БАСТАУЫШ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК САНА СЕЗІМІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ РОЛІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі
п.ғ.д.,профессор
Досанова С.С.
_________________________
____ _______ 2009ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: БАСТАУЫШ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК САНА
СЕЗІМІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ РОЛІ.
Мамандық шифрі Оқу формасы
Сырттай
050103 Педагогика және психология
ОРЫНДАҒАН Оспанова А. . ____________
СТУДЕНТ
ҒЫЛЫМИ
ЖЕТЕКШІ Бекетаева Г.Е. ____________
АҒА ОҚЫТУШЫ
КӨКШЕТАУ, 2009
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
4
1 МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК САНА СЕЗІМНІҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ 5
1. Адамгершілік мәдениеті ұғымның ғылыми теориялық негіздері
5
2. Адамгершілік сана сезімнің педагогикалық психологиялық ерекшіліктері
және зерттелуі
8
3. Адамгершілік тәрбиенің мазмұны мен міндеттері
10
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ОҚУ ПРОЦЕСІНДЕ ҰЛТТЫҚ АДАМГЕРШІЛІК
ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ БІЛІМ МАЗМҰНЫНА ЕҢГІЗУ ЖОЛДАРЫ
15
1. Адамгершілік құндылықтарын және ұлттық педагогиканы білім мазмұнына
еңгізу жолдары
15
2. Бастауыш сынып оқушылар тәрбиесіндегі халықтық ұстанымдар
17
3. Халық педагогикасындағы адамгершілік тәрбиесі және бағалану деңгей
29
4. Бастауыш сыныпта ұлттық педагогиканың және адамгершілік
құндылықтарының сабақтастығы
3 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА АДАМГЕРШІЛІК САНА СЕЗІМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ДҮНИЕТАНУ
САБАҒЫНДА ЗЕРТТЕЛУІ 32
3.1. Бастауыш сыныпта адамгершілік сана сезімнің қалыптастырудың тиімді
әдіс тәсілдері мен жолдары
32
3.2. Бастауыш сыныпта дүниетану сабағында адамгершілік сана сезімнің
қалыптасуы
39
3. Дүниетану сабақтарында 2 сынып оқушыларының адамгершілік мәдениетін
қалыптастыруға бағытталған мазмұны мен нәтижесі 43
Қорытынды
59
ПаЙДАЛАНЫЛҒАН әдебиеттер тізімі
60
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі: Егемендi елiмiздiң болашағы жас жеткiншектердiң
бiлiм дәрежесiнiң тереңдiгiмен өлшенедi. Қазiргi заманғы бiлiм беру
әлеументтiк құрылымының маңызды элементтерiнiң бiрiне айналды. Адамның жеке
басын қалыптастыру негiзi бастауышта қаланатыны бәрiмiзге белгiлi. Бастауыш
мектептен бастап оқушыларға бiлiмнiң қыры мен сырын жетiк таныту,
қабiлеттерiн шыңдау адамгершiлiк қасиеттерiн дарытып Қазақстан
Республикасының азаматы деген атаққа лайық болатындай етiп тәрбиелеу -
бiздiң мiндетiмiз болмақ. Сондықтан да бастауыш мектептен бастап оқушының
жан-жақты дамуына басты назар аударылуы керек.
Оқушының жан-жақты дамуына бағыт-бағдар берушi- мұғалiм. Бастауыш
бiлiмнiң мемлекеттiк стандартында оқушыларды ғылымдар негiзiмен таныстырып
қою емес, баланың жалпы ойын дамыту, қажеттi тәрбие берiп, оны тәжiрибеде
қолдана бiлу үшiн өздiгiнен жұмыс iстеуге, адамгершiлiк мәдениетiн
қалыптастыру талап етiледi. Бүгiнгi заманның педагогикалық, психологиялық
зерттеулерiнiң анықтауы бойынша мектептiң бастауыш сыныбындағы кезеңi
баланың қай жағынан болсын ең қарқынды дамитын кезеңi.
Ғалым-педагог Л.В.Занков “Оқыту-оқушының жалпы рухани дамуын
қамтамасыз етуi қажет”- дейдi [9,32 б].
Көрнектi психолог Л.С. Выготский: “Жақсы оқыту – баланың дамуын
iлгерілететiн, дамудың алдында жүретiн оқыту”- деп тұжырымдайды [11, 25 б].
Ал, оқыту мұғалiм арқылы iске асатын процесс болғандықтан педагогтар мен
ұстаздар қауымына үлкен жауапкершiлiк жүктейдi.
Қоғамның негiзгi бағыты бiлiмдi де дарынды балалар даярлау болса, ал
мектептiң негiзгi көкейкестi мәселелерiнiң бiрi бiлiм мен қатар тәрбие
беру, яғни адамгершiлiк тәрбиесiн қалыптастыру, бастауыш сыныптан бастап
адамгершiлiк мәдениетi жоғары деңгейдегi оқушылар тәрбиелеу. Жас ұрпақ
бойына батылдық, әдiлдiк, мейiрiм мен қайырымдылық, iзеттiлiк пен қамқорлық
сезiмдерiн сiңiрудi әр ұстаз, әр пәнде сабақпен ұштастыра жүргiзуі қажет.
Осы тақырып төңiрегiнде көптеген ғұлама ғалымдар пiкiрлер айтып, зерттеулер
жазған. Адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастырудың тиiмдi тәсiлдерiне ұлттық
педагогика элементтерi де жатады. Қазiргi таңдағы қазақ педагогикасының
мiндетi – адам бойындағы жақсы қасиеттердi жас ұрпаққа үйрету, ұлтжанды,
отансүйгiш, әдептiлiк, ар-намысы биiк оқушылар тәрбиелеу.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу-әрекетi басым. Жас бала - жас шыбық тәрiздi
қалай исең солай майысады. Сондықтан да бiлiм негiзi бастауыш мектепте
қалыптасады деп айтылады, яғни осы кезеңнен бастап, балаға тиiстi көңiл
бөлу керек екенiн заман талабы, тәрбие кепiлi деп түсiнуiмiз керек.
Қазiргi қоғамдағы әлеуметтiк, психологиялық және рухани – адамгершiлiк
ахуалдың оң өзгерiске бет бұруы қуантарлық жағдай. Бүгiнде Қазақстанның
бiлiм беру жүйесi дүниетанымдық адасудан арылуда.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының дүниетану пәнінде
адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастырудың тиiмдi жолдарын iздестiру.
Бiрiншi кезекте, әрбiр адамның, азаматтың, оқушының жанын, рухын,
санасын сауықтыруға мемлекет, әрине мүдделi, сондықтан бұл мәселенi бiлiм
берудiң барлық деңгейлерiнде шешудi көздейдi. Осыған байланысты
төмендегiдей түйiндi сөздердiң мәнi мен мағынасын қайта қарап, айқындау
қажеттiгi туады. Бiлiм беру тұжырымдамасының оқытудың рухани адамгершiлiк
мәдениетiнiң тұрғысынан алғандағы iзгiлiктiлiгi, функциялылығы және
табиғилығы:
Ізгiлiктiлiк бала ретiнде индивидтiң адамгершiлiк-эстетикалық
белгiлерiн, оқушы ретiнде даралықтың моральдық белгiлерiн бойына сiңiрген
белсендi әрi шығармашыл тұлғаның дамуы үшiн тұрақты жағдай тудыру
мiндеттерiн назарда ұстайды.
Оқыту мәдениетiнiң функциялылығы педагогтердiң де, оқушылардың да
адамгершiлiк-әдептiлiк бiлiктiлiгiн қалыптастыруға бағытталады. Оқыту
мәдениетiнiң рухани – адамгершiлiк негiздерiн қалыптастырудың функциялық
мәндiлiгi мынаған бағдарланған:
бiлiм беру үрдiсi субъектiлерiнiң тұлғааралық қатынастарының рухани өрлеу
тұрғысынан жаңарту;
оқу әрекетiнiң психологиялық-педагогикалық қана емес, адамгершiлiк
негiздерiн де анықтау;
Қазақстан Республикасы бiлiм беру жүйесiнiң даму динамикасы, оның
iшiнде бастауыш мектеп жасындағы балаларға адамгершiлiк – рухани бiлiм
бiлiм беруде бастапқы идеал құндылықтарды, ұстаным мен мақсаттарды
қалыптастыруды талап етедi.
Алайда оқыту мәдениетi барлық тарихи және мәдени өзгертуде болсын, ол
қашанда оқытудың қандай да бiр педагогикалық үлгiсi, тәрбиенiң адамгершiлiк
эталоны болып қала бередi [ 26, 42 б].
Осы айтылғандардың барлығы алынып отырған тақырыптың күрделiлiгiнiң, ғылыми
және тәрбиелiк жағынан маңыздылығының, көкейтестiлiгiнiң дәлелi бола алады.
Зерттеу мiндеттерi:
1 Адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастырудағы педагогикалық- психологиялық,
әдiстемелiк ой-пікірлерге шолу жасау;
“Адамгершiлiк мәдениетi” ұғымына анықтама бере отырып, оның ерекшелiктерiн
қарастыру;
Дүниетану пәні бойынша бағдарламалар мен оқулықтарға талдау жасау;
Дүниетану пәнінде оқушылардың адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру
жолдарын, әдiс-тәсiлдерін анықтап, педагогикалық эксперимент арқылы
тиімділігін тесеру.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сынып оқушыларының дүниетану пәнінде
адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыруды ұйымдастыру үрдiсi.
Зерттеу пәнi: Бастауыш сынып оқушыларының дүниетану пәнінде
адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастырудағы оқушылар мен мұғалiмнiң iс-
әрекеттер жүйесi.
Зерттеу әдiстерi:
Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерге, оқулықтарға, әдiстемелiк
материалдарға талдау.
Педагогикалық бақылау.
Педагогикалық эксперимент.
Озат ұстаздар тәжiрибесiн талдау.
Сұрақ-жауап, салыстыру әдiстерi.
Ғылыми жаңалығы:
Егер, бастауыш сыныпта дүниетану пәнінде оқушылардың адамгершiлiк
мәдениетiн қалыптастыру әдiс-тәсiлдерi тиімді қолданылса, онда дүниетану
пәні оқушылардың адамгершілік мәдениетін қалыптастырудың бір құралына
айналып, дүниетанымдары кеңейгенімен қатар, тәрбие деңгейлері де артар еді,
өйткені дүниетану пәнінің оқушылардың адамгершілік мәдениетін
қалыптастыруда мүмкіншілігі ерекше.
1 Мектеп жасындағы оқушылардың адамгершілік сана сезімнің ғылыми теориялық
негіздері
1. Адамгершiлiк мәдениетi ұғымының ғылыми-теориялық негіздері
Адамгершiлiк мәдениет адамзат қоғамының даму тарихы арқылы
қалыптасады, әрбiр дәуiрдiң өзiндiк қайшылықтарымен бiте қайнасып,
жетiледi. Сондықтан да адамгершiлiктiң мәнiн абстрактылы түрде қарап, оны
адамдардың табиғатымен, биологиялық ерекшелiктерiмен ғана байланыстыруға
болмайды.
Адамзат тарихында адамгершiлiкке байланысты пайда болған категорияларға
мыналар жатады: жомарттық, батырлық, ерлiк, әдiлдiк, қарапайымдылық,
кiшiпейiлдiлiк, адалдық, шыншылдық, ұяттылық, ар мен намыс, тағы басқалары.
Әрбiр қоғам өзiнiң даму процесiнде адамгершiлiк категорияларына, оның
мазмұнына көптеген өзгерiстер енгiзiп отырған. Адамгершiлiк - адамдардың
практикалық өмiрiнен тамыр алып, пайда болған әдет- ғұрыптар мен
дәстүрлердi тудырып, солармен сәйкес дамиды. Ал мораль болса, шындыққа
қарама- қарсы, терiс қарым- қатынаста пайда болады және адамның өзiне
субьективтi түрде мiндет қоя бiлумен туындайды. Адамгершiлiк қасиеттерi
отбасында, қоршаған ортада, балалар бақшасында, мектепте, адамдардың iс-
әрекетiнiң барысында бiр - бiрiмен араласуы нәтижесiнде, қоғамдық тәжiрибе
алуын өмiрмен байланыстыру арқылы қарлыптасады. Халықта: “Ұяда не көрсең,
ұшқанда соны iлерсiң” деген мақал бар. Тәлiм – тәрбие болмаған жерде
адамгершiлiк мәдениетi мен қасиетi де қалыптаспайды.
Адамгершiлiктi, оның жоғарыда айтылған категорияларын қалыптастыру
үшiн жүргiзiлетiн қатынастар аз емес, өте көп. Олар: дос- жарандармен, ата-
анамен, оқушы мен ұстаздың арасында қарым- қатынас орнату, өзара сыйласу,
қонақжайлылық, жолдастық, достық, туыстық қарым- қатынастар.
Адамның адамгершiлiгi - оның жоғары қасиетi, былайша айтсақ,
кiсiлiгi. Оның негiзгi белгiлерiнiң бiрi - адамдық ар - намысты ардақтау,
әр уақытта жақсылық жасауға ұмтылу, соған дайын болу, “Өзiң үшiн еңбек
қылсаң, - дейдi Абай, - өзi үшiн оттаған хайуанның бiрi боласың. Досыңа
достық- қарыз iс, дұшпаныңа әдiл бол”. Ақылды, мейiрiмдi адам кез- келген
уақытта өзгенiң жақсылығын бағалағыш болып келедi. Арлы адам- ардақты.
Бiздiң ортамызда осы сапаларды бойына сiңiрiп қана қоймай, өзiн қоршаған
ортаға таратушы, осындай өз сапаларымен жас ұрпақты тәрбиелеушi ұстаздар аз
емес. Адамгершiлiгi мол адам - басқаларға қашан да үлгi-өнеге.
Батырлық, ерлiк көрсету дегенiмiз - адамның жан дүниесiнiң ерекше
қасиетi. Ержүрек адамды бүкiл халық мақтаныш етедi. Бауыржан Момышұлы,
Талғат Бигельдинов, Әлия Молдағұлова, Мәншүк Маметова, тағы басқа ер жүрек
ұл-қыздарымыз халқымыздың мақтанышы. Олардың әрқайсысы бiздiң елiмiзге
абырой, атақ, даңқ әкелдi. Соларды үлгі, өнеге етіп отыру.
Әр адамның бойында жастайынан мынадай қасиеттер қалыптасуы керек. Олар:
Отансүйгiштiк.
Халқымыз кiр жуып, кiндiк кескен атамекенiн аялап, елiнiң тiлi мен
мәдениетiн, әдебиетi мен тарихын, бiртуар аяулы перзенттерiн мақтан тұтып,
қадiрлеп, қастерлеудi ұрпағына аманат еткен.
Қазақ елi – бiздiң Отанымыз, атамекенiмiз. Оны қастерлеп, қадiрлеп
қадiр тұтқан адам ғана есейе келе туған халқы мен ел-жұртын, атамекенiн шын
көңiлiмен сүйетiн болады. Өйткенi халқымыз “Отан – от басынан басталады”
деп бекерге айтпаған. Ата-анасын, өз үрiм-бұтағын жанындай жақсы көрiп
сүймеген баланың ел-жұртын, халқы мен ұлтын сүйетiн толыққанды азамат болуы
екiталай. Ұлтжанды кiсiнiң имандылық – адамгершiлiк қасиеттерi, сондай-ақ,
оның достарына, ата-анасына деген көзқарасынан да жақсы байқалады. Қазақ
елiнiң кез-келген перзентi жұмыр жердiң қай бұрышында жүрсе де өзiнiң iс-
әрекетi мен мiнез-құлқынан өз ұлты мен халқына деген сүйiспеншiлiк
қасиеттерiн тайға таңба басқандай айқын байқатып отыруы тиiс.
Әдептiлiк.
Бұл халқымыздың ұлттық психологиясының өзегi, имандылық пен
адамгершiлiктiң басты белгiсi, оның ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық
санасының практикалық көрiнiсi, барлық кiсiлiк қасиеттердiң жиынтығы. Әдеп
сақтаудың экологиялық астары да бар. Әдептi адам табиғаттың досы, оны
қызғыштай қорғай да бiледi. Табиғаттың әсемдiгi мен сұлулығына, әдемiлiгiне
әрбiр адам зиян келтiрмеуге тиiс. Мәселен, суды ластау, талды кесу,
қайнардың көзiн ашпау, жолдағы тасты алып тастамау, көктi жұлу, құстарды
ату, құдыққа түкiру – барып тұрған әдепсiздiк. Әдеп сақтау – халықтық
рәсiмге, жол-жоралғыға, тәртiпке бағыну, ерiксiз бағыну емес, бұл ата
дәстүрдi құрметтеу, қастерлеу, дәл айтқанда адамгершiлiк борышты өтеу.
“Әдептiлiк - әдемiлiк” дейдi халық. Яғни, әдептiлiк: iзеттiлiк,
кiшiпейiлдiлiк, көпшiлдiк деген сөз.
Бауырмалдық.
Халқымыздың бауырмалдығы “Бала бауыр еттен жаралған” деп, оны ерекше
қастерлеп, әлпештеуден бастаған. Осы туралы қасиеттi кiтап: ешбiр адам
баласы жат емес, барлық адамзат баласы бiр-бiрiне дос, бауыр дейдi. Олай
болса оқушыларды бастауыш сатыдан бастап бауырмалдық қасиетке баулуымыз
қажет.
Қайырымдылық.
“Қазақтардың” – деп жазды, осы халықтың өмiрiн, тұрмыс-салтын
зерттеушiлердiң бiрi А.И.Левшин: “(1799-1879) – басқа Азия халықтарына
қарағанда, қайырымдылық, адамды аяу, қарттарға құрмет көрсету, баланы
аялап, жанындай жақсы көруі – айрықша қасиет. Яғни, қайырымдылық – кең
мағыналы ұғым екенiн оқушыларға түсiндiруiмiз қажет” [20,387 б].
Адамгершілік тәрбиенің мазмұны мен міндеттері.
Адамгершілік тәрбиенің негізі отбасынан басталып, балабақша, бастауыш
сыныпта өзінің жалғасын тауып, жоғары сыныптарда күрделене береді.
Адамгершілік тәрбиесі – тәлім-тәрбиенің ықпалдары әсерімен моральдық
сананы қалыптастырудың, этикалық білімділікті, адамгершілік сезімді
дамытудың сара жолы. Ол жанұя, мектеп, ұстаз, еңбек, қоғам, жеке ықпал
арқылы іске асырылады. Жас балалардың адамгершілігін қалыптастыруда
мектепке дейінгі балдырғандар үшін оларға түсінікті ғибрат сөз, әсерлі
өлең, сурет, әңгімелер пайдаланылады, үлгілі, өнегелі ойын, еңбек үстінде
этикалы қатынас жағдайында әдепкі адамгершілік әдет-дағдылары қалыптасады.
Мектеп жасындағылар үшін олардың саяси-әлеуметтік саналылығын (гуманизм,
ұлтжандылық, отансүйгіштік), дүниетанымын, этикалық талғамын, ішкі рухани
байлығын молайтатын жүйелі жұмыстар өткізіледі. Этикалық әңгіме, пікір-
сайыс, лекция өткізу және көркемөнердің түрлі салалары мен әдебиетті
кеңінен пайдалану адамгершілік тәрбиесіндегі игі істер болып табылады.
Адамгершілік тәрбиенің мақсаты – жеке адамды дамытудың негізгі бөлігі.
Ұстаз шәкірттерге жан-жақты тәрбиені осы адамгершілік тәрбиеден басталады.
Ұстаз шәкірттердің ізгі ниеттілігін, адалдығын, кішіпейілдігін,
ілтипаттылығын, жауапкершілігін қалыптастырады.
Әр қоғамда, өмірде, еңбекте, тұрмыста, отбасында, тапаралық,
халықаралық қатынастарда мораль адамның сана сезімін реттейді.
Қалыптастырады. Мораль принциптері барлық адамдарға тарайды, олардың өзара-
қатынас формаларын қуаттайды, бекітеді немесе керсінше өмір талаптарына
байланысты олардың өзгеруін талап етеді.
2. Адамгершiлiк сана сезімнің педагогикалық – психологиялық ерекшіліктері
және зерттелуі
“Адамға ең бiрiншi керегi бiлiм емес, тәрбие. Тәрбиесiз бiлiм-
адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өмiрiне апат әкеледi”- деп Әл-
Фараби айтқандай, педагогика ғылымы зерттейтiн негiзгi категорияларының
бiрi- тәрбие.
Тәрбие адам тағдырын ойластырады, болжайды, алдын- ала адамның рухани
өмiрiнiң көптеген негiздерiн сақтайды, тәрбие алыс пен жақын адамдарға және
өзiн қоршаған ортаға қатынас орнатады. Тәрбие ұлылар өсиетiн сақтата
отырып, олардың адамгершiлiк құндылықтарын ұрпақтан- ұрпаққа жеткiзедi.
Адам тiршiлiгiне тек қана материалдық жағдайлар ғана емес, тәрбие - адамзат
тiршiлiгiнiң мiндеттi шарты.
В.Соловьев: “Адамгершiлiк бiр адамның екiншi адамға сыйлай салатын
заты емес, ол өзiнiң тәжiрибесi арқылы ғана жететiн адамның iшкi жағдайы”-
деп адамгершiлiктiң құндылығына ерекше тоқталған. Тәрбие мәдениетi -
өмiрдiң өзi сияқты күрделi де көп қырлы.
Еңбекке тәрбиелеу, патриоттық тәрбие, эстетикалық тәрбие, адамгершiлiк
тәрбиесi, экологиялық тәрбие, дене тәрбиесi. Осы барлық тәрбиенiң өзегi-
адамгершiлiк тәрбиесi, бiрақ ол жападан жалғыз әрекет етпейдi, ол осы
аталған тәрбие түрлерiмен бiрлiкте, демек адамгершiлiкпен қоса барлық
тәрбие түрлерiмен бiрiге келе адамгершiлiк мәдениетi мен сапалары
қалыптасады. Адамгершiлiк сапаларын индивидтiң өзi анықтап, адамгершiлiк
ұстанымын да өзi қалыптастырады.
Адамгершiлiк – (орысша нравственность) қоғамдық өмiрдiң объективтiк
заңдылығына сәйкес, адамдар арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге негiз
болып табылатын талапқа сай белгiлi бiр имандылық шарттарын бiлдiретiн ұғым
[87, 12 б.].
Халыққа бiлiм беру iсiнiң зор қарқынмен дамуы бүгiнде мектептерде
жылдан-жылға оқу-тәрбие жұмысын дұрыс жолға қоюды талап етедi.
Ата-бабаларымыз өздерiнiң сан ғасырлар бойғы ұлы тарихында жас ұрпаққа
тәрбие берудiң бай тәжiрибесiн жинақтап, өзiндiк салт-сана, әдет-ғұрып,
дәстүр рәсiмдерiн қалыптастырған.
Әдеттер физиологиялық тұрғыдан ми қабатындағы динамикалық стереотиптiң
бiр көрiнiсi. Бұлар ми сыңарларының тек оптимальдық қозуы бар алаптарында
ғана емес, сонымен бiрге тежелуге ұшыраған алаптарында да пайда болады.
Сондықтан да адамның жеке басында жағымды қасиеттердi тәрбиелеуде әдеттiң
ерекше маңызы зор. Ежелгi үндi мақалында былай деген: “Қылық ексең - әдет
орасың, әдет ексең – мiнез орасың, мiнез ексең – тағдыр орасың”. Әдет
адамның мiнез–құлқының фундаментi болып табылады. Әдет негiзiнде мiнез
қалыптасатынын А.С. Макаренко мiнез-құлықта дұрыс әдет қалыптастыру қажет
екенiн атап көрсеткен [78, 23б].
Әдеп адамның ешбiр күш салуынсыз пайда бола бередi. Әдептердi белгiлi
бiр мағынада бiрнеше топқа бөлуге болады. Олар: адамгершiлiк немесе
моральдық (әрқашан шын сөйлеу, достарына адал болу, үлкендер тiлiн алу,
т.б.).
Мәдени мiнез - құлықтары (сыпайы болу, үлкендерi-кiшiнi сыйлап-
құрметтеу, дұрыс сөйлеу, т.б).
Гигиеналық әдептер: (таза жүру, қол жуу т.б) еңбек, ақыл- ой әдеттерi.
Атақты ағылшын драматургы В. Шекспир: “Жақсы әдет жақсылыққа бастайтын
перiште” десе, орыс педагогы К. Д. Ушинский: “Жақсы әдет өсiмге берген
ақша, адам өмiр бойы соның жемiсiн пайдаланады, жаман әдет- борыш, адам
өмiр бойы сол борыштың өсiмiнен азап шегедi” дейдi.
Адамгершiлiк әдеттерде бiрiне- бiрi қарсы екi күш болады. Бiрi
жақсылық жаққа, екiншiсi жамандық жаққа тартады.
Ал оқуға деген әдет адамның әдет-дағдыларының күрделi бiр түрi болып
табылады. Ол адамның қызметi мен мiнез- құлқының әдеттегi формаларының
құрамына енедi. Олар оқушылардың бiлiм алуына және оқушыларды практикалық
қызметке дайындауға зор әсерiн тигiзедi. Сол әдеттенудiң арқасында оқушы
жинақы, тәртiптi бола түседi. Егер оқушы өз-өзiне сенбесе, оған оқуда
болсын, жұмыста болсын, кездескен кедергiлердi жеңу қиын болады. Оқушының
пайдалы әдеттерiн қалыптастыру, оларды адамгершiлiкке тәрбиелеуге зор
әсерiн тигiзедi. Бастауыш сынып оқушыларының адамгершiлiк мәдениетiн
тәрбиелеудiң iс- жүзiнде тексерiлген ең сенiмдi әдiстерiнiң бiрi-
мұғалiмнiң оқушыларға жүргiзiлетiн түсiндiру жұмысы болып
табылады.Түсiндiру жұмысын тек теория жүзiнде ғана уағыздамай, пайдалы
әдеттердi тәжiрибеде тiкелей көрсетумен ұштастыру керек. “Әдет - дейдi
А.Макаренко әрдайым жаттығып отырудың нәтижесiнде калыптасады, сондықтан
жаттығуды дұрыс ұйымдастыру қажет” [86, 35 б].
Бұл проблема жан-жақты қарастырылып, үнемi iзденiстер жүргiзiлсе де,
қаншама концепциялар ұсынылса да бүгiнгi күнге дейiн нақты жауап таба алмай
келедi. Бұның шындыққа сай ең негiзгi қиыншылығы, бiздiң, яғни адамдардың
арасындағы үлкен айырмашылықтардың болуында [88, 26 б].
Болашақта өмiр сапасы, мүмкiн адамзат цивилизациясының өзiнiң өмiр сүруi.
Бiздiң қаншалықты өзiмiздi және өзгенi түсiнетiмiзге байланысты болады
[89,36 б].
Жаңарған бiлiм беру жүйесiнiң анықтаушы белгiлерiне мыналар жатады:
басты мақсат-бiлiм негiздерiн, әлеуметтiк тәжiрибелер жиынтығын беру емес,
жеке адамдарды қалыптастыру, әлеуметтiк бағдарлы қоғамдық қатынасқа
тәрбиелеу. Мұның өзi бүкiл оқудың мазмұнын қайта қарауды талап етедi. Бұған
дейiн неғұрлым бiлiм негiздерiн көбiрек жинаса, соғұрлым жеке адамдық
қасиет мол болады деген тұжырымды басшылыққа алып келдiк. Ендiгi мiндет
қандай бiлiмнiң жеке адамдық қасиеттердi қалыптастыра алатынын болжау.
Адам - табиғаттағы кемелденiп жетiлген ақыл-ой иесi және қоғамдық тұлға.
Осы ерекшелiктерiне орай адамды ғылымның бiрнеше саласы зерттейдi. Ал
педагогика мен психология ғылымы болса, адам жандүниесiнiң сырын,
психиканың даму заңдылықтарын, жеке адамдық қасиеттердiң жетiлiп, қалыптасу
жолдарын зерттейдi.
Совет психологы С.А.Рубенштейн бұл түсiнiк туралы былай деген: Адам
өзiнiң ерекше қайталанбайтын қасиеттерiнiң күшi арқасында индивидуалды және
адам қоршаған ортаға өзiнiң қатынасын саналы түрде анықтау арқасында жеке
бас. Сондықтан адамды өзiн қоршаған әлемiне және қатынасына байланысты
анықтайды. Адамның қоршаған ортаға қарым- қатынасы оның өзiндiк
көзқарасынан, сенiмiнен, дүниетанымынан, басқа адамдар мен қатынасынан, ең
бастысы оның әрекетiнен (еңбек, оқу, т.б) көрiнедi.
Баланың жеке басының дамуы мен қалыптасуына ықпал ететiн 3 негiзгi фактор
бар. Ол тұқым қуалаушылық (iшкi жағдай), орта мен тәрбие (сыртқы
жағдайлар). Осы үш фактор баланың дамуына қалай әсер ететiнiн олар өзара
қарым- қатынаста болатынын, қайсы және қашан жетекшi болып шығатыны туралы
мәселенiң өте зор ғылыми және практикалық маңызы бар. Тәрбие адамның
дамуына әрқашан мақсат көздеп, ықпал ету болып табылады. Адам қажеттiлiктi
қанағаттандыру көзi болатын қоршаған ортаға тәуелдi бола отырып, оған
белсендi түрде ықпал етедi, оны және өзiн мақсатты iс- әрекет процесiнде
саналы түрде қайта құрады. Сондықтан да адамның саналы түрдегi белсендi iс-
әрекетi оның жеке басын қалыптастырудың негiзi. Жеке адамды бөлшектемейтiн,
оның мүддесiн қоғам мүддесiмен ұштастыратын жоғары мативтердiң жалпылану
және тұрақтылық дәрежесi жарасымды дамуды тудырып, бiздiң қоғамның
адамгершiлiк нормаларына сай келетiн жеке адамның қалыптасқандығын
дәлелдейдi. Қоршаған ортаға, адамдарға, өзiне, өмiрге деген көзқарастарда
жеке адамның дүниетанымы, көзқарасы, ұмтылысы, нанымы байқалады. Сондықтан
жеке адамның адамгершiлiк сферасын қалыптастыру- тәрбиенiң өзегi [88, 23
б].
Адамгершiлiкке тәрбиелеу мақсатында жоспарлы түрде әр қилы әрекеттердi
ұйымдастыру керек. Дәстүрдi қолданудағы жаттығудың мәнi әрекет пен
қылықтарды бiрнеше рет қайталату арқылы жеке бастың адамгершiлiк мотивi мен
мiнез- құлқындағы қажеттiлiктi қалыптастыруға әсер етедi. Тәрбие әдiсiн
балалардың моральдiк мiнез- құлқын (әдет) механизмдерiн, адамгершiлiк
сапаларын стимулдандыру тәсiлi деп түсіндіреді. Оны сұрыптай отырып
топтарға жiктеуге болады. Американдық психолог Л.Кольберг адамгершiлiк
тәрбиелеудiң басты мақсаты мiнез- құлықты қалыптастыру емес, ұтымды пiкiр
айту қабiлетi деп түсiндiредi. Дәстүр туралы мәлiмет беруде түсiндiру, ақыл-
кеңес, нұсқау, бағыт- бағдар беру тәсiлдерiн қолдану адамгершiлiктi тұлға
қалыптастыруға негiз бола алады.
Бала дамуының алғашқы кезеңiнен яғни адамгершiлiк туралы ұғымдарды
саралап, санасына сiңiре бастайды. Моральдiк-этикалық дәстүр мәдениетiнiң
толысқан сферасы ретiнде дәстүрлi педагогикалық мәдениеттi қалыптастыра
отырып өскелең ұрпақты, адамгершiлiкке тәрбиелеудiң негiзгi құралы,
формасы, әдiс-тәсiлдерi, адамгершiлiктiң қайнар көзi, iлкi бастауы бола
алады [23,44 б].
Кейбiр зерттеушiлер адамгершiлiк дәстүрлерiн ұрпақтан-ұрпаққа берiлген
күйде өзгерiссiз, ал өзгерген жағдайда ұзақ уақыт қызмет ететiн мораль
элементiнiң тұрғысында қарастырады.
Бұған А.Д.Макаренконың “Адамгершiлiк немесе моральдық саласында қызмет
ететiн және моральдық қатынасты бейнелейтiн дәстүрлер” дей келе, ұлттық
адамгершiлiк деп отырған ұғымдарымыздың түп төркiнi моральды-этикалық
дәстүрдiң сара жолына әкеп тiрейдi. Тәрбиенiң дәстүрмен тығыз байланысты
тұңғыш қарастырушы К.Д.Ушинский болды. Ол өз еңбектерiнде тәрбиенiң
халықтық сипатына, еңбектiң тәрбиелiк және психикалық сипатына және
тәрбиедегi адамгер-шiлiк мәселелерiне көңiл бөле отырып “Тәрбие көзi-
халықтық педа-гогика” деген тұжырымға келген. Осы идеяны қазақ жерiнде
жалғас-тырушы педагог Ы. Алтынсарин мынадай адамгершiлiктiң түрлерiн атап
көрсетедi, 7 жақсы қасиет:
• Бiрiншi: Имандылық.
• Екiншiсi: Жоғарғы әдiлдiк.
• Үшiншiсi: Адалдық, ақкөңiлдiлiк.
• Төртiншiсi: Сыпайылық, момындық.
• Бесiншiсi: Адал ниетпен өсиет беру.
• Алтыншысы: Жомарттық, қайырымдылық.
• Жетiншiсi: Дұрыс заңдылық [ 21, 266 б].
Жалпы осы адамгершiлiк мәдениетi мәселесi төңiрегiнде педагогика
классиктерi: Я.А.Каменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой,
Н.И.Ильминский, еңбектерi ерекше орын алады. Қазақ зиялы қауымынан:
А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
М.Дулатов, Х.Досмұхамедовтер жалғастырған.
Ә.Фараби: “Доскерлiк – адамгершiлiктегi жақсы қасиет, бұл өзi адамның
басқа адамдармен тиiстi шамада қарым-қатынас жасауынан туады, осының
арқасында ол өзiнiң жүрiс-тұрысынан, сол адамдармен әңгiмесiнен жақсы
ләззат алады. Бұл жөнiнде артық кету – жарамсақтық-қа соғады, ал достыққа
кемтар болу – тәккаппарлыққа итередi. Ал ендi осы ретте ол басқаны
ренжiтетiн iс жасаса, онда бұл дүрдараздыққа апарып соғады” [48,45 б].
М.Әуезовтың педагогика, методика мәселелерi жайлы мәселе көтергенi
белгiлi. “Ғылым” атты еңбегiнде: “Адам баласының жаман құлқы жаратылысынан
емес, өскен орта, алған үлгi, өнеге бiлетiндiгiнен және түзелу, бұзылу жас
уақытта болады. Көпшiлiктi адамгершiлiкке тәрбиелеу үшiн жас буынды
тәрбиелеу қажет ... Адамшылықты таза жүргiзу үшiн – көп ой керек, ойлау
үшiн оқу керек және оқу әр тараптан мағлұмат берiп, ақиқатқа баланың көзiн
жеткiзiп, көңiлiне жақсылықпен тәрбие беру керек”.
Ал С.Қожахметов шәкiрттердiң адамгершiлiк пен әдеп, саналы тәртiпке
тәрбиелеу мәселелерiне байланысты бiрнеше еңбек жазды. Автор өз еңбегiнде
дүниежүзiлiк педагогиканың классигi Ян Амос Каменскийдiң “Тәртiп жоқ мектеп
– сусыз диiрменмен тең” дейтiн афоризмiн эпиграф етiп алады. Ол “Саналы
тәртiп оқушылардың еңбекке, оқуға саналы түрде өзiнiң бар ықыласымен
қатысуын, мектеп мүлкiне ұқыпты болуын, туысқандарына, жолдастарына
көзқарас, қарым-қатынасы, сыпайы, қадiрлi, қошеметтi болуын талап етедi ” .
Табиғат – адам тәрбиешiсi. Адам болып туып, адам болып қалу үшiн
табиғаттың атқарар ролi зор. Табиғат бөлшектерi: жан-жануарлар дүниесi,
өсiмдiктер әлемi, өзен, сай, биiк таулар, сағым тербеген сары дала – бәрi
адамдардың ақыл-ойына – сана , денесiне – қуат, бойына – күш, өнерiне –
шабыт, көңiлiне – қанат бередi. Табиғат жайлы түсiнiктi оқушылар дүниетану
сабағында алады. Ал В.А.Сухомлинскийдiң пiкiрiнше адамгершiлiк тәрбие беру
дегенiмiз – баланы гүлге су құюға немесе тазалыққа үйрету емес, ол баланың
санасына табиғат дегенiмiз – бiртұтас жүйе, ол адам мен табиғаттың
бiрлiгiнен құралатындығын жеткiзу [13, 86 б].
Дәстүр бойынша, адамгершiлiк тәрбие мәселесiне халықтық педагогика аса
көп мән берген А.Б.Измаилова табиғатпен қарым-қатынас үрдiсi, оны оқып
үйрену және пайдалануды бала өмiрiнiң алғашқы күндерiнен бастап жүргiзу
керек. Ертегiлер мен ойындардағы мейiрiмдi үй жануарлары, құстар туралы
ойлар, мақал-мәтелдер мен нақыл сөздер баланың табиғатты тануына әсер
етедi, табиғатпен үздiксiз байланысқа түседi. Табиғатты қорғау, қызықтау
сезiмдерi қалыптасады деп көрсеткен.
Ал Б.Т.Лихачев жеке адамның мәдениетiн қалыптастыру қажеттiлiгi
мәселесiн қарастыра келiп, мектеп жасынан бастап бұл Я.А.Каменскийдiң өсиет
етiп кеткен тәрбиенiң табиғатпен байланыстылығын адам тәрбиесiнiң жетекшi
құралы деп түсiндiрдi.
Мектептер қызметi мен мектептен тыс уақытта өзара байланыс жұмысы
үздiксiз болатыны жайлы көптеген көрнектi ғалымдар С.Т.Шацкий,
А.С.Макаренко, А.В.Луначарский, Н.А.Семашко, В.А.Сухомлинскийлер дәлелдеп
бердi.
И.Д.Зверевтiң пiкiрiнше, тәрбие мен бiлiмнiң негiзгi мақсаты мектеп
оқушыларының қоршаған ортаға, оның қызметiне деген жауапты көзқарасын
қалыптастыратын берiк ғылыми бiлiмдердi меңгерту болуы қажет. Табиғат,
экологиялық тәрбие берудiң көрсеткiшi ретiнде оқушылардың табиғи ортаға
деген көзқарасы, оның адамгершiлiк нормаларын айтуға болады [24,29].
Жалпы қазiргi ғылыми әдебиеттерде адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру
мынадай мiндеттердi белгiлейдi:
• Табиғи және әлеуметтiк ортаға деген жауапкершiлiкпен қарауды
қалыптастыру – тәрбиенiң құрамдас бiр бөлiгi.
• Өзiн қоршаған ортаға зиян келтiрмей, қайырымдылыққа iзеттiлiкке
үйретудi мектептiң бастауыш сыныбынан бастау.
• Табиғатты қорғау, ағаштар отырғызу, бұталар мен гүлдердi баптау, үй
жануарларын өсiру. Үлкенге iзет, кiшiге құрмет ету қасиеттерiн
жетiлдiру.
“Ұлттық тәрбиенiң негiзi – адамгершiлiк, еңбек тәрбиесi”-дейдi
М.Жұмабаев. Адагершiлiк тәрбиесiн сәби шақтан озық түрде баулу керек.
Оқушының адамгершiлiк мәдениетi қай кезде де назардан тыс қалып көрген
емес. Бүгiн де оқушылардың адамгершiлiк мәдениетi жоғары болуы маңызды
мәселе ретiнде саналады. Осыған орай, мектепте оқушыларда адамгершiлiк
мәдениетiн қалыптастыруға дүниетану сабағының өзiндiк орны бар.
Осы орайда бабамыз Әбу-Насыр Әл-Фарабидiң “Адам алдымен ойлы,
парасатты болуға, ақыл-ойдың жан-жақты дамуына көңiл бөлуi қажет. Шын
мағынасындағы бiлiмдiлiк – тамаша адамгершiлiк сипат”-деген ұлағатты
пiкiрiн мойындай отырып, жас ұрпақты бiлiм нәрiне қандыру да педагогтық
парыз екенiн ұмытпағанымыз абзал [2,38 б].
Адамгершiлiк iлiмінiң және адамгершiлiк тәртiптiң сәйкес келуi –
азаматтың, оқушылардың жоғары адамгершiлiгiнiң дамығандығының айғағы.
“Адамгершiлiктерiң жоғары болсын. Бұл сендердiң ең басты мiндеттерiң” деп
жазды философ жазушы Ж.Ж.Руссо. Ал Абай: “Досыңа достық – қарыз iс,
дұшпаныңа әдiл бол” деп жырлаған болатын. өмiрде адам неғұрлым ақылды,
мейiрiмдi болған сайын, соғұрлым өзгенiң жақсылығын да бағалағыш келедi.
“Жас өспей ме, жарлы байымай ма!” демекшi, бүгiнгi бастауыш сынып
оқушысының ертеңгi азамат екендiгi де еш күмән тудырмайды. Сондықтан өз
бойларына жоғары адамгершiлiк мәдениетiн бүгiннен бастап сiңiре бiлу, адал
болу, арлы болу әркiмнiң парызы. Адам жақсылыққа жамандық iстеу арқылы жете
алмайды, қашан да қайырымдылық қажет. Өйткенi, адамның асыл қасиетi – оның
жасаған жақсылығы. Адам – қоғамның мүшесi десек, әрқайсымыз осы атқа лайық
болуымыз керек. Ал қоғам жайлы оқушылар дүниетану сабағында танысады.
Сондықтан да ұлы Абайдың 19-қара сөзiнде “Адам баласы туа сала естi
болмайды. Естiп, көрiп, ұстап, татып, естiлердiң айтқандарын есте сақтап
қана естiлер қатарында болады. Естiген нәрсенi есте сақтау, ғибрат алу ғана
естi етедi”-деп ақыл-естiң, тәрбиенiң жемiсi арқылы жетiлетiнiн ғылыми
тұрғыдан дәлелдеп бередi. Адам мiнезiнiң түрлерiн адамгершiлiк, моральдық,
имандылық тұрғыдан қарастырып, оларды жақсы және жаман деп жiктейдi. Ал
Ш.Құдайбердиев Абайды үлгi еткен өнер-бiлiмдi, адамгершiлiк iзгi
қасиеттердi өзiне ұран тұтып балаға қатарыңнан қалма, өтiрiк, өсек айтпа,
ұрлық-зорлыққа әуес болма, жалқаулықтан, жамандықтан қаш, өнерлi, өнегелi
елдердiң жастарынан үйрен, оқу оқып, бiлiм ал, талаптан деп өсиет айтады:
Ақылды сол – ынсап пен ар сақтайды,
Арсыз сол – адамдықпен жан сақтайды.
Адал сол – таза еңбекпен күнiн көрiп,
Жаны үшiн адамшылық ар сатпайды.
Ақынның жастарға ұсынған адамгершiлiк жолы адалдық пен ғылымды
меңгеру. Осы екi жол кiсiнi қиындықтан құтқарады, адамгершiлiк тезге салады
[54,236].
Бүгiнгi тәуелсiз мемлекетiмiздегi жаңа қоғам мүддесiне лайықты, жан-
жақты жетiлген, бойында ұлттық сана мен ұлттық психологиясы қалыптасқан
ұрпақ тәрбиелеу отбасының, бiлiм беру ошақтары мен барша халықтың мiндетi.
Өзiмiздiң өркениеттi ел қатарына қосылу бағытындағы үлкен мәселелердiң бiрi
келешек ұрпақтың рухани дамуы.
Адамгершiлiк ұғымы iзгiлiк, гуманизмнiң синонимi ретiнде адамның игi
мақсатына айналғанда пайда болатын қарым-қатынастар жүйесi мен қоғамдық
ахуал ретiнде неғұрлым кең мағынада қолданылады.
Адамдарды сүю, оған жақсылық жасау, жанашыр болу – адамгершiлiктiң белгiсi.
Адамның шынайы байлығы затта емес, рухани қазынада. (В. Сухамлинский).
Ал рухани-адамгершiлiк құндылық белгiлi бiр бағытта, мақсатты жүйелi
ұлттық көзқарасты, мiнез-құлықтағы адамдық тәртiп пен рухани дағдыны
қалыптастыратын жүйе.
Адамгершiлiк құндылық – адамдық қасиетiнiң өлшемi. Оның жақсылыққа
талпынуы, өзге адмға жанашырлық бiлдiруi. Айналадағы адамдарға қайырымы,
өмiр сүру мәселелерi жайында iзденуі, өзiн-өзi танып сол арқылы дүниенi -
әлемдi тануы.
М.Шоқайұлы былай деген: “Мәдениет - адам әлемi. Мәдени көрiнiстерде адамдық
парасат, ақыл-ой, iзгiлiк пен әдемiлiк заттандырылып, игiлiктер дүниесi
құрылған. Сонымен бiрге мәдениет адамды тұлға деңгейiне көтеретiн негiзгi
құрал”.
Тәрбие өмiр бойы үздiксiз жүретiн болса да, қазақ халқы жетелеген
тұлғаның сипатын “Сегiз қырлы бiр сырлы “ деген бiр ауыз сөзге сыйғызып,
түйiндеген. Адам санасы үш түрлi құрамнан тұрады, ол ақыл-ой, сезiм, ерік.
Осыған орай оның санасында адам жаратылысының қай сипаты басым болса, оның
өмiрдегi iзденiсi мен ұмтылысы да соны бейнелейдi.
“Қазақстан – 2030” Ел Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауында Қазақстан
азаматтарының денсаулығын, бiлiм мен әл-ауқатын арттыруға, экологиялық
ортаны жақсартуға ерекше мән берiлген.
Демек, жас ұрпақтың денсаулығын нығайту, рухани-адамгершiлiгiн
жетiлдiру мәселелерiне тың көзқарастардың қажеттiгi туындауда. Сондықтан да
ұрпақ тәрбиесiндегi көкейкестi мәселелердiң бiрi - жетiлген тұлға тәрбиелеу
[3,21 б].
Яғни, оқушының – ақыл-ойын, сезiмiн, еркiн үйлесiмдiлiкте ұстай
бiлетiн, өнегелi мiнез қалыптастырып, адамгершiлiк қағидаларды меңгерген
адам болып өсуi. Жетiлген тұлға болу, яғни, басқаларды жақсы көру, өз
махаббатын адамдарға арнау. Оның бойындағы әдептiлiк сипаттар төмендегiдей
болуы тиiс:
Өзгелердiң мүддесiн, өз мүддесiнен жоғары қойып, кеңпейiл болу,
тәкаппарлыққа жол бермеу.
Ата-анаға балалық құрмет көрсете бiлу, оларды құрметтеу, оларға адал
болу, оларды сүю.
Достарының, отбасының, Отанының сенiмiн ақтау.
Өз iсiн iзгiлiк мақсатқа арнау, басқалардың мүддесiне қызмет ету және
маңызды iстiң шешiмiне жету үшiн өзiнiң iс-әрекетiн, күш-қайратын жұмсау.
Барлық адамдардың пiкiрiн, құқын, жеке меншiгiн құрметтеу.
Өзгелердiң пiкiрiн сабырлықпен қабылдау, бiрақ та жағымсыз iстерден
бойын аулақ ұстау.
Жанашырлық таныту, өзгелердiң қайғы-қасiретiне, мұң-мұқтаждығына
ортақтаса бiлу, оларға көмек көрсету.
Кешiрiмдi болу, ренiшке, өшпендiлiкке жол бермеу, ол үшiн жамандық
ойлап, кек алудан аулақ болу.
Рақымды, мейiрiмдi болу, адамның көңiл-күйiн алдын-ала сезе бiлу.
Көмектесу, көмек күткен адамға көмек беруге әзiр тұру.
Сонымен қатар рухани жетiлген тұлғаның бойында адамгершiлiк ұстанымдар
да болуы тиiс.
Өзiнiң қадiр-қасиетiн сақтау, яғни өзiнiң кiсiлiгiн сақтап, өзiне-өзi
сенiмдi болу.
Жауапкершiлiк таныту, адал болу, ақиқатты көздеу, жалғандық пен алдап-
арбаудан аулақ болу.
Ержүрек болу, қорқынышты жеңе бiлу.
Өзiн-өзi бiрқалыпта ұстай бiлу, өз ойын, сезiмiн, тiлiгiн, iс-қылықтарын
үйлесiмдiлiкте ұстай бiлу.
Бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыру мәселелерi
бiлiм мен тәрбие беру тұжырымдамасында негiзгi орын алады. Онда былай деп
көрсетiлген: ”Жеке тұлғаның қалыптасуы үздiксiз күрделi процесс. Әрбiр
балаға жеке тұлға ретiнде қарап, оның өзiне тән санасы, еркi, өзiндiк
әрекет жасай алатын қабiлетi бар екенiн ескерiп, олардың ақыл-ой қабiлетiн,
жеке бас қасиеттерiн дамытып, оны қоғам талабына сай iске асыруға
көмектесу”.
Белгiлi психологтар Б.Г.Ананьев, В.В.Давыдов, Қ.Б.Жарықбаев,
Ж.И.Намазбаева, М.М.Мұқанов, М.Б.Блонскийдiң, С.Л.Рубенштеин, Д.Б.Эльконин,
Л.В.Занковтың еңбектерiнде арқау болып, зерттеулерiнде оқушылардың
бiлiмдері мен рухани байлықтарына, мiнез-құлықтарына, дүниетанымдарына
қалыптастырып отыру қажеттiлiгi айқындалған.
Д.Б.Эльконин оқу әрекетi арқылы баланың үлкендермен қарым-қатынастарының
барлық жүйесi мен жеке қарым-қатынасы бiлiнедi, деп көрсеттi [55,111 б].
Оқушының iшкi позициясының балада қалыптасуы көбiнесе оның оқу
әрекетiнiң белгiлi мөлшерде нәтижеге жетуiне байланысты болады. Психикалық
процестердiң жұмыс iстеуiнiң бiршама жоғары түрде қалыптасуы ерiктi мiнез-
құлық түрiнiң дамуының негiзiн құрайды, баланың мiнез-құлық актісiнде
мотивациялық деңгейiнiң дамуымен байланысты барлық мақсатқа бағытталған
ниет, талаптары артады. Өзiмен бiрге оқитын оқушылармен тығыз өзара
қатынастардың құрылуы, құрбыларының арасында да орнын анықтау, әр түрлi
жағдайлардағы мiнез-құлық ережелерiн меңгеру, оларды өзiне талап етiп
қоюының қажеттiлiгi, бастауыш сынып оқушыларының мiнез-құлық факторлары,
эмоционалды және адамгершiлiк жүгiн арттырады.
Бастауыш мектептiк кезең, кейiнгi зерттеулердiң дәлелдеуi бойынша,
адамгершiлiк дамуының, моральдық мөлшердi меңгерудiң қарқынды даму кезеңi.
Адамгершiлiк дамуы өзiне адамгершiлiк сана-сезiмдi, адамгершiлiк мiнез-
құлық және адамгершiлiк қарым-қытынасты жинақтайды. Бұл кезеңде оқушыны
тәрбиелеудiң негiзгi бағыты - мiнез-құлық мотивтерi мен әдеттердi
қалыптастыру. Мектепке жаңа келген балаларда бұларды қалыптастыру бiршама
қиындықтарды тудырып жатады, олар әлi де болса моральдық жағдайларды
бiржақты қабылдайды, оларға талдау жасауға қиналады, жасы өсе келе бұл
жастағы балалардағы бағалаулар бiршама бейiмделiп, адамгершiлiк мiнез-құлық
ережелерi негiзделе бастайды. Оларға жан-жақты көмек, адамдық сезiмнiң
жылылығы, шын көңiлмен сүю, ұғу қажет. Тiптi жай ғана мысалмен түсiндiруге
болады: егер де гүлдi күтсең, суарсаң, жақсы қарасаң, онда ол жайқалып
өседi, адамдарға көңiл әсемдiгiн сыйлайды. Ал егер оны қарамасаң, ол
сарғайып, солып қалады. Мiне, бұл қарапайым шындық.
Бастауыш мектептен бастап қарым-қатынас мiнезi, құрбы-құрдастарымен
өзара қатынастары айтарлықтай өзгередi. Тiптi олар үшiн өте маңызды болып
саналатын жора-жолдастарына көмек қолын беруге дайын тұру, достықты сүю,
мейiрiмдiлiк, қайырымдылық сияқты қасиеттер табылады [7,23 б].
Атақты орыс ғалымы Н.И.Пирогов: “Пайдалы азамат болуға дайындалған адам ең
алдымен адамшылыққа үйренуі тиiс” деп жазады. Яғни, оқулықтағы әр тарау
бойынша оқушыларға түсiндiрiлетiн материалдың адамгершiлiкке,
еңбексүйгiштiкке, мамандықтың бәрi жақсы екендiгiне, оны қадiрлей бiлуiне
байланысты қосымша материалдарды пайдаланып отыру қажет.
Қорыта айтқанда, ғалымдардың көпшiлiгiнiң пiкiрi оқушыларға
адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру сөзге емес, тiкелей қоршаған ортадан
алған әсерлерiне негiзделуi керек деп есептейдi. Табиғат туралы оқығандарын
түсiнiп қана қоймай, табиғаттағы заттарды дұрыс, олардың айырмашылықтары
мен ерекшелiктерiн байқай бiлуге үйрету. Қоршаған ортаға зиян келтiретiн
әсерлерге қарсы адамгершiлiк ұғымдар қалыптасады.
1.3Адамгершілік тәрбиенің мазмұны мен міндеттері.
Адамгершілік тәрбиенің негізі отбасынан басталып, балабақша, бастауыш
сыныпта өзінің жалғасын тауып, жоғары сыныптарда күрделене береді.
Адамгершілік тәрбиесі-тәлім-тәрбиенің ықпалды әсерімен моральдық
сананы қалыптастырудың, этникалық білімділікті, адамгершілік сезімді
дамытудың сара жолы. Ол жанұя, мектеп, ұстаз, еңбек, қоғам, жеке ықпал
арқылы іске асырылады. Жас балалардың адамгершілігін қалыптастыруда
мектепке дейінгі балдырғандар үшін оларға түсінікті ғибрат сөз, әсерлі
өлең, сурет, әңгімелер пайдаланылады, үлгілі, өнегелі ойын, еңбек үстінде
этникалы қатынас жағдайында әдепкі адамгершілік әдет-дағдылары қалыптасады.
Мектеп жасындағылар үшін олардың саяси-әлеуметтік саналылығын (гуманизм,
ұлтжандылық, отансүйгіштік), дүниетанымын, этикалық талғамын, ішкі рухани
байлығын молайтатын жүйелі жұмыстар өткізіледі. Этикалық әңгіме, пікір-
сайыс, лекция өткізу және көркемөнердің түрлі салалары мен әдебиетті
кеңінен пайдалану адамгершілік тәрбиесіндегі игі істер болып табылады
(Қазақ Совет энциклопедиясы.-Алматы, 1972.-1т. 113б.)
Адамгершілік тәрбиеге тән міндеттер бар. Олар:
- шәкірттерді өмір талабына сай қоғамдық моральдық нормасын орындауға
қатыстыру;
- шәкірттердің адамгершілік тәжірибесін қалыптастыру;
- шәкірттердің санасына және мінезіне ұстаздық ықпал жасау;
-Республикаға, оның Президентіне, Әнұранына, Рәміздеріне шәкірттердің
сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеу.
Бұл міндеттерді іске асыру оңай емес. Ол үшін тәрбие шаралары ұтымды
болу керек, балалардың жас ерекшеліктерін ескерген жөн, объектіге-шәкіртке
ықпал етушілер бірауызды болғаны керек. Адамгершілік тәрбиенің мазмұны
тәрбие бағдарламаларында, соның ішінде Атамекенде де бар.
Бастауыш сыныпта оқушылардың адамгершілік, достық, жолдастық,
Қазақстан туралы ұғымдар қалыптасады, кеңиді. Ұстаздарды, үлкендерді,
туыстарды, ата-аналарды құрметтеуге, еңбектенуге, ізеттілік нормасын
сақтауға үйренеді. Бұл жаста балалар тәртіпке, жолдастық өзара көмек
беруге, түсінісуге дағдыланады. Олар оқу еңбегіне қатынасын, мектептегі,
жанұядағы, қоғамдық орындардағы мінез-құлқының қандай болу керектігін
біледі. Осы сыныптың оқушылары оқу-тәрбие процесінде өздерінің дербес және
қоғамдық мінез-құлқы туралы адамгершілік тәрбиенің мазмұнын кеңейтеді.
Жас жеткіншектер 5-9 сынып оқушылары өздерін ересектер қатарына санап
өз бетімен тіршілік етемін деп мөлдір қиялға да кетеді. Сондықтан олар
өзінің мүмкіншіліктеріне сын көзімен қарамайды, қате түсініктер жібереді.
Олар еріктік қасиеттер жөнінде дұрыс түсінбейді. Шешімділік пен
шапшандылықты, табандылық пен қайсарлықты, жалөкпелік пен батылдықты
шатыстыра береді. Бұл жастағы шәкірттердің адамгершілік дамуына
ұйымшылықдық, тәртіптілік, инициативтік, қамқорлық, құнттылық т.б.
қасиеттер әсер етеді.
Жасөспірімдер немесе 10-11 сынып оқушылары ғылымға, мамандық тандауға
ынталары өседі. Олар әділеттік, борыш, ұят, адалдық, ерлік, намыс т.б.
моральдық категорияларға ерекше көңіл бөледі. Олар үлкендермен қарым-
қатынас жасауды, өзін-өзі тәрбиелеуді қажет етеді. Бұл жастағыларға ерік
берген жөн. Әрине, бүгінгі жағдайда мұның бәрін дұрыс орындауға болады
деуге де қиын. Бірақ ізеттілік, ұстамдылық сияқты әдеттерді қалыптастыру
қажет.
Оқу процесінде адамгершілікке тәрбиелейтін пәннің бірі-ана тілі,
тарихи оқиғалар. Ол шәкірттерді отансүйгіштік, ұлтжандылық, идеалдық
сенімді қалыптастырады. Әсіресе қазіргі кезде қазақ халқының тарихын қайта
жазуда, хандарымыз бен билерімізді, шешендеріміз бен жырауларымызды
тірілтіп дәріптеуге қазақ халқы тарихының орны бөлек. Тәуке, Жәнібек,
Абылай, Кенесары сынды хандарымыз, Қабанбай, Бөгенбай, Сәмен, Рысбек,
Қойгелді, Райымбектей қолбасшыларымыз, Аңырақайдағы шайқас (Ол-қазақтың
Бородиносы. Бұл 300 жылдық соғысты Ұлы Отан соғысы деп тегін айтпайды),
Төле би, Қазбек би, Әйтеке би т.б. туралы тарихи деректер жас адамның
рухани көкжиегін кеңейтеді, өзінің қоғамдағы орнын түсінуге көмектеседі,
күреспен, құрбандықпен және ұрпақтардың батырлығымен жасалғандардың бәріне
құрмет көрсетуді тудырады, ізгі талап-тілектерді оятады.
Тарих пен әдебиеттен басқа пәндер әсіресе, қазақтың ұлттық
педагогикасы, география, ән-күй, т.б. балаларды адамгершілік тәрбиеге
үйретеді. Осы пәндер арқылы оқушыларымыздың бойына еңбексүйгіштік,
тәртіптілік, ұқыптылық, дәлдік сияқты моральдық қасиеттерді сіңіруге
болады.
Оқушыларды тек пәндер арқылы емес, басқа сыныптан тыс, үйірме
жұмыстарында да адамгершілік тәрбиеге баулуға болады. Оған бастауыш сынып
оқытушысының, сынып жетекшісінің этикалық әңгімесі, моральды-этикалық
жиындар, пікір-сайыстар т.б. жатады.
Жас өспірімдердің адамгершілік тәрбиесінің мазмұны мектептегі пәндер,
мектептен, сыныптан тыс өткізілетін-шаралар арқылы қалыптасады. Осы
өткізілетін сабақтар, іс-шаралар неғұрлым маңызды, оқушылардың жас
ерекшеліктеріне сәйкес қонымды болса, олар соғұрлым баланы адамгершілікке
тәрбиелеуде зор ықпал жасайды.
Адамгершілік тәрбиенің өзіне тән міндеттері бар. Олар:
- шәкірттерді өмір талабына сай қоғамдық моральдық нормасын орындауға
қатыстыру;
- шәкірттердің адамгершілік тәжірибесін қалыптастыру;
- шәкірттердің санасына және мінезіне ұстаздық ықпал жасау, ұлттық
қасиеттерді дарыту;
- Республикаға, оның Президентіне, Әнұранына, Рәміздеріне
шәкірттердің сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеу.
2 Бастауыш сынып оқушыларының оқу процесінде ұлттық адамгершілік
құндылықтарды білім мазмұнына еңгізу жолдары
2.1 Адамгершілік құндылықтарын және ұлттық педагогиканы білім мазмұнына
енгізу жолдары.
Тәрбиенің негізгі қағидаларының (принциптері) болуы заңды құбылыс. Халық
педагогикасының негізгі қағидалары:
1.Келер ұрпақтың ақылды, намысқор, арлы, өміршең азамат болуын тілеу.
Жас нәрестенің дүниеге келуі ата-ана, ағайын-туыс, қауым-көпшілікке зор
қуаныш әкелумен бірге, борыш та жүктеей келеді. Дәлірек айтсақ ұрпақты
тәрбиелейтін халық мектебінің есігі сәбидің алғаш дүниеге келген күнінен
бастап айқара ашылады. Ол белгілі мақсат-тілекпен байланысты туындайды.
Отбасы үлкендерінің бәрі жаңа туған жас баланы Отанның, елдің асыл
азаматы болуын аңсап-армандайды. Өнегелі үлкендерге ұқсасын деп дарынды,
өнерлі, ақылды ақсақалдарға баланың аузына түкіртіп, азан шақыртып, атын
қойғызады. Ақылын, жасын берсін деп, жаңа туған нәрестені қарияның
шапанының етегіне орайды. Ұрпағы өскен қадірлі анаға кіндігін кестіреді,
бесікке салдырадықырқынан шығару ырымдарын жасатады, тұсауын кескізеді,
үлкендерден бата алғызады. Халықтың балаға арналған ырым, бата
–тілектерінде келешектен күткен үлкен үміт, аңсау арман бар. Тәрбиенің
алғашқы қағидасы ата-ананың аңсау арманымен, баладан күтер үмітімен үндесіп
жатыр.
2.Баланы жастайынан еңбек сүйгіш, елгезек азамат етіп тәрбиелеу. Ол
бесік жырлары мен тұсау кесер жырларынан, бата, тілек, терме өлеңдерден
өзекті орын алған. Еңбек қағидаларын жастардың бойына сіңіру отбасындағы
еңбектің қарапайым түрлерінен басталып, қоғамдық маңызды істерімен
ұштасқан. Ұл баланы қозы, лақ қайтаруға, отын-су әзірлеуге, мал өнімдерінен
тұрмысқа қажетті құрал-жабдық (қамшы, шідер, жүген өру, тері илеу, қару-
жарақ, т.б.) жасауға әзірлеу, қора салу, киіз үйдің ағашын істеу, ұсталық,
зергерлік өнерге үйрету, т.б. көзделсе, ал қыз балаларды ыдыс-аяқ жуу, үй
сыпыру, шай қою, төсек жинау, кесте, өрмек тоқу, ас пісіру, бала күту,
қонақ күтуге, т.б. үйреткен.
3. Халық педагогикасында Бірінші байлық – денсаулық деген ұғым
өзекті орын алған. Дені саудың жаны сау, Ас адамның арқауы, Ауру
астан деп рухани, материалдық байлықтың негізін жеке бастың, яғни тәннің
саулығына байланысты қарастырған. Баланы туған күнінен бастап тұзды сумен
шомылдыру, маймен сылау, дене күтіміне ерекше мән беріп шынықтыру,
мерзімінде жақсы ас беріп тамақтандыру мен ұйықтаудың бәрі тән саулығы үшін
жасалған әрекеттер.
4. Халық педагогикасында адамгершілік қасиеттерді баланың бойына
дарыту, ізгілікке, имандылыққа, адалдыққа тәрбиелеу, ар-ожданды қастерлеу
басты қағида болып есептелген.
Жаным – арымның садағасы деп арды адамгершілік қасиеттің үлгісі
санаған.
5. Гуманизм мен патриотизм – халықтық тәрбиенің басты қағидаларының
бірі. Отан отбасынан басталады деп ұққан ата-бабамыз отбасының, ананың,
рудың, отанның намысын қорғауды, қарттарға, ауру, кемтарларға көмектесуді,
басқа ұлт өкілдерін сыйлауды отбасы тәрбиесінің өзекті принципі деп
бағаланған. Атанның баласы болма, адамның баласы бол, Жақсы – көпке
ортақ, Ел үшін еңбек ет, халқын сүйген қор болмайды деген өсиет
тәрбиеден өзекті орын алған.
6. Елді, жерді қорғайтын, еңбек ете алатын азамат болу үшін денені
шынықтыру қажет. Халық педагогикасында Шынықсаң, шымыр боласың деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі
п.ғ.д.,профессор
Досанова С.С.
_________________________
____ _______ 2009ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: БАСТАУЫШ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК САНА
СЕЗІМІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ РОЛІ.
Мамандық шифрі Оқу формасы
Сырттай
050103 Педагогика және психология
ОРЫНДАҒАН Оспанова А. . ____________
СТУДЕНТ
ҒЫЛЫМИ
ЖЕТЕКШІ Бекетаева Г.Е. ____________
АҒА ОҚЫТУШЫ
КӨКШЕТАУ, 2009
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
4
1 МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК САНА СЕЗІМНІҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ 5
1. Адамгершілік мәдениеті ұғымның ғылыми теориялық негіздері
5
2. Адамгершілік сана сезімнің педагогикалық психологиялық ерекшіліктері
және зерттелуі
8
3. Адамгершілік тәрбиенің мазмұны мен міндеттері
10
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ОҚУ ПРОЦЕСІНДЕ ҰЛТТЫҚ АДАМГЕРШІЛІК
ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ БІЛІМ МАЗМҰНЫНА ЕҢГІЗУ ЖОЛДАРЫ
15
1. Адамгершілік құндылықтарын және ұлттық педагогиканы білім мазмұнына
еңгізу жолдары
15
2. Бастауыш сынып оқушылар тәрбиесіндегі халықтық ұстанымдар
17
3. Халық педагогикасындағы адамгершілік тәрбиесі және бағалану деңгей
29
4. Бастауыш сыныпта ұлттық педагогиканың және адамгершілік
құндылықтарының сабақтастығы
3 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА АДАМГЕРШІЛІК САНА СЕЗІМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ДҮНИЕТАНУ
САБАҒЫНДА ЗЕРТТЕЛУІ 32
3.1. Бастауыш сыныпта адамгершілік сана сезімнің қалыптастырудың тиімді
әдіс тәсілдері мен жолдары
32
3.2. Бастауыш сыныпта дүниетану сабағында адамгершілік сана сезімнің
қалыптасуы
39
3. Дүниетану сабақтарында 2 сынып оқушыларының адамгершілік мәдениетін
қалыптастыруға бағытталған мазмұны мен нәтижесі 43
Қорытынды
59
ПаЙДАЛАНЫЛҒАН әдебиеттер тізімі
60
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі: Егемендi елiмiздiң болашағы жас жеткiншектердiң
бiлiм дәрежесiнiң тереңдiгiмен өлшенедi. Қазiргi заманғы бiлiм беру
әлеументтiк құрылымының маңызды элементтерiнiң бiрiне айналды. Адамның жеке
басын қалыптастыру негiзi бастауышта қаланатыны бәрiмiзге белгiлi. Бастауыш
мектептен бастап оқушыларға бiлiмнiң қыры мен сырын жетiк таныту,
қабiлеттерiн шыңдау адамгершiлiк қасиеттерiн дарытып Қазақстан
Республикасының азаматы деген атаққа лайық болатындай етiп тәрбиелеу -
бiздiң мiндетiмiз болмақ. Сондықтан да бастауыш мектептен бастап оқушының
жан-жақты дамуына басты назар аударылуы керек.
Оқушының жан-жақты дамуына бағыт-бағдар берушi- мұғалiм. Бастауыш
бiлiмнiң мемлекеттiк стандартында оқушыларды ғылымдар негiзiмен таныстырып
қою емес, баланың жалпы ойын дамыту, қажеттi тәрбие берiп, оны тәжiрибеде
қолдана бiлу үшiн өздiгiнен жұмыс iстеуге, адамгершiлiк мәдениетiн
қалыптастыру талап етiледi. Бүгiнгi заманның педагогикалық, психологиялық
зерттеулерiнiң анықтауы бойынша мектептiң бастауыш сыныбындағы кезеңi
баланың қай жағынан болсын ең қарқынды дамитын кезеңi.
Ғалым-педагог Л.В.Занков “Оқыту-оқушының жалпы рухани дамуын
қамтамасыз етуi қажет”- дейдi [9,32 б].
Көрнектi психолог Л.С. Выготский: “Жақсы оқыту – баланың дамуын
iлгерілететiн, дамудың алдында жүретiн оқыту”- деп тұжырымдайды [11, 25 б].
Ал, оқыту мұғалiм арқылы iске асатын процесс болғандықтан педагогтар мен
ұстаздар қауымына үлкен жауапкершiлiк жүктейдi.
Қоғамның негiзгi бағыты бiлiмдi де дарынды балалар даярлау болса, ал
мектептiң негiзгi көкейкестi мәселелерiнiң бiрi бiлiм мен қатар тәрбие
беру, яғни адамгершiлiк тәрбиесiн қалыптастыру, бастауыш сыныптан бастап
адамгершiлiк мәдениетi жоғары деңгейдегi оқушылар тәрбиелеу. Жас ұрпақ
бойына батылдық, әдiлдiк, мейiрiм мен қайырымдылық, iзеттiлiк пен қамқорлық
сезiмдерiн сiңiрудi әр ұстаз, әр пәнде сабақпен ұштастыра жүргiзуі қажет.
Осы тақырып төңiрегiнде көптеген ғұлама ғалымдар пiкiрлер айтып, зерттеулер
жазған. Адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастырудың тиiмдi тәсiлдерiне ұлттық
педагогика элементтерi де жатады. Қазiргi таңдағы қазақ педагогикасының
мiндетi – адам бойындағы жақсы қасиеттердi жас ұрпаққа үйрету, ұлтжанды,
отансүйгiш, әдептiлiк, ар-намысы биiк оқушылар тәрбиелеу.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу-әрекетi басым. Жас бала - жас шыбық тәрiздi
қалай исең солай майысады. Сондықтан да бiлiм негiзi бастауыш мектепте
қалыптасады деп айтылады, яғни осы кезеңнен бастап, балаға тиiстi көңiл
бөлу керек екенiн заман талабы, тәрбие кепiлi деп түсiнуiмiз керек.
Қазiргi қоғамдағы әлеуметтiк, психологиялық және рухани – адамгершiлiк
ахуалдың оң өзгерiске бет бұруы қуантарлық жағдай. Бүгiнде Қазақстанның
бiлiм беру жүйесi дүниетанымдық адасудан арылуда.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының дүниетану пәнінде
адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастырудың тиiмдi жолдарын iздестiру.
Бiрiншi кезекте, әрбiр адамның, азаматтың, оқушының жанын, рухын,
санасын сауықтыруға мемлекет, әрине мүдделi, сондықтан бұл мәселенi бiлiм
берудiң барлық деңгейлерiнде шешудi көздейдi. Осыған байланысты
төмендегiдей түйiндi сөздердiң мәнi мен мағынасын қайта қарап, айқындау
қажеттiгi туады. Бiлiм беру тұжырымдамасының оқытудың рухани адамгершiлiк
мәдениетiнiң тұрғысынан алғандағы iзгiлiктiлiгi, функциялылығы және
табиғилығы:
Ізгiлiктiлiк бала ретiнде индивидтiң адамгершiлiк-эстетикалық
белгiлерiн, оқушы ретiнде даралықтың моральдық белгiлерiн бойына сiңiрген
белсендi әрi шығармашыл тұлғаның дамуы үшiн тұрақты жағдай тудыру
мiндеттерiн назарда ұстайды.
Оқыту мәдениетiнiң функциялылығы педагогтердiң де, оқушылардың да
адамгершiлiк-әдептiлiк бiлiктiлiгiн қалыптастыруға бағытталады. Оқыту
мәдениетiнiң рухани – адамгершiлiк негiздерiн қалыптастырудың функциялық
мәндiлiгi мынаған бағдарланған:
бiлiм беру үрдiсi субъектiлерiнiң тұлғааралық қатынастарының рухани өрлеу
тұрғысынан жаңарту;
оқу әрекетiнiң психологиялық-педагогикалық қана емес, адамгершiлiк
негiздерiн де анықтау;
Қазақстан Республикасы бiлiм беру жүйесiнiң даму динамикасы, оның
iшiнде бастауыш мектеп жасындағы балаларға адамгершiлiк – рухани бiлiм
бiлiм беруде бастапқы идеал құндылықтарды, ұстаным мен мақсаттарды
қалыптастыруды талап етедi.
Алайда оқыту мәдениетi барлық тарихи және мәдени өзгертуде болсын, ол
қашанда оқытудың қандай да бiр педагогикалық үлгiсi, тәрбиенiң адамгершiлiк
эталоны болып қала бередi [ 26, 42 б].
Осы айтылғандардың барлығы алынып отырған тақырыптың күрделiлiгiнiң, ғылыми
және тәрбиелiк жағынан маңыздылығының, көкейтестiлiгiнiң дәлелi бола алады.
Зерттеу мiндеттерi:
1 Адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастырудағы педагогикалық- психологиялық,
әдiстемелiк ой-пікірлерге шолу жасау;
“Адамгершiлiк мәдениетi” ұғымына анықтама бере отырып, оның ерекшелiктерiн
қарастыру;
Дүниетану пәні бойынша бағдарламалар мен оқулықтарға талдау жасау;
Дүниетану пәнінде оқушылардың адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру
жолдарын, әдiс-тәсiлдерін анықтап, педагогикалық эксперимент арқылы
тиімділігін тесеру.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сынып оқушыларының дүниетану пәнінде
адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыруды ұйымдастыру үрдiсi.
Зерттеу пәнi: Бастауыш сынып оқушыларының дүниетану пәнінде
адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастырудағы оқушылар мен мұғалiмнiң iс-
әрекеттер жүйесi.
Зерттеу әдiстерi:
Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерге, оқулықтарға, әдiстемелiк
материалдарға талдау.
Педагогикалық бақылау.
Педагогикалық эксперимент.
Озат ұстаздар тәжiрибесiн талдау.
Сұрақ-жауап, салыстыру әдiстерi.
Ғылыми жаңалығы:
Егер, бастауыш сыныпта дүниетану пәнінде оқушылардың адамгершiлiк
мәдениетiн қалыптастыру әдiс-тәсiлдерi тиімді қолданылса, онда дүниетану
пәні оқушылардың адамгершілік мәдениетін қалыптастырудың бір құралына
айналып, дүниетанымдары кеңейгенімен қатар, тәрбие деңгейлері де артар еді,
өйткені дүниетану пәнінің оқушылардың адамгершілік мәдениетін
қалыптастыруда мүмкіншілігі ерекше.
1 Мектеп жасындағы оқушылардың адамгершілік сана сезімнің ғылыми теориялық
негіздері
1. Адамгершiлiк мәдениетi ұғымының ғылыми-теориялық негіздері
Адамгершiлiк мәдениет адамзат қоғамының даму тарихы арқылы
қалыптасады, әрбiр дәуiрдiң өзiндiк қайшылықтарымен бiте қайнасып,
жетiледi. Сондықтан да адамгершiлiктiң мәнiн абстрактылы түрде қарап, оны
адамдардың табиғатымен, биологиялық ерекшелiктерiмен ғана байланыстыруға
болмайды.
Адамзат тарихында адамгершiлiкке байланысты пайда болған категорияларға
мыналар жатады: жомарттық, батырлық, ерлiк, әдiлдiк, қарапайымдылық,
кiшiпейiлдiлiк, адалдық, шыншылдық, ұяттылық, ар мен намыс, тағы басқалары.
Әрбiр қоғам өзiнiң даму процесiнде адамгершiлiк категорияларына, оның
мазмұнына көптеген өзгерiстер енгiзiп отырған. Адамгершiлiк - адамдардың
практикалық өмiрiнен тамыр алып, пайда болған әдет- ғұрыптар мен
дәстүрлердi тудырып, солармен сәйкес дамиды. Ал мораль болса, шындыққа
қарама- қарсы, терiс қарым- қатынаста пайда болады және адамның өзiне
субьективтi түрде мiндет қоя бiлумен туындайды. Адамгершiлiк қасиеттерi
отбасында, қоршаған ортада, балалар бақшасында, мектепте, адамдардың iс-
әрекетiнiң барысында бiр - бiрiмен араласуы нәтижесiнде, қоғамдық тәжiрибе
алуын өмiрмен байланыстыру арқылы қарлыптасады. Халықта: “Ұяда не көрсең,
ұшқанда соны iлерсiң” деген мақал бар. Тәлiм – тәрбие болмаған жерде
адамгершiлiк мәдениетi мен қасиетi де қалыптаспайды.
Адамгершiлiктi, оның жоғарыда айтылған категорияларын қалыптастыру
үшiн жүргiзiлетiн қатынастар аз емес, өте көп. Олар: дос- жарандармен, ата-
анамен, оқушы мен ұстаздың арасында қарым- қатынас орнату, өзара сыйласу,
қонақжайлылық, жолдастық, достық, туыстық қарым- қатынастар.
Адамның адамгершiлiгi - оның жоғары қасиетi, былайша айтсақ,
кiсiлiгi. Оның негiзгi белгiлерiнiң бiрi - адамдық ар - намысты ардақтау,
әр уақытта жақсылық жасауға ұмтылу, соған дайын болу, “Өзiң үшiн еңбек
қылсаң, - дейдi Абай, - өзi үшiн оттаған хайуанның бiрi боласың. Досыңа
достық- қарыз iс, дұшпаныңа әдiл бол”. Ақылды, мейiрiмдi адам кез- келген
уақытта өзгенiң жақсылығын бағалағыш болып келедi. Арлы адам- ардақты.
Бiздiң ортамызда осы сапаларды бойына сiңiрiп қана қоймай, өзiн қоршаған
ортаға таратушы, осындай өз сапаларымен жас ұрпақты тәрбиелеушi ұстаздар аз
емес. Адамгершiлiгi мол адам - басқаларға қашан да үлгi-өнеге.
Батырлық, ерлiк көрсету дегенiмiз - адамның жан дүниесiнiң ерекше
қасиетi. Ержүрек адамды бүкiл халық мақтаныш етедi. Бауыржан Момышұлы,
Талғат Бигельдинов, Әлия Молдағұлова, Мәншүк Маметова, тағы басқа ер жүрек
ұл-қыздарымыз халқымыздың мақтанышы. Олардың әрқайсысы бiздiң елiмiзге
абырой, атақ, даңқ әкелдi. Соларды үлгі, өнеге етіп отыру.
Әр адамның бойында жастайынан мынадай қасиеттер қалыптасуы керек. Олар:
Отансүйгiштiк.
Халқымыз кiр жуып, кiндiк кескен атамекенiн аялап, елiнiң тiлi мен
мәдениетiн, әдебиетi мен тарихын, бiртуар аяулы перзенттерiн мақтан тұтып,
қадiрлеп, қастерлеудi ұрпағына аманат еткен.
Қазақ елi – бiздiң Отанымыз, атамекенiмiз. Оны қастерлеп, қадiрлеп
қадiр тұтқан адам ғана есейе келе туған халқы мен ел-жұртын, атамекенiн шын
көңiлiмен сүйетiн болады. Өйткенi халқымыз “Отан – от басынан басталады”
деп бекерге айтпаған. Ата-анасын, өз үрiм-бұтағын жанындай жақсы көрiп
сүймеген баланың ел-жұртын, халқы мен ұлтын сүйетiн толыққанды азамат болуы
екiталай. Ұлтжанды кiсiнiң имандылық – адамгершiлiк қасиеттерi, сондай-ақ,
оның достарына, ата-анасына деген көзқарасынан да жақсы байқалады. Қазақ
елiнiң кез-келген перзентi жұмыр жердiң қай бұрышында жүрсе де өзiнiң iс-
әрекетi мен мiнез-құлқынан өз ұлты мен халқына деген сүйiспеншiлiк
қасиеттерiн тайға таңба басқандай айқын байқатып отыруы тиiс.
Әдептiлiк.
Бұл халқымыздың ұлттық психологиясының өзегi, имандылық пен
адамгершiлiктiң басты белгiсi, оның ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық
санасының практикалық көрiнiсi, барлық кiсiлiк қасиеттердiң жиынтығы. Әдеп
сақтаудың экологиялық астары да бар. Әдептi адам табиғаттың досы, оны
қызғыштай қорғай да бiледi. Табиғаттың әсемдiгi мен сұлулығына, әдемiлiгiне
әрбiр адам зиян келтiрмеуге тиiс. Мәселен, суды ластау, талды кесу,
қайнардың көзiн ашпау, жолдағы тасты алып тастамау, көктi жұлу, құстарды
ату, құдыққа түкiру – барып тұрған әдепсiздiк. Әдеп сақтау – халықтық
рәсiмге, жол-жоралғыға, тәртiпке бағыну, ерiксiз бағыну емес, бұл ата
дәстүрдi құрметтеу, қастерлеу, дәл айтқанда адамгершiлiк борышты өтеу.
“Әдептiлiк - әдемiлiк” дейдi халық. Яғни, әдептiлiк: iзеттiлiк,
кiшiпейiлдiлiк, көпшiлдiк деген сөз.
Бауырмалдық.
Халқымыздың бауырмалдығы “Бала бауыр еттен жаралған” деп, оны ерекше
қастерлеп, әлпештеуден бастаған. Осы туралы қасиеттi кiтап: ешбiр адам
баласы жат емес, барлық адамзат баласы бiр-бiрiне дос, бауыр дейдi. Олай
болса оқушыларды бастауыш сатыдан бастап бауырмалдық қасиетке баулуымыз
қажет.
Қайырымдылық.
“Қазақтардың” – деп жазды, осы халықтың өмiрiн, тұрмыс-салтын
зерттеушiлердiң бiрi А.И.Левшин: “(1799-1879) – басқа Азия халықтарына
қарағанда, қайырымдылық, адамды аяу, қарттарға құрмет көрсету, баланы
аялап, жанындай жақсы көруі – айрықша қасиет. Яғни, қайырымдылық – кең
мағыналы ұғым екенiн оқушыларға түсiндiруiмiз қажет” [20,387 б].
Адамгершілік тәрбиенің мазмұны мен міндеттері.
Адамгершілік тәрбиенің негізі отбасынан басталып, балабақша, бастауыш
сыныпта өзінің жалғасын тауып, жоғары сыныптарда күрделене береді.
Адамгершілік тәрбиесі – тәлім-тәрбиенің ықпалдары әсерімен моральдық
сананы қалыптастырудың, этикалық білімділікті, адамгершілік сезімді
дамытудың сара жолы. Ол жанұя, мектеп, ұстаз, еңбек, қоғам, жеке ықпал
арқылы іске асырылады. Жас балалардың адамгершілігін қалыптастыруда
мектепке дейінгі балдырғандар үшін оларға түсінікті ғибрат сөз, әсерлі
өлең, сурет, әңгімелер пайдаланылады, үлгілі, өнегелі ойын, еңбек үстінде
этикалы қатынас жағдайында әдепкі адамгершілік әдет-дағдылары қалыптасады.
Мектеп жасындағылар үшін олардың саяси-әлеуметтік саналылығын (гуманизм,
ұлтжандылық, отансүйгіштік), дүниетанымын, этикалық талғамын, ішкі рухани
байлығын молайтатын жүйелі жұмыстар өткізіледі. Этикалық әңгіме, пікір-
сайыс, лекция өткізу және көркемөнердің түрлі салалары мен әдебиетті
кеңінен пайдалану адамгершілік тәрбиесіндегі игі істер болып табылады.
Адамгершілік тәрбиенің мақсаты – жеке адамды дамытудың негізгі бөлігі.
Ұстаз шәкірттерге жан-жақты тәрбиені осы адамгершілік тәрбиеден басталады.
Ұстаз шәкірттердің ізгі ниеттілігін, адалдығын, кішіпейілдігін,
ілтипаттылығын, жауапкершілігін қалыптастырады.
Әр қоғамда, өмірде, еңбекте, тұрмыста, отбасында, тапаралық,
халықаралық қатынастарда мораль адамның сана сезімін реттейді.
Қалыптастырады. Мораль принциптері барлық адамдарға тарайды, олардың өзара-
қатынас формаларын қуаттайды, бекітеді немесе керсінше өмір талаптарына
байланысты олардың өзгеруін талап етеді.
2. Адамгершiлiк сана сезімнің педагогикалық – психологиялық ерекшіліктері
және зерттелуі
“Адамға ең бiрiншi керегi бiлiм емес, тәрбие. Тәрбиесiз бiлiм-
адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өмiрiне апат әкеледi”- деп Әл-
Фараби айтқандай, педагогика ғылымы зерттейтiн негiзгi категорияларының
бiрi- тәрбие.
Тәрбие адам тағдырын ойластырады, болжайды, алдын- ала адамның рухани
өмiрiнiң көптеген негiздерiн сақтайды, тәрбие алыс пен жақын адамдарға және
өзiн қоршаған ортаға қатынас орнатады. Тәрбие ұлылар өсиетiн сақтата
отырып, олардың адамгершiлiк құндылықтарын ұрпақтан- ұрпаққа жеткiзедi.
Адам тiршiлiгiне тек қана материалдық жағдайлар ғана емес, тәрбие - адамзат
тiршiлiгiнiң мiндеттi шарты.
В.Соловьев: “Адамгершiлiк бiр адамның екiншi адамға сыйлай салатын
заты емес, ол өзiнiң тәжiрибесi арқылы ғана жететiн адамның iшкi жағдайы”-
деп адамгершiлiктiң құндылығына ерекше тоқталған. Тәрбие мәдениетi -
өмiрдiң өзi сияқты күрделi де көп қырлы.
Еңбекке тәрбиелеу, патриоттық тәрбие, эстетикалық тәрбие, адамгершiлiк
тәрбиесi, экологиялық тәрбие, дене тәрбиесi. Осы барлық тәрбиенiң өзегi-
адамгершiлiк тәрбиесi, бiрақ ол жападан жалғыз әрекет етпейдi, ол осы
аталған тәрбие түрлерiмен бiрлiкте, демек адамгершiлiкпен қоса барлық
тәрбие түрлерiмен бiрiге келе адамгершiлiк мәдениетi мен сапалары
қалыптасады. Адамгершiлiк сапаларын индивидтiң өзi анықтап, адамгершiлiк
ұстанымын да өзi қалыптастырады.
Адамгершiлiк – (орысша нравственность) қоғамдық өмiрдiң объективтiк
заңдылығына сәйкес, адамдар арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге негiз
болып табылатын талапқа сай белгiлi бiр имандылық шарттарын бiлдiретiн ұғым
[87, 12 б.].
Халыққа бiлiм беру iсiнiң зор қарқынмен дамуы бүгiнде мектептерде
жылдан-жылға оқу-тәрбие жұмысын дұрыс жолға қоюды талап етедi.
Ата-бабаларымыз өздерiнiң сан ғасырлар бойғы ұлы тарихында жас ұрпаққа
тәрбие берудiң бай тәжiрибесiн жинақтап, өзiндiк салт-сана, әдет-ғұрып,
дәстүр рәсiмдерiн қалыптастырған.
Әдеттер физиологиялық тұрғыдан ми қабатындағы динамикалық стереотиптiң
бiр көрiнiсi. Бұлар ми сыңарларының тек оптимальдық қозуы бар алаптарында
ғана емес, сонымен бiрге тежелуге ұшыраған алаптарында да пайда болады.
Сондықтан да адамның жеке басында жағымды қасиеттердi тәрбиелеуде әдеттiң
ерекше маңызы зор. Ежелгi үндi мақалында былай деген: “Қылық ексең - әдет
орасың, әдет ексең – мiнез орасың, мiнез ексең – тағдыр орасың”. Әдет
адамның мiнез–құлқының фундаментi болып табылады. Әдет негiзiнде мiнез
қалыптасатынын А.С. Макаренко мiнез-құлықта дұрыс әдет қалыптастыру қажет
екенiн атап көрсеткен [78, 23б].
Әдеп адамның ешбiр күш салуынсыз пайда бола бередi. Әдептердi белгiлi
бiр мағынада бiрнеше топқа бөлуге болады. Олар: адамгершiлiк немесе
моральдық (әрқашан шын сөйлеу, достарына адал болу, үлкендер тiлiн алу,
т.б.).
Мәдени мiнез - құлықтары (сыпайы болу, үлкендерi-кiшiнi сыйлап-
құрметтеу, дұрыс сөйлеу, т.б).
Гигиеналық әдептер: (таза жүру, қол жуу т.б) еңбек, ақыл- ой әдеттерi.
Атақты ағылшын драматургы В. Шекспир: “Жақсы әдет жақсылыққа бастайтын
перiште” десе, орыс педагогы К. Д. Ушинский: “Жақсы әдет өсiмге берген
ақша, адам өмiр бойы соның жемiсiн пайдаланады, жаман әдет- борыш, адам
өмiр бойы сол борыштың өсiмiнен азап шегедi” дейдi.
Адамгершiлiк әдеттерде бiрiне- бiрi қарсы екi күш болады. Бiрi
жақсылық жаққа, екiншiсi жамандық жаққа тартады.
Ал оқуға деген әдет адамның әдет-дағдыларының күрделi бiр түрi болып
табылады. Ол адамның қызметi мен мiнез- құлқының әдеттегi формаларының
құрамына енедi. Олар оқушылардың бiлiм алуына және оқушыларды практикалық
қызметке дайындауға зор әсерiн тигiзедi. Сол әдеттенудiң арқасында оқушы
жинақы, тәртiптi бола түседi. Егер оқушы өз-өзiне сенбесе, оған оқуда
болсын, жұмыста болсын, кездескен кедергiлердi жеңу қиын болады. Оқушының
пайдалы әдеттерiн қалыптастыру, оларды адамгершiлiкке тәрбиелеуге зор
әсерiн тигiзедi. Бастауыш сынып оқушыларының адамгершiлiк мәдениетiн
тәрбиелеудiң iс- жүзiнде тексерiлген ең сенiмдi әдiстерiнiң бiрi-
мұғалiмнiң оқушыларға жүргiзiлетiн түсiндiру жұмысы болып
табылады.Түсiндiру жұмысын тек теория жүзiнде ғана уағыздамай, пайдалы
әдеттердi тәжiрибеде тiкелей көрсетумен ұштастыру керек. “Әдет - дейдi
А.Макаренко әрдайым жаттығып отырудың нәтижесiнде калыптасады, сондықтан
жаттығуды дұрыс ұйымдастыру қажет” [86, 35 б].
Бұл проблема жан-жақты қарастырылып, үнемi iзденiстер жүргiзiлсе де,
қаншама концепциялар ұсынылса да бүгiнгi күнге дейiн нақты жауап таба алмай
келедi. Бұның шындыққа сай ең негiзгi қиыншылығы, бiздiң, яғни адамдардың
арасындағы үлкен айырмашылықтардың болуында [88, 26 б].
Болашақта өмiр сапасы, мүмкiн адамзат цивилизациясының өзiнiң өмiр сүруi.
Бiздiң қаншалықты өзiмiздi және өзгенi түсiнетiмiзге байланысты болады
[89,36 б].
Жаңарған бiлiм беру жүйесiнiң анықтаушы белгiлерiне мыналар жатады:
басты мақсат-бiлiм негiздерiн, әлеуметтiк тәжiрибелер жиынтығын беру емес,
жеке адамдарды қалыптастыру, әлеуметтiк бағдарлы қоғамдық қатынасқа
тәрбиелеу. Мұның өзi бүкiл оқудың мазмұнын қайта қарауды талап етедi. Бұған
дейiн неғұрлым бiлiм негiздерiн көбiрек жинаса, соғұрлым жеке адамдық
қасиет мол болады деген тұжырымды басшылыққа алып келдiк. Ендiгi мiндет
қандай бiлiмнiң жеке адамдық қасиеттердi қалыптастыра алатынын болжау.
Адам - табиғаттағы кемелденiп жетiлген ақыл-ой иесi және қоғамдық тұлға.
Осы ерекшелiктерiне орай адамды ғылымның бiрнеше саласы зерттейдi. Ал
педагогика мен психология ғылымы болса, адам жандүниесiнiң сырын,
психиканың даму заңдылықтарын, жеке адамдық қасиеттердiң жетiлiп, қалыптасу
жолдарын зерттейдi.
Совет психологы С.А.Рубенштейн бұл түсiнiк туралы былай деген: Адам
өзiнiң ерекше қайталанбайтын қасиеттерiнiң күшi арқасында индивидуалды және
адам қоршаған ортаға өзiнiң қатынасын саналы түрде анықтау арқасында жеке
бас. Сондықтан адамды өзiн қоршаған әлемiне және қатынасына байланысты
анықтайды. Адамның қоршаған ортаға қарым- қатынасы оның өзiндiк
көзқарасынан, сенiмiнен, дүниетанымынан, басқа адамдар мен қатынасынан, ең
бастысы оның әрекетiнен (еңбек, оқу, т.б) көрiнедi.
Баланың жеке басының дамуы мен қалыптасуына ықпал ететiн 3 негiзгi фактор
бар. Ол тұқым қуалаушылық (iшкi жағдай), орта мен тәрбие (сыртқы
жағдайлар). Осы үш фактор баланың дамуына қалай әсер ететiнiн олар өзара
қарым- қатынаста болатынын, қайсы және қашан жетекшi болып шығатыны туралы
мәселенiң өте зор ғылыми және практикалық маңызы бар. Тәрбие адамның
дамуына әрқашан мақсат көздеп, ықпал ету болып табылады. Адам қажеттiлiктi
қанағаттандыру көзi болатын қоршаған ортаға тәуелдi бола отырып, оған
белсендi түрде ықпал етедi, оны және өзiн мақсатты iс- әрекет процесiнде
саналы түрде қайта құрады. Сондықтан да адамның саналы түрдегi белсендi iс-
әрекетi оның жеке басын қалыптастырудың негiзi. Жеке адамды бөлшектемейтiн,
оның мүддесiн қоғам мүддесiмен ұштастыратын жоғары мативтердiң жалпылану
және тұрақтылық дәрежесi жарасымды дамуды тудырып, бiздiң қоғамның
адамгершiлiк нормаларына сай келетiн жеке адамның қалыптасқандығын
дәлелдейдi. Қоршаған ортаға, адамдарға, өзiне, өмiрге деген көзқарастарда
жеке адамның дүниетанымы, көзқарасы, ұмтылысы, нанымы байқалады. Сондықтан
жеке адамның адамгершiлiк сферасын қалыптастыру- тәрбиенiң өзегi [88, 23
б].
Адамгершiлiкке тәрбиелеу мақсатында жоспарлы түрде әр қилы әрекеттердi
ұйымдастыру керек. Дәстүрдi қолданудағы жаттығудың мәнi әрекет пен
қылықтарды бiрнеше рет қайталату арқылы жеке бастың адамгершiлiк мотивi мен
мiнез- құлқындағы қажеттiлiктi қалыптастыруға әсер етедi. Тәрбие әдiсiн
балалардың моральдiк мiнез- құлқын (әдет) механизмдерiн, адамгершiлiк
сапаларын стимулдандыру тәсiлi деп түсіндіреді. Оны сұрыптай отырып
топтарға жiктеуге болады. Американдық психолог Л.Кольберг адамгершiлiк
тәрбиелеудiң басты мақсаты мiнез- құлықты қалыптастыру емес, ұтымды пiкiр
айту қабiлетi деп түсiндiредi. Дәстүр туралы мәлiмет беруде түсiндiру, ақыл-
кеңес, нұсқау, бағыт- бағдар беру тәсiлдерiн қолдану адамгершiлiктi тұлға
қалыптастыруға негiз бола алады.
Бала дамуының алғашқы кезеңiнен яғни адамгершiлiк туралы ұғымдарды
саралап, санасына сiңiре бастайды. Моральдiк-этикалық дәстүр мәдениетiнiң
толысқан сферасы ретiнде дәстүрлi педагогикалық мәдениеттi қалыптастыра
отырып өскелең ұрпақты, адамгершiлiкке тәрбиелеудiң негiзгi құралы,
формасы, әдiс-тәсiлдерi, адамгершiлiктiң қайнар көзi, iлкi бастауы бола
алады [23,44 б].
Кейбiр зерттеушiлер адамгершiлiк дәстүрлерiн ұрпақтан-ұрпаққа берiлген
күйде өзгерiссiз, ал өзгерген жағдайда ұзақ уақыт қызмет ететiн мораль
элементiнiң тұрғысында қарастырады.
Бұған А.Д.Макаренконың “Адамгершiлiк немесе моральдық саласында қызмет
ететiн және моральдық қатынасты бейнелейтiн дәстүрлер” дей келе, ұлттық
адамгершiлiк деп отырған ұғымдарымыздың түп төркiнi моральды-этикалық
дәстүрдiң сара жолына әкеп тiрейдi. Тәрбиенiң дәстүрмен тығыз байланысты
тұңғыш қарастырушы К.Д.Ушинский болды. Ол өз еңбектерiнде тәрбиенiң
халықтық сипатына, еңбектiң тәрбиелiк және психикалық сипатына және
тәрбиедегi адамгер-шiлiк мәселелерiне көңiл бөле отырып “Тәрбие көзi-
халықтық педа-гогика” деген тұжырымға келген. Осы идеяны қазақ жерiнде
жалғас-тырушы педагог Ы. Алтынсарин мынадай адамгершiлiктiң түрлерiн атап
көрсетедi, 7 жақсы қасиет:
• Бiрiншi: Имандылық.
• Екiншiсi: Жоғарғы әдiлдiк.
• Үшiншiсi: Адалдық, ақкөңiлдiлiк.
• Төртiншiсi: Сыпайылық, момындық.
• Бесiншiсi: Адал ниетпен өсиет беру.
• Алтыншысы: Жомарттық, қайырымдылық.
• Жетiншiсi: Дұрыс заңдылық [ 21, 266 б].
Жалпы осы адамгершiлiк мәдениетi мәселесi төңiрегiнде педагогика
классиктерi: Я.А.Каменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой,
Н.И.Ильминский, еңбектерi ерекше орын алады. Қазақ зиялы қауымынан:
А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
М.Дулатов, Х.Досмұхамедовтер жалғастырған.
Ә.Фараби: “Доскерлiк – адамгершiлiктегi жақсы қасиет, бұл өзi адамның
басқа адамдармен тиiстi шамада қарым-қатынас жасауынан туады, осының
арқасында ол өзiнiң жүрiс-тұрысынан, сол адамдармен әңгiмесiнен жақсы
ләззат алады. Бұл жөнiнде артық кету – жарамсақтық-қа соғады, ал достыққа
кемтар болу – тәккаппарлыққа итередi. Ал ендi осы ретте ол басқаны
ренжiтетiн iс жасаса, онда бұл дүрдараздыққа апарып соғады” [48,45 б].
М.Әуезовтың педагогика, методика мәселелерi жайлы мәселе көтергенi
белгiлi. “Ғылым” атты еңбегiнде: “Адам баласының жаман құлқы жаратылысынан
емес, өскен орта, алған үлгi, өнеге бiлетiндiгiнен және түзелу, бұзылу жас
уақытта болады. Көпшiлiктi адамгершiлiкке тәрбиелеу үшiн жас буынды
тәрбиелеу қажет ... Адамшылықты таза жүргiзу үшiн – көп ой керек, ойлау
үшiн оқу керек және оқу әр тараптан мағлұмат берiп, ақиқатқа баланың көзiн
жеткiзiп, көңiлiне жақсылықпен тәрбие беру керек”.
Ал С.Қожахметов шәкiрттердiң адамгершiлiк пен әдеп, саналы тәртiпке
тәрбиелеу мәселелерiне байланысты бiрнеше еңбек жазды. Автор өз еңбегiнде
дүниежүзiлiк педагогиканың классигi Ян Амос Каменскийдiң “Тәртiп жоқ мектеп
– сусыз диiрменмен тең” дейтiн афоризмiн эпиграф етiп алады. Ол “Саналы
тәртiп оқушылардың еңбекке, оқуға саналы түрде өзiнiң бар ықыласымен
қатысуын, мектеп мүлкiне ұқыпты болуын, туысқандарына, жолдастарына
көзқарас, қарым-қатынасы, сыпайы, қадiрлi, қошеметтi болуын талап етедi ” .
Табиғат – адам тәрбиешiсi. Адам болып туып, адам болып қалу үшiн
табиғаттың атқарар ролi зор. Табиғат бөлшектерi: жан-жануарлар дүниесi,
өсiмдiктер әлемi, өзен, сай, биiк таулар, сағым тербеген сары дала – бәрi
адамдардың ақыл-ойына – сана , денесiне – қуат, бойына – күш, өнерiне –
шабыт, көңiлiне – қанат бередi. Табиғат жайлы түсiнiктi оқушылар дүниетану
сабағында алады. Ал В.А.Сухомлинскийдiң пiкiрiнше адамгершiлiк тәрбие беру
дегенiмiз – баланы гүлге су құюға немесе тазалыққа үйрету емес, ол баланың
санасына табиғат дегенiмiз – бiртұтас жүйе, ол адам мен табиғаттың
бiрлiгiнен құралатындығын жеткiзу [13, 86 б].
Дәстүр бойынша, адамгершiлiк тәрбие мәселесiне халықтық педагогика аса
көп мән берген А.Б.Измаилова табиғатпен қарым-қатынас үрдiсi, оны оқып
үйрену және пайдалануды бала өмiрiнiң алғашқы күндерiнен бастап жүргiзу
керек. Ертегiлер мен ойындардағы мейiрiмдi үй жануарлары, құстар туралы
ойлар, мақал-мәтелдер мен нақыл сөздер баланың табиғатты тануына әсер
етедi, табиғатпен үздiксiз байланысқа түседi. Табиғатты қорғау, қызықтау
сезiмдерi қалыптасады деп көрсеткен.
Ал Б.Т.Лихачев жеке адамның мәдениетiн қалыптастыру қажеттiлiгi
мәселесiн қарастыра келiп, мектеп жасынан бастап бұл Я.А.Каменскийдiң өсиет
етiп кеткен тәрбиенiң табиғатпен байланыстылығын адам тәрбиесiнiң жетекшi
құралы деп түсiндiрдi.
Мектептер қызметi мен мектептен тыс уақытта өзара байланыс жұмысы
үздiксiз болатыны жайлы көптеген көрнектi ғалымдар С.Т.Шацкий,
А.С.Макаренко, А.В.Луначарский, Н.А.Семашко, В.А.Сухомлинскийлер дәлелдеп
бердi.
И.Д.Зверевтiң пiкiрiнше, тәрбие мен бiлiмнiң негiзгi мақсаты мектеп
оқушыларының қоршаған ортаға, оның қызметiне деген жауапты көзқарасын
қалыптастыратын берiк ғылыми бiлiмдердi меңгерту болуы қажет. Табиғат,
экологиялық тәрбие берудiң көрсеткiшi ретiнде оқушылардың табиғи ортаға
деген көзқарасы, оның адамгершiлiк нормаларын айтуға болады [24,29].
Жалпы қазiргi ғылыми әдебиеттерде адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру
мынадай мiндеттердi белгiлейдi:
• Табиғи және әлеуметтiк ортаға деген жауапкершiлiкпен қарауды
қалыптастыру – тәрбиенiң құрамдас бiр бөлiгi.
• Өзiн қоршаған ортаға зиян келтiрмей, қайырымдылыққа iзеттiлiкке
үйретудi мектептiң бастауыш сыныбынан бастау.
• Табиғатты қорғау, ағаштар отырғызу, бұталар мен гүлдердi баптау, үй
жануарларын өсiру. Үлкенге iзет, кiшiге құрмет ету қасиеттерiн
жетiлдiру.
“Ұлттық тәрбиенiң негiзi – адамгершiлiк, еңбек тәрбиесi”-дейдi
М.Жұмабаев. Адагершiлiк тәрбиесiн сәби шақтан озық түрде баулу керек.
Оқушының адамгершiлiк мәдениетi қай кезде де назардан тыс қалып көрген
емес. Бүгiн де оқушылардың адамгершiлiк мәдениетi жоғары болуы маңызды
мәселе ретiнде саналады. Осыған орай, мектепте оқушыларда адамгершiлiк
мәдениетiн қалыптастыруға дүниетану сабағының өзiндiк орны бар.
Осы орайда бабамыз Әбу-Насыр Әл-Фарабидiң “Адам алдымен ойлы,
парасатты болуға, ақыл-ойдың жан-жақты дамуына көңiл бөлуi қажет. Шын
мағынасындағы бiлiмдiлiк – тамаша адамгершiлiк сипат”-деген ұлағатты
пiкiрiн мойындай отырып, жас ұрпақты бiлiм нәрiне қандыру да педагогтық
парыз екенiн ұмытпағанымыз абзал [2,38 б].
Адамгершiлiк iлiмінiң және адамгершiлiк тәртiптiң сәйкес келуi –
азаматтың, оқушылардың жоғары адамгершiлiгiнiң дамығандығының айғағы.
“Адамгершiлiктерiң жоғары болсын. Бұл сендердiң ең басты мiндеттерiң” деп
жазды философ жазушы Ж.Ж.Руссо. Ал Абай: “Досыңа достық – қарыз iс,
дұшпаныңа әдiл бол” деп жырлаған болатын. өмiрде адам неғұрлым ақылды,
мейiрiмдi болған сайын, соғұрлым өзгенiң жақсылығын да бағалағыш келедi.
“Жас өспей ме, жарлы байымай ма!” демекшi, бүгiнгi бастауыш сынып
оқушысының ертеңгi азамат екендiгi де еш күмән тудырмайды. Сондықтан өз
бойларына жоғары адамгершiлiк мәдениетiн бүгiннен бастап сiңiре бiлу, адал
болу, арлы болу әркiмнiң парызы. Адам жақсылыққа жамандық iстеу арқылы жете
алмайды, қашан да қайырымдылық қажет. Өйткенi, адамның асыл қасиетi – оның
жасаған жақсылығы. Адам – қоғамның мүшесi десек, әрқайсымыз осы атқа лайық
болуымыз керек. Ал қоғам жайлы оқушылар дүниетану сабағында танысады.
Сондықтан да ұлы Абайдың 19-қара сөзiнде “Адам баласы туа сала естi
болмайды. Естiп, көрiп, ұстап, татып, естiлердiң айтқандарын есте сақтап
қана естiлер қатарында болады. Естiген нәрсенi есте сақтау, ғибрат алу ғана
естi етедi”-деп ақыл-естiң, тәрбиенiң жемiсi арқылы жетiлетiнiн ғылыми
тұрғыдан дәлелдеп бередi. Адам мiнезiнiң түрлерiн адамгершiлiк, моральдық,
имандылық тұрғыдан қарастырып, оларды жақсы және жаман деп жiктейдi. Ал
Ш.Құдайбердиев Абайды үлгi еткен өнер-бiлiмдi, адамгершiлiк iзгi
қасиеттердi өзiне ұран тұтып балаға қатарыңнан қалма, өтiрiк, өсек айтпа,
ұрлық-зорлыққа әуес болма, жалқаулықтан, жамандықтан қаш, өнерлi, өнегелi
елдердiң жастарынан үйрен, оқу оқып, бiлiм ал, талаптан деп өсиет айтады:
Ақылды сол – ынсап пен ар сақтайды,
Арсыз сол – адамдықпен жан сақтайды.
Адал сол – таза еңбекпен күнiн көрiп,
Жаны үшiн адамшылық ар сатпайды.
Ақынның жастарға ұсынған адамгершiлiк жолы адалдық пен ғылымды
меңгеру. Осы екi жол кiсiнi қиындықтан құтқарады, адамгершiлiк тезге салады
[54,236].
Бүгiнгi тәуелсiз мемлекетiмiздегi жаңа қоғам мүддесiне лайықты, жан-
жақты жетiлген, бойында ұлттық сана мен ұлттық психологиясы қалыптасқан
ұрпақ тәрбиелеу отбасының, бiлiм беру ошақтары мен барша халықтың мiндетi.
Өзiмiздiң өркениеттi ел қатарына қосылу бағытындағы үлкен мәселелердiң бiрi
келешек ұрпақтың рухани дамуы.
Адамгершiлiк ұғымы iзгiлiк, гуманизмнiң синонимi ретiнде адамның игi
мақсатына айналғанда пайда болатын қарым-қатынастар жүйесi мен қоғамдық
ахуал ретiнде неғұрлым кең мағынада қолданылады.
Адамдарды сүю, оған жақсылық жасау, жанашыр болу – адамгершiлiктiң белгiсi.
Адамның шынайы байлығы затта емес, рухани қазынада. (В. Сухамлинский).
Ал рухани-адамгершiлiк құндылық белгiлi бiр бағытта, мақсатты жүйелi
ұлттық көзқарасты, мiнез-құлықтағы адамдық тәртiп пен рухани дағдыны
қалыптастыратын жүйе.
Адамгершiлiк құндылық – адамдық қасиетiнiң өлшемi. Оның жақсылыққа
талпынуы, өзге адмға жанашырлық бiлдiруi. Айналадағы адамдарға қайырымы,
өмiр сүру мәселелерi жайында iзденуі, өзiн-өзi танып сол арқылы дүниенi -
әлемдi тануы.
М.Шоқайұлы былай деген: “Мәдениет - адам әлемi. Мәдени көрiнiстерде адамдық
парасат, ақыл-ой, iзгiлiк пен әдемiлiк заттандырылып, игiлiктер дүниесi
құрылған. Сонымен бiрге мәдениет адамды тұлға деңгейiне көтеретiн негiзгi
құрал”.
Тәрбие өмiр бойы үздiксiз жүретiн болса да, қазақ халқы жетелеген
тұлғаның сипатын “Сегiз қырлы бiр сырлы “ деген бiр ауыз сөзге сыйғызып,
түйiндеген. Адам санасы үш түрлi құрамнан тұрады, ол ақыл-ой, сезiм, ерік.
Осыған орай оның санасында адам жаратылысының қай сипаты басым болса, оның
өмiрдегi iзденiсi мен ұмтылысы да соны бейнелейдi.
“Қазақстан – 2030” Ел Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауында Қазақстан
азаматтарының денсаулығын, бiлiм мен әл-ауқатын арттыруға, экологиялық
ортаны жақсартуға ерекше мән берiлген.
Демек, жас ұрпақтың денсаулығын нығайту, рухани-адамгершiлiгiн
жетiлдiру мәселелерiне тың көзқарастардың қажеттiгi туындауда. Сондықтан да
ұрпақ тәрбиесiндегi көкейкестi мәселелердiң бiрi - жетiлген тұлға тәрбиелеу
[3,21 б].
Яғни, оқушының – ақыл-ойын, сезiмiн, еркiн үйлесiмдiлiкте ұстай
бiлетiн, өнегелi мiнез қалыптастырып, адамгершiлiк қағидаларды меңгерген
адам болып өсуi. Жетiлген тұлға болу, яғни, басқаларды жақсы көру, өз
махаббатын адамдарға арнау. Оның бойындағы әдептiлiк сипаттар төмендегiдей
болуы тиiс:
Өзгелердiң мүддесiн, өз мүддесiнен жоғары қойып, кеңпейiл болу,
тәкаппарлыққа жол бермеу.
Ата-анаға балалық құрмет көрсете бiлу, оларды құрметтеу, оларға адал
болу, оларды сүю.
Достарының, отбасының, Отанының сенiмiн ақтау.
Өз iсiн iзгiлiк мақсатқа арнау, басқалардың мүддесiне қызмет ету және
маңызды iстiң шешiмiне жету үшiн өзiнiң iс-әрекетiн, күш-қайратын жұмсау.
Барлық адамдардың пiкiрiн, құқын, жеке меншiгiн құрметтеу.
Өзгелердiң пiкiрiн сабырлықпен қабылдау, бiрақ та жағымсыз iстерден
бойын аулақ ұстау.
Жанашырлық таныту, өзгелердiң қайғы-қасiретiне, мұң-мұқтаждығына
ортақтаса бiлу, оларға көмек көрсету.
Кешiрiмдi болу, ренiшке, өшпендiлiкке жол бермеу, ол үшiн жамандық
ойлап, кек алудан аулақ болу.
Рақымды, мейiрiмдi болу, адамның көңiл-күйiн алдын-ала сезе бiлу.
Көмектесу, көмек күткен адамға көмек беруге әзiр тұру.
Сонымен қатар рухани жетiлген тұлғаның бойында адамгершiлiк ұстанымдар
да болуы тиiс.
Өзiнiң қадiр-қасиетiн сақтау, яғни өзiнiң кiсiлiгiн сақтап, өзiне-өзi
сенiмдi болу.
Жауапкершiлiк таныту, адал болу, ақиқатты көздеу, жалғандық пен алдап-
арбаудан аулақ болу.
Ержүрек болу, қорқынышты жеңе бiлу.
Өзiн-өзi бiрқалыпта ұстай бiлу, өз ойын, сезiмiн, тiлiгiн, iс-қылықтарын
үйлесiмдiлiкте ұстай бiлу.
Бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыру мәселелерi
бiлiм мен тәрбие беру тұжырымдамасында негiзгi орын алады. Онда былай деп
көрсетiлген: ”Жеке тұлғаның қалыптасуы үздiксiз күрделi процесс. Әрбiр
балаға жеке тұлға ретiнде қарап, оның өзiне тән санасы, еркi, өзiндiк
әрекет жасай алатын қабiлетi бар екенiн ескерiп, олардың ақыл-ой қабiлетiн,
жеке бас қасиеттерiн дамытып, оны қоғам талабына сай iске асыруға
көмектесу”.
Белгiлi психологтар Б.Г.Ананьев, В.В.Давыдов, Қ.Б.Жарықбаев,
Ж.И.Намазбаева, М.М.Мұқанов, М.Б.Блонскийдiң, С.Л.Рубенштеин, Д.Б.Эльконин,
Л.В.Занковтың еңбектерiнде арқау болып, зерттеулерiнде оқушылардың
бiлiмдері мен рухани байлықтарына, мiнез-құлықтарына, дүниетанымдарына
қалыптастырып отыру қажеттiлiгi айқындалған.
Д.Б.Эльконин оқу әрекетi арқылы баланың үлкендермен қарым-қатынастарының
барлық жүйесi мен жеке қарым-қатынасы бiлiнедi, деп көрсеттi [55,111 б].
Оқушының iшкi позициясының балада қалыптасуы көбiнесе оның оқу
әрекетiнiң белгiлi мөлшерде нәтижеге жетуiне байланысты болады. Психикалық
процестердiң жұмыс iстеуiнiң бiршама жоғары түрде қалыптасуы ерiктi мiнез-
құлық түрiнiң дамуының негiзiн құрайды, баланың мiнез-құлық актісiнде
мотивациялық деңгейiнiң дамуымен байланысты барлық мақсатқа бағытталған
ниет, талаптары артады. Өзiмен бiрге оқитын оқушылармен тығыз өзара
қатынастардың құрылуы, құрбыларының арасында да орнын анықтау, әр түрлi
жағдайлардағы мiнез-құлық ережелерiн меңгеру, оларды өзiне талап етiп
қоюының қажеттiлiгi, бастауыш сынып оқушыларының мiнез-құлық факторлары,
эмоционалды және адамгершiлiк жүгiн арттырады.
Бастауыш мектептiк кезең, кейiнгi зерттеулердiң дәлелдеуi бойынша,
адамгершiлiк дамуының, моральдық мөлшердi меңгерудiң қарқынды даму кезеңi.
Адамгершiлiк дамуы өзiне адамгершiлiк сана-сезiмдi, адамгершiлiк мiнез-
құлық және адамгершiлiк қарым-қытынасты жинақтайды. Бұл кезеңде оқушыны
тәрбиелеудiң негiзгi бағыты - мiнез-құлық мотивтерi мен әдеттердi
қалыптастыру. Мектепке жаңа келген балаларда бұларды қалыптастыру бiршама
қиындықтарды тудырып жатады, олар әлi де болса моральдық жағдайларды
бiржақты қабылдайды, оларға талдау жасауға қиналады, жасы өсе келе бұл
жастағы балалардағы бағалаулар бiршама бейiмделiп, адамгершiлiк мiнез-құлық
ережелерi негiзделе бастайды. Оларға жан-жақты көмек, адамдық сезiмнiң
жылылығы, шын көңiлмен сүю, ұғу қажет. Тiптi жай ғана мысалмен түсiндiруге
болады: егер де гүлдi күтсең, суарсаң, жақсы қарасаң, онда ол жайқалып
өседi, адамдарға көңiл әсемдiгiн сыйлайды. Ал егер оны қарамасаң, ол
сарғайып, солып қалады. Мiне, бұл қарапайым шындық.
Бастауыш мектептен бастап қарым-қатынас мiнезi, құрбы-құрдастарымен
өзара қатынастары айтарлықтай өзгередi. Тiптi олар үшiн өте маңызды болып
саналатын жора-жолдастарына көмек қолын беруге дайын тұру, достықты сүю,
мейiрiмдiлiк, қайырымдылық сияқты қасиеттер табылады [7,23 б].
Атақты орыс ғалымы Н.И.Пирогов: “Пайдалы азамат болуға дайындалған адам ең
алдымен адамшылыққа үйренуі тиiс” деп жазады. Яғни, оқулықтағы әр тарау
бойынша оқушыларға түсiндiрiлетiн материалдың адамгершiлiкке,
еңбексүйгiштiкке, мамандықтың бәрi жақсы екендiгiне, оны қадiрлей бiлуiне
байланысты қосымша материалдарды пайдаланып отыру қажет.
Қорыта айтқанда, ғалымдардың көпшiлiгiнiң пiкiрi оқушыларға
адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру сөзге емес, тiкелей қоршаған ортадан
алған әсерлерiне негiзделуi керек деп есептейдi. Табиғат туралы оқығандарын
түсiнiп қана қоймай, табиғаттағы заттарды дұрыс, олардың айырмашылықтары
мен ерекшелiктерiн байқай бiлуге үйрету. Қоршаған ортаға зиян келтiретiн
әсерлерге қарсы адамгершiлiк ұғымдар қалыптасады.
1.3Адамгершілік тәрбиенің мазмұны мен міндеттері.
Адамгершілік тәрбиенің негізі отбасынан басталып, балабақша, бастауыш
сыныпта өзінің жалғасын тауып, жоғары сыныптарда күрделене береді.
Адамгершілік тәрбиесі-тәлім-тәрбиенің ықпалды әсерімен моральдық
сананы қалыптастырудың, этникалық білімділікті, адамгершілік сезімді
дамытудың сара жолы. Ол жанұя, мектеп, ұстаз, еңбек, қоғам, жеке ықпал
арқылы іске асырылады. Жас балалардың адамгершілігін қалыптастыруда
мектепке дейінгі балдырғандар үшін оларға түсінікті ғибрат сөз, әсерлі
өлең, сурет, әңгімелер пайдаланылады, үлгілі, өнегелі ойын, еңбек үстінде
этникалы қатынас жағдайында әдепкі адамгершілік әдет-дағдылары қалыптасады.
Мектеп жасындағылар үшін олардың саяси-әлеуметтік саналылығын (гуманизм,
ұлтжандылық, отансүйгіштік), дүниетанымын, этикалық талғамын, ішкі рухани
байлығын молайтатын жүйелі жұмыстар өткізіледі. Этикалық әңгіме, пікір-
сайыс, лекция өткізу және көркемөнердің түрлі салалары мен әдебиетті
кеңінен пайдалану адамгершілік тәрбиесіндегі игі істер болып табылады
(Қазақ Совет энциклопедиясы.-Алматы, 1972.-1т. 113б.)
Адамгершілік тәрбиеге тән міндеттер бар. Олар:
- шәкірттерді өмір талабына сай қоғамдық моральдық нормасын орындауға
қатыстыру;
- шәкірттердің адамгершілік тәжірибесін қалыптастыру;
- шәкірттердің санасына және мінезіне ұстаздық ықпал жасау;
-Республикаға, оның Президентіне, Әнұранына, Рәміздеріне шәкірттердің
сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеу.
Бұл міндеттерді іске асыру оңай емес. Ол үшін тәрбие шаралары ұтымды
болу керек, балалардың жас ерекшеліктерін ескерген жөн, объектіге-шәкіртке
ықпал етушілер бірауызды болғаны керек. Адамгершілік тәрбиенің мазмұны
тәрбие бағдарламаларында, соның ішінде Атамекенде де бар.
Бастауыш сыныпта оқушылардың адамгершілік, достық, жолдастық,
Қазақстан туралы ұғымдар қалыптасады, кеңиді. Ұстаздарды, үлкендерді,
туыстарды, ата-аналарды құрметтеуге, еңбектенуге, ізеттілік нормасын
сақтауға үйренеді. Бұл жаста балалар тәртіпке, жолдастық өзара көмек
беруге, түсінісуге дағдыланады. Олар оқу еңбегіне қатынасын, мектептегі,
жанұядағы, қоғамдық орындардағы мінез-құлқының қандай болу керектігін
біледі. Осы сыныптың оқушылары оқу-тәрбие процесінде өздерінің дербес және
қоғамдық мінез-құлқы туралы адамгершілік тәрбиенің мазмұнын кеңейтеді.
Жас жеткіншектер 5-9 сынып оқушылары өздерін ересектер қатарына санап
өз бетімен тіршілік етемін деп мөлдір қиялға да кетеді. Сондықтан олар
өзінің мүмкіншіліктеріне сын көзімен қарамайды, қате түсініктер жібереді.
Олар еріктік қасиеттер жөнінде дұрыс түсінбейді. Шешімділік пен
шапшандылықты, табандылық пен қайсарлықты, жалөкпелік пен батылдықты
шатыстыра береді. Бұл жастағы шәкірттердің адамгершілік дамуына
ұйымшылықдық, тәртіптілік, инициативтік, қамқорлық, құнттылық т.б.
қасиеттер әсер етеді.
Жасөспірімдер немесе 10-11 сынып оқушылары ғылымға, мамандық тандауға
ынталары өседі. Олар әділеттік, борыш, ұят, адалдық, ерлік, намыс т.б.
моральдық категорияларға ерекше көңіл бөледі. Олар үлкендермен қарым-
қатынас жасауды, өзін-өзі тәрбиелеуді қажет етеді. Бұл жастағыларға ерік
берген жөн. Әрине, бүгінгі жағдайда мұның бәрін дұрыс орындауға болады
деуге де қиын. Бірақ ізеттілік, ұстамдылық сияқты әдеттерді қалыптастыру
қажет.
Оқу процесінде адамгершілікке тәрбиелейтін пәннің бірі-ана тілі,
тарихи оқиғалар. Ол шәкірттерді отансүйгіштік, ұлтжандылық, идеалдық
сенімді қалыптастырады. Әсіресе қазіргі кезде қазақ халқының тарихын қайта
жазуда, хандарымыз бен билерімізді, шешендеріміз бен жырауларымызды
тірілтіп дәріптеуге қазақ халқы тарихының орны бөлек. Тәуке, Жәнібек,
Абылай, Кенесары сынды хандарымыз, Қабанбай, Бөгенбай, Сәмен, Рысбек,
Қойгелді, Райымбектей қолбасшыларымыз, Аңырақайдағы шайқас (Ол-қазақтың
Бородиносы. Бұл 300 жылдық соғысты Ұлы Отан соғысы деп тегін айтпайды),
Төле би, Қазбек би, Әйтеке би т.б. туралы тарихи деректер жас адамның
рухани көкжиегін кеңейтеді, өзінің қоғамдағы орнын түсінуге көмектеседі,
күреспен, құрбандықпен және ұрпақтардың батырлығымен жасалғандардың бәріне
құрмет көрсетуді тудырады, ізгі талап-тілектерді оятады.
Тарих пен әдебиеттен басқа пәндер әсіресе, қазақтың ұлттық
педагогикасы, география, ән-күй, т.б. балаларды адамгершілік тәрбиеге
үйретеді. Осы пәндер арқылы оқушыларымыздың бойына еңбексүйгіштік,
тәртіптілік, ұқыптылық, дәлдік сияқты моральдық қасиеттерді сіңіруге
болады.
Оқушыларды тек пәндер арқылы емес, басқа сыныптан тыс, үйірме
жұмыстарында да адамгершілік тәрбиеге баулуға болады. Оған бастауыш сынып
оқытушысының, сынып жетекшісінің этикалық әңгімесі, моральды-этикалық
жиындар, пікір-сайыстар т.б. жатады.
Жас өспірімдердің адамгершілік тәрбиесінің мазмұны мектептегі пәндер,
мектептен, сыныптан тыс өткізілетін-шаралар арқылы қалыптасады. Осы
өткізілетін сабақтар, іс-шаралар неғұрлым маңызды, оқушылардың жас
ерекшеліктеріне сәйкес қонымды болса, олар соғұрлым баланы адамгершілікке
тәрбиелеуде зор ықпал жасайды.
Адамгершілік тәрбиенің өзіне тән міндеттері бар. Олар:
- шәкірттерді өмір талабына сай қоғамдық моральдық нормасын орындауға
қатыстыру;
- шәкірттердің адамгершілік тәжірибесін қалыптастыру;
- шәкірттердің санасына және мінезіне ұстаздық ықпал жасау, ұлттық
қасиеттерді дарыту;
- Республикаға, оның Президентіне, Әнұранына, Рәміздеріне
шәкірттердің сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеу.
2 Бастауыш сынып оқушыларының оқу процесінде ұлттық адамгершілік
құндылықтарды білім мазмұнына еңгізу жолдары
2.1 Адамгершілік құндылықтарын және ұлттық педагогиканы білім мазмұнына
енгізу жолдары.
Тәрбиенің негізгі қағидаларының (принциптері) болуы заңды құбылыс. Халық
педагогикасының негізгі қағидалары:
1.Келер ұрпақтың ақылды, намысқор, арлы, өміршең азамат болуын тілеу.
Жас нәрестенің дүниеге келуі ата-ана, ағайын-туыс, қауым-көпшілікке зор
қуаныш әкелумен бірге, борыш та жүктеей келеді. Дәлірек айтсақ ұрпақты
тәрбиелейтін халық мектебінің есігі сәбидің алғаш дүниеге келген күнінен
бастап айқара ашылады. Ол белгілі мақсат-тілекпен байланысты туындайды.
Отбасы үлкендерінің бәрі жаңа туған жас баланы Отанның, елдің асыл
азаматы болуын аңсап-армандайды. Өнегелі үлкендерге ұқсасын деп дарынды,
өнерлі, ақылды ақсақалдарға баланың аузына түкіртіп, азан шақыртып, атын
қойғызады. Ақылын, жасын берсін деп, жаңа туған нәрестені қарияның
шапанының етегіне орайды. Ұрпағы өскен қадірлі анаға кіндігін кестіреді,
бесікке салдырадықырқынан шығару ырымдарын жасатады, тұсауын кескізеді,
үлкендерден бата алғызады. Халықтың балаға арналған ырым, бата
–тілектерінде келешектен күткен үлкен үміт, аңсау арман бар. Тәрбиенің
алғашқы қағидасы ата-ананың аңсау арманымен, баладан күтер үмітімен үндесіп
жатыр.
2.Баланы жастайынан еңбек сүйгіш, елгезек азамат етіп тәрбиелеу. Ол
бесік жырлары мен тұсау кесер жырларынан, бата, тілек, терме өлеңдерден
өзекті орын алған. Еңбек қағидаларын жастардың бойына сіңіру отбасындағы
еңбектің қарапайым түрлерінен басталып, қоғамдық маңызды істерімен
ұштасқан. Ұл баланы қозы, лақ қайтаруға, отын-су әзірлеуге, мал өнімдерінен
тұрмысқа қажетті құрал-жабдық (қамшы, шідер, жүген өру, тері илеу, қару-
жарақ, т.б.) жасауға әзірлеу, қора салу, киіз үйдің ағашын істеу, ұсталық,
зергерлік өнерге үйрету, т.б. көзделсе, ал қыз балаларды ыдыс-аяқ жуу, үй
сыпыру, шай қою, төсек жинау, кесте, өрмек тоқу, ас пісіру, бала күту,
қонақ күтуге, т.б. үйреткен.
3. Халық педагогикасында Бірінші байлық – денсаулық деген ұғым
өзекті орын алған. Дені саудың жаны сау, Ас адамның арқауы, Ауру
астан деп рухани, материалдық байлықтың негізін жеке бастың, яғни тәннің
саулығына байланысты қарастырған. Баланы туған күнінен бастап тұзды сумен
шомылдыру, маймен сылау, дене күтіміне ерекше мән беріп шынықтыру,
мерзімінде жақсы ас беріп тамақтандыру мен ұйықтаудың бәрі тән саулығы үшін
жасалған әрекеттер.
4. Халық педагогикасында адамгершілік қасиеттерді баланың бойына
дарыту, ізгілікке, имандылыққа, адалдыққа тәрбиелеу, ар-ожданды қастерлеу
басты қағида болып есептелген.
Жаным – арымның садағасы деп арды адамгершілік қасиеттің үлгісі
санаған.
5. Гуманизм мен патриотизм – халықтық тәрбиенің басты қағидаларының
бірі. Отан отбасынан басталады деп ұққан ата-бабамыз отбасының, ананың,
рудың, отанның намысын қорғауды, қарттарға, ауру, кемтарларға көмектесуді,
басқа ұлт өкілдерін сыйлауды отбасы тәрбиесінің өзекті принципі деп
бағаланған. Атанның баласы болма, адамның баласы бол, Жақсы – көпке
ортақ, Ел үшін еңбек ет, халқын сүйген қор болмайды деген өсиет
тәрбиеден өзекті орын алған.
6. Елді, жерді қорғайтын, еңбек ете алатын азамат болу үшін денені
шынықтыру қажет. Халық педагогикасында Шынықсаң, шымыр боласың деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz