Адам құқы – ең жоғары құндылық. Қазақстан Республикасы азаматтарының конституциялық құқықтың негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
І
тарау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
1.1 Жеке құқықтар мен бостандықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Конституциялық құқықтар мен бостандықтар ұғымы..
1.3. Әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен
бостандықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Қазақстан Республикасындағы адам және азаматтық
конституциялық
міндеттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
ІІ
тарау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
2.1. Адам құқы – ең жоғары құндылық ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Адам құқықтарын қорғаудың тетіктері ... ... ... ... ...
2.3 Қазақстан Республикасы азаматтарының
конституциялық құқықтың негіздері ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазақстан Республикасында адам және азаматтың конституциялық мәртебесі
1995 жылғы Конституцияның II Адам және азаматтың конституциялық-құқықтық
мәртебесі институты төмендегідей элементтерді қамтиды:
а) адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің мән-маңызын құрайтын
конституциялық құқықтар, бостандықтар және міндеттер;
ә) адам және мемлекет арасындағы қарым-қатынастарды, сондай-ақ адамның
қоғамдағы және конституциялық құқықтың басқа субъектілері арасындағы
жағдайларды сипаттайтын адам және азаматтың мәртебесінің конституциялық
принциптері.
Жаңа конституциялық заңдылықтардағы негізгі басты жаңалық адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына деп танылуы
болып табылады (Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы). Бұл
жағдайда адам және мемлекет арасындағы қарым-қатынастарда өзара
жауапкершілікке басым бағыт беріледі.
Қоғам мен мемлекеттегі адам және азаматтың жағдайын белгілеуші негізгі
принциптер Конституцияның тікелей өзінен де, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Конституциялық заңдылықтарынан да келіп шығады.
Қазақстан Республикасындағы адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің
конституциялық принциптеріне мыналарды жатқызуға болады:
- құқықтар мен бостандықтардың әркімге тумысынан жазылғандығы
принципі;
- құқықтар мен бостандықтардың абсолюттілігі және олардан ешкім айыра
алмайтындығы принципі;
- құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асырған кездегі құқық теңдігі
принципі;
- заң мен сот алдындағы теңдік принципі;
- адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық принципі;
- адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сот төрелігімен
қамтамасыз етілу принципі;
- адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының бірлігі
принципі;
- адам және азаматтың құқықтар мен бостандықтарын жүзеге асыру кезінде
басқа тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын бұзуға жол берілмейтіндігі
принципі;
- адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру
кезінде конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтіруге
жол берілмейтіндігі принципі;
- адам және азаматтық құқықтары мен бостандықтарына кепілдік берілу
принципі;
- саяси себептер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қандай да бір түрде шектеуге жол берілмейтіндігі принципі;
- заңдардың және басқа да нормативтік актілердің мазмұны мен
қолданылу өрісін анықтаған кездегі адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарының басымдығы принципі.
Бірінші рет Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке тұлғаның
табиғи шығу төркінін бекітті, сөйтіп 12-баптың 2-тармағында адам құқықтары
мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды деп жариялады.
Конституциялық жаңалықтардың бірі адамның құқықтары мен бостандықтары
заңдар мен басқа да нормативтік актілердің мазмұны мен қолданылуын
анықтайды деп белгіленуі болып табылады. Бұл тұжырым Қазақстан
Республикасының заңдарын шығарған кезде мемлекет жеке тұлғаның
конституциялық құқықтары мен бостандықтары, адам және азаматтың құқықтары
мен бостандықтары тұрғысынан шығуға тиіс дегенді білдіреді. Конституцияның
аталған бабы бірінші рет қазақстан қоғамдастығы өміріне құқықтық мемлекет
принциптерін, сондай-ақ тұлғаның мемлекет алдындағы басымдылығын нақтылы
енгізеді.
Бұл жерде Конституция адам және азаматтың құқықтық мәртебесі жөнінде
сөз ете отырып, белгілі бір шектеу жүргізетінін айта кету қажет. Адам және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру шектеу шеңберлеріне ие,
олар төмендегідей болып келеді:
1) ол басқа тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын
бұзбауға тиіс;
2) ол конституциялық құрылысқа нұқсан келтірмеуге тиіс;
3) ол қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс.
1.1. Жеке құқықтар мен бостандықтар
Жеке құқықтар мен бостандықтарға адам азаматтығына қарамайақ ие
болады. Бұл тумысынан тиесілі құқықтар, олар мемлекеттің не басқа
тұлғалардың еркі бойынша аластатылуы мүмкін емес. Бұлар адамның өмірімен,
бостандықтарымен, ар-ожданымен және басқа табиғи құқықтарымен байланысты
құқықтар.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 15-бабына сәйкес әркімнің өмір
сүруге құқығы бар. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ.
Өмір сүру құқығы әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы
бар және езінің құқықтары мен бастандықтарын заңға қайшы келмейтін барлық
тәсілдермен қорғауға хақылы деген конституциялық нормалармен бекітіле
түскен (13-6.).
Салауатты өмір сүру құқығына әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын
сот арқылы қорғауға, білікті заң көмегін алуға құқығы бар деген сияқты
конституциялық нормалармен кепілдік беріледі (13-6. 2,3-тт.).
Адамның жеке басының бостандығы (16-6.) және еркін жүріп-тұру
құқықтары (21-6.) конституциялық түрде бекітілген. Кез келген
конституциялық мемлекеттердегі сияқты Қазақстан Республикасында заңда
көрсетілген реттерде ғана және тек соттың немесе прокурордың санкциясымен
тұтқындауға немесе қамауға және қамауға алуға жол беріледі. Бұл жағдайда
тұтқындалған адамның сотқа шағымдануға, тұтқындалған сәттен бастап
адвокаттың көмегін пайдалануға құқығы бар.
Конституциялық құқықтарға бекітілген және бір жаңалыққа Қазақстан
Республикасы аумағында заңды түрде жүрген әрбір адамның оның аумағында
еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуға құқығы
барлығын жатқызуға болады. Әрбір адамның Республикадан тыс жерлерге кетуіне
және Республика азаматтарының Республикаға кедергісіз қайтып оралуына
құқығы бар.
Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтындығы конституциялық құқық болып
табылады (17-6.). Адамдық қадір-қасиеттерге құрметпен қарау азаматтық
қоғамның басты белгілерінің бірі.
Құқықтық мемлекетте ештеңе де адамның қадір-қасиетін түсіру үшін негіз
бола алмайды. Конституцияда ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық
жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетті қорлайтындай
жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды деп атап көрсетілген. Адамның қадір-
қасиетіне құрметпен қарау әрбір лауазымды тұлға мен мемлекеттік қызметшінің
құқықтық міндеті болып табылатындығын әркез есте ұстау керек. Жеке құқықтар
мен бостандықтар саласына адамның жеке өміріне, өзінің және отбасының
құпиясына қол сұғылмауына, абыройы мен ар-намысының қорғалуына
конституциялық құқығы барлығын жатқызуға болады (18-6. 1-т.). Осы
конституциялық құқыққа сәйкес тұлғаның келісімінсіз оның жеке өміріне
қатысты ақпараттар жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға тыйым
салынады. Ар-ожданды, қадір-қасиетті және жақсы атты қорғаудың, моральдық
зиянның орнын толтыруды қоса есептегенде, соттық тәртібі заңдылықты
бекітілген[1].
Жеке құқықтар санатына сондай-ақ әркімнің өзінің жеке салымдары мен
жинаған қаражатының, жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен
сөздерінің, почта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан
хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы барлығы жатады. Бұл құқықтарды
сақтаудың кепілдіктері адам және азаматтардың жеке өміріне негізсіз қол
сұғуға қатысты заңдылықтармен қарастырылған жауапкершіліктің түрлі
формалары болып табылады. Жазысқан хаттардың, телефон арқылы сөйлескен
сөздерінің және телеграф хабарларының құпиялылығын жария ету Қазақстан
Республикасының заңымен қудаланады. Бұл құқықты шектеуге заңда тікелей
белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі. Бұл ретте
мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды тұлғалар және
бүқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа оның құқықтары мен мүдделерін
қорғаушы құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу
мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті.
Адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің маңызды конституциялық
принциптерінің бірі заң мен сот алдында жұрттың бәрі бірдейлігі болып
тасылады. Ол тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына,
жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге, көз-қарасына, нанымына,
тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген басқа жағдайлар бойынша
ешкімді ешқандай кемсітуге болмайтындығы жайындағы конституциялық құқықтан
айқын көрінеді (14-6.).
Қазақстан Республикасында ар-ождан бостандығына конституциялық түрде
кепілдік беріледі (22-6.). Бұл құқық ар-ожданның діни немесе басқа
нанымдарын еркін таңдауға және қабылдауға, сондай-ақ оларды діни әдет-
ғұрыптарды атқару жолымен еркін білдіруді қамтиды. Дегенмен ар-ождан
бостандығы құқығын жүзеге асыру жалпы адамзаттық және азаматтық құқықтар
мен мемлекет алдындағы міндеттерге байланысты болмауға немесе оларды
шектемеуге тиіс.
Жеке құқықтарға әркімнің өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге
жататынын өзі анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылылығы (19-6.) да
жатады.
Саяси ғылымда негізгі орын алатын және мәні өте зор мәселелердің бірі
— жеке адамның құқығы мен бостандықтары.
Жеке адамның құқығы деп кісіге белгілі игілік алуды қамтамасыз ететін
адамдар мен мемлекет арасындағы ережелердің өзара қатынастарын айтады. Жеке
адамның бостандығына кісіге өз білгенінше істеуге мүмкіндік беретін,
мемлекет пен адамдардың арақатынасының принциптері жатады.
Бұл мәселеге адамдар өте ертеде-ақ назар аударған болатын. Ежелгі грек
фәлсафашылары (философтары) барлық адам дүниеге келгенде тең болып туады.
Сондықтан олардың бәрінің де тең табиғи кұқығы бар деген ойды өрістетті.
Аристотель болса саяси құқықты табиғи және шартты құқық етіп екіге бөлді.
Ол табиғи құкықты мемлекет орнатқан құқықтан жоғары койды. Табиғи құқық
шартты құқыққа үлгі болуға тиіс деп санады. Себебі, шартты құқық жиірек
өзгеріп отырады және олар өкімет жұмысы мен адамдар арасындағы келісімнін
нәтижесінде пайда болады.
Бірақ феодализм дәуірінде адам құқығы жөнінде мүлдем басқаша ұғым
пайда болады. Адам туғанынан тең деп үйрететін табиғи құқық жоққа
шығарылды. Ал құқықтың өзін хан, патшалардың қол астындағы адамдарға жасап
отырған рақымы деп түсіндірілді. Әр сословиенің өзіне тән құқығы болды.
Біздің қазіргі ұғымымыздағыдай адам құқығы капитализм дәуірінде
дүниеге келген либерализммен тығыз байланысты. Либералдар монархияның
билігін парламент арқылы шектеп, сайлау құқығын кеңейтуді және саяси
бостандықты өрістетуді талап еткен болатын.
Жеке адам құқығы мәселесіне аса зор үлес қосып, тарихта өшпес аттарын
қалдырған ойшылдарға Т. Гоббс, Дж. Локк, Ш. Монтескье, Ж. Ж.Руссо, И. Кант.
Д.Джефферсон, Т.Пейн және т. б. жатады. Олар адам құқығының негізгі
қағидаларын ең алғаш анықтап, белгілеп берді. Олардың ішіндегі ең құндылары
Америка Құрама Штаттарының Тәуелсіздік Декларациясына енді (ол 1776 жылдың
4 шілдесінде бекітілді). Декларацияның негізгі баптарына барлық адамдардың
өмір сүруге, еркіндікке, жеке меншікке, бақытқа және қауіпсіздікке
туғанынан тең құқығы бар; өкімет билігінің қайнар көзі — халық, үкімет —
халықтың қызметшісі; барлық мемлекеттік өкімет халықтың мүддесіне жұмыс
істеуге тиіс, ал егер олар бұл сенімді ақтамаса, халықтың ондай ұнамсыз,
лайықсыз үкіметті жоюға еркі бар; өкіметтің заң шығарушы, атқарушы, сот
билігі болып бөліну керектігі және т.с с. жатады. Бұл қағидалар одан әрі
АҚШ-тын Конституциясы мен құқықтар туралы Биллінде дамытылды. (Билль деп
ағылшын парламентінде немесе Американың конгресінде қаралуға ұсынылған заң
жобасын айтады.) Мысалы, Билльде жоғарыда айтылған баптармен қатар қандай
адам болмасын шынайы, ашық, әділ сотқа құқығы бар деп көрсетілген. Ол жеке
адамның еркіндігіне өкімет тарапынан қандай болмасын озбырлық байқалатын
болса, одан қорғай алады. Құқык, туралы Билльде үкімет өз жұмысын халық
алдында ашық жүргізуі керектігі талап етілген. Жұрт үкіметтің не істеп
жатқанын әрдайым біліп тұруы керек және оны дер кезінде сынға алып тұруға
тиіс.
АҚШ-тың Тәуелсіздік Декларациясында көрсетілгендей, негізгі баптар
конституциялық түрде 1789 жылы Францияның адам және азаматтар құқығының
Декларациясындда бекітілді. Олармен салыстырғанда қазіргі кездегі жеке
адамның құқығы туралы ұғым анағұрлым ауқымды[2].
Бірінші дүниежүзілік соғыс, одан кейін екінші дүниежүзілік соғыстың
басталуы Еуропадағы демократияның әлсіздігін байқатты. Сондықтан алдыңғы
катарлы күштер адам құқықтарын әлемдік деңгейде қорғау үшін өзара келісіп,
ынтымақтасып іс-қимыл жасау керектігін түсінеді. 1942 жылы 1 каңтарда
гитлершілдікке қарсы коалицияға кірген 26 мемлекет нацизмге қарсы адам
өмірі, бостандығы, тәуелсіздігі, оның құқықтары мен әділеттілік үшін
күресуге Декларация қабылдады.
Екінші дүниежүзілік соғыс біткеннен кейін бұл мәселеге ерекше зор мән
берілді. Оған себеп болғандар: 1) соғыс кезінде гитлерлік Германия мен
Еуропаның басқа елдерінде адам құқықтарының сақталмауы ондаған миллион әр
түрлі халықтардың өкілдерінің өмірлерін алып кетті; 2) Батыс Еуропаның
бірқатар елдерінде демократиялық және жұмысшы қозғалыстарының өріс алып,
қысым көрсетуі және соның нәтижесінде қабылданған демократиялық реформалар;
3) бұрынғы отар елдерде ұлт-азаттық көтерілістің күшеюі және олардың
біразының тәуелсіздік алуы. 1948 жылы 10 желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясы
Адам құқықтарының халықаралық Декларациясын қабылдады. Онда адам құқықтары
аталып қана қойған жоқ, оларды қорғау шаралары да қарастырылған. Бұл
Декларация және басқа адам құқықтары жөніндегі келісімдер міндетті түрдегі
заңдық құжаттарға жатпайды. Дегенмен, оларды мойындап, қол қойған елдер
онда көрсетілген тәртіптерді сақтаулары тиіс.
Халықаралық ұйымдар одан кейін де бірқатар маңызды құжаттар қабылдады.
Мысалы, оларға 1948 жылы геноцидтің алдын алу және ол үшін жаза қолдану
туралы Конвенция, 1965 жылы нәсілдік алалаушылықтың барлық түрін болдырмау
туралы Конвенция, Бала құқықтары туралы Конвенция, Әйелдер жағдайы туралы
Конвенция және т. б. жатады. Бұл құқықтарды сақтамаған мемлекетгерге ықпал
жасау шаралары да қарастырылған. БҰҰ шешімі бойынша 10 желтоқсан жыл сайын
дүние жүзінде адам құқығының күні ретінде атап өтіледі.
Қазіргі саяси ғылымда адам құқығына байланысты әр түрлі көзқарастар
бар. Оларға табиғи-тарихи, заңдық-позитивтік және марксистік түсініктер
жатады.
Табиги-тарихи бағытты жақтаушылардың ойынша, адамның табиғи
құқыктарының пайда болуы мемлекетке не заңға байланысты емес. Бұл
құқықтарға адам дүниеге келгеннен-ақ, жаратылысынан ие болып туады, олар
адамға туғанынан тән. Мемлекет бұл құқықтарды сыйлап, қамтамасыз етуі
немесе оларды бұзуы, басып-жаншуы мүмкін, бірақ оларды ешқашан еш адамнан
тартып ала алмайды. Олар адамның табиғи, ажырамас құқығы болып табылады
және әділеттіліктің табиғи, жалпыға бірдей және өзгермейтін заңдары деп
есептеледі.
Заңдылық-позитивтік бағытты қолдаушылар, керісінше, азаматтардың
кұқығының пайда болар, шығар жері, көзі мемлекетте деп санайды. Жеке
адамның құқығына тек қана мемлекет кепіл келтіріп, шарт бола алады. Олардың
ойынша, құқық пен заңның арасында айтарлықтай айырма жоқ. Жеке адамның
құқығы құқықтың басқа жүйелерінен бөлек ерекшеленбейді және ол мемлекеттік
құқықтың үстінен қарап, жоғары тұра алмайды. Азаматтардың құқықтарының өзі
мемлекеттің мақсат-мүддесіне және мүмкіншілігіне сәйкес өзгеріп отырады.
Марксизмде адам кұқығын мемлекетгік құқыққа бағындырып, тәуелді етеді.
Бірак зандық-позитивтік бағытпен салыстырғанда, ол құқықтың әлеуметтік-
экономикалық, әсіресе таптық мәні бар деп сипаттайды. Ол құқықты үстем
таптың заңға айналдырған еркі, қалауы деп үйретеді. Марксизм коммунистік
қоғамда мемлекет те, саясат та, құқық та болмайды деп уағыздайды. Соған
орай ол жеке адамның кұқығына жөнінді мән де берген жоқ. Бұдан марксизм
жеке адамның еркі мен құкығы жөнінде ештеме демеді деуге болмайды. Олар
туралы бұрынғы Кеңес Одағының заңдарында бірталай баптар болды. Себебі,
дүние жүзінің халықтарының алдында өзін-өзі әшкерелегісі келмеді,
демократиялык мемлекет болып көрінгісі келді. Адамдарға берілген он
бостандық пен құқықты партия мен үкіметтің өз азаматтарына жасап отырған
игілігі ретінде көрсетті. Бірақ тоталитарлық тәртіп кезінде оның бәрі сөз
жүзінде ғана қалып отырды. Шын мәнінде, өмірінің барлық салалары, әсіресе
бостандықты сүйіп, ол туралы ойын ашық айтуға тырысқан (Сахаров сияқты)
азаматтардың жеке өмірі, тыныс-тіршілігі қатаң тоталитарлык бақылаулың
астында болды, жеке адамның құқығы мемлекетке түгелдей тәуелді еді.
Казіргі кезде әлемдік саяси ғылымда адам құқығына табиғи-тарихи
тұрғыдан қарап, соған орай түсіну басым. Жалпы алғанда, "адам құқығы" деген
ұғымнын өзі кең және тар мағынада қолданылады. Оның кең мағынасына жеке
адамның құқығы мен бостандықтарының өте бай барлық түрдегі жиынтығы кіреді.
Тар мағынасында мемлекет тарапынан берілмеген ол тек конституциялық-
құқықтық түрде жеке мемлекеттік шеңберде бекітілген кұқықты білдіреді. Оған
ең алдымен өмірге келген қандай адам болмасын өмір сүруге құқығы барлығы
жатады. Одан басқа адам құқығына кіретін жайлар мыналар: барлық адамдардың
заң алдындағы теңдігі; тәннің дербес құкығы (тәнге зәбір келтіруге
болмайды); адамзаттық ар-намысты сыйлау, оны қорламау; негізсіз, заңсыз
тұтқындамау немесе ұстамау; дінге сену және ұждан бостандығы; ата-аналардың
балаларын тәрбиелеуі; қанаушыларға қарсылық көрсету құқығы және т. с. с.
Қазіргі саяси ғылымдарда жеке адамның құқықтарын жіктеудің бірнеше
түрлері бар. Солардың ішінде кең тарағаны — барлық құқықтарды негативтік
және позитивтік (колданушы) етіп бөлу. Негативтік мағынада бостандық
мемлекет тарапынан жеке адамға зорлықтың, шектеудің жоқтығын білдіреді. Бұл
еркіндік үкімет жағынан адамды қажетсіз әрекеттерден, бостандықты бұзып,
бұрмалайтын жағдайлардан сақтайды. Оларды жүзеге асыру мемлекеттің қаржы-
қаражатына, елдің әлеуметтік-экономикалық дәрежесіне, жағдайына байланысты
емес. Бұлар, негізінен абсолюттік, позитивтік құқыктарды басшылыққа алатын
құқықтар болып есептеледі. Мұны, әсіресе, АҚШ-тың конституциялық құқықтары
туралы Билльден анық аңғаруға болады. Мысалы, оның бірінші бабында
(түзетуінде) былай делінген: "Конгресс белгілі бір дінді белгілемеу немесе
оған ерікті түрде кіруге рұқсат етпеу, сөз және баспасөз бостандығына
немесе халықтың бейбіт түрде жиналып үкіметке қиянат етушілікті тоқтату
жөнінде коллективтік арнаулы өтінішпен баруына тыйым салу туралы заң
қабылдамауға тиіс". Бұдан біз мемлекеттің "не істемеу керек" екендігін
білеміз.
Позитивтік мағынада құқықтар таңдау, талғау еркіндігін, ең бастысы
адамның өз мақсатына жете алушылықты, жеке дамуға қабілеттілігін көрсете
білуді білдіреді. Негативтік құқықтармен салыстырғанда мұнда мемлекеттің,
ұйымдардың, адамдардың азаматтарды қайсыбір игіліктермен қамтамасыз ету,
белгілі әрекеттерді іске асыруға мүмкіндік жасауды көрсетеді. Мысалы, бұған
әлеуметгік көмек көрсетуге, білімге, денсаулықты қорғауға, лайықты тіршілік
дәрежесінде өмір сүруге құқықтылык және т. б. жатады. Негативтік құқықпен
салыстырғанда позитивтік құқықты қамтамасыз етіп, іске асыру киын. Себебі,
біріншісінде мемлекет тарапынан ешкандай іс-әрекеттің керегі жоқ. Тек қана
ол табиғи құқыққа араласып, бөгет жасамаса болғаны. Ал позитивтік құқықта,
керісінше, мемлекет жоғарыда көрсетілген және т. б. құқықтарды іске асыру
үшін қыруар жұмыс атқаруына тура келеді. Ондай мемлекетте жеткілікті
жағдай, қаражаты, мүмкіншіліктері болуы керек.
Сонымен негативтік құқықта біз мемлекеттің "не істемеу керектігі"
жөнінде білсек, позитивтік құқықта оның "не істеу керектігіне" көзіміз
жетеді. Негативтік құқықты жақтаушылар позитивтік құқыққа адамдардың
арасындағы "табиғи" қарым-қатынастарды бұрмалау деп қарайды.
Адамдардың құқықтары мен бостандыктары әртүрлі болады. Орындаалу, іске
асырылу ортасына қарай олар азаматтық (жеке, дербес), саяси, экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқыктар мен бостандықтар болып бөлінеді.
Азаматтық құқықты сөз еткенде оны азаматтардың құқығымен
араластырмаған жөн. Азаматтардың құқығына мемлекеттің қол астындағы
азаматтардың барлық құқықтарының жиынтығы жатады. Азаматтық құқыққа табиғи,
адамнан ажыратылмайтын, негізінен, негативтік құқыққа жататын адамдардың
құқықтары кіреді. Оған өмір сүруге, еркіндікке, жеке адамның дербес
құқылығы, ар-намысты және ізгілікті аты мен атағын, қадір-қасиетін
сақтауға, айыпталушыны қорғауға бағытталған әділ, тәуелсіз және ашық сотқа
жазылған хат және телефон арқылы сөйлескен сөздің кұпиялылығына, бір жерден
екінші жерге еркін барып келуіне, тұрақты қоныс таңдауына, оның ішінде
қандай мемлекеттен болмасын біржолата кетуіне немесе келгің келгенде қайтып
оралу бостандығы және т. б. құқықтар жатады.
Саяси құқықтар азаматтардың мемлекетті басқаруға және қоғам өміріне
белсенді қатысуын белгілейді. Оған сайлауға және сайлануға құқықтық одақтар
мен ассоциацияларға, демонстрациялар мен шерулерге, жиналыстар мен
жиындарға, митингілер мен пикеттерге еркіндік; ақпарат хабарлар кұқы, сөз,
пікір, оның ішінде баспасөз, радио, теледидар арқылы айтылатын сөз, дінге
сену бостандығы жәнет. б. жатады. Әрине, бұдан ауызға келгенді айта беруге
болады деген ұғым тумайды. Ең алдымен, конституциялық заңдылықты, қоғамдық
тәртіпті сақтау керек. Елдің прогресті дамуы, жалпы халықтық гуманистік
тұрғыдан әрекет жасау керек. Бірақ бұрынғы Кеңес Одағы кезінде адамдардың
саяси құқықтары езіліп, жаншылды, еркін дамуына мүмкіншілік жасалмады.
Коммунистік партия оған мүдделі болмады да. Себебі, адамдар өздерінің саяси
кұқықтарын білсе, оның өрістеуіне жағдай жасалса, бұрынғы Одақта орын алған
көптеген жауыздыққа жол берілмеген болар еді.
Эконамикалық құқыққа жеке адамның тұтыну заттарын, жеке меншігін,
жұмыс күшін, іскерлігін, еркін пайдалана алуы жатады. Бұрынғы Одақ кезінде
жеке меншікке тыйым салынып, оған капиталистік системаның, буржуазиялық
жолмен баюдың, қанаудың белгісі деп қарап, дамуына жол берілмегені мәлім.
Бұл адамдардың жұмысқа деген ынтасын, ықыласын түсірді, жауапсыздықты
туғызды, материалдық байлық жетіспеді, ақыры, елді аздырып-тоздыруға әкеліп
соқтырды.
Әрине, жеке меншікті қалай болса солай дамытып коя беруге және
болмайды. Демократиялық жолмен дамып келе жатқан елдерде жеке меншік
мемлекеттің бақылауына алынады. Мысалы, Германия, Франция, Италия, Швеция
және т. б. елдердің заңдарында жеке меншік жалпы қоғамның, халықтың
мүддесіне сәйкес пайдалануы керектігі көрсетіле келіп, оны каншалықты
дамытуға болатындығы, яғни шегі белгіленеді. Бұдан жеке меншікті, жер жүзі
мойындаған дара адамның жеке меншікке құқыктығын жоққа шығаруға мүлдем
болмайды. Әсіресс, біз сияқты бұрынғы тоталитарлық жүйенің құрсауынан жаңа
босаған шақта жеке меншікті, іскерлікті дамытудың маңызы өте зор.
Әлеуметтік құқық әрбір адамға лайықты өмір деңгейін және әлеуметтік
қорғануды қамтамасыз етуді білдіреді. Мұнда пәтер-үйге, дем алуға,
денсаулықты қорғауға, қоршаған ортаның жайлы болуына, азаматтарды
қартайғанда, сондай-ақ ауырып-сырқағанда және еңбек ету қабілетінен
айрылған жағдайда материалдық жағынан қамтамасыз етілу құқықтары жатады. Ол
мемлекеттің әрбір мұқтаж адамды күнелтуге керек қаржымен, адамшылық
абыройын қорғауға тиіс, қарапайым қажеттілігін қанағаттандыратын әлеуметтік
қамсыздандыру құқын анықтайды.
Мәдени құқық адамның рухани дамуын өрбітіп, өрістетуге бағытталады.
Оған білім алуға, мәдени қазыналарды көруге рұқсат, өнер мен техникалық
жасампаздыққа, коғамның мәдени өміріне еркін араласуға құқығы және т. б.
жатады.
Адам құқығы мен бостандығының жүзеге асырылуын оның қоғам мен
мемлекеттің алдындағы міндеттерінен ажыратып қарауға болмайды. Олар өзара
тығыз байланысты. Бұл міндеттердің орындалуы жеке, қоғамдық және
мемлекеттік мүдделерді қамтамасыз ету үшін қажет[3].
"Адам құқығының жалпыға бірдей Декларациясымен" салыстырғанда жеке
адамның көпшілік мақұлдаған міндеттері жоқ. Дегенмен, қазіргі демократиялық
мемлекеттердің конституцияларында, әдетте, мынадай міндеттер аталады: заңды
бұзбау, басқа адамдардың құқықтары мен бостандығын, ар-намысы мен қадір-
қасиетін құрметтеу; полициялық ұйғарым, бұйрықтарға бағыну және орындау;
әскерлік борышты өтеу; заң жүзінде белгіленген салықтар мен алымдарды
төлеу; қоршаған ортаны, табиғатты, мәдени ескерткіштерді қорғау және т. т.
Кейбір елдерде азаматтардың міндетті түрде сайлауға қатысуға тиістілігі
көрсетіледі. Жапония, Италия жәнет. б. елдердің конституцияларында еңбек
ету, Италияда балаларды тәрбиелеу, Жапония, Уругвайда өз денсаулығы жөнінде
қам жеп уақытында тексеріліп, емделіп отыру керектігі енгізілген. Бірақ ол
міндеттер орындалмаса, ол үшін әдетте адамдарды жауапкершілікке тартпайды.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша әркімнің
өмір сүруге, өзінің жеке басының бостандығына, ар-ождан бостандығына құқығы
бар. Заң мен сот аддында жұрттың бәрі тең. Адамның қадір-қасиетіне қол
сұғылмайды. Әркімнің жеке өміріне, өзінің жеке отбасының құпиясына қол
сұғылмауына, абыройы мен ар-намысының қорғалуына құқығы бар. Сөз бен
шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тыйым салынады.
Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесу бостандығына құқығы бар.
Қоғамдық бірлестіктердің қызметі заңмен реттеледі. Қазақстан мемлекеті адам
құқығы мен бостандығын оның қай елдің азаматы екендігіне қарамастан
мойындайды, кепілдік береді әрі қорғайды.
1993 жылғы егеменді Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясында
негізгі міндеттерге республика азаматтары мемлекеттік нышандары —
Елтаңбаны, Туды, Әнұранды құрметтеу, қастер тұту кіргізілген. Ондай бап
Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясында да бар. Бұл ереже
мемлекеттің абыройын, беделін нығайтуға, арттыруға бағытталған және біздін
мемлекетіміздің белгілерін құрметтеу сезімін дамытуға әсер етеді, адамдарды
ұлтжандылыққа баулиды.
Республикамыздың Негізгі Заңын сөз еткенде оған демократиялық елдерде
көрсетілген құқықтар мен бостандыктардың кейбірі кірмей қалған ғой деген ой
тууы мүмкін. Шынында, ол солай да. Бірақ бұл жерде еліміздің өтпелі кезенде
тұрғанын, демократиялық жолға жаңа қадам басқанымызды, көп кепілдікті
беруге республикамыздың әлі материалдық жақтан, я басқа жақтан болсын, әлі
шамасы келмейтінін естен шығармау керек. Келешекте олар да төлқұжатымызға
кіретініне сенеміз.
Адам құқығының жүзеге асып, орындалуы бойынша қай елдің болмасын даму
өрісін, адамгершілік, парасаттылығын байқауға болады. Ондай елдің саяси,
экономикалық, әлеуметтік дамуы да жоғары болмақ. Ол елде кертартпа,
тоталитарлық тәртіпке де жол беріле қоймайды. Қазақстан Республикасының
Конституциясы қоғам мен мемлекет өмірінде біздің әрқайсымыздың құқығымыз
бен бостандығымызды қорғау үшін, лайықты өмір сүру жолында елімізде
жүргізіліп жатқан түбегейлі реформалардың табысты болуы үшін қажетті тәртіп
орнатуға мүмкіндік береді деп сенеміз. Ол — біздің республикамызда әр адам
құрметке бөленеді деп болашаққа зор үмітпен қарауымыздың кепілі.
Адам құқығының іске асып, орындалуының өте зор маңызы бар. Ол бойынша
қай елдің болмасын даму өрісін, адамгершілік, парасаттылығын байқауға
болады. Ол арқылы адам ардақталып, асқақтатылады, мерей, мәртебесі
көтеріледі. Ондай елдің саяси, экономикалық, әлеуметтік дамуы да жоғары
болады. Ол елде кер-тартпа, тоталитарлық тәртіпке де жол беріле қоймайды.
Жалпы дүниежүзілік мөлшерде алсақ, адам құқын орындау халықтар
арасында сенімді нығайтуға, адамгершілік катынастарды дамытуға,
бейбітшілікті сақтауға кепіл бола алады. Ол адамға өзінің жеке және
қоғамдық өмірінің саналы жасаушысы, ішкі және сыртқы саясаттың толық
субъектісі болуына, мемлекеттің бірқалыпты професті дамуына жағдай жасайды.
Адам құқығының қамтамасыз етілу деңгейі коғамның даму дәрежесі мен
демократиялылығын көрсетеді.
1.2. Конституциялық құқықтар мен бостандықтар ұғымы
Конституция жеке тұлғаның аса маңызды, әлеуметтік құқықтары мен
бостандықтарын бекітеді. Олар оның ерікті адами тұлғаға тән ар-ожданы мен
қадір-қасиетін қамтамасыз етеді. Конституциялық құқықтар мен бостандықтар
қоғамды құру және басқару ісі мәселелерін шешуге қатысуға табиғи құқықтарды
бекітеді. Сонымен қоса конституциялық құқықтар мен бостандықтарды жүзеге
асыру мемлекеттің конституциялық екендігін дәлелдейтін демократиялық
бастауларды іске асыруды қамтамасыз етеді.
Конституциялық құқықтар мен бостандықтар бастапқы сипатқа ие, олар
аласталмайды және әркімге тумысынан тиесілі. Конституциялық құқықтар мен
бостандықтар әрбір адам мен азаматқа бекітіледі және тұлғаның құқықтық
мәртебесінің өзегін қүрайды.
Құқық ұғымы оны іске асыру үшін мемлекет тарапынан ықпалды іс-әрекет
болуына, сондай-ақ жеке тұлғаның қоғамдық, саяси не шаруашылық құрылымдары
қызметіне қатысу өкілдігі болуына жағдай жасайды. Бостандық ұғымы адамға
өзінің ішкі әлеміне кедергі келтіруден қорғануға және белгілі бір
белсенділік танытуға мүмкіндік беретін өзіндік мінез-құлықты таңдау
мүмкіндігін білдіреді.
Жеке тұлға мен мемлекеттің, сондай-ақ адамдардың өздерінің арасында
пайда болатын қарым-қатынастардың сипатына орай конституциялық құқықтар мен
бостандықтар түрлі салаларға бөлінеді.
Әрбір адам белгілі бір азаматтық қоғамға тиесілі болады, содан келіп
оған әлеуметтік-экономикалық құқықтар жүктеледі. Келесі кезекте саяси
қоғамдастықтың мүшесі ретінде тұлға саяси құқықтар мен бостандықтарға ие
болады.
Мынаны мойындау керек, құқықтар мен бостандықтардың басым бөлігі
табиғи құқықтардан келіп шығады, басқаша айтқанда оған тумысынан тиесілі
болады. Бұлар жеке құқықтар деп аталады.
Сөйтіп, конституциялық құқықтар мен бостандықтар былайша бөлінеді:
- жеке;
- әлеуметтік-экономикалық;
- саяси.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы қазіргі кезеңдегі
қоғамның жағдайы мен мемлекеттіліктің дамуын көрсетеді, ол преамбуладан
және 9 бөлімнен тұратын жаңа Конституцияның құрылымында көрініс тапты.
Преамбула Крнституцияның құрылтайшылық сипатын көрсетеді және оны
қабылдаған ерекше субъект— Қазақстан халқына сілтеме жасайды.
"Жалпы ережелер" деп аталатын I бөлім Қазақстан Республикасы
қызметінің түбегейлі принциптеріне арналған. Жалпы алғанда ол принциптер
мемлекеттік құрылымның негіздерін құрайды.Ең алдымен Конституция Қазақстан
Республикасын демократиялық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет ретінде
бекітеді (1-б.). Қазақстан Республикасы президенттік басқару нысанындағы
біртұтас мемлекет деп жарияланады.Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы —
халық деп атап көрсетіледі. Осы бөлімде мемлекеттік билікті заң шығарушы,
атқарушы және сот тармақтарына бөлу конституциялық түрде бекітілген.
4-бапта Қазақстан Республикасында қолданылатын құқыққа анықтама
берілген және Конституцияның ең жоғары заңдық күші барлығы және
Республиканың барлық аумағында тікелей қолданылатыны бекітілген.
Конституция қоғамның саяси өмірінің негіздерін белгілейді. 5-бапқа
сәйкес Республикада идеологиялық және саяси әр алуандылық танылады.
Қоғамдық бірлестіктердің заң алдында бірдейлігі бекітілген. Мемлекеттің
экономикалық негіздерін анықтай отырып Конституция мемлекеттік меншік пен
жеке меншікті бірдей қорғауға алады (6-6.).
7-бапта қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесі берілген.
ІІ бөлім "Адам және азамат" аталады. Баптарда адамның құқықтық
мәртебесінің, сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматтығының негіздері
жан-жақты айшықталған. Сонымен қоса осы бөлімде республикада адам және
азаматтың құқықтары жөнінде жалпыға бірдей халықаралық құқықтың принциптері
мен нормалары құрметтелетіні де айтылады. Бірінші рет Қазақстан
Республикасының Конституциясы адам құқықтары мен бостандықтары әркімге
тумысынан жазылған, олар абсолютті және ешкім айыра алмайды деп мәлімдеді
(12-6.).
ІІІ бөлім Қазақстан Республикасының Президентіне арналған. Басқарудың
президенттік нысаны конституциялық түрде бекітілді. Осы орайда жаңа
Коституция бойынша Қазақстан мемлекетіндегі басқару жүйесінің басты
ерекшелігі президенттік институтын барынша нығайту болып табылады[4].
Президенттің жаңа мәртебесіне орай оның биліктің үш тармағының өзара
ынтымақтаса қызмет ету механизмін үйлестіруші және жүргізуші рөлі
жоғарылатылды. Президент мемлекеттің басшысы, халық пен мемлекеттің
бірлігінің нышаны әрі кепілі болып табылады және мемлекеттік билік
тармақтарының келісіп жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Конституция Президент лауазымына кандидатқа қойылатын талаптарды
анықтайды.
Конституцияның 44-бабы Қазақстан Республикасы Президентінің
өкілеттіктерін бекітеді. Тұңғыш рет Президентті қызметінен кетіру рәсімі
конституциялық түрде бекітілді.
IV бөлім заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғары өкілді орган
ретіндегі Парламенттің құқықтық жағдайын анықтайды. Парламент тұрақты жұмыс
істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады. Сөйтіп, халық
атынан заң шығару билігін өкілетті жүзеге асырушы идея ретінде
парламентаризм одан әрі дамитын болады.
Конституция Парламенттің құрылымын, құзыретін және оның депутаттарының
мәртебесін реттейді.
V бөлім Қазақстан Республикасы Үкіметі қызметінің негіздерін
белгілейді. Үкіметтің және Премьер-Министрдің құзыреті конституциялық түрде
бекітіледі. 1995 жылғы Конституцияға сәйкес Үкімет атқарушы органдардың
жүйесін басқарады.
Келесі VI бөлім 1995 жылы Конституцияның басты жаңалығы болып табылады
және Конституциялық соттың орнына келген Конституциялық Кеңестің құқықтық
жағдайын анықтайды. Конституциялық сот бұдан бұрында қолданыста болған
Конституция бойынша Конституцияны қорғау жөніндегі сот билігінің жоғары
органы болып табылатын. Конституциялық Кеңес Конституция нормаларына ресми
түсіндірме береді (72-6. 4-т.).
VII бөлім сот жүйесіне және Қазақстан Республикасындағы сот
төрелігінің негізгі принциптеріне арналған. Тұңғыш рет Конституцияда
соттардың тұрақтылығы принциптері (79-6. 1-т.), сондай-ақ соттардың
нормативтік құқықтық актіні конституциялық емес деп тану туралы
Конституциялық Кеңеске жүгінуге мүмкіндігі барлығы (78-6.) бекітілді.
Конституция қылмыстық істер бойынша анықтама жүргізу мен алдын ала
тергеуді арнаулы органдар жүзеге асырады және бұлар сот пен прокуратурадан
бөлінген деп атап көрсетеді (84-6. 1 -т.).
VIII бөлім жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқарудың
негізгі бастауларына анықтама береді. Конституцияның 85-бабына сәйкес
жергілікті мемлекеттік басқаруды жергілікті өкілді және атқарушы органдар
жүзеге асырады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі міндеті жергілікті
маңыздағы мәселелерді шешкен кезде тұрғылықты халықтың дербестігін
қамтамасыз ету болып табылады.
Соңғы IX бөлім жекелеген конституциялық тұжырымдамалардың орындалуын
қамтамасыз ететін қорытынды және өтпелі ережелерді құрайды.
Конституцияға түсінік беру — конституциялық нормаларға ресми
түсіндірме беруді бекітетін жаңа институт. Ресми түсіндірмені нормативтік
актілерді түсіндіру міндеті жүктелген белгілі бір орган жүзеге асырады.
Ресми түсіндірменің барлық актілері құқық қолданушы барлық субъектілер үшін
міндетті.
Ресми нормативтік түсіндірме актілерінің ішінде конституциялық
түсіндірме актілері ерекшеленеді. Конституцияға сәйкес Конституция
нормаларын ресми түсіндіру Конституциялық Кеңеске жүктелген (72-6., 4-т.).
Конституциялық Кеңес Конституция нормаларына мемлекеттің төмендегідей
лауазымды тұлғалары жүгінген жағдайда түсінік береді:
а) Қазақстан Республикасының Президенті;
ә) Сенат Төрағасы;
б) Мәжіліс Төрағасы.
Сонымен қоса Конституциялық Кеңес Конституция нормаларына Парламент
депутаттары жалпы санының бестен бір бөлігі жүгінген жағдайда ресми түсінік
береді.
Жоғарыда айтылғандай Қазақстан Республикасының Конституциясы қатаң
болып табылады, сондықтан да оған өзгертулер мен толықтырулар енгізудің
тәсілі өте күрделі болып келеді. Конституцияны қайта қараудың күрделіленген
тәртібі тұрақтылық сияқты сапаны берік бекітуге ықпал етеді. Ең алдымен
Конституцияның 91-бабының 2-тармағында өзгертуге болмайтын базалық, негізгі
тұғырнамалар қарастырылғанын айта кету қажет.
Оларға мемлекеттің біртұтастығы және аумақтың тұтастығы, сондай-ақ
республиканың басқару нысаны жатқызылады. Оларды өзгерту тек жаңа
Конституция қабылдау арқылы ғана мүмкін болады.
Конституцияны өзгерту деп өзінің мақсаты бойынша конституциялық
норманың мағынасын өзгертетін түзетулер ұғынылады. Конституцияны толықтыру
деп конституциялық нормалардың негізгі ережелерін нақтылайтын не дамытатын
түзетулер ұғынылады.
Республика Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар Республика
Президентінің өз бастамасымен, Парламенттің немесе Үкіметтің ұсынысымен
қабылдаған шешімі бойынша өткізілетін республикалық референдум арқылы
енгізілуі мүмкін[5].
Егер Президент оны Парламенттің қарауына беру қажет деп шешсе,
Конституцияға енгізілетін өзгертулер мен толықтырулар жобасы республикалық
референдумға шығарылмайды (91-6. 1-т.).
Парламент Конституцияға өзгертулер мен толықтыруларды Палаталардың
бірлескен отырысында Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша
енгізеді (53-6. 1-т.). Конституцияға енгізілген түзетулер егер оған
Қазақстан Республикасы Парламентінің регламентіне сәйкес Парламент
депутаттары жалпы санының төрттен үш бөлігі дауыс берсе қабылданды деп
есептелінеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1998 жылғы 7 қазанда мынадай
ережемен толықтырылды: Конституцияның 91-бабының 1-тармағына сәйкес
Парламент Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы бастама
көтеріп, оны республикалық референдумға шығару туралы Президентке ұсыныс
жасауға хақылы. Республикалық референдум өткізу туралы шешімді тек
Президент қабылдай алады. Егер Президент Парламент ұсынысын қабылдамай
тастаса, онда Парламент Палаталарының әрқайсысының депутаттары жалпы
санының кемінде бестен төртінің көпшілік даусымен Конституцияға өзгертулер
мен толықтырулар енгізу туралы заң қабылдауға хақылы. Мұндай жағдайда
Республика Президенті осы заңға қол қояды немесе республикалық референдумға
шығарады.
1.3. Әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен бостандықтар
Конституциялық құқықтардың бұл тобы жеке тұлғаның азаматтық қоғамның
мүшесі ретіндегі құқықтық жағдайын анықтайды. Әлеуметтік-экономикалық
құқықтардың маңызды бір санаты жеке меншікті иемдену және ұстау құқығы
болып табылады. Конституцияның 26-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының
азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай
алады. Бірінші рет 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы жерге
жеке меншік құқығын бекітті (6-б. 3-т.). Конституцияда меншікке, оның
ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік беріледі. Конституциялық түрде
меншікке қол сұғылмаушылық бекітілген: соттың шешімінсіз ешкімді де өз
мүлкінен айыруға болмайды. Дегенмен, Конституция заңмен көзделген ерекше
жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен айыру мүмкіндігін қарастырады.
Мұндай айыру тек мүліктің құны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін.
Нарықтық экономикаға көшу кәсіпкерлік қызметке кеңінен жол ашты.
Нарықтық экономика жағдайында жеке тұлғаларды ынталандыру мақсатында
Қазақстан Республикасының Конституциясында әркімнің кәсіпкерлік қызмет
еркіндігіне, сондай-ақ өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін
еркін пайдалану құқығы белгіленген. Бұл жағдайда Конституцияға сәйкес
монополистік қызмет заңмен реттеледі және шектеледі. Жосықсыз бәсекеге
тыйым салынады.
Еңбек саласындағы адамның конституциялық құқығының мазмұны едәуір
өзгерістерге ұшырады. Егер бұрынғы конституцияларда еңбек ету құқығы
Конституциялық түрде бекітілсе, қазіргі конституцияда тек әркімнің еңбек
ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауға құқығы барлығы ғана
бекітілген (24-б.). Бұл ең алдымен мемлекеттің барлық азаматтарды еңбекке
орналастыруға жағдайы жоқтығын білдіреді. Ол объективтік себептермен
негізделеді: мемлекет қазірде өндірістің барлық құралдарының бірден-бір
иесі емес, соған сай бұрынырақтағыдай кепілдікті жұмыс алуды қамтамасыз
етуші бірден-бір жұмыс беруші де емес.
Соған қарамастан әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына жауап
беретін еңбек жағдайына құқығы конституциялық түрде бекітілген. Конституция
әркімнің еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ
жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы барлығына кепілдік береді.
Ереуіл жасау құқығын қоса алғанда, заңмен белгіленген тәсілдерді қолдана
отырып, жеке және ұжымдық еңбек дауларын шешу құқығы мойындалады.
Еңбек саласындағы құқықтармен тынығуға деген конституциялық құқық
тығыз байланысты (24-6. 4-т.). Ең алдымен еңбек шарты бойынша істейтіндерге
заңмен белгіленген жұмыс уақытының ұзақтығына, демалыс және мереке
күндеріне, жыл сайынғы ақылы демалысқа кепілдік беріледі.
Кез келген қоғамның түпкі негізінде отбасы жатады. Сондықтан да
қашанда конституциялық түрде неке мен отбасы, ана мен әке және бала
мемлекеттің қорғауында болады. Конституция балаларға қамқорлық жасау және
оларды тәрбиелеу жөніндегі табиғи құқықты паш етеді (27-6.). Қазақстан
Республикасының заңдылықтарында ананың және баланың материалдық
кепілдіктері қарастырылған.
Қазақстан Республикасының азаматтарына әлеуметтік қамсыздандырылуға
конституциялық құқық беріледі. Қазақстан Республикасының азаматы жасына
келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және
өзге де заңды негіздерде оған ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшерінде
әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік беріледі. Республика бұл құқықты
жүзеге асыруды әлеуметтік сақтандыру және басқа әлеуметтік шаралар жолымен
қамтамасыз етеді. Мемлекет мемлекеттік зейнетақы және әлеуметтік жәрдемақы
алуға кепілдік береді, сонымен қоса ерікті әлеуметтік сақтандыру,
әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша нысандарын жасау және қайырымдылық
көтермеленіп отырады.
Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын сақтауға құқығы бар
(29-6.). Оның ішінде Республика азаматтары заңмен белгіленген кепілді
медициналық көмек көлемін тегін алуға құқылы. Осымен бір мезгілде әркім
мемлекеттік және жеке меншік емдеу мекемелерінде, сондай-ақ жеке
медициналық практикамен айналысушы адамдардан заңда белгіленген негіздер
мен тәртіп бойынша ақылы медициналық жәрдем алуға құқылы. Жеке меншік емдеу
мекемелері мен жеке медициналық практикамен айналысушы адамдардың қызметі
заңмен реттеліп отырады.
Денсаулықты сақтау құқығымен адамның өмір сүруі мен денсаулығы үшін
қолайлы айналадағы ортаны қорғау құқығы тығыз байланысты. Адамдардың
табиғатқа орынсыз араласып, негізсіз балта шабуының кесірінен бүгінде
табиғатты қорғау заңдылықтарын жетілдіру проблемасы алдыңғы қатарға шығып
отыр. Конституция сондай-ақ, адамдардың өмірі мен денсаулығына қатер
төндіретін деректер мен жағдаяттарды лауазымды адамдардың жасыруы заңға
сәйкес жауапкершілікке әкеп соғатыны жөнінде де баса айтады.
Әлеуметтік-экономикалық құқықтарға азаматтардың мемлекеттік оқу
орындарында тегін орта білім алуларына кепілдік берілу құқығы жатады (30-
6.). Бұл ретте орта білім алу міндетті. Ата-аналар орта білім алуды
қамтамасыз етуге міндетті.
Қазақстан Республикасы азаматтарының жоғары оқу орындарында
кон[6]курстық негізде тегін жоғары білім алуға құқығы бар.
Конституция жеке меншік оқу орындарына және ақылы білім алуға қолдау
білдіреді. Сонымен бірге мемлекет білім берудің жалпыға міндетті қалыптарын
белгілейді. Кез келген оқу орнының қызметі сол қалыптарға сай болуы керек.
Саяси құқықтар мен бостандықтар мемлекеттік билікті жүзеге асыру
процесінде қоғамдық қатынастар жүйесіндегі азаматтың құқықтық жағдайын
белгілейді. Бұл ретте саяси құқықтар мен бостандықтардың табиғи сипаты
Қазақстан Республикасында биліктің бірден-бір бастауы Қазақстан халқы болып
табылады деген қағидадан келіп шығады. Азаматтарға кең ауқымды саяси
құқықтар мен бостандықтар берілген.
Саяси құқықтардың ең маңыздысы азаматтардың белсенді және бәсең сайлау
құқығынан тұратын сайлаушылық құқық субъектісі болып табылады.
Белсенді сайлау құқығы мынадан көрінеді: Республика азаматтарының
мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауға
және республикалық референдумға қатысу жолымен сайлауға құқығы бар (33-6. 2-
т.).
Бәсең сайлау құқығы мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі
басқару органдарына сайлануға құқығы барлығынан көрінеді. Сайлау құқығына
тек сот әрекетке қабылетсіз деп таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас
бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтар ие емес.
Саяси құқықтар қатарына азаматтардық мемлекет ісін басқаруға қатысу
құқығы жатады (ЗЗ-б. 1-т.). Азаматтар бұл құқықты әрқилы жүзеге асырады. Ең
алдымен олар оны тікелей, басқаша айтқанда республикалық референдумға,
мемлекеттік маңызы бар мәселелер бойынша жалпыхалықтық дауыс беруге,
сайлауға қатысу жолымен жүзеге асырады. Сонымен бірге мемлекет ісін
басқаруға қатысу құқығы өкілді органдардың қызметінен де өз орнын табады:
азаматтар сайлаушылар ретінде өз депутаттарына ықпал ете алады.
Азаматтардың белсенділігін танытудың, қоғам мүдделеріне ынтасын
арттырудың бір құралы олардың мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі
басқару органдарына тікелей өзі жүгінуге, сондай-ақ жеке және ұжымдық
өтініштер жолдауға құқығы барлығы болып табылады.
Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бар
(ЗЗ-б. 4-т.). Конституцияда мемлекеттік қызметші лауазымына кандидатқа
қойылатын талаптар лауазымдық міндеттердің сипатына ғана байланысты болады
және заңмен белгіленеді деп атап көрсетілген. Мемлекеттік қызметтен өту
Республика заңдылықтарымен реттеліп отырады. Мемлекеттік қызметшінің жасы
Конституцияға сәйкес алпыс жастан, ал ерекше жағдайларда алпыс бес жастан
аспауы керек.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес сөз бен шығармашылық
еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тыйым салынады. Әркімнің заңмен
тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат алуға және таратуға
құқығы бар. Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпиясы болып табылатын
мәліметтер тізбесі заңмен белгіленеді. Конституция Республиканың
конституциялық құрылысын күштеп өзгертуді, оның тұтастығын бұзуды, мемлекет
қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық,
діни, тектік-топтық және рулық астамшылықты, сондай-ақ қатыгездік пен
зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгіттеуге жол бермейді (20-
6. 3-т.).
Саяси құқықтар қатарына жатқызылатын Қазақстан Республикасы
азаматтарының маңызды конституциялық құқықтарының бірі бірлесу бостандығы
құқығы болып табылады (23-6.).
Қоғамдық бірлестіктерді азаматтар белгілі бір міндеттерді жүзеге асыру
үшін өз күштерін біріктіру мақсатында құрады. Дегенмен әскери қызметшілер,
ұлттық қауіпсіздік органдарының, құқық қорғау органдарының қызметкерлері
мен судьялар үшін шектеулер бар, олар партияларда, кәсіптік одақтарда
болмауға, қандай да бір саяси партияны қолдап сөйлемеуге тиіс (23-6. 2-т.).
Республика конституциясы азаматтардың бейбіт жиналуға, жиналыстар,
митинглер мен демонстрациялар өткізуге құқығын таниды (32-6.) және оларды
еркін өткізуді қамтамасыз етеді. Дегенмен бұл құқықты пайдалану мемлекеттік
қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп, денсаулық сақтау, басқа адамдардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау мүдделері үшін заңмен шектелуі мүмкін екендігі
ескертіледі.
1.4. Қазақстан Республикасындағы адам және азаматтың конституциялық
міндеттері
Адам және азаматтың міндеттерінің конституциялық-құқықтық институты
тұлғаның конституциялық-құқықтық қатынастардың субъектісі ретіндегі
міндеттер көлемін бекітеді.
Адам және азаматтың негізгі міндеттері жалпыға ортақ сипатқа ие,
тұлғаның нақтылы мәртебесіне қатысты емес және жоғары, конституциялық
деңгейде бекітіледі. Конституциялық міндеттер тиянақталған талаптар тізімін
құрайды, оларды орындаудан тұлғаның қоғам алдындағы, азаматтың мемлекет
алдындағы жауапкершілігі көрініс табады.
Конституция "әркім" және "азамат" терминдерін пайдалан отырып, адам
және азаматтың конституциялық міндеттерін белгілейді. Конституция "әркім"
ұғымын қолданған кезде Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
І
тарау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
1.1 Жеке құқықтар мен бостандықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Конституциялық құқықтар мен бостандықтар ұғымы..
1.3. Әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен
бостандықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Қазақстан Республикасындағы адам және азаматтық
конституциялық
міндеттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
ІІ
тарау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
2.1. Адам құқы – ең жоғары құндылық ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Адам құқықтарын қорғаудың тетіктері ... ... ... ... ...
2.3 Қазақстан Республикасы азаматтарының
конституциялық құқықтың негіздері ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазақстан Республикасында адам және азаматтың конституциялық мәртебесі
1995 жылғы Конституцияның II Адам және азаматтың конституциялық-құқықтық
мәртебесі институты төмендегідей элементтерді қамтиды:
а) адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің мән-маңызын құрайтын
конституциялық құқықтар, бостандықтар және міндеттер;
ә) адам және мемлекет арасындағы қарым-қатынастарды, сондай-ақ адамның
қоғамдағы және конституциялық құқықтың басқа субъектілері арасындағы
жағдайларды сипаттайтын адам және азаматтың мәртебесінің конституциялық
принциптері.
Жаңа конституциялық заңдылықтардағы негізгі басты жаңалық адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына деп танылуы
болып табылады (Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы). Бұл
жағдайда адам және мемлекет арасындағы қарым-қатынастарда өзара
жауапкершілікке басым бағыт беріледі.
Қоғам мен мемлекеттегі адам және азаматтың жағдайын белгілеуші негізгі
принциптер Конституцияның тікелей өзінен де, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Конституциялық заңдылықтарынан да келіп шығады.
Қазақстан Республикасындағы адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің
конституциялық принциптеріне мыналарды жатқызуға болады:
- құқықтар мен бостандықтардың әркімге тумысынан жазылғандығы
принципі;
- құқықтар мен бостандықтардың абсолюттілігі және олардан ешкім айыра
алмайтындығы принципі;
- құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асырған кездегі құқық теңдігі
принципі;
- заң мен сот алдындағы теңдік принципі;
- адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық принципі;
- адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сот төрелігімен
қамтамасыз етілу принципі;
- адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының бірлігі
принципі;
- адам және азаматтың құқықтар мен бостандықтарын жүзеге асыру кезінде
басқа тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын бұзуға жол берілмейтіндігі
принципі;
- адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру
кезінде конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтіруге
жол берілмейтіндігі принципі;
- адам және азаматтық құқықтары мен бостандықтарына кепілдік берілу
принципі;
- саяси себептер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қандай да бір түрде шектеуге жол берілмейтіндігі принципі;
- заңдардың және басқа да нормативтік актілердің мазмұны мен
қолданылу өрісін анықтаған кездегі адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарының басымдығы принципі.
Бірінші рет Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке тұлғаның
табиғи шығу төркінін бекітті, сөйтіп 12-баптың 2-тармағында адам құқықтары
мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды деп жариялады.
Конституциялық жаңалықтардың бірі адамның құқықтары мен бостандықтары
заңдар мен басқа да нормативтік актілердің мазмұны мен қолданылуын
анықтайды деп белгіленуі болып табылады. Бұл тұжырым Қазақстан
Республикасының заңдарын шығарған кезде мемлекет жеке тұлғаның
конституциялық құқықтары мен бостандықтары, адам және азаматтың құқықтары
мен бостандықтары тұрғысынан шығуға тиіс дегенді білдіреді. Конституцияның
аталған бабы бірінші рет қазақстан қоғамдастығы өміріне құқықтық мемлекет
принциптерін, сондай-ақ тұлғаның мемлекет алдындағы басымдылығын нақтылы
енгізеді.
Бұл жерде Конституция адам және азаматтың құқықтық мәртебесі жөнінде
сөз ете отырып, белгілі бір шектеу жүргізетінін айта кету қажет. Адам және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру шектеу шеңберлеріне ие,
олар төмендегідей болып келеді:
1) ол басқа тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын
бұзбауға тиіс;
2) ол конституциялық құрылысқа нұқсан келтірмеуге тиіс;
3) ол қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс.
1.1. Жеке құқықтар мен бостандықтар
Жеке құқықтар мен бостандықтарға адам азаматтығына қарамайақ ие
болады. Бұл тумысынан тиесілі құқықтар, олар мемлекеттің не басқа
тұлғалардың еркі бойынша аластатылуы мүмкін емес. Бұлар адамның өмірімен,
бостандықтарымен, ар-ожданымен және басқа табиғи құқықтарымен байланысты
құқықтар.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 15-бабына сәйкес әркімнің өмір
сүруге құқығы бар. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ.
Өмір сүру құқығы әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы
бар және езінің құқықтары мен бастандықтарын заңға қайшы келмейтін барлық
тәсілдермен қорғауға хақылы деген конституциялық нормалармен бекітіле
түскен (13-6.).
Салауатты өмір сүру құқығына әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын
сот арқылы қорғауға, білікті заң көмегін алуға құқығы бар деген сияқты
конституциялық нормалармен кепілдік беріледі (13-6. 2,3-тт.).
Адамның жеке басының бостандығы (16-6.) және еркін жүріп-тұру
құқықтары (21-6.) конституциялық түрде бекітілген. Кез келген
конституциялық мемлекеттердегі сияқты Қазақстан Республикасында заңда
көрсетілген реттерде ғана және тек соттың немесе прокурордың санкциясымен
тұтқындауға немесе қамауға және қамауға алуға жол беріледі. Бұл жағдайда
тұтқындалған адамның сотқа шағымдануға, тұтқындалған сәттен бастап
адвокаттың көмегін пайдалануға құқығы бар.
Конституциялық құқықтарға бекітілген және бір жаңалыққа Қазақстан
Республикасы аумағында заңды түрде жүрген әрбір адамның оның аумағында
еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуға құқығы
барлығын жатқызуға болады. Әрбір адамның Республикадан тыс жерлерге кетуіне
және Республика азаматтарының Республикаға кедергісіз қайтып оралуына
құқығы бар.
Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтындығы конституциялық құқық болып
табылады (17-6.). Адамдық қадір-қасиеттерге құрметпен қарау азаматтық
қоғамның басты белгілерінің бірі.
Құқықтық мемлекетте ештеңе де адамның қадір-қасиетін түсіру үшін негіз
бола алмайды. Конституцияда ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық
жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетті қорлайтындай
жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды деп атап көрсетілген. Адамның қадір-
қасиетіне құрметпен қарау әрбір лауазымды тұлға мен мемлекеттік қызметшінің
құқықтық міндеті болып табылатындығын әркез есте ұстау керек. Жеке құқықтар
мен бостандықтар саласына адамның жеке өміріне, өзінің және отбасының
құпиясына қол сұғылмауына, абыройы мен ар-намысының қорғалуына
конституциялық құқығы барлығын жатқызуға болады (18-6. 1-т.). Осы
конституциялық құқыққа сәйкес тұлғаның келісімінсіз оның жеке өміріне
қатысты ақпараттар жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға тыйым
салынады. Ар-ожданды, қадір-қасиетті және жақсы атты қорғаудың, моральдық
зиянның орнын толтыруды қоса есептегенде, соттық тәртібі заңдылықты
бекітілген[1].
Жеке құқықтар санатына сондай-ақ әркімнің өзінің жеке салымдары мен
жинаған қаражатының, жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен
сөздерінің, почта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан
хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы барлығы жатады. Бұл құқықтарды
сақтаудың кепілдіктері адам және азаматтардың жеке өміріне негізсіз қол
сұғуға қатысты заңдылықтармен қарастырылған жауапкершіліктің түрлі
формалары болып табылады. Жазысқан хаттардың, телефон арқылы сөйлескен
сөздерінің және телеграф хабарларының құпиялылығын жария ету Қазақстан
Республикасының заңымен қудаланады. Бұл құқықты шектеуге заңда тікелей
белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі. Бұл ретте
мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды тұлғалар және
бүқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа оның құқықтары мен мүдделерін
қорғаушы құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу
мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті.
Адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің маңызды конституциялық
принциптерінің бірі заң мен сот алдында жұрттың бәрі бірдейлігі болып
тасылады. Ол тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына,
жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге, көз-қарасына, нанымына,
тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген басқа жағдайлар бойынша
ешкімді ешқандай кемсітуге болмайтындығы жайындағы конституциялық құқықтан
айқын көрінеді (14-6.).
Қазақстан Республикасында ар-ождан бостандығына конституциялық түрде
кепілдік беріледі (22-6.). Бұл құқық ар-ожданның діни немесе басқа
нанымдарын еркін таңдауға және қабылдауға, сондай-ақ оларды діни әдет-
ғұрыптарды атқару жолымен еркін білдіруді қамтиды. Дегенмен ар-ождан
бостандығы құқығын жүзеге асыру жалпы адамзаттық және азаматтық құқықтар
мен мемлекет алдындағы міндеттерге байланысты болмауға немесе оларды
шектемеуге тиіс.
Жеке құқықтарға әркімнің өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге
жататынын өзі анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылылығы (19-6.) да
жатады.
Саяси ғылымда негізгі орын алатын және мәні өте зор мәселелердің бірі
— жеке адамның құқығы мен бостандықтары.
Жеке адамның құқығы деп кісіге белгілі игілік алуды қамтамасыз ететін
адамдар мен мемлекет арасындағы ережелердің өзара қатынастарын айтады. Жеке
адамның бостандығына кісіге өз білгенінше істеуге мүмкіндік беретін,
мемлекет пен адамдардың арақатынасының принциптері жатады.
Бұл мәселеге адамдар өте ертеде-ақ назар аударған болатын. Ежелгі грек
фәлсафашылары (философтары) барлық адам дүниеге келгенде тең болып туады.
Сондықтан олардың бәрінің де тең табиғи кұқығы бар деген ойды өрістетті.
Аристотель болса саяси құқықты табиғи және шартты құқық етіп екіге бөлді.
Ол табиғи құкықты мемлекет орнатқан құқықтан жоғары койды. Табиғи құқық
шартты құқыққа үлгі болуға тиіс деп санады. Себебі, шартты құқық жиірек
өзгеріп отырады және олар өкімет жұмысы мен адамдар арасындағы келісімнін
нәтижесінде пайда болады.
Бірақ феодализм дәуірінде адам құқығы жөнінде мүлдем басқаша ұғым
пайда болады. Адам туғанынан тең деп үйрететін табиғи құқық жоққа
шығарылды. Ал құқықтың өзін хан, патшалардың қол астындағы адамдарға жасап
отырған рақымы деп түсіндірілді. Әр сословиенің өзіне тән құқығы болды.
Біздің қазіргі ұғымымыздағыдай адам құқығы капитализм дәуірінде
дүниеге келген либерализммен тығыз байланысты. Либералдар монархияның
билігін парламент арқылы шектеп, сайлау құқығын кеңейтуді және саяси
бостандықты өрістетуді талап еткен болатын.
Жеке адам құқығы мәселесіне аса зор үлес қосып, тарихта өшпес аттарын
қалдырған ойшылдарға Т. Гоббс, Дж. Локк, Ш. Монтескье, Ж. Ж.Руссо, И. Кант.
Д.Джефферсон, Т.Пейн және т. б. жатады. Олар адам құқығының негізгі
қағидаларын ең алғаш анықтап, белгілеп берді. Олардың ішіндегі ең құндылары
Америка Құрама Штаттарының Тәуелсіздік Декларациясына енді (ол 1776 жылдың
4 шілдесінде бекітілді). Декларацияның негізгі баптарына барлық адамдардың
өмір сүруге, еркіндікке, жеке меншікке, бақытқа және қауіпсіздікке
туғанынан тең құқығы бар; өкімет билігінің қайнар көзі — халық, үкімет —
халықтың қызметшісі; барлық мемлекеттік өкімет халықтың мүддесіне жұмыс
істеуге тиіс, ал егер олар бұл сенімді ақтамаса, халықтың ондай ұнамсыз,
лайықсыз үкіметті жоюға еркі бар; өкіметтің заң шығарушы, атқарушы, сот
билігі болып бөліну керектігі және т.с с. жатады. Бұл қағидалар одан әрі
АҚШ-тын Конституциясы мен құқықтар туралы Биллінде дамытылды. (Билль деп
ағылшын парламентінде немесе Американың конгресінде қаралуға ұсынылған заң
жобасын айтады.) Мысалы, Билльде жоғарыда айтылған баптармен қатар қандай
адам болмасын шынайы, ашық, әділ сотқа құқығы бар деп көрсетілген. Ол жеке
адамның еркіндігіне өкімет тарапынан қандай болмасын озбырлық байқалатын
болса, одан қорғай алады. Құқык, туралы Билльде үкімет өз жұмысын халық
алдында ашық жүргізуі керектігі талап етілген. Жұрт үкіметтің не істеп
жатқанын әрдайым біліп тұруы керек және оны дер кезінде сынға алып тұруға
тиіс.
АҚШ-тың Тәуелсіздік Декларациясында көрсетілгендей, негізгі баптар
конституциялық түрде 1789 жылы Францияның адам және азаматтар құқығының
Декларациясындда бекітілді. Олармен салыстырғанда қазіргі кездегі жеке
адамның құқығы туралы ұғым анағұрлым ауқымды[2].
Бірінші дүниежүзілік соғыс, одан кейін екінші дүниежүзілік соғыстың
басталуы Еуропадағы демократияның әлсіздігін байқатты. Сондықтан алдыңғы
катарлы күштер адам құқықтарын әлемдік деңгейде қорғау үшін өзара келісіп,
ынтымақтасып іс-қимыл жасау керектігін түсінеді. 1942 жылы 1 каңтарда
гитлершілдікке қарсы коалицияға кірген 26 мемлекет нацизмге қарсы адам
өмірі, бостандығы, тәуелсіздігі, оның құқықтары мен әділеттілік үшін
күресуге Декларация қабылдады.
Екінші дүниежүзілік соғыс біткеннен кейін бұл мәселеге ерекше зор мән
берілді. Оған себеп болғандар: 1) соғыс кезінде гитлерлік Германия мен
Еуропаның басқа елдерінде адам құқықтарының сақталмауы ондаған миллион әр
түрлі халықтардың өкілдерінің өмірлерін алып кетті; 2) Батыс Еуропаның
бірқатар елдерінде демократиялық және жұмысшы қозғалыстарының өріс алып,
қысым көрсетуі және соның нәтижесінде қабылданған демократиялық реформалар;
3) бұрынғы отар елдерде ұлт-азаттық көтерілістің күшеюі және олардың
біразының тәуелсіздік алуы. 1948 жылы 10 желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясы
Адам құқықтарының халықаралық Декларациясын қабылдады. Онда адам құқықтары
аталып қана қойған жоқ, оларды қорғау шаралары да қарастырылған. Бұл
Декларация және басқа адам құқықтары жөніндегі келісімдер міндетті түрдегі
заңдық құжаттарға жатпайды. Дегенмен, оларды мойындап, қол қойған елдер
онда көрсетілген тәртіптерді сақтаулары тиіс.
Халықаралық ұйымдар одан кейін де бірқатар маңызды құжаттар қабылдады.
Мысалы, оларға 1948 жылы геноцидтің алдын алу және ол үшін жаза қолдану
туралы Конвенция, 1965 жылы нәсілдік алалаушылықтың барлық түрін болдырмау
туралы Конвенция, Бала құқықтары туралы Конвенция, Әйелдер жағдайы туралы
Конвенция және т. б. жатады. Бұл құқықтарды сақтамаған мемлекетгерге ықпал
жасау шаралары да қарастырылған. БҰҰ шешімі бойынша 10 желтоқсан жыл сайын
дүние жүзінде адам құқығының күні ретінде атап өтіледі.
Қазіргі саяси ғылымда адам құқығына байланысты әр түрлі көзқарастар
бар. Оларға табиғи-тарихи, заңдық-позитивтік және марксистік түсініктер
жатады.
Табиги-тарихи бағытты жақтаушылардың ойынша, адамның табиғи
құқыктарының пайда болуы мемлекетке не заңға байланысты емес. Бұл
құқықтарға адам дүниеге келгеннен-ақ, жаратылысынан ие болып туады, олар
адамға туғанынан тән. Мемлекет бұл құқықтарды сыйлап, қамтамасыз етуі
немесе оларды бұзуы, басып-жаншуы мүмкін, бірақ оларды ешқашан еш адамнан
тартып ала алмайды. Олар адамның табиғи, ажырамас құқығы болып табылады
және әділеттіліктің табиғи, жалпыға бірдей және өзгермейтін заңдары деп
есептеледі.
Заңдылық-позитивтік бағытты қолдаушылар, керісінше, азаматтардың
кұқығының пайда болар, шығар жері, көзі мемлекетте деп санайды. Жеке
адамның құқығына тек қана мемлекет кепіл келтіріп, шарт бола алады. Олардың
ойынша, құқық пен заңның арасында айтарлықтай айырма жоқ. Жеке адамның
құқығы құқықтың басқа жүйелерінен бөлек ерекшеленбейді және ол мемлекеттік
құқықтың үстінен қарап, жоғары тұра алмайды. Азаматтардың құқықтарының өзі
мемлекеттің мақсат-мүддесіне және мүмкіншілігіне сәйкес өзгеріп отырады.
Марксизмде адам кұқығын мемлекетгік құқыққа бағындырып, тәуелді етеді.
Бірак зандық-позитивтік бағытпен салыстырғанда, ол құқықтың әлеуметтік-
экономикалық, әсіресе таптық мәні бар деп сипаттайды. Ол құқықты үстем
таптың заңға айналдырған еркі, қалауы деп үйретеді. Марксизм коммунистік
қоғамда мемлекет те, саясат та, құқық та болмайды деп уағыздайды. Соған
орай ол жеке адамның кұқығына жөнінді мән де берген жоқ. Бұдан марксизм
жеке адамның еркі мен құкығы жөнінде ештеме демеді деуге болмайды. Олар
туралы бұрынғы Кеңес Одағының заңдарында бірталай баптар болды. Себебі,
дүние жүзінің халықтарының алдында өзін-өзі әшкерелегісі келмеді,
демократиялык мемлекет болып көрінгісі келді. Адамдарға берілген он
бостандық пен құқықты партия мен үкіметтің өз азаматтарына жасап отырған
игілігі ретінде көрсетті. Бірақ тоталитарлық тәртіп кезінде оның бәрі сөз
жүзінде ғана қалып отырды. Шын мәнінде, өмірінің барлық салалары, әсіресе
бостандықты сүйіп, ол туралы ойын ашық айтуға тырысқан (Сахаров сияқты)
азаматтардың жеке өмірі, тыныс-тіршілігі қатаң тоталитарлык бақылаулың
астында болды, жеке адамның құқығы мемлекетке түгелдей тәуелді еді.
Казіргі кезде әлемдік саяси ғылымда адам құқығына табиғи-тарихи
тұрғыдан қарап, соған орай түсіну басым. Жалпы алғанда, "адам құқығы" деген
ұғымнын өзі кең және тар мағынада қолданылады. Оның кең мағынасына жеке
адамның құқығы мен бостандықтарының өте бай барлық түрдегі жиынтығы кіреді.
Тар мағынасында мемлекет тарапынан берілмеген ол тек конституциялық-
құқықтық түрде жеке мемлекеттік шеңберде бекітілген кұқықты білдіреді. Оған
ең алдымен өмірге келген қандай адам болмасын өмір сүруге құқығы барлығы
жатады. Одан басқа адам құқығына кіретін жайлар мыналар: барлық адамдардың
заң алдындағы теңдігі; тәннің дербес құкығы (тәнге зәбір келтіруге
болмайды); адамзаттық ар-намысты сыйлау, оны қорламау; негізсіз, заңсыз
тұтқындамау немесе ұстамау; дінге сену және ұждан бостандығы; ата-аналардың
балаларын тәрбиелеуі; қанаушыларға қарсылық көрсету құқығы және т. с. с.
Қазіргі саяси ғылымдарда жеке адамның құқықтарын жіктеудің бірнеше
түрлері бар. Солардың ішінде кең тарағаны — барлық құқықтарды негативтік
және позитивтік (колданушы) етіп бөлу. Негативтік мағынада бостандық
мемлекет тарапынан жеке адамға зорлықтың, шектеудің жоқтығын білдіреді. Бұл
еркіндік үкімет жағынан адамды қажетсіз әрекеттерден, бостандықты бұзып,
бұрмалайтын жағдайлардан сақтайды. Оларды жүзеге асыру мемлекеттің қаржы-
қаражатына, елдің әлеуметтік-экономикалық дәрежесіне, жағдайына байланысты
емес. Бұлар, негізінен абсолюттік, позитивтік құқыктарды басшылыққа алатын
құқықтар болып есептеледі. Мұны, әсіресе, АҚШ-тың конституциялық құқықтары
туралы Билльден анық аңғаруға болады. Мысалы, оның бірінші бабында
(түзетуінде) былай делінген: "Конгресс белгілі бір дінді белгілемеу немесе
оған ерікті түрде кіруге рұқсат етпеу, сөз және баспасөз бостандығына
немесе халықтың бейбіт түрде жиналып үкіметке қиянат етушілікті тоқтату
жөнінде коллективтік арнаулы өтінішпен баруына тыйым салу туралы заң
қабылдамауға тиіс". Бұдан біз мемлекеттің "не істемеу керек" екендігін
білеміз.
Позитивтік мағынада құқықтар таңдау, талғау еркіндігін, ең бастысы
адамның өз мақсатына жете алушылықты, жеке дамуға қабілеттілігін көрсете
білуді білдіреді. Негативтік құқықтармен салыстырғанда мұнда мемлекеттің,
ұйымдардың, адамдардың азаматтарды қайсыбір игіліктермен қамтамасыз ету,
белгілі әрекеттерді іске асыруға мүмкіндік жасауды көрсетеді. Мысалы, бұған
әлеуметгік көмек көрсетуге, білімге, денсаулықты қорғауға, лайықты тіршілік
дәрежесінде өмір сүруге құқықтылык және т. б. жатады. Негативтік құқықпен
салыстырғанда позитивтік құқықты қамтамасыз етіп, іске асыру киын. Себебі,
біріншісінде мемлекет тарапынан ешкандай іс-әрекеттің керегі жоқ. Тек қана
ол табиғи құқыққа араласып, бөгет жасамаса болғаны. Ал позитивтік құқықта,
керісінше, мемлекет жоғарыда көрсетілген және т. б. құқықтарды іске асыру
үшін қыруар жұмыс атқаруына тура келеді. Ондай мемлекетте жеткілікті
жағдай, қаражаты, мүмкіншіліктері болуы керек.
Сонымен негативтік құқықта біз мемлекеттің "не істемеу керектігі"
жөнінде білсек, позитивтік құқықта оның "не істеу керектігіне" көзіміз
жетеді. Негативтік құқықты жақтаушылар позитивтік құқыққа адамдардың
арасындағы "табиғи" қарым-қатынастарды бұрмалау деп қарайды.
Адамдардың құқықтары мен бостандыктары әртүрлі болады. Орындаалу, іске
асырылу ортасына қарай олар азаматтық (жеке, дербес), саяси, экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқыктар мен бостандықтар болып бөлінеді.
Азаматтық құқықты сөз еткенде оны азаматтардың құқығымен
араластырмаған жөн. Азаматтардың құқығына мемлекеттің қол астындағы
азаматтардың барлық құқықтарының жиынтығы жатады. Азаматтық құқыққа табиғи,
адамнан ажыратылмайтын, негізінен, негативтік құқыққа жататын адамдардың
құқықтары кіреді. Оған өмір сүруге, еркіндікке, жеке адамның дербес
құқылығы, ар-намысты және ізгілікті аты мен атағын, қадір-қасиетін
сақтауға, айыпталушыны қорғауға бағытталған әділ, тәуелсіз және ашық сотқа
жазылған хат және телефон арқылы сөйлескен сөздің кұпиялылығына, бір жерден
екінші жерге еркін барып келуіне, тұрақты қоныс таңдауына, оның ішінде
қандай мемлекеттен болмасын біржолата кетуіне немесе келгің келгенде қайтып
оралу бостандығы және т. б. құқықтар жатады.
Саяси құқықтар азаматтардың мемлекетті басқаруға және қоғам өміріне
белсенді қатысуын белгілейді. Оған сайлауға және сайлануға құқықтық одақтар
мен ассоциацияларға, демонстрациялар мен шерулерге, жиналыстар мен
жиындарға, митингілер мен пикеттерге еркіндік; ақпарат хабарлар кұқы, сөз,
пікір, оның ішінде баспасөз, радио, теледидар арқылы айтылатын сөз, дінге
сену бостандығы жәнет. б. жатады. Әрине, бұдан ауызға келгенді айта беруге
болады деген ұғым тумайды. Ең алдымен, конституциялық заңдылықты, қоғамдық
тәртіпті сақтау керек. Елдің прогресті дамуы, жалпы халықтық гуманистік
тұрғыдан әрекет жасау керек. Бірақ бұрынғы Кеңес Одағы кезінде адамдардың
саяси құқықтары езіліп, жаншылды, еркін дамуына мүмкіншілік жасалмады.
Коммунистік партия оған мүдделі болмады да. Себебі, адамдар өздерінің саяси
кұқықтарын білсе, оның өрістеуіне жағдай жасалса, бұрынғы Одақта орын алған
көптеген жауыздыққа жол берілмеген болар еді.
Эконамикалық құқыққа жеке адамның тұтыну заттарын, жеке меншігін,
жұмыс күшін, іскерлігін, еркін пайдалана алуы жатады. Бұрынғы Одақ кезінде
жеке меншікке тыйым салынып, оған капиталистік системаның, буржуазиялық
жолмен баюдың, қанаудың белгісі деп қарап, дамуына жол берілмегені мәлім.
Бұл адамдардың жұмысқа деген ынтасын, ықыласын түсірді, жауапсыздықты
туғызды, материалдық байлық жетіспеді, ақыры, елді аздырып-тоздыруға әкеліп
соқтырды.
Әрине, жеке меншікті қалай болса солай дамытып коя беруге және
болмайды. Демократиялық жолмен дамып келе жатқан елдерде жеке меншік
мемлекеттің бақылауына алынады. Мысалы, Германия, Франция, Италия, Швеция
және т. б. елдердің заңдарында жеке меншік жалпы қоғамның, халықтың
мүддесіне сәйкес пайдалануы керектігі көрсетіле келіп, оны каншалықты
дамытуға болатындығы, яғни шегі белгіленеді. Бұдан жеке меншікті, жер жүзі
мойындаған дара адамның жеке меншікке құқыктығын жоққа шығаруға мүлдем
болмайды. Әсіресс, біз сияқты бұрынғы тоталитарлық жүйенің құрсауынан жаңа
босаған шақта жеке меншікті, іскерлікті дамытудың маңызы өте зор.
Әлеуметтік құқық әрбір адамға лайықты өмір деңгейін және әлеуметтік
қорғануды қамтамасыз етуді білдіреді. Мұнда пәтер-үйге, дем алуға,
денсаулықты қорғауға, қоршаған ортаның жайлы болуына, азаматтарды
қартайғанда, сондай-ақ ауырып-сырқағанда және еңбек ету қабілетінен
айрылған жағдайда материалдық жағынан қамтамасыз етілу құқықтары жатады. Ол
мемлекеттің әрбір мұқтаж адамды күнелтуге керек қаржымен, адамшылық
абыройын қорғауға тиіс, қарапайым қажеттілігін қанағаттандыратын әлеуметтік
қамсыздандыру құқын анықтайды.
Мәдени құқық адамның рухани дамуын өрбітіп, өрістетуге бағытталады.
Оған білім алуға, мәдени қазыналарды көруге рұқсат, өнер мен техникалық
жасампаздыққа, коғамның мәдени өміріне еркін араласуға құқығы және т. б.
жатады.
Адам құқығы мен бостандығының жүзеге асырылуын оның қоғам мен
мемлекеттің алдындағы міндеттерінен ажыратып қарауға болмайды. Олар өзара
тығыз байланысты. Бұл міндеттердің орындалуы жеке, қоғамдық және
мемлекеттік мүдделерді қамтамасыз ету үшін қажет[3].
"Адам құқығының жалпыға бірдей Декларациясымен" салыстырғанда жеке
адамның көпшілік мақұлдаған міндеттері жоқ. Дегенмен, қазіргі демократиялық
мемлекеттердің конституцияларында, әдетте, мынадай міндеттер аталады: заңды
бұзбау, басқа адамдардың құқықтары мен бостандығын, ар-намысы мен қадір-
қасиетін құрметтеу; полициялық ұйғарым, бұйрықтарға бағыну және орындау;
әскерлік борышты өтеу; заң жүзінде белгіленген салықтар мен алымдарды
төлеу; қоршаған ортаны, табиғатты, мәдени ескерткіштерді қорғау және т. т.
Кейбір елдерде азаматтардың міндетті түрде сайлауға қатысуға тиістілігі
көрсетіледі. Жапония, Италия жәнет. б. елдердің конституцияларында еңбек
ету, Италияда балаларды тәрбиелеу, Жапония, Уругвайда өз денсаулығы жөнінде
қам жеп уақытында тексеріліп, емделіп отыру керектігі енгізілген. Бірақ ол
міндеттер орындалмаса, ол үшін әдетте адамдарды жауапкершілікке тартпайды.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша әркімнің
өмір сүруге, өзінің жеке басының бостандығына, ар-ождан бостандығына құқығы
бар. Заң мен сот аддында жұрттың бәрі тең. Адамның қадір-қасиетіне қол
сұғылмайды. Әркімнің жеке өміріне, өзінің жеке отбасының құпиясына қол
сұғылмауына, абыройы мен ар-намысының қорғалуына құқығы бар. Сөз бен
шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тыйым салынады.
Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесу бостандығына құқығы бар.
Қоғамдық бірлестіктердің қызметі заңмен реттеледі. Қазақстан мемлекеті адам
құқығы мен бостандығын оның қай елдің азаматы екендігіне қарамастан
мойындайды, кепілдік береді әрі қорғайды.
1993 жылғы егеменді Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясында
негізгі міндеттерге республика азаматтары мемлекеттік нышандары —
Елтаңбаны, Туды, Әнұранды құрметтеу, қастер тұту кіргізілген. Ондай бап
Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясында да бар. Бұл ереже
мемлекеттің абыройын, беделін нығайтуға, арттыруға бағытталған және біздін
мемлекетіміздің белгілерін құрметтеу сезімін дамытуға әсер етеді, адамдарды
ұлтжандылыққа баулиды.
Республикамыздың Негізгі Заңын сөз еткенде оған демократиялық елдерде
көрсетілген құқықтар мен бостандыктардың кейбірі кірмей қалған ғой деген ой
тууы мүмкін. Шынында, ол солай да. Бірақ бұл жерде еліміздің өтпелі кезенде
тұрғанын, демократиялық жолға жаңа қадам басқанымызды, көп кепілдікті
беруге республикамыздың әлі материалдық жақтан, я басқа жақтан болсын, әлі
шамасы келмейтінін естен шығармау керек. Келешекте олар да төлқұжатымызға
кіретініне сенеміз.
Адам құқығының жүзеге асып, орындалуы бойынша қай елдің болмасын даму
өрісін, адамгершілік, парасаттылығын байқауға болады. Ондай елдің саяси,
экономикалық, әлеуметтік дамуы да жоғары болмақ. Ол елде кертартпа,
тоталитарлық тәртіпке де жол беріле қоймайды. Қазақстан Республикасының
Конституциясы қоғам мен мемлекет өмірінде біздің әрқайсымыздың құқығымыз
бен бостандығымызды қорғау үшін, лайықты өмір сүру жолында елімізде
жүргізіліп жатқан түбегейлі реформалардың табысты болуы үшін қажетті тәртіп
орнатуға мүмкіндік береді деп сенеміз. Ол — біздің республикамызда әр адам
құрметке бөленеді деп болашаққа зор үмітпен қарауымыздың кепілі.
Адам құқығының іске асып, орындалуының өте зор маңызы бар. Ол бойынша
қай елдің болмасын даму өрісін, адамгершілік, парасаттылығын байқауға
болады. Ол арқылы адам ардақталып, асқақтатылады, мерей, мәртебесі
көтеріледі. Ондай елдің саяси, экономикалық, әлеуметтік дамуы да жоғары
болады. Ол елде кер-тартпа, тоталитарлық тәртіпке де жол беріле қоймайды.
Жалпы дүниежүзілік мөлшерде алсақ, адам құқын орындау халықтар
арасында сенімді нығайтуға, адамгершілік катынастарды дамытуға,
бейбітшілікті сақтауға кепіл бола алады. Ол адамға өзінің жеке және
қоғамдық өмірінің саналы жасаушысы, ішкі және сыртқы саясаттың толық
субъектісі болуына, мемлекеттің бірқалыпты професті дамуына жағдай жасайды.
Адам құқығының қамтамасыз етілу деңгейі коғамның даму дәрежесі мен
демократиялылығын көрсетеді.
1.2. Конституциялық құқықтар мен бостандықтар ұғымы
Конституция жеке тұлғаның аса маңызды, әлеуметтік құқықтары мен
бостандықтарын бекітеді. Олар оның ерікті адами тұлғаға тән ар-ожданы мен
қадір-қасиетін қамтамасыз етеді. Конституциялық құқықтар мен бостандықтар
қоғамды құру және басқару ісі мәселелерін шешуге қатысуға табиғи құқықтарды
бекітеді. Сонымен қоса конституциялық құқықтар мен бостандықтарды жүзеге
асыру мемлекеттің конституциялық екендігін дәлелдейтін демократиялық
бастауларды іске асыруды қамтамасыз етеді.
Конституциялық құқықтар мен бостандықтар бастапқы сипатқа ие, олар
аласталмайды және әркімге тумысынан тиесілі. Конституциялық құқықтар мен
бостандықтар әрбір адам мен азаматқа бекітіледі және тұлғаның құқықтық
мәртебесінің өзегін қүрайды.
Құқық ұғымы оны іске асыру үшін мемлекет тарапынан ықпалды іс-әрекет
болуына, сондай-ақ жеке тұлғаның қоғамдық, саяси не шаруашылық құрылымдары
қызметіне қатысу өкілдігі болуына жағдай жасайды. Бостандық ұғымы адамға
өзінің ішкі әлеміне кедергі келтіруден қорғануға және белгілі бір
белсенділік танытуға мүмкіндік беретін өзіндік мінез-құлықты таңдау
мүмкіндігін білдіреді.
Жеке тұлға мен мемлекеттің, сондай-ақ адамдардың өздерінің арасында
пайда болатын қарым-қатынастардың сипатына орай конституциялық құқықтар мен
бостандықтар түрлі салаларға бөлінеді.
Әрбір адам белгілі бір азаматтық қоғамға тиесілі болады, содан келіп
оған әлеуметтік-экономикалық құқықтар жүктеледі. Келесі кезекте саяси
қоғамдастықтың мүшесі ретінде тұлға саяси құқықтар мен бостандықтарға ие
болады.
Мынаны мойындау керек, құқықтар мен бостандықтардың басым бөлігі
табиғи құқықтардан келіп шығады, басқаша айтқанда оған тумысынан тиесілі
болады. Бұлар жеке құқықтар деп аталады.
Сөйтіп, конституциялық құқықтар мен бостандықтар былайша бөлінеді:
- жеке;
- әлеуметтік-экономикалық;
- саяси.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы қазіргі кезеңдегі
қоғамның жағдайы мен мемлекеттіліктің дамуын көрсетеді, ол преамбуладан
және 9 бөлімнен тұратын жаңа Конституцияның құрылымында көрініс тапты.
Преамбула Крнституцияның құрылтайшылық сипатын көрсетеді және оны
қабылдаған ерекше субъект— Қазақстан халқына сілтеме жасайды.
"Жалпы ережелер" деп аталатын I бөлім Қазақстан Республикасы
қызметінің түбегейлі принциптеріне арналған. Жалпы алғанда ол принциптер
мемлекеттік құрылымның негіздерін құрайды.Ең алдымен Конституция Қазақстан
Республикасын демократиялық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет ретінде
бекітеді (1-б.). Қазақстан Республикасы президенттік басқару нысанындағы
біртұтас мемлекет деп жарияланады.Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы —
халық деп атап көрсетіледі. Осы бөлімде мемлекеттік билікті заң шығарушы,
атқарушы және сот тармақтарына бөлу конституциялық түрде бекітілген.
4-бапта Қазақстан Республикасында қолданылатын құқыққа анықтама
берілген және Конституцияның ең жоғары заңдық күші барлығы және
Республиканың барлық аумағында тікелей қолданылатыны бекітілген.
Конституция қоғамның саяси өмірінің негіздерін белгілейді. 5-бапқа
сәйкес Республикада идеологиялық және саяси әр алуандылық танылады.
Қоғамдық бірлестіктердің заң алдында бірдейлігі бекітілген. Мемлекеттің
экономикалық негіздерін анықтай отырып Конституция мемлекеттік меншік пен
жеке меншікті бірдей қорғауға алады (6-6.).
7-бапта қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесі берілген.
ІІ бөлім "Адам және азамат" аталады. Баптарда адамның құқықтық
мәртебесінің, сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматтығының негіздері
жан-жақты айшықталған. Сонымен қоса осы бөлімде республикада адам және
азаматтың құқықтары жөнінде жалпыға бірдей халықаралық құқықтың принциптері
мен нормалары құрметтелетіні де айтылады. Бірінші рет Қазақстан
Республикасының Конституциясы адам құқықтары мен бостандықтары әркімге
тумысынан жазылған, олар абсолютті және ешкім айыра алмайды деп мәлімдеді
(12-6.).
ІІІ бөлім Қазақстан Республикасының Президентіне арналған. Басқарудың
президенттік нысаны конституциялық түрде бекітілді. Осы орайда жаңа
Коституция бойынша Қазақстан мемлекетіндегі басқару жүйесінің басты
ерекшелігі президенттік институтын барынша нығайту болып табылады[4].
Президенттің жаңа мәртебесіне орай оның биліктің үш тармағының өзара
ынтымақтаса қызмет ету механизмін үйлестіруші және жүргізуші рөлі
жоғарылатылды. Президент мемлекеттің басшысы, халық пен мемлекеттің
бірлігінің нышаны әрі кепілі болып табылады және мемлекеттік билік
тармақтарының келісіп жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Конституция Президент лауазымына кандидатқа қойылатын талаптарды
анықтайды.
Конституцияның 44-бабы Қазақстан Республикасы Президентінің
өкілеттіктерін бекітеді. Тұңғыш рет Президентті қызметінен кетіру рәсімі
конституциялық түрде бекітілді.
IV бөлім заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғары өкілді орган
ретіндегі Парламенттің құқықтық жағдайын анықтайды. Парламент тұрақты жұмыс
істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады. Сөйтіп, халық
атынан заң шығару билігін өкілетті жүзеге асырушы идея ретінде
парламентаризм одан әрі дамитын болады.
Конституция Парламенттің құрылымын, құзыретін және оның депутаттарының
мәртебесін реттейді.
V бөлім Қазақстан Республикасы Үкіметі қызметінің негіздерін
белгілейді. Үкіметтің және Премьер-Министрдің құзыреті конституциялық түрде
бекітіледі. 1995 жылғы Конституцияға сәйкес Үкімет атқарушы органдардың
жүйесін басқарады.
Келесі VI бөлім 1995 жылы Конституцияның басты жаңалығы болып табылады
және Конституциялық соттың орнына келген Конституциялық Кеңестің құқықтық
жағдайын анықтайды. Конституциялық сот бұдан бұрында қолданыста болған
Конституция бойынша Конституцияны қорғау жөніндегі сот билігінің жоғары
органы болып табылатын. Конституциялық Кеңес Конституция нормаларына ресми
түсіндірме береді (72-6. 4-т.).
VII бөлім сот жүйесіне және Қазақстан Республикасындағы сот
төрелігінің негізгі принциптеріне арналған. Тұңғыш рет Конституцияда
соттардың тұрақтылығы принциптері (79-6. 1-т.), сондай-ақ соттардың
нормативтік құқықтық актіні конституциялық емес деп тану туралы
Конституциялық Кеңеске жүгінуге мүмкіндігі барлығы (78-6.) бекітілді.
Конституция қылмыстық істер бойынша анықтама жүргізу мен алдын ала
тергеуді арнаулы органдар жүзеге асырады және бұлар сот пен прокуратурадан
бөлінген деп атап көрсетеді (84-6. 1 -т.).
VIII бөлім жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқарудың
негізгі бастауларына анықтама береді. Конституцияның 85-бабына сәйкес
жергілікті мемлекеттік басқаруды жергілікті өкілді және атқарушы органдар
жүзеге асырады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі міндеті жергілікті
маңыздағы мәселелерді шешкен кезде тұрғылықты халықтың дербестігін
қамтамасыз ету болып табылады.
Соңғы IX бөлім жекелеген конституциялық тұжырымдамалардың орындалуын
қамтамасыз ететін қорытынды және өтпелі ережелерді құрайды.
Конституцияға түсінік беру — конституциялық нормаларға ресми
түсіндірме беруді бекітетін жаңа институт. Ресми түсіндірмені нормативтік
актілерді түсіндіру міндеті жүктелген белгілі бір орган жүзеге асырады.
Ресми түсіндірменің барлық актілері құқық қолданушы барлық субъектілер үшін
міндетті.
Ресми нормативтік түсіндірме актілерінің ішінде конституциялық
түсіндірме актілері ерекшеленеді. Конституцияға сәйкес Конституция
нормаларын ресми түсіндіру Конституциялық Кеңеске жүктелген (72-6., 4-т.).
Конституциялық Кеңес Конституция нормаларына мемлекеттің төмендегідей
лауазымды тұлғалары жүгінген жағдайда түсінік береді:
а) Қазақстан Республикасының Президенті;
ә) Сенат Төрағасы;
б) Мәжіліс Төрағасы.
Сонымен қоса Конституциялық Кеңес Конституция нормаларына Парламент
депутаттары жалпы санының бестен бір бөлігі жүгінген жағдайда ресми түсінік
береді.
Жоғарыда айтылғандай Қазақстан Республикасының Конституциясы қатаң
болып табылады, сондықтан да оған өзгертулер мен толықтырулар енгізудің
тәсілі өте күрделі болып келеді. Конституцияны қайта қараудың күрделіленген
тәртібі тұрақтылық сияқты сапаны берік бекітуге ықпал етеді. Ең алдымен
Конституцияның 91-бабының 2-тармағында өзгертуге болмайтын базалық, негізгі
тұғырнамалар қарастырылғанын айта кету қажет.
Оларға мемлекеттің біртұтастығы және аумақтың тұтастығы, сондай-ақ
республиканың басқару нысаны жатқызылады. Оларды өзгерту тек жаңа
Конституция қабылдау арқылы ғана мүмкін болады.
Конституцияны өзгерту деп өзінің мақсаты бойынша конституциялық
норманың мағынасын өзгертетін түзетулер ұғынылады. Конституцияны толықтыру
деп конституциялық нормалардың негізгі ережелерін нақтылайтын не дамытатын
түзетулер ұғынылады.
Республика Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар Республика
Президентінің өз бастамасымен, Парламенттің немесе Үкіметтің ұсынысымен
қабылдаған шешімі бойынша өткізілетін республикалық референдум арқылы
енгізілуі мүмкін[5].
Егер Президент оны Парламенттің қарауына беру қажет деп шешсе,
Конституцияға енгізілетін өзгертулер мен толықтырулар жобасы республикалық
референдумға шығарылмайды (91-6. 1-т.).
Парламент Конституцияға өзгертулер мен толықтыруларды Палаталардың
бірлескен отырысында Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша
енгізеді (53-6. 1-т.). Конституцияға енгізілген түзетулер егер оған
Қазақстан Республикасы Парламентінің регламентіне сәйкес Парламент
депутаттары жалпы санының төрттен үш бөлігі дауыс берсе қабылданды деп
есептелінеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1998 жылғы 7 қазанда мынадай
ережемен толықтырылды: Конституцияның 91-бабының 1-тармағына сәйкес
Парламент Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы бастама
көтеріп, оны республикалық референдумға шығару туралы Президентке ұсыныс
жасауға хақылы. Республикалық референдум өткізу туралы шешімді тек
Президент қабылдай алады. Егер Президент Парламент ұсынысын қабылдамай
тастаса, онда Парламент Палаталарының әрқайсысының депутаттары жалпы
санының кемінде бестен төртінің көпшілік даусымен Конституцияға өзгертулер
мен толықтырулар енгізу туралы заң қабылдауға хақылы. Мұндай жағдайда
Республика Президенті осы заңға қол қояды немесе республикалық референдумға
шығарады.
1.3. Әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен бостандықтар
Конституциялық құқықтардың бұл тобы жеке тұлғаның азаматтық қоғамның
мүшесі ретіндегі құқықтық жағдайын анықтайды. Әлеуметтік-экономикалық
құқықтардың маңызды бір санаты жеке меншікті иемдену және ұстау құқығы
болып табылады. Конституцияның 26-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының
азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай
алады. Бірінші рет 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы жерге
жеке меншік құқығын бекітті (6-б. 3-т.). Конституцияда меншікке, оның
ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік беріледі. Конституциялық түрде
меншікке қол сұғылмаушылық бекітілген: соттың шешімінсіз ешкімді де өз
мүлкінен айыруға болмайды. Дегенмен, Конституция заңмен көзделген ерекше
жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен айыру мүмкіндігін қарастырады.
Мұндай айыру тек мүліктің құны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін.
Нарықтық экономикаға көшу кәсіпкерлік қызметке кеңінен жол ашты.
Нарықтық экономика жағдайында жеке тұлғаларды ынталандыру мақсатында
Қазақстан Республикасының Конституциясында әркімнің кәсіпкерлік қызмет
еркіндігіне, сондай-ақ өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін
еркін пайдалану құқығы белгіленген. Бұл жағдайда Конституцияға сәйкес
монополистік қызмет заңмен реттеледі және шектеледі. Жосықсыз бәсекеге
тыйым салынады.
Еңбек саласындағы адамның конституциялық құқығының мазмұны едәуір
өзгерістерге ұшырады. Егер бұрынғы конституцияларда еңбек ету құқығы
Конституциялық түрде бекітілсе, қазіргі конституцияда тек әркімнің еңбек
ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауға құқығы барлығы ғана
бекітілген (24-б.). Бұл ең алдымен мемлекеттің барлық азаматтарды еңбекке
орналастыруға жағдайы жоқтығын білдіреді. Ол объективтік себептермен
негізделеді: мемлекет қазірде өндірістің барлық құралдарының бірден-бір
иесі емес, соған сай бұрынырақтағыдай кепілдікті жұмыс алуды қамтамасыз
етуші бірден-бір жұмыс беруші де емес.
Соған қарамастан әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына жауап
беретін еңбек жағдайына құқығы конституциялық түрде бекітілген. Конституция
әркімнің еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ
жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы барлығына кепілдік береді.
Ереуіл жасау құқығын қоса алғанда, заңмен белгіленген тәсілдерді қолдана
отырып, жеке және ұжымдық еңбек дауларын шешу құқығы мойындалады.
Еңбек саласындағы құқықтармен тынығуға деген конституциялық құқық
тығыз байланысты (24-6. 4-т.). Ең алдымен еңбек шарты бойынша істейтіндерге
заңмен белгіленген жұмыс уақытының ұзақтығына, демалыс және мереке
күндеріне, жыл сайынғы ақылы демалысқа кепілдік беріледі.
Кез келген қоғамның түпкі негізінде отбасы жатады. Сондықтан да
қашанда конституциялық түрде неке мен отбасы, ана мен әке және бала
мемлекеттің қорғауында болады. Конституция балаларға қамқорлық жасау және
оларды тәрбиелеу жөніндегі табиғи құқықты паш етеді (27-6.). Қазақстан
Республикасының заңдылықтарында ананың және баланың материалдық
кепілдіктері қарастырылған.
Қазақстан Республикасының азаматтарына әлеуметтік қамсыздандырылуға
конституциялық құқық беріледі. Қазақстан Республикасының азаматы жасына
келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және
өзге де заңды негіздерде оған ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшерінде
әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік беріледі. Республика бұл құқықты
жүзеге асыруды әлеуметтік сақтандыру және басқа әлеуметтік шаралар жолымен
қамтамасыз етеді. Мемлекет мемлекеттік зейнетақы және әлеуметтік жәрдемақы
алуға кепілдік береді, сонымен қоса ерікті әлеуметтік сақтандыру,
әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша нысандарын жасау және қайырымдылық
көтермеленіп отырады.
Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын сақтауға құқығы бар
(29-6.). Оның ішінде Республика азаматтары заңмен белгіленген кепілді
медициналық көмек көлемін тегін алуға құқылы. Осымен бір мезгілде әркім
мемлекеттік және жеке меншік емдеу мекемелерінде, сондай-ақ жеке
медициналық практикамен айналысушы адамдардан заңда белгіленген негіздер
мен тәртіп бойынша ақылы медициналық жәрдем алуға құқылы. Жеке меншік емдеу
мекемелері мен жеке медициналық практикамен айналысушы адамдардың қызметі
заңмен реттеліп отырады.
Денсаулықты сақтау құқығымен адамның өмір сүруі мен денсаулығы үшін
қолайлы айналадағы ортаны қорғау құқығы тығыз байланысты. Адамдардың
табиғатқа орынсыз араласып, негізсіз балта шабуының кесірінен бүгінде
табиғатты қорғау заңдылықтарын жетілдіру проблемасы алдыңғы қатарға шығып
отыр. Конституция сондай-ақ, адамдардың өмірі мен денсаулығына қатер
төндіретін деректер мен жағдаяттарды лауазымды адамдардың жасыруы заңға
сәйкес жауапкершілікке әкеп соғатыны жөнінде де баса айтады.
Әлеуметтік-экономикалық құқықтарға азаматтардың мемлекеттік оқу
орындарында тегін орта білім алуларына кепілдік берілу құқығы жатады (30-
6.). Бұл ретте орта білім алу міндетті. Ата-аналар орта білім алуды
қамтамасыз етуге міндетті.
Қазақстан Республикасы азаматтарының жоғары оқу орындарында
кон[6]курстық негізде тегін жоғары білім алуға құқығы бар.
Конституция жеке меншік оқу орындарына және ақылы білім алуға қолдау
білдіреді. Сонымен бірге мемлекет білім берудің жалпыға міндетті қалыптарын
белгілейді. Кез келген оқу орнының қызметі сол қалыптарға сай болуы керек.
Саяси құқықтар мен бостандықтар мемлекеттік билікті жүзеге асыру
процесінде қоғамдық қатынастар жүйесіндегі азаматтың құқықтық жағдайын
белгілейді. Бұл ретте саяси құқықтар мен бостандықтардың табиғи сипаты
Қазақстан Республикасында биліктің бірден-бір бастауы Қазақстан халқы болып
табылады деген қағидадан келіп шығады. Азаматтарға кең ауқымды саяси
құқықтар мен бостандықтар берілген.
Саяси құқықтардың ең маңыздысы азаматтардың белсенді және бәсең сайлау
құқығынан тұратын сайлаушылық құқық субъектісі болып табылады.
Белсенді сайлау құқығы мынадан көрінеді: Республика азаматтарының
мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауға
және республикалық референдумға қатысу жолымен сайлауға құқығы бар (33-6. 2-
т.).
Бәсең сайлау құқығы мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі
басқару органдарына сайлануға құқығы барлығынан көрінеді. Сайлау құқығына
тек сот әрекетке қабылетсіз деп таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас
бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтар ие емес.
Саяси құқықтар қатарына азаматтардық мемлекет ісін басқаруға қатысу
құқығы жатады (ЗЗ-б. 1-т.). Азаматтар бұл құқықты әрқилы жүзеге асырады. Ең
алдымен олар оны тікелей, басқаша айтқанда республикалық референдумға,
мемлекеттік маңызы бар мәселелер бойынша жалпыхалықтық дауыс беруге,
сайлауға қатысу жолымен жүзеге асырады. Сонымен бірге мемлекет ісін
басқаруға қатысу құқығы өкілді органдардың қызметінен де өз орнын табады:
азаматтар сайлаушылар ретінде өз депутаттарына ықпал ете алады.
Азаматтардың белсенділігін танытудың, қоғам мүдделеріне ынтасын
арттырудың бір құралы олардың мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі
басқару органдарына тікелей өзі жүгінуге, сондай-ақ жеке және ұжымдық
өтініштер жолдауға құқығы барлығы болып табылады.
Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бар
(ЗЗ-б. 4-т.). Конституцияда мемлекеттік қызметші лауазымына кандидатқа
қойылатын талаптар лауазымдық міндеттердің сипатына ғана байланысты болады
және заңмен белгіленеді деп атап көрсетілген. Мемлекеттік қызметтен өту
Республика заңдылықтарымен реттеліп отырады. Мемлекеттік қызметшінің жасы
Конституцияға сәйкес алпыс жастан, ал ерекше жағдайларда алпыс бес жастан
аспауы керек.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес сөз бен шығармашылық
еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тыйым салынады. Әркімнің заңмен
тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат алуға және таратуға
құқығы бар. Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпиясы болып табылатын
мәліметтер тізбесі заңмен белгіленеді. Конституция Республиканың
конституциялық құрылысын күштеп өзгертуді, оның тұтастығын бұзуды, мемлекет
қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық,
діни, тектік-топтық және рулық астамшылықты, сондай-ақ қатыгездік пен
зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгіттеуге жол бермейді (20-
6. 3-т.).
Саяси құқықтар қатарына жатқызылатын Қазақстан Республикасы
азаматтарының маңызды конституциялық құқықтарының бірі бірлесу бостандығы
құқығы болып табылады (23-6.).
Қоғамдық бірлестіктерді азаматтар белгілі бір міндеттерді жүзеге асыру
үшін өз күштерін біріктіру мақсатында құрады. Дегенмен әскери қызметшілер,
ұлттық қауіпсіздік органдарының, құқық қорғау органдарының қызметкерлері
мен судьялар үшін шектеулер бар, олар партияларда, кәсіптік одақтарда
болмауға, қандай да бір саяси партияны қолдап сөйлемеуге тиіс (23-6. 2-т.).
Республика конституциясы азаматтардың бейбіт жиналуға, жиналыстар,
митинглер мен демонстрациялар өткізуге құқығын таниды (32-6.) және оларды
еркін өткізуді қамтамасыз етеді. Дегенмен бұл құқықты пайдалану мемлекеттік
қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп, денсаулық сақтау, басқа адамдардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау мүдделері үшін заңмен шектелуі мүмкін екендігі
ескертіледі.
1.4. Қазақстан Республикасындағы адам және азаматтың конституциялық
міндеттері
Адам және азаматтың міндеттерінің конституциялық-құқықтық институты
тұлғаның конституциялық-құқықтық қатынастардың субъектісі ретіндегі
міндеттер көлемін бекітеді.
Адам және азаматтың негізгі міндеттері жалпыға ортақ сипатқа ие,
тұлғаның нақтылы мәртебесіне қатысты емес және жоғары, конституциялық
деңгейде бекітіледі. Конституциялық міндеттер тиянақталған талаптар тізімін
құрайды, оларды орындаудан тұлғаның қоғам алдындағы, азаматтың мемлекет
алдындағы жауапкершілігі көрініс табады.
Конституция "әркім" және "азамат" терминдерін пайдалан отырып, адам
және азаматтың конституциялық міндеттерін белгілейді. Конституция "әркім"
ұғымын қолданған кезде Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz