кандидаттық диссертациясы [5]. Қазан революциясынан
бұрын басылып шыққан жинақтарды өз еңбегінің негізі зерттеу материалы
ретінде ала отырып, ғалым мақал-мәтелдердің құрамы мен құрылымын, жасалу
жолдарын, лексика-семантикалық, стилдік ерекшеліктерін жан-жақты талдап
таратады. Ал М.Әлімбаевтың "Өрнекті сөз- ортақ қазына" [6] деп аталған
зерттеу жұмысы аударма мәселесіне арналған. Жұмыста зерттеушінің қазақ
мақал-мәтелдерінің тілде қалыптасу тарихы,жасалу жолдары,тілде қолданылуы
бір тілден екінші тілге аудару мәселесі, тәржімалаудың амал-тәсілдері
жөнінде, кұнды пікірлері, теориялық және практикалық мәні зор ұсыныстары
баяндалады. Еңбектің поэтикалық аудармаға бой ұру басымдылығына қарамастан,
бұл - ғылымда өзіндік орны, елеулі үлесі бар еңбек. Б. Аламбаевтын"Халық
даналығы" атты монографиялық еңбегі "Мақал-мәтелдер" және "Шешендік сөздер"
деген өзара байланысты екі бөлімнен тұрады[7]. Жұмыс осы аталған тілдік
бірліктердің жанрлық табиғатын, тәрбиелік мәнін,құрылымы мен әдеби-
көркемдік ерекшеліктерін талдауға арналған. Сондай-ақ, мақал-мәтелдердің
окказионалды өзгерістері, варианттылығы Ғ.Тұрабаеваның, құрамы мен
құрылымы, компоненттерінің байланысу тәсілдері, синтаксистік белгілері,
инверсиялануы С.Кенжемұратованың, фразеологиялық тұтастықтар мен мақал-
мәтелдер ұласымдылығы, танымдық-прагматикалық аспектілері Д.Бегалықызының
ғылыми зерттеулерінде баяндалған [8].
Тіл-тілдегі паремиологиялық жүйені салыстыра-салғастыра зерттеуге
арналған жұмыстар қатарының біртіндеп толығып келетіндігі байқалады.
Мысалы, А.Нұрмахановтың зерттеуі түркі тілдеріндегі мақал-мәтелдердің
жалпылығы мен кейбір өзгешіліктерін саралауға бағытталса [9], Ә.Мұқышева
қазақ және неміс тілдеріндегі мақал-мәтелдерінің өзара сәйкес тұстары мен
ерекше белгілерін, ұлттық, мәдени компоненттерін анықтайды[10]. Зерттеу
нысаны ретінде алынған тілдік бірліктердің лексика-грамматикалық
ерекшеліктері, қазақ және араб тілдеріндегі мақал-мәтелдердің жасалу
жолдары, типологиялық универсалия және уникалия кұбылыстары А. Донбаеваның
жұмысында қаралған [11].
Сонымен, қазақ мақал-мәтелдерінің (әрі қарай қысқаша- MM түрінде
беріледі) зерттелу тарихына шолу жасау барысында оның бес бағытта
жүргізіліп келгендігі анықталды:
а) тілішілік, яғни бір тіл аясындағы зерттеулер; ә) туыс тілдерді
салыстыра талдауға; б) әртектес тілдер бірліктерін салғастыра қарауға; в)
этнолингвистикалық астарын ашуға және г) қолданбалы мақсатқа негізделген
зерттеу жұмыстары.
Мақал-мәтелдердің ағылшын тілінде зерттелуі. Ағылшын тіліндегі
жалпыхалықтық мұраны жинақтап, жариялау жұмыстары сонау көне ғасырда
қалыптасып, күні бүгінге дейін дәстүрлі түрде жалғасып келеді. Тарихи
деректерге сүйенер болсақ, өте көне мақал-мәтелдер тізбегін қамтитын
алғашқы "Book of Proverbs in the Old Testament" атты топтама V ғасырда
жарық көрген[12]. Кейінгі жинақтар халық игілігіне айналған осы іске етене
араласып, зор еңбек сіңірген оқымысты ғалым Дезидериус Эрасмус есімімен
тығыс байланысты.Оның 1500 жылы "Collectanea"[13], 1508 жылы Венецияда
"Chiliades" деген атпен жарияланған жинақтары 1515-1536 жылдары аралығында
толықтырылып қайта басылып шықты[14].
Артына өшпес тарихи із қалдырған ғалымдардың бірі Джон Хеуд (John
Heywood) өзінің алғашқы "A Dialogue Containing the Number in Effect of all
the Proverbs in the English Tongue" атты еңбегін 1546 жылы [15],
кейінгілерін 1550, 1555, 1560 жылдары жарыққашықты.Сондай-ақ, 1610-1680
жылдар аралығында бірқатар мақал-мәтелдер жинақтары, атап айтқанда, 1612
жылы ағылшын шіркеу қызметшісі Thomas Draxe "Bibliotheca Scholastica
Instructissima or, a Treasurie of Ancient Adagies, and Sententious
Proverbes" [16], 1639 жылы пастор Дж. Кларктың (John Clarke) "Paroemiologia
Angio-Latina" [17] ,1640 жылы Дж.Херберттің "Outlandish Proverbs" [18],
1659 жылы Дж. Хауэльдің "Proverbs" [19] , 1670, 1678 жылдары Дж. Рэйдің
'English Proverbs" [20] атты еңбектері жарық көрді. Келесі ғасырларда
бұрынғы ескі жинақтар толықтырылып, қайта бастырылып отырды. Зерттеу
барысында мамандардың көбінесе ағылшын тілі мақал-мәтелдерін жинаққа енгізу
үрдісімен шектелтенін көреміз.
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерін ғылыми тұрғыдан арнайы, жан-жақты
қарастырған зерттеу жұмыстарының бар екендігі мәлім.
Мысалы,Л.И.Селянинаның еңбегінде варианттылығы, варианттардың өзара
ұқсастықтары мен айырмашылықтары және сөйлеу тіліндегі
окказионалды өзгерістері сипатталады. Л. И.Швыдкояның ғылыми
зерттеуінде мақалдар мен афоризмдер "клише" деген атаумен бір
топқа біріктіріліп, олардың синонимдік қатары берілген. С.И.
Вяльцеваның кандидаттық жұмысы ағылшын мақал-мәтелдерін стильдік,
ал Э.Ахундованың зерттеуі синтаксистік ерекшеліктері тұрғысынан
талдауға арналған. Ағылшын тілінің тұрақты тіркестерін зерттеу
жұмыстары ғалым А.В. Кунин есімімен тығыз байланысты. Ол өзінің
"Курс английского языка", "Курс фразеологии современного английского
языка" тәрізді көлемді ғылыми еңбектері мен "Англо-русский
фразеологаческий словарь" [21] сөздігі т.б. арқылы ағылшын тілі
табиғатының кейбір өзгеге беймәлім тұстарын айқындап, жалпы тіл ғылымына
елеулі үлес қосты және салғастырмалы негіздегі ізденістерге бағыт-бағдар
берді. Мақал-мәтелдердің басқа тілдік бірліктермен салыстыра алғанда
өзіндік ерекшеліктерін, күрделілігін, мән-мазмұнының тереңдігін айқын
көрсететін тұстардың бірі — аударма жұмысы. Кейбір жалпыхалықтық
универсалдық сипатқа ие түрлерін есепке алмағанда, әдетте, мақал-мәтелдер
бір тілден екінші тілге тікелей аударылмайды. Бір тілден екінші тілге
тәржімелеу барысында мағынасы мен тіркес құрамындағы сыңарлары дәлме- дәл
келетін теңбе-тең баламасы (абсолюттік балама) немесе контекстік мағынасы
сәйкес эквиваленті қолданылуы мүмкін .Әсіресе ,ілеспе аудармада шапшаңдық,
жинақылық, дәлдік қажет. Осы мақсатқа негізделген, практикалық мәні бар
жұмыстардың бірі — Т.Баймаханова, Н. Өтешева, Н. Байтөлеевалардың
құрастыруымен жарық көрген "Английские пословицы и поговорки и их
эквиваленты в русском и казахском языках" [22] атты еңбек. Жұмыста мақал-
мәтелдер он мағыналық топқа бөлініп, олардың орыс және қазақ тілдеріндегі
баламалары берілген. Алайда, ағылшын ММ-дерінің қазақ тілінде баламалары
бола тұра ,тікелей аударылған тұстары да баршылық.
Зерттеу барысында, ағылшын тіліндегі ММ-дерді топтастырып, жүйеге
келтіріп, баспадан шығару ісіне ғалымдардың баса назар аударғаны және
ағылшын мақал-мәтелдерін тек өз аясында ғана зерттеудің, жан-жақты емес,
бір қырынан ғана қарастырудың орын алғандығы байқалды. Біздің
пайымдауымызша, екі немесе бірнеше тілді салыстыра - салғастыра зерттеу
жұмыстарының нәтижелері тіл білімін теориялық тұрғыдан толықтыра, жетілдіре
түсері даусыз.
Мақал-мәтелдердің шығу төркіні, тілде қалыптасуы деген мәселеге
келер болсақ,оның күрделілігі де, түпдеректігі қалтықсыз табудың қиындығы
да түсінікті. Дегенмен,қазақ халқының рухани қазынасын, сөз маржандарын
қалыпқа келтіру барысында елеулі еңбек сіңірген Б.Адамбаевтың "мақал-
мәтелдер әуелде, аузы дуалы жеке кісінің аузынан шыққанымен, біреуден
біреуге, ұрпақтан-ұрпаққа ауыса жүріп өңделген, өзгерген, бүкіл елге тарап,
оны халық ақиқат деп таныған қағидаға, тіпті ережеге - заңға айналған"
деген ой тұжырымымен толық келісуге болады. Тарихи деректер, ғылыми
ізденістердің нәтижелері, танымал ғалымдардың пайымдаулары да жоғарыда
айтылған пікірмен өзектес. Себебі, кез-келген сөз ұрпақтан ұрпаққа жетіп,
ақиқат ретінде таныла бермесі хақ. Өз дәуірінің озық ойлы кемеңгерлерінің
халықтың көкейінен шығатын, ұтқыр ойы, бейнелі, өткір сөзі ғана кеңінен
таралып, танымал болуы мүмкін. Халықтың дана билері мен шешендерінің бір
кезде аузынан шығып, кейіннен ел аузында мақал-мәтел ретінде қолданысқа
енген сөздерінен бірер мысал келтірейік. Майқы би:
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді.
Даналығымен, шешендігімен, қара қылды қақ жарған әділдігімен
жастайынан елді аузына қаратқан Төле би сөздерінің де ұрпақтан ұрпаққа
мирас болып, халық арасында мақал-мәтел ретінде кен қолданыс тапқаны
байкалды:
Жаңбыр жаумаса, жер жетім,
Басшысы болмаса, ел жетім.
Сондай-ақ,халықтық мақал-мәтелге айналып,жиі қолданылып жүрген "Көпті
қорлаған көмусіз калады" тіркесінің Әйтеке бидің, ал "Бұлақ көрсен көзін
аш" Бәйдібек бидің дуалы аузынан шыққан тілдік бірліктер деген деректер
бар, мұндай мысалдарды әрі қарай тізбектеп, қатарын көбейте беруге болады.
Зерттеу барысында ертегі, аңыз әңгімелер негізінде қалыптасқан мақал-
мәтелдердің де аз еместігі байқалды. Мысалы: Түйе бойына сеніп, жылдан құр
калыпты; Қайда барса Қорқыттың көрі, Аяз би.
Тілімізде жұмбақтардан бастау алатын ММ-дер кездеседі: Сырты бүтін,
іші түтін (оқ); Караңғы үйде қабан күркірейді (диірмен) т.б. Бұл
жұмбақтардың кейде жұмбактық негізінен "қол үзіп", фразеологиялық тіркес,
мәтел ретінде де қолданысқа енгені анықталды.
Рухы биік, ойы көркем, тілі шұрайлы, мән-мазмұны терең, кесек
туындыларымен ерекшеленетін дарынды ақын-жазушылардың, дара тұлғалардың
көңіл түпкірінен шыққан пікір-пайымдаулары да жалпыхалықтық қорға еніп,
тұрақты қолданысқа, мақал-мәтелдік сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы: Еңбек
етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей; Азға қанағат етпесең, көптен құр
қаларсың.( Ыбырай); Берекені көктен тілеме ,еткен еңбектен тіле (М.Әуезов);
Жасында көргені жоқтың, өскенде айтары жоқ (Ғ.Мүстафин) т.б. Қорыта
айтқанда, қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің басым көшпілігі тарихтың терең
кат-қабат қаттауларынан көрініс беретін оқиға, аңыз, әңгіме, ертегілердің
және көрнекті ақын-жазушылар шығармалары негізінде қалыптасқан.
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бір тобы қасиетті кітап
Інжілге байланысты қалыптасқан. Халық арасына кеңінен таралып, көп
оқылғандықтан, Інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы, тіркес
тиянақтылығы, мағына тұтастығы тәрізді белгілердің негізінде қолдануға даяр
тілдік бірлікке айналған. Зерттеу барысында олардың ауқымды бір бөлігінің
түпнұсқадағы қалпын берік сақтағандығы, еш өзгеріссіз қолданылатындығы
айқындалды. Мысалы: "You cannot serve God and mammon" (сөзбе-сөз аудармасы:
Сен құдай мен байлыққа бірдей кызмет ете алмайсың);" A soft answer turneth
away wrath "(c.c.a.: Жұмсақ (жылы) жауап ашуды қайтарады) т.б. Түп-төркіні
Інжілге барып саятын мақал-мәтелдердін сәл өзгеріске ұшыраған түрлері де
кездеседі. Мысалы, Saw the wind and reap the whirlwind : Spare the red and
spoil the child; You cannot make bricks without straw.
Ағылшын паремиологиялық жүйесінің Шекспир шығармаларындағы цитаталар
арқылы едәуір байығандығы жөніндегі мағлұматтар бар, алайда, олардың
Шекспир дәуіріне дейін де қолданылған болуы мүмкін екендігін де естен
шығармаған абзал.
Десек те, бұл мақал-мәтелдер Шекспир туындыларына дейін ауызша
таралып, кейінгі ұрпаққа Шекспир шығармалары арқылы жеткен. Әлі күнге
дейін ғалымдар қай мақалдың Шекспир дәуіріне дейін қолданыста болғаны,
қайсысы оның өз туындысы,жазушының данышпандылығы мен тапқырлығының жемісі
деген сұраққа жауап іздеуде.
Дүниежүзі тілдерінің сөздік қоры тәрізді ағылшын паремиологиялық
жүйесі де басқа тілдерден, мысалы, латын, француз, испан тілдерінен енген
мақал-мәтелдермен толығып отырғаны мәлім. Олардың бір бөлігі ағылшын
тіліне кіріп кетсе, келесі бөлігі басқа тілден енген бастапқы қалпын сақтап
қалған.
Зерттеу барысында басқа тілдерден енген, ішкі формасы көмескіленген,
қолдану жиілігі өте жоғары тілдік орамдардың ауқымды тобы бар екендігі
анықталды.
Ақын-жазушы, саясаткерлердің ұтымды, үйлесімді айтылған қысқа, әрі
нұсқа, айшықты сөздерінің де ағылшын тілінің сөздік қорын байытуға едәуір
үлес қосқаны нақтыланды. Мысады: "The customer is always right "(Әрқашан
тұтынушынікі дұрыс) тіркесінің Еуропадағы ең үлкен сауда орталықтарының
бірі "Сэлфриджезді" (Selfridge's) ашқан Г.Селфриджге тиесілілігі жөнінде
деректер бар. Себебі, оның барлық дүкендерінде "The customer is always
right", яғни "әрқашан тұтынушынікі дұрыс" деген қатаң қағида қалыптасқан.
Көпшілік көңілінен шыққан осы сөз кейіннен халық арасында жиі айтылып,
дәстүрлі колданысқа енген. Ағылшын тілінде бұл тәрізді қолдануға даяр,
астарлы "авторды" тіркестердің мол қоры бар.
Сонымен, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бөлігі қасиетті
кітап Інжілден, ал келесі бір бөлігі дарынды Шекспир сыңды көркемсөз
шеберлерінің, халыққа танымал ақын-жазушылардың туындыларынан, сондай-ақ,
көрнекті саясаткерлер сөздерінен бастау алғандықтары байқалады.
Тұжырым
Қазақ және ағылшын паремиологизмдерінің түпдеректеріне қатысты негізгі
айырма мынада:
Қазақ ММ-дерінің аукымды тобы жеке тұлғаға (би,шешен, ақылгөй, дана
қариялар т.б.) байланысты қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша таралып
отырған. Ал ағылшын ММ-дерінің негізгі бұлағы діни ағым, қасиетті кітаптан
тараған ұлағатты сөздер болып табылады және сондай-ақ , Шекспир сынды ұлы
тұлғалардың айшықты, мәнді сөз үлгілері ерекше орын алады.
Бірінші бөлімде мақал-мәтелдердің арасындағы сәйкестіктер мен ара-
жігін ажырататын айырым белгілер сарапқа алынды. Осы мәселеге қатысты
айтылған пікір, пайымдауларға шолу жасалып, ғылыми атауларға түсіндірме
және энциклопедиялық сөздіктерден анықтамалар берілді. Ағылшын тіліндегі
мақал-мәтелдерге берілген анықтамалар қазақ ғалымдарынын пікір,
пайымдауларымен төркіндес.
Ағылшын тіл білімінде мақал мен мәтелдердің ара-жігі
ажыратылмағандығы, біртұтас, тұрақты тұлғалар ретінде қарастыратындығы
көпшілікке беймәлім болуы мүмкін.
Сонымен, жоғарыда келтірілген пікір, пайымдауларды жэне зерттеу
нәтижелерін қорыта келгенде, мақал мен мәтелдің айырмашылықтары
төмендегідей:
-Мақалдың толық тұлға болып келіп, тұтас ой мен қорытынды пікірді
қатар білдіруі ойды ишарат арқылы тұспалдап жеткізетін мәтелден ара-жігін
ажыратады.
-Мақал бір немесе бірнеше толық сөйлемнен құрылуы мүмкін, ал мәтел
салыстырмалы түрде алғанда, құрамының ықшамдылығымен ерекшеленеді, көбіне
толымсыз жай сөйлем түрінде келеді.
-Мақалдың басым көпшілігі егіз жолды, қос тармақты, кейде үш тармақты
болып келеді және ұйқаса құрылады.
-Мақал көбіне уағыз, өсиет, үндеу сипатында келіп, дәлел мен қорытынды
пікір қатар беріледі.
-Мақалдар қолданысы мен мағынасы жағынан екі топқа бөлінеді:
а) тура мағынада қолданылатын MM:
Достың алыс- жақынын іс түскенде білерсің.
A friend is never known till man have need.
б) ауыз мағынада қолданылатын MM:
Аз сөз — алтын, көп сөз— күміс.
Speech is silver, but silence is gold.
Жұмыста, сондай-ақ, мақал-мәтелдердің фразеологиялық бірліктер, қанатты,
нақыл сөздермен ұқсастықтары мен айырмашылықтары айқындалып, нақты тілдік
деректер арқылы дәйектелді.
II. Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің этнолингвистикалық уәжі.
Британ энциклопедиясында берілген анықтама:
"Ethnolinguistics, that part of anthropological linguistics concerned with
the study of the interrelation between a language and the cultural behavior
of those who speak it". Қазақшасы: Этнолингвистика -тіл мен сол тілде
сөйлейтін
■
халықтың мәдениеті арасындағы арақатынасты зерттейтін антропологиялық тіл
білімінің саласы.
Этнолингвистика — гректің ethnos (халық,тайпа) және лингвистика деген
ұғымдарынан туындайтын, тілді оның мәдениетке қатысы тұрғысынан зерделейтін
әрі лингвистикалық, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың бірге
қайнаса келіп, тілдің қызметі мен дамуына тигізетін әсерін зерттейтін тіл
білімінің саласы. Кең мағынада этнолингвистика — мәдениеттің,
психологиясының және мифологияның парқын лингвистикалық әдістердің
көмегімен зерттейтін күрделі ғьлыми арна.
Қазақ этнолингвистикасын дербес пән ретінде қалыптастырып, бағыт-
бағдарын айқындау, одан әрі дамыту жұмыстары академик Ә.Қайдардың
есімімен тығыз байланысты. Оның қазақ тіл біліміндегі жас әрі жаңа сала
екенін айта келіп, мақсаты мен нысаны жөнінде: " Бұл ғылым саласының
кереметтігі де,бүгінгі таңдағы ғылыми практикалық маңызы да оның
монолиттік тұтастығында, бір-біріне етене жақын, тіпті бірінсіз бірін толық
түсінуге болмайтын нысан екендігінде. Ол нысаны —этнос және оның
тілі. Өйткені тілсіз-этнос, этноссыз-тіл сүре алмайды. Этнос пен оның тілін
этнолингвистика тұрғысынан қарастыру деген сөз оның сол балалық кезеңінен
есейгенге дейінгі болмысы мен өмір тіршілігін, дүние тануы мен мәдени,
рухани байлығын ана тілінде сақталған фактілер мен деректер негізінде
зерттеп білу және бүгінгі таңның игілігіне асыру болып табылады," дейді
[23].
Этнолингвистика саласының қазақ және ағылшын тіл білімінде
қалыптасуына, зерттелуіне салғастырмалы шолу жасай отырып, оның,
әсіресе, отандық тіл білімінде кеңірек ауқымда қарастырылып, ұлттық
материалдық және рухани мәдениетке —байланысты бірқатар мәселелердің басы
ашылғаны айқыңдалады. Этнолингвистикалық уәжі халықтың тұрмыс тіршілігіне,
менталитеті, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрімен тығыз байланысты тұрақты
тіркестердің түп-төркінін айқындау -әрі басқа ұлттар мен әртиптес тілдер
жөнінде мол мағлұмат алуға, танымдық көзқарсты қалыптастыруға, септігін
тигізері сөзсіз [24].
2.1. Адамға қатысты ММ-дердің этнолингвистикалық уәжі.
Зерттеу барысында екі тілде де осы тақырып аясына жататын тіркестердің
саны жағынан әлдеқайда көптігі байқалады. Мұның сыры адамның қоғамдағы
шешуші күш екендігінде жатса керек.
Ағылшын тілінде халық арасында жиі қолданылатын "Manners makes
man", Manners make the man" (c.c.a.: Адамды адам ететін оның әдептілігі)
тұлғасы ықшам, алайда мәні зор тілдік орам, орта ғасырда орын алған қағида,
дәстүрлерге, заман талабына байланысты қалыптасқан. Әсіресе, XIV ғасырда
Англияда мәдениеттіліктің негізгі шарттарына, өзін-өзі ұстау ережелеріне
баса назар аударылып, мүлтіксіз орындалуы талап етілді. Әдептілік,
ізеттілік ережелерін қамтитын арнайы жинақтар шығарыла бастады. Уақыт өте
келе осы ұстанымдардың бірқатары жалпыхалықтық мақал-мәтелге айналып,
кеңінен қолданыс тапты. Мысалы, Good manners makes a man (c.c.a. :Адамды
адам ететін оның әдептілігі) ; If sit by a worthier man than you, offer
him first to touch the meat (c.c.a.: Erep өзіңнен салауаттырақ адаммен
дастархандас болсаң, одан үлгі ал, яғни соған қарап ас іш) т.б.
"Жалғыз қаздың үні шықпас, Жалғыз қыздың мұңы шықпас" деген мақал,
қазақтың әдет-ғұррпына, өмір салтына байланысты . Өзара-қарым-қатынасын
жекжат болып айтқысы делген адамдардың балалаларын атастырып, күйеу жігіт
қайтыс болса, әмеңгерлікпен туған бауырын, болмаса жас ерекшелігіне қарамай
туыстарының біріне қосуы тәрізді мәселелер ата дәстүрі бойынша шешімін
табатын. Балғын жас қыздардың тіпті әкесінен де үлкен қарт кісілерге
тұрмысқа шығуға мәжбүр болуының негізгі себептері, қыз әкесінің сіңірі
шыққан кедейлігі,өгейлігі не жетім қыздың жалғыздығы екендігін көптеген
мұражай деректері дәлелдейді. Жоғарыда келтірілген мақалдың шығуына мұңын
шыдай алмай, тағдырдың дегеніне көнген арулардың қайғы-қасіреті себеп
болған тәрізді [25].
2.2. Діни мифологиялық наным-сенімге байланысты ММ-дердің
этнолингвистикалық уәжі.
Ағылшын және қазақ тіддерінде наным-сенімге байланысты мақал-мәтелдер
де кездеседі. Мысалы, ағылшын тіліндегі "God helps those who help
themselves" (c.c.a.: Өзіне өзі көмектескендерге құдай да жәрдемдеседі)
тіркесінің шығу төркінің біздің жыл санауымызға дейінгі 570 жылы жазылған
"Геракл және күймеші" атты Эзоптың (Aesop) аңыз әңгімесімен байланыстырамыз
[26]. Мифтік әңгіменің жалпы мазмұнына келер болсақ, күймесі батпаққа батып
тұрып қалған күймеші оны шығаруға талпыныс жасамастан, көмекке құдіретті де
күшті Гераклді шақырады. Адамның бүл қылығына қатты ашуланған Геракл
күйменің доңғалағының артына иығынды тіреп итер де, өгізінді алға айда"
дейді және алдағы уақытта еш әрекет қылмастан өзін шақыруға қатан тыйым
салады. Осы ой түйіні XVIII ғ. дейінгі әдебиеттерде әр түрлі жолдармен
берілген. Мысалы, Дж.Барэт (John Baret) "An Alvearie" атты еңбегінде: "God
doth helps those in their affairs, which are industrious" (c.c.a.: Құдай
еңбек сүйгіштерге көмектеседі) десе [27] , Дж. Херберт (G.Herbert) "Jacula
Ptudentum" деген шығармасында "Help thyself, and God will help thee"
(c.c.a.: Өзіңе өзің көмектес, сонда кұдай да жәрдем береді) деп [28], сәл
түрлендіре қолданған. Қазіргі уақытта тұрақты қолданысқа ие ''God help
those who help themselves" мақалы алғаш рет 1736 жылы Б.Франклиннің (В.
Franklin) "Poor Richard's Almanack" атты еңбегінде колданылды [29].
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі наным-сенімге, оның ішінде, жаратқан
ие, алла тағалаға қатысты ММ-дерді салғастыра зерттей отырып, олардың
семантикалык жағынан өзара сәйкес келетіндігі анықталды. ММ-дер арқылы
берілетін ойдың өзара өзектесіп, астасып келу себебін әртектес тілдер
өкілдерінің өмір сабағының, ғасырлар бойғы тіршілікте көзі жетіп, көкейіне
түйген тәжірибе жиынтығының ұқсастығымен ұштастырамыз.
2.3. Үй-жайға, отбасына қатысты ММ-дердің этнолингвистикалық уәжі.
Қай халық болмасын,адамзат үшін үйдің алатын орны ерекше. Зертеу
барысында осы тақырып аясына жататын MM- дердің екі тілде де көптеп
кездесетіндігі байқалды. Мысалы, ағылшындар "My house is my castle"
(c.c.a.: Өз үйім - қорғаным) десе, қазақ халқы "Өз үйім-өлең төсегім" деп,
оған бейнелі түрде ерекше сипат береді.
Тарихи деректерге сүйенсек, ежелгі ағылшын баспаналары қорғаныс үшін
аса мықты болмаған және Англияда қорғандардың салына бастауы 1066 жылы
нормандар басқыншылығымен байланысты. Жергілікті халық каһарынан
қауіптенген нормандар "түнгі ұйқы кезінде бауыздап кетпеуі үшін мықты
баспана керек" деген ұйғарымға келіп, батпақтан үй салып, ағаштан мұнаралар
тұрғыза бастаған. Бұларды балшықтан жасалған биік қабырғалармен қоршап
немесе айналдыра ор қазатын. Демек, өзге халықтарға тән тарихи қалыптың,
дәстүрдің жергілікті халықтарға сыналап енуі, үйдің ассоциативті түрде
қорғанға балануы " My house is my castle " тәрізді тұракты тіркестердің
тілде қалыптасуына негіз болған деп ойлаймыз.
Ал, "өз үйім - өлең төсегім" тұрақты тіркесіндегі "өлең" лексемасына
Э.В. Севортянның сөздігінде берілген анықтама бойынша аталмыш тілдік
единица түркі тілдеріне моңғол тілінен енген кірме сөз, "сулы, сазды жерде
өсетін шөп; нәрлі, жұғымдылығы шамалы, жұмсақ шөп деген мағынаны білдіреді.
Қазіргі танда бұл бейнелі орам "Біреудің байлыққа толы кең сарайында,
қысылып, қыстырып отырғаннан гөрі өзінің қарапайым, жұпыны төрінде көсіліп
жатқанға не жетсін" деген ұғымда қолданылады. Жалпы алғанда, қос тілдегі ММ-
дер арқылы берілетін негізгі ой біреу, яғни адамның үйіне деген ыстық
сезімі мен үйдің адам өмірінде алатын орны. Бірақ осы ой, ағылшын және
қазақ мақалында сол халықтың әдет-ғұрпына, салт-санасына, дүниетанымына
байланысты пайымдаулар арқылы берілген.
2.4. Гендерлік қатынасқа байланысты ММ-дердің
этнолингвистикалық уәжі.
Адам өмірінде отбасының алатын орны ерекше, себебі ол шағын
мемлекет іспетті. Осы шағын мемлекетте әйелге артылар жүк те,
жауапкершілік те айтарлықай. Қазақтың құтты босағасында ер адам —
отағасы, үйдің қожайыны, алайда, үй ішінің бүкіл тауқыметі, тұрмыс-
тіршілігі, бала тәрбиесі, әдеп пен әдет,рухани қарым-қатынас т.б. барлығы
әйел адамның құзыретінде. Ағылшын және қазақ тілінің паремологиялық
қорындағы әйелдердің жеке басына қатысты мақал-мәтелдерден әйелдердің
қоғамдағы, отбасындағы мәдени-әлеуметтік орнын айқын аңғаруға болады.
Солардың бірнешеуіне тоқтала кетейік: A good wife makes a good husband
(c.c.a.: Жақсы әйел жақсы күйеу жасайды) .Қазақ тілінде тәрбиелік мәні зор
тіркеске мағыналас келетін бірқатар мақал-мәтелдер бар [30].
Жақсы әйел жаман еркекті би етеді.
Салғастыра қарастырғанда, халықтар менталитетіндегі ортақ көзқарас,
өзара сәйкес ұғым-түсінік, біркелкі ұстаным байқалады.
Жаман әйел жақсы еркектің төрдегі басын көрге сүйрейді,
Жақсы әйел жаман еркектің көрдегі басын төрге сүйрейді.
Жоғарыдағы "алған әйелің жақсы болса, елге сыйлы етер" деген ұғымды
білдіретін қазақ мақалында айтылар ой төр мен көрді салыстыру арқылы
жеткізілген. Қазақ халқының когнитивтік санасында "төр" - тек қазақ үшін ең
қастерлі, сыйлы орын.
Зерттеу барысында ағылшын және қазақ қоғамдастығында әйелдер дәрежесін ер
адамдардан сәл төмендетіп көрсететін стеореотиптің, пайымдаудың орын
алғандығын білдіретін ММ-дердің жиі кездесетіндігі байқалды. Мысалы,
ағылшын тілінде "The death of wives and the life of sheep make her husband
rich" (c.ca.: әйелінің өлімі мен қойдың өмірі ер адамды бай етеді); "Women
have no souls" (c.c.a.: әйелдердің жаны жоқ), қазақ тіліндегі "Байтал
жүйрік парқы жоқ , қатын шешен, нарқы жоқ", "Әйелдің шашы ұзын, ақылы
қысқа" мақал-мәтелдері белгілі бір заман кезеңіндегі әйел адам дәрежесінін
көрсеткіші іспеттес. Көне заманнан қалыптасқан қазақтың ата дәстүріндей,
Англияда да орта ғасырларда балаларының үйлену, тұрмыс құру тәрізді
мәселерін ата-анасы шешетін, себебі текті жердің қызына үйлену, ұлына
тұрмысқа шығу арқылы материалдық жағдайын түзеп, қоғамдағы алатын орнын
жақсартуға мүмкіндіктер туындайтын. Жоғарыдағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz