Халықтық педагогиканы пайдалану арқылы бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие берудің жүйесі
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕ ХАЛЫҚТЫҚ
ПЕДАГОГИКАНЫҢ ОЗЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-6 б.
І тарау. Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке
тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдаланудың
ғылыми- теориялық негізі
1. Адамгершілік тәрбиесінде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерінің
орны мен зерттелу жағдайы ... ... ... ... . 7-15 б.
2. Халықтық салт-дәстүрлердің бала дамуына ықпалы..16-27б.
3. Отбасында балаларды халықтық дәстүр негізінде адамгершілікке
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28-39 б.
ІІ тарау. Халықтық педагогиканы пайдалану арқылы бастауыш сынып
оқушыларына адамгершілік тәрбие берудің жүйесі
2.1. Бастауыш сынып оқушыларын халықтық педагогика негізінде тәрбиелеуде
олардың педагогикалық- психологиялық ерекшеліктерін есепке
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40-49 б.
2. Бастауыш сынып оқушыларын халықтық дәстүр негізінде адамгершілікке
тәрбиелеуде Адамгершілік тағылымы бағдарламасының жобасы , оның
мазмұны ... ... ... ...50-62 б.
3. Бастауыш сынып оқушыларын халықтық педагогика негізінде
адамгершілікке тәрбиелеудегі эксперименттік- тәжірибелік жұмыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63- 68 б.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69- 70 б.
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71-77 б.
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78-80 б.
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Егеменді ел болып, біртіндеп әлемдік өреге ие
бола бастаған алғашқы қадамымызда ғасырлар бойы өмір сынынан өтіп келе
жатқан халқымыздың қасиеті мен өнегесін бабалардың ақ батасын, адал тілегін
бүгінгі әрбір елбасына үйрету, санасын ояту тәрбиеші-мұғалімдердің, ата-
аналардың ең үлкен парызы болмақ.
Қазіргі жаңару кезеңінде біздің қоғамымыздың ілгерілеу процесіндегі
адам факторын және оны жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын жаңарту
жағдайында бала тәрбиесінің мәні мен оның проблемаларын күрделендіріп отыр.
Қазақстан Республикасның Конституциясында Қазақстан халқының дүниежүзілік
қоғамдастықтың ажырамас бөлігі екендігін адам құқығы мен бостандығын
танитындығын демократиялық қоғаммен құқылы мемлекет құруға бекем бел
байлағандығын азаматтық татулық пен ұлтаралық келісімді қамтамасыз
ететіндігі көрсетілген. Осыған байланысты тәрбие берудің тиімділігі мен
сапасын арттырудың негізгі бағыты барлық тәрбиелік істі демократияландыру,
гуманитарландыру әрбір баланы жеке тұлға деп танып біліп жан-жақты
қалыптастыру міндеті күн тәртібіне қойылып отыр. Жас ұрпаққа адамгершілік,
имандылық, ізгілік, еңбек, дене, эстетикалық сондай-ақ, экономикалық,
экологиялық, құқықтық, кәсіби және діни тәрбие беру бір-бірімен тығыз
байланыста және өзара тәуелділікте жүзеге асырылуы тиіс.
Тәрбие берудің бұл түрлерінің әрқайсысының өзіндік мазмұны, өзіндік
бағдары,өзіне тән қызметі бар. Бүгінгі күнде болашақ ұрпақ тәрбиесі
ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік рухани бай қазынадан нәр алумен
ұштастырылып жүргізілуі талап етіледі. Біздің қоғамның тәлім-тәрбие
тәжрибесі көп жылдар бойы біржақтылықпен жүргізіліп келді, жалпыадамзаттық
құнды игіліктерден оқшауланып, ұлттық тәрбиенің бай мұрасын игеруге көңіл
бөлінбеді. Мұның өзі жас ұрпақтың басым көпшілігінің өз халқының
тарихын,тілін, дінін, әдет-ғұрып, салт-санасын, ұлттық дәстүрлерін жете
білмеуіне әкеп соқты.
Халықтық педагогика-көп арналы, қыр сыры мол,күрделі ғылым. Ол ұлттық
өмірге немқұрайлы қарайтын жасұрнақты қазақтың рухани материалдық
мәдениетін толық меңгерген, тарихын, әдет- ғұрпы,салт-сана, дәстүр, тәлім-
тәрбие, адамгершілік қасиеттерің бойына сіңіріп, ұлтын сүйетін азамат болып
өсуін қамтамасыз етуге тиіс. Халықтық педагогика-тәрбиенің бастауы және
қайнар бұлағы,ол-тәрбие жөніндегі халықтың білімі мен тәрбиесі.
Халықтық педагогика туралы ежелгі ойшылардың, ғалымдардың ойлары
бүгінгі зерттеулерде жалғасып келеді. Бұл салада қазақ халқының тәлім-
тәрбие мұрасына ерекше мән беріп зерттегендер (біз бұл жерде профессор
С.Қ. Қалиевтың көп жылдық жұмысының нәтижесі ретінде жазылған
диссертациялық еңбегін басшылыққа аламыз. Қазақтардың халықтық
педагогикасындағы тәрбилеу мен оқытудың ғылыми- педагогикалық негіздері.
Бұл ғылыми еңбекте автор Қазақстанда халықтық педагогиканың өріс алуы
мен қанат жаюын бірнеше кезеңдерге бөледі:
І кезең: ұлттық тәрбие, халықтық салт- дәстүрлер туралы алғашқы
ойлар мен көзқарастар демократ- ағартушы ғалымдар Ш. Уәлиханов, Ы.
Алтынсарин және ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы ғалым- этнографтар:
Э.С. Вульфсон, П.С. Памас, А. Вамбери, А. Левшин, Н.Л. Зеланд, А.Янушкевич,
В.В.Радлов, Г.Потанин еңбектерінде көрсетіледі.
ІІ кезең: ХХ ғасырдың 20-30жж. осы мәселемен арнайы айналысқан А.
Диваев, А.Байтұрсынов, С. Торайғыров, М. Дулатов, Н. Құлжанова, М. Әуезов.
ІІІ кезең: 40-50 жыл үзілістен кейін 1970-1990 жылдары қазақ халқының салт-
дәстүріне деген дұрыс көзқарас қалыптасып, бірнеше еңбектер жарық көрді.
Осы еңбектердің авторлары: И. Оршыбекова, С.Қалиев, К. Сейталиева, Ә.
Табылдиев, С. Ұзақбаева, М. Құрсабаев. Еліміздің егемендік алуымен
байланысты ұлы ағартушыларымыздың ( Ш. Уәлиханов. Ы. Алтынсарин. А.
Құнанбаев, А. Байтұрсынов, М.Дулатов т.б) салып кеткен сара жолы, олардың
еңбектері ғылыми тұрғыдан зерттеліп бірнеше диссертациялық, докторлық
жұмыстар қорғалды. Соңғы жылдары арнайы халықтық педагогиканы зерттеген
көршілес мемлекет ғалымдары: Г.Н.Волков, Е.Н.Ханбиков, А.Э.Измайлов,
Н.С.Сафаров, Раджабов т.б. Қазақстан Республикасы бойынша халықтық
педагогиканың жалпы педагогика, психология, философия ғылымдарындағы алатын
орны, оның тарихи даму жолын ғылыми тұрғыдан мәнін, мақсатын, мазмұнын,
методологиялық негізін ашуда елеулі үлес қосқан көрнекті ғалымдар:
Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ.Сейсенбаев, Х.Арғынбаев, Н.Сарсенбаев, С.
Ұзақбаев, К.Ж. Қожахметова, А.Мұханбаев т.б.Бұл зерттеулерде Халық
педагогикасы ұғымын әртүрлі мазмұн-мағынада түсіндірген. Оның тәрбиелік
ролін анықтау кезек күттірмейтін мәселе. Ал халық педагогикасының зерттеу
негізінде халық ауыз әдебиетінің шығармалары, этнографиялық материалдар,
халықтық тәрбие дәстүрлері, ойындары, отбасы тәрбиесінің тәжірибелері
жатады.
Бұл анықтамалардан тәрбие мен оқыту жұмысы халықпен бірге өскен, бірге
дамығандығын сан ғасырлар бойы халықпен қатар жасап, оның озық үлгілерін
келер ұрпаққа мирас етіп келе жатқанын білеміз. Осы жерде атақты ғалым
Герольд Белгердің: Өзінің шыққан ұлтының терең тамырын, өз халқының
тарихын, салт- дәстүрін, тілін, әдет- ғұрпын білмеу сол адамның ұлттық
сезімінің өше бастауын көрсететін құбылыс. Ұлттық мәдениет тарихына қалай
болса солай салқын қараушылық орны толмас өкінішке, қайғы қасіретке
ұшыратады деген ой- топтамасы біздің көкейкесті мәселемізбен үндесіп
жатқандай Соңғы жылдары әлемдік, отандық, ұлттық негізде кеңінен білім,
тәрбие беру міндетіне сай Республикамызда ондаған жаңа концепциялар,
тұжырымдамалар, бағдарламалар және Заңдар қабылданды. (Қазақстан
Республикасының білім беру ұйымдарындағы 2003-2005 жылдарға арналған
кешенді тәрбие бағдарламасы)
Бірақ тәжірибе жүзінде олардың толғымен іске аспай жатқаны анық.
Мемлекетіміздің қазіргі жағдайындағы тәрбие жұмысында ғылыми- теориялық
негізінің аздығы мен практикалық мұқтаждықтың арасындағы қайшылық айқын
байқалады.
Осы қайшылықтың шешімін табу бізге диплом жұмысымыздың тақырыбын
Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық
педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану деп алуға мүмкіндік болды.
Зерттеудің мақсаты: халықтық педагогиканың озық дәстүрлері арқылы бастауыш
сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеудің мазмұны мен әдістемесін
теориялық практикалық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеу объектісі: бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие беру
процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: халықтық педагогика негізінде бастауыш сынып
оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу процесі тиімді болуы мүмкін, егер де,
халықтық педагогиканы озық идеялы негізінде бастауыш сынып оқушыларын
адамгершілікке тәрбиелеудің тұтас жүйесі құрылыса.
- педагогикалық ұжымның әрбір мүшесі ұлтың өзіндік ой-санасы халықтың
жағдайын есепке алса және ұлттық тәрбие негізінде адамгершілік іс-әрекетке
халықтық педагогикаға үйретпесе бастауыш сыныптарда ұлттық дәстүрлерді
сабақатарда, сабақтантыс жұмыстарда пайдалану қарастырылса.
Зерттеу пәні: оқу - тәрбие процесінде халықтық педагогиканың озық салт-
дәстүрлері арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.
Зерттеу міндеттері:
1.Халықтық педагогиканың озық дәстүрлері және адамгершілік тәрбиесі туралы
философия тарихы, педагогикалық, психологиялық еңбектерге талдау жасау.
2.Халықтық педагогиканың тарихи әлеуметтік мәдени дамуындағы адамгершілік
тәрбиенің алатын орны және қазіргі кезеңдегі проблемаларымен айқындау және
олардың тәрбиелік мәнімен мүмкіндіктерін көрсету.
3. Қазіргі мектеп жағдайында халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін тірек
ету арқылы, төменгі сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде
педагогиканың тиімді мазмұнынын, әдіс-тәсілдерін жасау.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі: – жалпы дамудың адамгершілік пен
ұлттық құндылықтардың диалектикасының бірлікте болуы туралы философиялық
қағидалары, таным мен тәрбие теориясы және іс-әрекет пен адамның жеке
тұлға туралы заңдылықтары.
Зерттеу әдістері: философиялық, педагогикалық, психологиялық ғылыми
әдебиеттерге теориялық талдау, мектеп құжаттарымен ( ресми материалдар,
жоспарлар т.б) танысу, мектептің жұмыс нәтижелерін салыстыру, сұрақ,
жауап, әңгімелесу, отбасы дәстүрлерін зерттеу, педагогикалық бақылау,
эксперимент, математикалық- статистикалық өңдеу.
Негізгі идея: халықтық педагогиканың озық дәстүрлері арқылы бастауыш сынып
оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде гуманизация бағыты жалпы адамзаттың
ұлтаралық және ұлттық бірлікке тірек ету.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы саласында басылым көрген
тарихшылардың, әлеуметтанушылардың, әдебиетшілердің, ақын- жазушылардың,
педагогтар мен психологтардың еңбектері; Қазақстан Республикасы үкіметінің
ресми материалдары мен құжаттары (Конституция, Білім, тәрбие беруге
арналған тұжырымдамалар мен бағдарламалар); мектеп пен арнаулы орта және
жоғары оқу орындарының озат тәжірибелері.
Зерттеу кезеңдері: І кезеңде (2004 жылдың екінші жартысы ) зерттеу
проблемасы бойынша педагогикалық, психологиялық, әлеуметттік, оқу-
әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалды.
ІІ кезеңде (2005 жылдың бірінші жартысы) деректі материалдар жинау
жалғастырылды. Проблеманың зерттелу деңгейі анықталды. Оқушыларға
адамгершілік тәрбие беру мақсатында мұғалімдермен бірлескен жұмыстың
әдістемесі жасалынды. Оның мазмұны мен әдіс тәсілдері педагогикалық
тәжірибелік эксперимент жүзінде тексерілді. Эксперимент нәтижелері
сұрыпталып өңделді. Қорытынды нәтижелер кестеге түсіріліп, нақтылы
тұжырымдар мен нұсқаулар жасалды.
Тірек оқу орындары: Ақмола облысы, Қорғалжын ауданы, Ұялы орта мектебі,
Көкшетау қалалық №6 орта мектебі.
Зерттеудің жаңалығы: оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық
педагогиканың озық дәстүрлерін пайдаланудың теориялық негіздері анықталды;
бастауыш сынып оқушыларының бойында қалыптасқан ең құнды қасиеттерге
арналған Адамгершілік тағылымы бағдарламасының жобасы жасалып, мектеп
тәжірибесінде тұтас педагогикалық тұрғысынан қолданылады.
Жұмыстың теориялық маңызы: халықтық педагогиканың адамгершілік
тәрбиесіндегі ізігілік идеясы ғылыми теориялық тұрғыдан негізделеді.
Халықтық педагогиканың озық дәстүрлері, бастауыш сынып оқушыларына
адамгершілік тәрбие берудің барлығы қарастырылады; оның принциптері
белгіленеді, адамгершілік тәрбие мүмкіндіктері анықталады.
Практикалық маңызы: бастауыш сынып оқушыларының бойында қалыптасқан ең
құнды қасиеттерге арналған Адамгершілік тағылымы деп аталатын
бағдарламаның жобасы жасалып мектеп тәжірибесіне ұсынылды. Бұл
бағдарламаны мұғалімдердің білімдерін жетілдіру курстарында және бастауыш
сынып мұғалімдері өз іс – тәжірибесінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын жағдайлар :
- қазақ мектептерінде бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде
халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану арқылы Адамгершілік
тағылымы бағдарламасының жобасына сипаттама;
- бағдарламаның негізінде бастауыш сынып оқушыларын адамгершікке
тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерінің тәрбиелік
мүмкіндіктері;
- тұтас педагогикалық процеске бастауыш сынып оқушыларын халықтық
педагогиканың озық дәстүрлері негізінде адамгершілікке тәрбиелеудің жалпы
әдіс-тәсілдеріне сипаттама.
Зерттеу жұмысының сынақтан өтуі: Зерттеу жұмысының мазмұны Ш.Уәлиханов
атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің Әлеуметтік педагогика
кафедрасы және білім қызметкерлерінің біліктілігін арттыру және қайта
даярлау институтының Педагогика және психология кафедрасының отырысында
талқыланды.
І тарау. Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке
тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдаланудың
ғылыми- теориялық негізі.
1. Адамгершілік тәрбиесінде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерінің
орны және оның зерттелу жағдайы
Халықтық педагогика -көп арналы, қыр сыры мол,күрделі ғылым. Ол ұлттық
өмірге немқұрайлы қарайтын жасұрпақты қазақтың рухани материалдық
мәдениетін толық меңгерген, тарихын, әдет- ғұрпы, салт-сана, дәстүр, тәлім-
тәрбие, адамгершілік қасиеттерің бойына сіңіріп, ұлтын сүйетін азамат болып
өсуін қамтамасыз етуге тиіс.
Халықтық педагогика-тәрбиенің бастауы және қайнар бұлағы,ол-тәрбие
жөніндегі халықтың білімі мен тәжірибесі. Халықтық педагогиканың теориялық
негізін зерттеуші ғалым Христова Е.Л. халық педагогикасын, халықтың
таптық педагогикалық санасы, ал дәстүрлі педагогиканы- белгілі ұлттық
педагогикалық санасы ретінде қарастырады.
Е.Л. Христованың байқауы бойынша әр тарихи кезеңдердегі халықтың
педагогикалық ойларын,оның педагогикалық білімдерімен, тәжірибесімен
теңестіруге болмайды, себебі халықтың педагогикалық ойы қоғамдық сананың
басқа түрлерінде де өзін көрсетеді (ғылым, дін, әдебиет, мораль т.б. ).
Орыс халқының ұлы педагогы К.Д.Ушинский халық педагогикасының тәрбиелік
күшін өте жоғары бағалаған. Халықтың салттарын, дәстүрлерін жақсы біле
тұра: ата- бабаларымыздың даналығы- ұрпақтар үшін-айна деген қорытындыға
келген. Г.К. Волковтың берген анықтамасы бойынша: Халық педагогикасы-
халықтың ауыз әдебиетінде, салттарында,әдет-ғұрыптарында,ырымд арында,бала
ойындарымен, ойыншықтарында мәңгі сақталып қалған білім, педагогикалық,
мағұлматтар мен тәрбиелеу тәжірибесінің жиынтығы.
Бұлар, әдетте ауызша таралады. Халық педагогикасы- халыққа қажет
қасиеттерді қалыптастыру үшін пайдаланатын педагогикалық мақсатының
міндеттерінің, мазмұнының әдіс- құралдарының жиынтығы мен өзара
байланысы.Біздің ойымызша, бұл анықтама мәні өте терең және жан- жақты.
Соңғы жылдары арнайы арнайы халықтық педагогиканы зерттеген Г.Н. Волков,
Е.Н. Ханбиков, А.Э. Измайлов, Н.С. Сафаров, Раджабов т.б.
Қазақстан Республикасы бойынша халықтық педагогиканың жалпы педагогика,
психология, философия ғылымдарында алатын орны, оның тарихи даму жолын
ғылыми тұоғыдан мәнін, мақсатын, мазмұнын, әдіснамалық негізін ашуда елеулі
үлес қосқан көрнекті Қазақстандық ғалымдар: Қ. Жарықбаев, С.Қалиев, Қ.
Сейсенбаев, Х. Арғынбаев, Н. Сәрсенбаев, С. Ұзақбаева, А. Мұханбаева. К.Ж.
Кожахметова. Р.К. Төлеубекова, Ж.Қ. Мұқытова т.б. Бұл зерттеулерде
халық педагогикасы ұғымын әртүрлі рөлін анықтау кезек күттірмейтін
мәселе. Ал халық педагогикасының зерттеу негізінде халық ауыз әдебиетінің
шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық ойындар, отбасы
тәрбиесінің тәжірибелері жатады. Бұл анықтамалардан тәрбие мен оқыту
жұмысы халықпен бірге өскен, бірге дамығандығын сан ғасырлар бойы халықпен
қатар жасап, оның озық үлгілерін келер ұрпаққа мирас етіп келе жатқанын
білеміз. Халықтық педагогиканың мұрасының бірі-дәстүр.
Дәстүр - бір ұрпақтан екінші ұрпаққа ауысып отыратын қоғам. Өмірінің
дамуына сәйкес өзгеріп, кейбіреулері жаңа мазмұн алып, әрмен қарай дамитын
халықтың қоғамдық – тарихи өмірінде қалыптасқан құбылыс.
Халық дәстүрінің танымдылық – тәрбиелік мәні ұланғайыр дүние. Ол
тұтастай алғанда жасұрпақ үшін ғана адам өмірінің рухани – адамгершілігінің
қуат – қайнары. Оның ішінде тікелей бала тәрбиесіне бағытталған,баланың жан
– дүниесінің қалыптасуына, рухани марқаюына негіз болатын мүмкіндіктер көп-
ақ. Ол халықтың кәсібімен, салт-дәстүрімен, тілімен, тарихымен,
адамгершілік қасиет – сапаларымен сабақтасып, біте қайнасып, тарихи
кезендер ерекшелігіне, қоғам тану сатыларына қарай жетелеп, ұрпақтан-
ұрпаққа ауысып отыратын қастерлі мұра.
Қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтаған дәстүрлерінің ішінде
адамгершіліктің жоғары сапаларын тәрбиелеуге ықпал жасаған озық өнегелері
бар. Қазақ халқының дәстүрлерінің ұрпақтан – ұрпаққа жалғасып келе жатқаны
оның өміршеңдігінде, тәлім – тәрбие ісінде кең таратылғандығында. Адамның
туған күнінен бастап барлық өмір жолын қамтитын әртүрлі рәсім, дәстүрлер
бар. Қазақтың қазіргі замандағы алуан жүйелі өмір тану жолдары соларға беру
әдістері ертеден қалыптасып, бүтіндей қол үзбеген, сыртқы күш қанша ықпалды
болсада халқымыздың дәстүрлері мүлде жойылып кетпеген. Ендігі мақсат ата-
баба дәстүрлерінің озығын жаңарту, ұрпақ тәрбиесінде басты рөлге айналдыру,
қазақтың ата-салтын, қағидасын қазіргі өмір тынысына сай пайдалану, жаңарту
басты проблема. Сондай-ақ шығыс философтары мен ұлы ойшылдар өзінің
пікірлерінде халықтық педагогиканың негізін қалаған, оның тәлім-тәрбиелік
мәнін ашқан, ұлттық салт-дәстүрдің маңызын дәләлдеген.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрі мен
тағылымдарының мәдениет тарихын Орта Азия және Қазақстанның ұлы
ойшылдарының еңбектерінен көруге болады. Олардан халықтардың бір-бірімен
әдет-ғұрпы, салт-дәстүр тұрғысынан жақындығы халықтар қойнауынан орын
алатындығын көреміз.
Тәрбие туралы ой-пікірлер ҮІ ғасырдағы Орхон-Енисей жазуларынан басталып,
Орта ғасыр ғұламалары мен (Әл-Фараби, Ж. Баласұғын , М. Қашқари, А.
Жүгнеки, т.б) Алтын Орда дәуір оқымыстылары (С. Сарин, Қ. Жалайыр, т.б),
ХІҮ– ХҮ ғасырда өмір сүрген ақын жыраулар (Асан-Қайғы, Шалкиіз, Бұқар,
Махамбет, Әсет т.б),Әл-Фарабидің Математикалық трактаттары, Философиялық
трактаттары, Логикалық трактаттары, Эстетекилақ трактаттарыжәне т.б.
шығармаларында адамзаттық игілікке, бағытқа, шаттық өмірге жету жолындағы
ең негізгі компененттер деп экономиканы, саясатты, мемлекеттік құрылысты,
жанұяны және тәрбиені атаған. Бұдан бірнеше ғасыр бұрын айтылған бұл
пікір біздің дәуірімізге дейін өз маңызын жоймай жеткен.
Жалпы ,Фарабидің гуманистік идеялары әлемге кең тараған. Ол ақыл-ой мен
білімнің биік мәнін, жоғары маңызын, халықтар арасындағы туысқандық пен
достықты жырлады. Оның бақытқа жету жолында барлық халық бір-біріне
көмектесетін болса, жер беті түгелімен берекеге толады деген қағидасы да
тап бүгін өте құнды.
Бұл ойшылдар өздерінің шығармаларында адамның адамгершілік сапаларын жан-
жақты талдап түсіндіреді. ІХ-ХІІІ ғасырларда өмір сүрген бүкіл Орта Азия
халықтарына ортақ Жүсіп-Баласұғын өзінің Құтты білік атты еңбегінде:
Ақыл қайда болса, ұлылық толады, білім кімде болса білікті болады– деп
тәрбиедегі ақыл-ойға мән береді.Адамгершілік, имандылық, ғылымдық
тұрғыдан қарағанда үйренетін жайлар аз емес.
Ыбырай Алтынсарин 1841-1889 тарихтағы зиялылар арасында өзінің ойы
мен ағартушылық педагогикалық асқан еңбегімен айрықша ерекшеленеді. Ыбырай
қазақ сахарасындағы ғылым мен білімнің алғашқы қоңырауын соққан ұлы ғалым-
педагог.
Ыбырайдың Қазақ хрестоматиясы және Қазақ мектептерінде орыс тілін
үйренуге басшылық деген алғашқы еңбектері қазақ халқының рухани
мәдениетінің даму тарихында аса зор оқиға болып бағаланады және болашақ
ұрпақтың ақыл-ойының, адамгершілік қасиетінің тәрбиеленуінің негізі болып
есептеледі.
Дала ұрпақтарын оқу өнерге, мәдениетке, адамгершілікке
тәрбиелеуде Алтынсарин аса бағалы қор – қазақ фольклорына ерекше назар
аударды. Ол халық творчествосынан өз кітабы үшін ертегілерді, мақал-
мәтеледердің тәрбиелік мақсатқа сай келетінін ғана таңдап алып шебер
қолданды.
Мысалы,Алтынсариннің хрестоматиясына енгізген ірі шығармаларында
(Қара батыр, Байұлы, Жәнібек батыр т.б.) төменгі сынып оқушыларының
түсінігіне сай дәстүрлі әдеттерді сипатттайды. Балалар арасындағы
сүйкімді, сүйкімсіз мінез-құлықты, жолдастық қарым-қатынасты әңгімелейді.
Біздер Алтынсариннің еңбектеріне талдау жасағанда олардың әр
қайсысына белгілі тәрбиелік маңызы бар идеялар, әсіресе адамгершілік
қасиет сапалар жан-жақты қамтылғаны айрықша көзге түсті. Ол мақалдар
мыналар: Әке мен бал (еріншектік сазайы), Асыл шөп (сабырлылық), Ана
мен қыз (мейірімділік, әдептілік) , Түлкі мен ешкі (өтірік), Екі
жолдас (жаман дос), Баланың айласы т.б.
Сонымен қатар Ы. Алтынсарин адамгершілікке тәрбиелеу идеясын қазақ
отбасының ең жақсы дәстүрлеріне жоғары баға бергендігінен көреміз.
- Бала , бала , бала-деп,
Түнде шошып оянған
Түн ұйқысын төрт бөліп,
Түнде бесік таянған.
Аялы қолды талпынтқан,
Қолын қатты тигізбей,
Кірлі көйлек кигізбей,
Исін жұпар аңқытқан
Кім сендерді балалар тербететін,
Еркелетіп, ойнатып, сергітетін?
Жалқау болсаң балалар, жаман болсаң,
Қамқор ананың көз жасын көлдететін.
Алтынсариннің бұл өлеңдерінен ата-ананың баланы сүйіп,
еркелететіндігін, баланың ата-ана жөніндегі міндеттерін және ата-ана
баланың табиғи тәрбиешісі екенін, қазақ халқының балажандылық дәстүрі,
ерекше мейірімділігі бар екені байқалады.
Абай 1845-4904 ж.ж мұрасы қазақ елінің энциклопедиясы деп аталып
әлемдік тарих төрінен орын алды. Ғұлама ойдың иесі Абай адам тәрбиесінің ең
өзекті мәселелерін өзінің шығармаларына арқау еткен. Мысалы: Ғылым
таппай мақтанба 1880ж деген өлеңінде
Адам болам десеңіз,
Тілеуің өмірің алдында ,
Оған қайғы жесеңіз,
Өсек, өтіік, мақтаншақ.
Еріншек, бекер мал шашпақ,
Бес дұшпаның білсеңіз, – деп жаман әдептерден сақ болуды, ал оның орнына:
Талап , еңбек, терең ой,
Қанағат , рахым, ойлап қой,
Бес алыс іс көросеңіз ... деп жағымды қасиеттерді көрсетеді. Осылай
кемеңгер Абай педагогикалық көзқараспен ата-ана үшін де және қоғам үшін де
: Баланың жақысысы қызық, жаманы күйік – болатынын ескертеді. Абай –
қашанда ұлы ұстаз, биік бедел, асқан гуманист болғандықтан жасұрпақтың
бойында ең абзал, парасатты қасиеттерді тәрбиелеуге болатындығы Мен егер
заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайтын деген
кісінің тілін кесер едім – деп үлкен-кішінің де көзін жеткізіп тәрбиеге
зор сенім артады.
Ғасыр бойы әдеп наным академиясына айналған Абай тәлімі
кісіліктің, адамгершіліктің киелі кітабында бүгінгі ұрпакққа үлгі-өнеге.
ХХ ғасырдың бас кезінен бастап, қазақ зиялылары өз ұлтының
тағдырына ой жіберіп, халқын қалайда іргелі қатарға қосуды арман етті.
Бүгінде ортамызға қайта оралған А. Байтұрсынов 1873-1937
М.Жұмабаев 1893-1938, Ж. Аймауытов 1885-1935 Ш.Құдайбердиевтің 1858-
1931 мәдени рухани мұраларын жасұрпаққа тәрбие, білім беруде кеңінен
пайдалануға жол ашады. Олар қазақтың қоғамдық, әлеуметтік, рухани, мәдени,
әдеби өміріне белсене араласып, өздерінің шығарамаларында және арнайы
жазған оқулықтарында гуманистік, адамгершілік, демократтық, ағартушылық,
идеяларды уағыздап, халымыздың реалистік дәстүрін жалғастырған.
Шәкерім Құдайбердиев оқу, өнер-білімді, адамгершілікті уағыздай оытырып,
талапты жастарға ақын кемеңгер Абайдың Бес нәрсеге асық бол, бес нәрседен
қашық бол, Талап пен ақыл- адамдық борышың, Ашу мен ынсап,
Еріншек өлеңдерінде жасұрпақтың әуес болар қасиеттері мен азаматтық
арына арқау болар сапаларын өткір өлең сөздерімен өрнектейді. Жағымсыз
жасанды қылықтарды сынға алады. Өміршең дидактикалық мәні бар ақыл-
кеңестер береді.
Дәстүр – адамдардың рухани тұлғасынан бөлінбейтін құбылыс. Дәстүр
қоғамдық сананың барлық формаларынан орын алады. Олар; саясатта, қоғамдық
өмірдегі дәстүрде, халықтар арасындағы ынтымақтастықта, теңдікте,
бостандықта, өзара көмек дәстүрінде, қарым-қатынас дәстүрінде, ғылыми
дәстүрде, оқу-білім ғылымындағы дәстүрде, отбасы- жанұялық дәстүрінде,
еңбек дәстүрінде.
Сонымен, қай халықтың болса да ұлттық үрдісі, білікті қасиеті, өзіндік
әуені, тағылымды дәстүрі мәртебесін биікке бастайтыны сөзсіз. Киелі керемет
дәстүрлері арқылы ғана өзінің ұлттық бояуы мен өзінің болашақ ұрпағының
өз келбетін қалыптастырады.
Ұлттық рухымыздағы дәстүр жас ұрпақты тәрбиелеуде тиімді деп есептейміз.
Ұлы ойшылдардың, арнайы халық мұрасын зерттеушілердің жалпы тәрбие
жөніндегі идеялары, ой-пікірлері жаңа қоғамдық тарихи жағдайларда одан әрі
дамытылып, әр халықтың тәуелсіздік жолындағы күресте рухани, құдіретті
күшке айналып отыр.
Халық дәстүрлері мен оның үлгілерінің жоғалуы қоғамның рухани жағынан
жұтандыққа ұшырауына, уақыт пен ұрпақ байланысының ыдырауына әкеліп соғуда.
Көптеген адамдар өз тілін, тарихын, мәдениетін, әдебиетін білмейді,ұлттық
әдет-ғұрып, кәсіп, халықтың өзіне тән тұрмыстық көрінісі жоғала бастады.
Сондықтан сан ғасырлар бойы халықтың өзімен бірге жасасып, ұрпақтан-
ұрпаққа мұра болып өмір сынынан өкшеленіп өткен бүгінгі өмірге жеткен әдеп-
ғұрып,салт-дәстүрлерді білу әрбір отбасының тәрбиеші-ұстаздардың абройлы
міндеті. Жалпы тәрбие процесінде қазақ халқының әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері
арқылы бала бойында шынайы адамгершілікті, имандылықты, адамдар арасында
парасатты мінез-құлық қасиеттерді отбасынан бастап тәрбиелеудің мүмкіндігі
көп. Халықтың айтқан өсиет сөздерінің, ырымдарының, дүниетанымдық
болжамдарының, өнерінің, салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарының көріністері
бір тұтас ғылыми педагогикалық психологияның негізінде этнокомплекстік
тәлім-тәрбие негізінде жалғасып қалыптасып отыр.
Этнокомплекстік тәрбие негізінде адамгершілік тәрбиесі жеке басты
жетілдірудің барлық саласын қамтиды.Адамның адамгершілік тәрбиелілігі адам
өмірінің әрқырынан көрініс табады. Осыған байланысты біздер осы тарауда
адамгершілік теориясының педагогикалық-психологиялық негіздеріне
тоқталамыз.
Адамгершілік теориясы мен практикасында аса маңызды бағыттарға сын
көзімен қарамайынша бүгінгі тәрбиенің негізгі бағыттарын айқындау қиынға
түседі. Әсіресе, бүгінгі күнде орын алатын ұлттық педагогика тұрғысынан
жалпы тәрбиенің оның ішінде адамгершілік тәрбиесі ұғымдарының ғылыми
негізін ашып көрсету әліде болса шешімін тапқан жоқ.
Сондықтан бұл мәселелердің заңдылықтарын, негізін, ғылыми мәнін ашу
үшін педагогика, психология ғылымдарында жинақталған зерттеу негізінде
айқындалған төмендегі тұжырымдамалардан көреміз.
Психологтар С.Выготский, А.Люблинская, Л..И. Божович, В.В.Богословский
және Қазақстандық психологтар Ж.Аймауытов, М.Мұқанов, А.Темірбеков,
М.Балаубаев, Қ.Жарықбаев, Ж.Намазбаева, В.Шабельников, педагогтар
Н.И.Болдырев, И.С. Маренько, Е.В.Бондаревская, О.С.Богданова, З.И.Василева,
Л.И.Рувинский т.б. адамның бойындағы қасиеттерін зерттеген кезде мынадай
қорытындыға келді; барлық қасиеттердің құрылысы бірдей болады және олар
төрт түрлі бөліктен тұрады.
Сезім, Сана, Сенім, Мінез-құлық дағдысы. Бірақ тәрбиелейтін қасиеттеріне
қарай бұл бөліктердің тәрбие беру процесінде жетекшілік рөлі өзгеріп тұруы
мүмкін. Себебі ол отбасындағы тәрбиеге, баланың жас ерекшелігіне, баланың
бойында қалыптасқан қасиеттеріне, қоршаған ортасына байланысты болады.Жеке
адамның адамгершілік жағынан қалыптасу процесінде адамгершілік сезім ерекше
орын алады. Адамгершілік сезімді тәрбиелеу көп қырлы процесс. Адамгершілік
сезім туралы ғылыми әдебиеттерде бірнеше анықтамалар бар. Сезім дегеніміз-
әлеуметтік және табиғи өмірдің сан алуан жақтарына эмоциялық қатынас.
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келу-
келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалық процестің түрін
сезім-деп атайды. Алуан түрлі сезім, қуаныш пен қайғы, ашу, қорқу, ұят,
сүйіспеншілік, жеккөрушілік, шошыну, абыржу, наздану т.б. осындай сезімнің
түрлері болады. Сезімдердің бір тобы адамға күш-қуат, қажырлық тудырады.
Мәселен, елжандылық , намыс сезімі , мынадай достық, махаббат сезімі,
қуаныш, сенім сезімі, құмарлану сезімі т.б. Ал, екінші тобы керісінше
адамның күш-жігерін бәсеңдетіп, енжарлыққа, селқостыққа апарады. Оған
қайғы,уайым, қорқу, қобалжу, абыржу, үмітсіздену т.б. жатады. Адамгершілік
сезімдерді адамдардың бірлесе жасаған әрекеттері процесінде туып, дамиды да
осы қоғамда қалыптасқан адамгершілік ережелеріне бағынады. Олар басқа
адамдардың және адамның өзінің мінез-құлық әсерлерінен туады. Адамгершілік
сезімдерге ұнату мен ұнатпау, үйірсектік пен жатырқау, құрметтеу мен жек
көру, сыйлау мен рақымсыздық, сүйіспеншілік пен өшпенділік т.б. жатады.
Оқушының сезіміне әсер етудің тәсілдерін анықтағанда, сезімді тәрбиелеу,
негізінен өзгерту және одан әрі жетілдіру жолымен жүзеге асырылатындығын
ескерген жөн. Сезімге тәрбиелеудің дәл, тіке жолдарын оқушыға айтып беру
мүмкін емес. Мысалы: жолдасының немесе әдеби кейіпкердің ісіне қалайда
таңданудың керек деп оқушының алдына мақсат қоюға болмайды. Қажетті сезімді
тудыру үшін соған сәйкес оқушының сезім дүниесіне қатты әсер ететін
жағдайлар жасалынуы тиіс. Мәселен туған табиғат туралы мектеп қабырғасында
қаншама айтқаны мен оның сұлулығы мен ұлылығы балаларға әсер етпеуі мүмкін.
Ал, енді, табиғатқа экскурсия жасаса, оның ең сәнді жерлерін тауып, фото
суретке түсіру, әңгіме құрастыру жайлы тапсырма берілсе, бұл балалардың
табиғатқа ең нәзік сүйіспеншілік сезімін туғызар еді. Бұл жағдайда мұғалім
ізгі сезімдерді туғызып қоймайды, оның бекінуіне де жағдай жасайды. Біздің
ойымызша басқа адамдардың мінез-құлықтарын қабылдау іс-әрекеттерін білу
және оған сену барысында сезім пайда болады.
Қазақ халқының тарихындағы ұлы батырлардың, хандар мен билердің халқы
үшін теңдесі жоқ елдігі жайлы әсерлеп, көркемдеп әңгімелеу бала сезіміне
өте қатты әсер етіп, оның адамгершілік, елжандылық ізгі сезімдерін оятады.
Әсерленушілік басқа адамның өміріне жаны ашушылық сезімталдығы нәтижесінде
де тууы мүмкін. Сөйтіп педагог ұжым өмірін қарқынды да сезімге бай етіп
ұйымдастыра алса, мұнын өзі Отан сүю, ұжым алдындағы борышын өтеу сияқты
жоғары адамгершілік сезімдерін қалыптастыруға негіз болмақ.Осыдан біздер
балалардың көңіл-күйінде, бойында пайда болған сезім олардың санасына көп
жағдайда ықпал жасайды деп тұжырымдаймыз. Сана-объективті шындықты идеалды
түрде бейнелеудің жоғарғы формасы. Психологтардың А.Темірбеков,
С.Балаубаев, Қ.Жарықбаев, М.Мұқанов,Ж.Намазбаева т.б. пікірінше сана өз
болмысымен объективті дүниенің мән-жайын, мазмұнын, ұғымын білуінде
белсенді қызмет атқаратын психологиялық процестердің түйсіну, сезіну,
қабылдау, ойлау т.б. заңды нәтижесі болып табылады. Сана-шындықты
бейнелеудің механизмі мен формаларын тарихи дамудың сатыларына сәйкес
айқындайтын философия, социология мен психологияның және жалпы танымның ең
басты категорияларының бірі болып табылады. Сана негізінен жеке адам
санасы және қоғамдық сана болып екіге бөлінеді. Сана адамдардың қоғамдық-
өндірістік іс-әрекетімен еңбек процесінде пайда болып, тілдің шығуымен
тығыз байланысты қалыптасады. Адамгершілік сана адамгершілік сенімді
тудырады. Әдетте адамгершілік сезім, сана, сенім ұғымдарымен оны іс –жүзіне
асыру ұзақ процесс. Мектеп тәжірибесінде кейбір оқушылар күнделікті талапты
жақсы білгенімен оны қолдана алмайтыны белгілі. Оқушылардың тілдік
қорларының жетілуінен олардың адамгершілік сезімдерімен саналардың дамуында
ауыз әдебиетіндегі мақал-мәтелдерді, аңыз-әңгімелерді пайдаланудың
мүмкіндігі бар. Сенім әрбір іс-әректтің,мінез-құлықта адамның бағыт-
бағдарын, принциптілігін айқындайды. Алайда күнделікті тәжрибеде сенім мен
мінез-құлық,іс-әрекет арасында алшақтық кездесіп отырады. Оқушы
адамгершілік, имандылық талаптарды, ережелерді түсініп, оған сенгендеріне
қарамастан мінез-құлқында, адамдармен араласу барысында адамгершілікке
жатпайтын теріс әрекеттер жасайтын жағдайлар кездеседі.
Сондықтан адамгершілік тәрбиесінде адамгершілік ереже нормалар туралы
түсінік ұғымдардың негізіндегі адамгершілік сенімінің алатын орыны ерекше.
Жеке адамның адамгершілік сенім дәрежесі оның мінез-құлқымен іс-әрекетін
анықтайды. Алайда бұл процесс әрдайым тура өте бермейді. Мәселен, еңбек
қоғам игілігінің қайнар көзі екендігін бәрі біледі. Бірақ бәрі біркелкі
еңбек етпейді. Сондықтан тұрақты сенімді қалыптастыру қазіргі мектептің аса
маңызды міндеті. Біздің балаларымызға күшті сезім туғызарлық мінез-құлқы
мен ісінде көрінетін терең идеалы сенім керек. Ондай сенімді
ойланғанда сезінгенде ғана емес, адам өзі басынан кешкен жағдайда, өзінің
жеке тәжрибесінде дәлелденген жағдайда тууы мүмкін. Сондықтан тәрбие
жұмысында тек қана белгілі бір мінез-құлық нормалары жайлы түсіндірін
қоймай, балалар өз көзқарастарын тексеріп көре алатындай практикада олардың
дұрыстығына көз жеткізетіндей мінез-құлықтың пайдалы дағдылары мен
әдеттерін қалыптастыруға жағдай жасау керек.
Қорыта келгенде адамгершілік тәрбиесінің жүйесі тұтастай алғанда
жоғарыдағы аталған сезім, сана, сенім және адамгершілік әдет-дағды
ұғымдарымен анықталады. Адамгершілік тәрбиесінің ғылыми айқындалған
психологиялық жүйесі (сезім, сана, сенім, әдет-дағды) халықтық
педагогиканың бай мұрасынан да айқын көрінеді.Қазіргі кездегі өмір шындығы
отбасы тәрбиесінен бастап әрбір балаға жеке адам ретінде қарап, оның өзіне
тән сана-сезімі, еркі өзіндік әрекет жасай алатын қабілеті бар тұлға екенін
ескере отырып төмендегі міндеттер мен бағыттарды жүзеге асыру көзделеді:
- ғылыми мағлұматтар мен халық тәжрибесіне негізделген әдіс-тәсілдерді
қолдана отырып, жас жеткіншектің ұлттық сана-сезімін, имандылық қадір-
қасиетін қалыптастыру;
- қазақ ұлтының қайта түлеуіне, өзінің төл мәдениетінің, этикалық салт-
дәстүрі мен әдет ғұрпының еркін гүлденуін жас ұрпақтың санасына сіңіру;
- балалардың білімге, ғылымға деген ықыласын арттыру, олардың ақыл-ой
қабілетін, диалектикалық дүниетанымын қалыптастыру. Өмірлік мақсат-мүддесін
айқындауға, жеке басылық қасиеттерін дамытып, оны қоғам талабына сай іске
асыруға көмектесу;
- ұлтымыздың интеллектуалдық күшін нығайту мақсатымен дарынды
балаларды анықтау, олардың қабілетін дамытуға жан-жақты жағдай жасау;
- жер тағдыры мен ел тағдырының, табиғат пен адам өмірінің бірлігін
терең сезінетін: жер, су, ауа, ғарыш әлемінің қадірін бағалай білетін,
табиғатты аялап, оны қорғай алатын азаматты тәрбиелеу;
- адамзат қоғамында бұрын-соңды жасалған мәдени мұраны жүйелі
меңгеруге, жалпы әлемдік рухани құнды игіліктерді бағалай білуге тәрбиелеу;
- ұлттық мәдениет пен өнер негізінде жан-жақты эстетикалық тәрбие
беру, әдемілікке, сұлулыққа, тазалыққа үйрету;
- нарық экономикасы талаптарын жүзеге асыру ісіне еркін еңбек пен
жоғары өнімділік кепіл бола алады. Сондықтан жастарға еңбектің адам
өміріндегі мәнін, маңызын түсіндіру, шығармашылық еңбекті дамыту, еңбек
дағдысын баланың бойына жастайынан сіңіру, оны табиғи қажеттілікке
айналдыруға бейімдеу.Сонымен бұл бөлімде барлық өркениетті, әлемде
қоғамдастық дамудың басты белгісі болып отырған жағдайда баланың ең балалық
кезеңінен бастап ер жетіп есейген шағында да адамгершіліктің ең құнды
сапаларымен өмір сүруі қажеттілігі қарастырылды.
1.2. Халықтық салт-дәстүрлердің бала дамуына ықпалы.
Салт-дәстүрлер адамдармен бірге туып, дамып қалыптасады. Адам туғаннан
өмірінің соңғы күніне дейін салт-дәстүрлердің ықпалымен өмір сүреді.
Жекелеген адам салттарды ойлап шығара алмайды, сол сияқты жоя да алмайды.
Салт-дәстүрлер тұтас әлеуметтік өмірді бейнелейтін қоғамдық құбылыс.
Тарихта тұрақты салт-дәстүрсіз ешбір қоғам, ешбір халық болған емес. Әрбір
халықтың қалыптасқан материалдық және рухани өмір жағдайын, өзіндік тарихи
даму жолын, географиялық және тіршілік ерекшеліктерін оның жеке өкілдерінің
санасында бейнелейтін азды-көпті салт-дәстүрлері болады. Соңғы жылдардағы
зерттеулерде қазақ халқының салт-дәстүрлері белгілі жүйеге келтіріліп,
үлкен үш топқа бөлініп қарастырылуда.
Олар: бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер, тұрмыстық салт-дәстүрлер
және әлеуметтік мәдени салт-дәстүрлер. Халқымыздың ғасырлар бойы даму
тарихында өскелең ұрпақты тәрбиелеп, оларды азаматтық дәрежеге жеткізуде
атқарылатын жұмыстары мен тағылым берерлік салт-дәстүрлері сан алуан. Ондай
дәстүрлер баланың жас кезінен сезімі мен санасына ұялап, халықтық
тағылымның мән-жайын бойына сіңіріп өсуіне әсер етеді. Халқымыз баланы
жастан деген ұлағатты ой түйіп, оның болашақ азамат болып өсуіне ана
құрсағынан бастап қамқорлық көрсетіп отыруды әдетке айналдырған. Сондай
дәстүрлердің бірсыпырасы баланың шыр етіп өмірге келуімен байланысты
шілдехана тойын өткізу, оның ата-аналарынан, жақын туыстарынан сүйінші
сұрау, балаға ат қою, қырқынан шығару, бесікке салу, сөйтіп бесік тойын
өткізу сияқты жол-жоралғылар жасалады.
Баланың құрсақтағы дамуы мен дүниеге келу кезіндегі халықтық салт-
дәстүрлердің әсері өмірде үлкен рөл атқарады. Қазақ халқының өмірінде
тәрбие тек қана жеке отбасының мұраты болып қалмаған. Халқымыз ұрпақ
болашағын ежелден ортақ мүдде деп түсінген.
Сондықтан нәрестенің аман-есен дүниеге келуіне оны өмірге әкелер әке-шешесі
ғана емес, ата-енесі, ағайын-туыс ауыл-аймақ болып қамқорлық жасап отырған.
Нәрестеге қамқорлықты анасының бойына біткенін сезген күннен бастап қолға
алып, жас келінді жүктілік кезеңін қыр-сырымен, оның бойында болатын
белгілер мен өзгерістер туралы түсінік беруден бастаған. Мұндай ақыл-
кеңестерді аналар мен әжелер жас келіннің енесі өткізетін Құрсақ тойында
айтатын болған. Олар өз тәжірибелерінен мысалдар келтіре отырып, іштегі
баланың қанша айда қимылдап, қозғалатынын, бұл кезеңде ауыр жүк көтермей,
бойды таза ұстау, қандай тағамдар ішу керектігін айтып, нәрестенің ана
құрсағында дұрыс дамуына ықпал жасайды. Осылай құрсақ той дәстүрі, бір
жағынан, жас келін үшін ағартушылық қызмет атқарса, екіншіден, тойға
жиналған әйелдер мен қарт аналар шашу шашып, келінге бата тілектерін айтып,
әрі қарай ән шырқап, өлең-жырға ұластырып, болашақ ананың көңіл-күйін
көтереді. Сөйтіп оның өмірге әкелер ұрпағының үй-ішіне, ағайын- туыс, ауыл
адамдарына үлкен қуаныш әкелетінін сезіндіреді. Мұндай ынта-ықылас пен
ілтипат, өзіне аударылған жылы көңіл мен қамқорлықты сезінген жас келіннің
бойында қорқынышы басылып, қуаныш сезімі пайда болады.
Қазіргі кезде жүкті әйелдерді тіркеуге алатын орындар әйел-аналарға
ақыл кеңестер беріп, психологиялық дайындықты жүзеге асырады. Сондай-ақ,
дәрігерлер мен психологтар жүкті әйелдердің ашу-ызадан аулақ болып, көңіл-
күйінің көтеріңкі жүруі іштегі нәрестенің психикасының дұрыс дамуына көп
әсерін тигізетіні туралы болжамдар айтуда. Олар іштегі баланың психикалық
дамуына пайдалы сыртқы әсерлерді ұйымдастыруды ұсынады. Мысалы, жүкті
кезеңде әйел-аналар құлаққа жағымды, жүрекке жылы тиетін ән-күйлерді
тыңдап, картиналарды қарап, табиғаттың әсемдігін қабылдап, жақсы әсерлер
алуы керек дейді.
Бұл болжамдар ғылыми тұрғыда нақты дәлелденбегенімен, іштегі балада
сезімталдықтың бар екені сөзсіз. Мұны анасы қимыл-қозғалыста болғанда
іштегі баланың тынышталып, қозғалмай қалатынынан, ал анасы тыныш күйде
болғанда баланың аяқ-қолын қимылдата бастауынан байқауға болады. Сонымен
қатар нәрестенің көру және есту сезімталдығы бар екендігі, анасының
сөздерінің әрбір дыбысын, жүрегінің соғысын естіп, сырттан келген
дыбыстарды қабылдай алатыны психология ғылымында арнайы бақылаулар мен
эксперименттер арқылы дәлелденген.
Дүниеге келген нәрестенің жүйке жүйесі мен ми ауаның жетіспеуін өте
сезгіш келеді. Нәресте екі жолмен – кіндік және өкпе арқылы тыныстайды.
Туғаннан кейін бала – 4-5 минуттай демалады. Сондықтан кіндікті алғашқы
минутта кесіп тастамай нәрестенің қантамырлары жүйесіне қанды жаңа бағыт
бойынша айдауға мүмкіндік беру керек. Нәрестенің алғашқы шыңғырған
даусынан кейін демалуы жиілеп, кеңейіп, тереңдейді де, бір қалыпқа
түседі. Осы кезде кіндік өз жұмысын аяқтап, кесуге дайын болады. Кіндігі
кесілген нәресте еркін тыныстап анасының денесінің физиологиялық жағынан
бөлінгенімен, биологиялық және психологиялық жағынан бөлінуге әлі дайын
емес. Сондықтан бұл бөліну ана мен балаға ауыр тимес үшін екеуінің 4-5
күн бірге болуының маңызы зор. Анасының қасында жатқан нәресте оның
денесінің жылуын, иісін жүрегінің соғысын, дауысы мен демін
түйсінеді де, мұның бәрі оны ана құрсағында жатқандай сезіндіреді.
Нәрестенің өмірге келген сәтін көріп, сезіну де әйелдің аналық
сезімін ұшқырлап, оған нәзіктік пен мейірімділік қасиеттерін дарытады.
Қазақ осындай ерекшеліктерді өте жақсы біліп, көңілге түйген.
Бұл сәтке өте жауапгершілікпен қарап, алдын ала дайындалғанын Кіндік
шеше белгілеу салтынан айқын байқаймыз. Кіндік шеше нәресте
дүниеге келмей тұрып таңдалады. Кіндік шеше сол үй адамдарына
өзінің көңіл жақындығымен, жайдары, ашық мінезімен немесе өткір
тілділігімен, шешендігімен т.б. мінез қасиеттерімен жаққан көп бала
тапқан адам болуы шарт. Өйткені халықтың нанымында, баланың
кіндігін кім кессе бала соған тартады. Кіндік шеше қалжаға қой
сойып әкеліп, нәрестеге ит көйлек кигізеді. Босанған ана мен баланың
санитарлық-гигиеналық мәселесімен бірге, жаңа босанған ананың жас сорпа
ішіп әлденуіне мүмкіндік туғызып, ана көтерілгеніне 4-5 күн сол үйдің
шаруасына көмектесу оның міндеті болған. Кіндік шеше болған адам
келешекте де балаға әрдайым қамқорлық жасап жүреді. Әке-шеше де бала да оны
өз туыстарынан кем көрмей өзіне тірек тұтады.
Кіндік шеше белгілеу салтының психологиялық мәні ең алдымен
нәрестені өмірге аман-есен келтіріп, ана мен баланың алғашқы күндерінде
бірге болуын қамтамасыз ету болса, екіншіден, бала тәрбиесінде сол
адамның мінез-бітісіндегі жақсы қасиеттерін үлгі ретінде ұстану,
үшіншіден, нәрестенің екінші анасы ретінде көңілдері қалаған адаммен
туыстасу.
Біздің еліміздегі дәстүрлі ғылыми түсінік бойынша нәресте өзінен
басқа ештеңені белмейтін, сезбейтін, органикалық қажеттіліктері ғана бар
автономиялық өмір сүретін тіршілік иесі ретінде қарастырылып келді. Бұл
көзқарасқа байланысты нәрестенің әлі дамып жетілмеген психикасы барынша
оқшауланған, әлеуметтік қатынастарды қабылдауға қабілетсіз және
сыртқы дүниенің өзіне қатысты кейбір тітіркендіргіштеріне ғана өзінің
тілегін, әрекетін әлеуметтендіре отырып тіршілік иесіне айналады деген ой
етек алады. Мұның қате екені дәлелденіп, баланың психикасы өмірге келген
сәттен бастап-ақ өзін қоршаған адамдардың жалпы тұрмыс-тіршілігімен біте
қайнасып, сыртқы ортамен тығыз байланыста дамып жетілгендігі ғылыми
тұрғыдан дәйектелген биологиялық және әлеуметтік факторлармен ұштасты.
Бала өзін қоршаған адамдарға қимыл-қозғалысы арқылы жауап беріп, солар
арқылы маңындағыларды таниды. Нәресте өз алдына бөлек (автономиялық)
өмір сүріп жатқанымен де, ол адамдармен іштей біртұтас күйде болады.
Кейінірек үлкендерден психологиялық бөліну пайда болады. Нәрестенің
психикалық дамуындағы әлеуметтік ситуация әсерінің маңыздылығы Х.Р.
Шоффер, К.Гарвей, В.Штерн, М.И.Лисина т.б. психологиялық зерттеулерінде
қамтылған.
Бұл жәйттердің жүзеге асуы халқымыздың өмірінде қалыптасқан,
нәрестенің дүниеге келген құрметіне арналатын шілдехана тойын өткізуден
байқалады. Шілдехана дәстүрі бойынша нәрестенің дүниеге келген күні
жастар жиналып бауы берік болсын деген құттықтау тілек айтады. Олар ойын-
сауық құрып, таң атқанша түрлі ұлт ойындарын ойнап, ән салып, күй
шертісіп, жұмбақ, жаңылтпаш айтысып, өнер салыстырады. Кей жерде бұл
салтты шілделік күзету деп те атайды. Оның себебі алғашқыда жас
босанған әйелді үш күн бойы жын-періден қорғап күзету керек деген діни
ұғыммен байланысты пайда болған. Таң атқанша жас босанған әйел мен жаңа
туған жас нәрестені ұйықтамай күзетіп отыру үшін үш күнді түнімен ойын
сауықпен өткізген. Бұл дәстүрдің психологиялық мәні өмірге нәресте
келтірген жас жұбайлардың, үй иелерінің қуаныштарын бөлісіп, көңілдерін
көтеру, жас нәрестеге жақсы тілектер айтып, оның болашақта жақсы азамат
болуына тілектестігін білдіреді. Сонымен қатар мұндай ойын-сауықта жастар
өзара қарым-қатынас жасап біріне-бірі ойларын жеткізіп, пікір алысады.
Айтысқа түсіп, ән айтады, ойын ойнайды, үлгі өнегелі әңгімелер тыңдайды.
Осындай қарым-қатынас нәтижелерінде жастардың өмір тәжірибесі, іс-
әрекеті, ой-пайымдары дамиды. Адамдардың көпшілік арасындағы орны мен
мінез-құлық ерекшеліктерін, қасиеттерін, нормаларын танып білуге , сонымен
қатар өз орнын, өзінің мінез-құлық сапаларын, қасиеттерін салыстырып, өзін
көпшілік ортада ұстай білуді, іс-әрекетін дұрыс басқаруды қалыптастырады.
Жалпы адамның рухани дүниесінің өсуіне , яғни ақыл-ой, адамгершілік-
моральдық эстетикалық сезімдерінің дамуына ықпал етеді.
Балаға ат қоюдың өте маңызды маңызды екені қазақ ұлтына ғана емес
басқада көптеген халықтардың ерекше көңіл аударатын мәселесі болып
табылады. Нәрестеге ат қою ең жауапты кезең. Антропонимдерді
(есімдерді) зерттеуші ғалымдардың айтуынша әрбір халықтың адам
есемдерінен сол халықтың мәдени-тарихи өмір бейнесі мен қоғамдық
құрылысын, тұрмыстық жағдайы мен дүниетанымын көруге болады. Кейбір
халықтар мен тайпалардың адам есімдеріне мән беретіні соншалықты, есім
беру олардың бұл тәрбиесіндегі салт-дәстүрлерінің басы болып табылады.
Мысалы, Индонезиядағы Солтүстік Сумрата аралын мекендейтін тайпалардың
өмірінде де баланың орны ерекше. Екі жас үйленер алдында балгерге (жрец)
өз есімдерін айтып бал аштырады екен. Ондағы мақсат екі жастың некесі
бақытты бола ма, яғни көп балалы бола ма, осыны білу. Егер бала болмайтын
болса, жастар үйленуден бас тартады немесе екі жасқа жаңа есім беріледі
де, салт бойынша, ең алғаш есім алғандай тойлап өтеді.
Бала дүниеге келгеннен кейін де батақтардың салты бойынша бірінші
орындалатын рәсім – ат қою. Егер нәресте келген отбасында бала жиі
шетінеген болса, онда есім беру бір жылға кейінге қалдырылады да, оны
Бала, балақай деп атайды. Бұл тайпалар адам есіміне үлкен мән беріп,
есім адамның алдағы өміріне көп әсер етеді деп түсінеді.
Сондай-ақ Оңтүстік Индияны мекендейтін дравид деген халықтардың да
балаға ат қою салттарынан олардың өзіндік дүниетанымы ерекшеленіп тұрады.
Олардың діни сенімі – индуизм. Бұл халықтарда баланың дүниеге келуін ана
құрсағынан бастап қолға алады да (нәрестенің ана құрсағына біткен 4-8
күндерінен бастап 6-8 айларына дейін діни наным –сенімдерге байланысты
жүргізілетін рәсімдер орындалады), әсіресе ұл баланың туған күнін
–джатакарма – атап өтеді. Бұдан кейін екінші орындалатын рәсім –намакарана
– нәрестеге есім беру. Дравидтердің салты бойынша нәрестеге туғаннан соң
7 күннен кейін ат қойылады. Баланы шомылдырып белгілі орынға (ложе)
жатқызады да, қолына мова (киелі ағаш саналса керек) ағаштың жапырағын
ұстатады. Көрші-қолаң, туыстары жиналып, таңдалған есімді атайды. Егер
бала жыласа, оның бұл есімге қарсы болғаны. Баланың қолына басқа жапырақ
ұстатады да жаңа бір есімді атайды. Осылай бала қашан жылауын қойып, өзіне
ұнаған есімді қалағанынша жүргізіледі. Сөйтіп, бала өзіне есімді өзі
таңдайды.
Ал, қазақ халқының нәрестеге ат қоюы, мұнымен байланысты орындалатын
рәсімі оның өзіндік қарым-қатынас нормаларына , діни сенімдері мен әр
түрлі тарихи-мәдени факторларының әсері мен экономикалық, саяси құрылымына
қарай ерекшеленеді. Халқымыз нәрестеге есім беруді ел ішіндегі сыйлы
қарияға немесе нәрестенің ата-әжесіне, нағашы ата-әжесіне ұсынған. Көбіне
молданы әкеліп, кейде осы үлкендердің өзі баланың құлағына Аллаһу акбар,
сенің атың ... деп таңдаған есімді үш қайталап айтады. Мұны қазақта азан
шақырып ат қою дейді.
Кезінде түркі халықтарының этнографиясын, әдебиеті мен тілін зерттеп,
көп еңбек сіңірген В.В. Радлов, кісі аттарының табиғатына ерекше көңіл
бөліп, жеке зерттеу туралы арнайы сөз еткен болса, қазақ халқының
антропонимдерінің зерттелу тарихын, есімдердің шығу, пайда болу тарихы мен
жасалу жолдарын, олардың лексикалық астарлары мен басқа халықтардың жеке
адам есімдерімен байланысын, басқа тілдерден енген есімдердің мағыналарын
қысқаша түсіндіріп, кісі аттары, әке аттары мен фамилияларының алфавиттік
тізімін жасаған ғалым Телқожа Жанұзақов болды. Ғалым Қазақ есімдерінің
тарихы атты еңбегінде қазақ есімдері туралы мақалалардың ХІХ ғасырдың
екінші жартысынан бастап шыға бастағанын, олардың алғашқылары
А.Е.Алекторовтың Имена киргизов (Оренбургский листок. 1868 №4) деген
мақаласы мен А.А.Диваевтың К вопросу о наречении ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПЕДАГОГИКАНЫҢ ОЗЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-6 б.
І тарау. Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке
тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдаланудың
ғылыми- теориялық негізі
1. Адамгершілік тәрбиесінде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерінің
орны мен зерттелу жағдайы ... ... ... ... . 7-15 б.
2. Халықтық салт-дәстүрлердің бала дамуына ықпалы..16-27б.
3. Отбасында балаларды халықтық дәстүр негізінде адамгершілікке
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28-39 б.
ІІ тарау. Халықтық педагогиканы пайдалану арқылы бастауыш сынып
оқушыларына адамгершілік тәрбие берудің жүйесі
2.1. Бастауыш сынып оқушыларын халықтық педагогика негізінде тәрбиелеуде
олардың педагогикалық- психологиялық ерекшеліктерін есепке
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40-49 б.
2. Бастауыш сынып оқушыларын халықтық дәстүр негізінде адамгершілікке
тәрбиелеуде Адамгершілік тағылымы бағдарламасының жобасы , оның
мазмұны ... ... ... ...50-62 б.
3. Бастауыш сынып оқушыларын халықтық педагогика негізінде
адамгершілікке тәрбиелеудегі эксперименттік- тәжірибелік жұмыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63- 68 б.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69- 70 б.
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71-77 б.
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78-80 б.
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Егеменді ел болып, біртіндеп әлемдік өреге ие
бола бастаған алғашқы қадамымызда ғасырлар бойы өмір сынынан өтіп келе
жатқан халқымыздың қасиеті мен өнегесін бабалардың ақ батасын, адал тілегін
бүгінгі әрбір елбасына үйрету, санасын ояту тәрбиеші-мұғалімдердің, ата-
аналардың ең үлкен парызы болмақ.
Қазіргі жаңару кезеңінде біздің қоғамымыздың ілгерілеу процесіндегі
адам факторын және оны жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын жаңарту
жағдайында бала тәрбиесінің мәні мен оның проблемаларын күрделендіріп отыр.
Қазақстан Республикасның Конституциясында Қазақстан халқының дүниежүзілік
қоғамдастықтың ажырамас бөлігі екендігін адам құқығы мен бостандығын
танитындығын демократиялық қоғаммен құқылы мемлекет құруға бекем бел
байлағандығын азаматтық татулық пен ұлтаралық келісімді қамтамасыз
ететіндігі көрсетілген. Осыған байланысты тәрбие берудің тиімділігі мен
сапасын арттырудың негізгі бағыты барлық тәрбиелік істі демократияландыру,
гуманитарландыру әрбір баланы жеке тұлға деп танып біліп жан-жақты
қалыптастыру міндеті күн тәртібіне қойылып отыр. Жас ұрпаққа адамгершілік,
имандылық, ізгілік, еңбек, дене, эстетикалық сондай-ақ, экономикалық,
экологиялық, құқықтық, кәсіби және діни тәрбие беру бір-бірімен тығыз
байланыста және өзара тәуелділікте жүзеге асырылуы тиіс.
Тәрбие берудің бұл түрлерінің әрқайсысының өзіндік мазмұны, өзіндік
бағдары,өзіне тән қызметі бар. Бүгінгі күнде болашақ ұрпақ тәрбиесі
ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік рухани бай қазынадан нәр алумен
ұштастырылып жүргізілуі талап етіледі. Біздің қоғамның тәлім-тәрбие
тәжрибесі көп жылдар бойы біржақтылықпен жүргізіліп келді, жалпыадамзаттық
құнды игіліктерден оқшауланып, ұлттық тәрбиенің бай мұрасын игеруге көңіл
бөлінбеді. Мұның өзі жас ұрпақтың басым көпшілігінің өз халқының
тарихын,тілін, дінін, әдет-ғұрып, салт-санасын, ұлттық дәстүрлерін жете
білмеуіне әкеп соқты.
Халықтық педагогика-көп арналы, қыр сыры мол,күрделі ғылым. Ол ұлттық
өмірге немқұрайлы қарайтын жасұрнақты қазақтың рухани материалдық
мәдениетін толық меңгерген, тарихын, әдет- ғұрпы,салт-сана, дәстүр, тәлім-
тәрбие, адамгершілік қасиеттерің бойына сіңіріп, ұлтын сүйетін азамат болып
өсуін қамтамасыз етуге тиіс. Халықтық педагогика-тәрбиенің бастауы және
қайнар бұлағы,ол-тәрбие жөніндегі халықтың білімі мен тәрбиесі.
Халықтық педагогика туралы ежелгі ойшылардың, ғалымдардың ойлары
бүгінгі зерттеулерде жалғасып келеді. Бұл салада қазақ халқының тәлім-
тәрбие мұрасына ерекше мән беріп зерттегендер (біз бұл жерде профессор
С.Қ. Қалиевтың көп жылдық жұмысының нәтижесі ретінде жазылған
диссертациялық еңбегін басшылыққа аламыз. Қазақтардың халықтық
педагогикасындағы тәрбилеу мен оқытудың ғылыми- педагогикалық негіздері.
Бұл ғылыми еңбекте автор Қазақстанда халықтық педагогиканың өріс алуы
мен қанат жаюын бірнеше кезеңдерге бөледі:
І кезең: ұлттық тәрбие, халықтық салт- дәстүрлер туралы алғашқы
ойлар мен көзқарастар демократ- ағартушы ғалымдар Ш. Уәлиханов, Ы.
Алтынсарин және ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы ғалым- этнографтар:
Э.С. Вульфсон, П.С. Памас, А. Вамбери, А. Левшин, Н.Л. Зеланд, А.Янушкевич,
В.В.Радлов, Г.Потанин еңбектерінде көрсетіледі.
ІІ кезең: ХХ ғасырдың 20-30жж. осы мәселемен арнайы айналысқан А.
Диваев, А.Байтұрсынов, С. Торайғыров, М. Дулатов, Н. Құлжанова, М. Әуезов.
ІІІ кезең: 40-50 жыл үзілістен кейін 1970-1990 жылдары қазақ халқының салт-
дәстүріне деген дұрыс көзқарас қалыптасып, бірнеше еңбектер жарық көрді.
Осы еңбектердің авторлары: И. Оршыбекова, С.Қалиев, К. Сейталиева, Ә.
Табылдиев, С. Ұзақбаева, М. Құрсабаев. Еліміздің егемендік алуымен
байланысты ұлы ағартушыларымыздың ( Ш. Уәлиханов. Ы. Алтынсарин. А.
Құнанбаев, А. Байтұрсынов, М.Дулатов т.б) салып кеткен сара жолы, олардың
еңбектері ғылыми тұрғыдан зерттеліп бірнеше диссертациялық, докторлық
жұмыстар қорғалды. Соңғы жылдары арнайы халықтық педагогиканы зерттеген
көршілес мемлекет ғалымдары: Г.Н.Волков, Е.Н.Ханбиков, А.Э.Измайлов,
Н.С.Сафаров, Раджабов т.б. Қазақстан Республикасы бойынша халықтық
педагогиканың жалпы педагогика, психология, философия ғылымдарындағы алатын
орны, оның тарихи даму жолын ғылыми тұрғыдан мәнін, мақсатын, мазмұнын,
методологиялық негізін ашуда елеулі үлес қосқан көрнекті ғалымдар:
Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ.Сейсенбаев, Х.Арғынбаев, Н.Сарсенбаев, С.
Ұзақбаев, К.Ж. Қожахметова, А.Мұханбаев т.б.Бұл зерттеулерде Халық
педагогикасы ұғымын әртүрлі мазмұн-мағынада түсіндірген. Оның тәрбиелік
ролін анықтау кезек күттірмейтін мәселе. Ал халық педагогикасының зерттеу
негізінде халық ауыз әдебиетінің шығармалары, этнографиялық материалдар,
халықтық тәрбие дәстүрлері, ойындары, отбасы тәрбиесінің тәжірибелері
жатады.
Бұл анықтамалардан тәрбие мен оқыту жұмысы халықпен бірге өскен, бірге
дамығандығын сан ғасырлар бойы халықпен қатар жасап, оның озық үлгілерін
келер ұрпаққа мирас етіп келе жатқанын білеміз. Осы жерде атақты ғалым
Герольд Белгердің: Өзінің шыққан ұлтының терең тамырын, өз халқының
тарихын, салт- дәстүрін, тілін, әдет- ғұрпын білмеу сол адамның ұлттық
сезімінің өше бастауын көрсететін құбылыс. Ұлттық мәдениет тарихына қалай
болса солай салқын қараушылық орны толмас өкінішке, қайғы қасіретке
ұшыратады деген ой- топтамасы біздің көкейкесті мәселемізбен үндесіп
жатқандай Соңғы жылдары әлемдік, отандық, ұлттық негізде кеңінен білім,
тәрбие беру міндетіне сай Республикамызда ондаған жаңа концепциялар,
тұжырымдамалар, бағдарламалар және Заңдар қабылданды. (Қазақстан
Республикасының білім беру ұйымдарындағы 2003-2005 жылдарға арналған
кешенді тәрбие бағдарламасы)
Бірақ тәжірибе жүзінде олардың толғымен іске аспай жатқаны анық.
Мемлекетіміздің қазіргі жағдайындағы тәрбие жұмысында ғылыми- теориялық
негізінің аздығы мен практикалық мұқтаждықтың арасындағы қайшылық айқын
байқалады.
Осы қайшылықтың шешімін табу бізге диплом жұмысымыздың тақырыбын
Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық
педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану деп алуға мүмкіндік болды.
Зерттеудің мақсаты: халықтық педагогиканың озық дәстүрлері арқылы бастауыш
сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеудің мазмұны мен әдістемесін
теориялық практикалық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеу объектісі: бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие беру
процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: халықтық педагогика негізінде бастауыш сынып
оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу процесі тиімді болуы мүмкін, егер де,
халықтық педагогиканы озық идеялы негізінде бастауыш сынып оқушыларын
адамгершілікке тәрбиелеудің тұтас жүйесі құрылыса.
- педагогикалық ұжымның әрбір мүшесі ұлтың өзіндік ой-санасы халықтың
жағдайын есепке алса және ұлттық тәрбие негізінде адамгершілік іс-әрекетке
халықтық педагогикаға үйретпесе бастауыш сыныптарда ұлттық дәстүрлерді
сабақатарда, сабақтантыс жұмыстарда пайдалану қарастырылса.
Зерттеу пәні: оқу - тәрбие процесінде халықтық педагогиканың озық салт-
дәстүрлері арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.
Зерттеу міндеттері:
1.Халықтық педагогиканың озық дәстүрлері және адамгершілік тәрбиесі туралы
философия тарихы, педагогикалық, психологиялық еңбектерге талдау жасау.
2.Халықтық педагогиканың тарихи әлеуметтік мәдени дамуындағы адамгершілік
тәрбиенің алатын орны және қазіргі кезеңдегі проблемаларымен айқындау және
олардың тәрбиелік мәнімен мүмкіндіктерін көрсету.
3. Қазіргі мектеп жағдайында халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін тірек
ету арқылы, төменгі сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде
педагогиканың тиімді мазмұнынын, әдіс-тәсілдерін жасау.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі: – жалпы дамудың адамгершілік пен
ұлттық құндылықтардың диалектикасының бірлікте болуы туралы философиялық
қағидалары, таным мен тәрбие теориясы және іс-әрекет пен адамның жеке
тұлға туралы заңдылықтары.
Зерттеу әдістері: философиялық, педагогикалық, психологиялық ғылыми
әдебиеттерге теориялық талдау, мектеп құжаттарымен ( ресми материалдар,
жоспарлар т.б) танысу, мектептің жұмыс нәтижелерін салыстыру, сұрақ,
жауап, әңгімелесу, отбасы дәстүрлерін зерттеу, педагогикалық бақылау,
эксперимент, математикалық- статистикалық өңдеу.
Негізгі идея: халықтық педагогиканың озық дәстүрлері арқылы бастауыш сынып
оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде гуманизация бағыты жалпы адамзаттың
ұлтаралық және ұлттық бірлікке тірек ету.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы саласында басылым көрген
тарихшылардың, әлеуметтанушылардың, әдебиетшілердің, ақын- жазушылардың,
педагогтар мен психологтардың еңбектері; Қазақстан Республикасы үкіметінің
ресми материалдары мен құжаттары (Конституция, Білім, тәрбие беруге
арналған тұжырымдамалар мен бағдарламалар); мектеп пен арнаулы орта және
жоғары оқу орындарының озат тәжірибелері.
Зерттеу кезеңдері: І кезеңде (2004 жылдың екінші жартысы ) зерттеу
проблемасы бойынша педагогикалық, психологиялық, әлеуметттік, оқу-
әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалды.
ІІ кезеңде (2005 жылдың бірінші жартысы) деректі материалдар жинау
жалғастырылды. Проблеманың зерттелу деңгейі анықталды. Оқушыларға
адамгершілік тәрбие беру мақсатында мұғалімдермен бірлескен жұмыстың
әдістемесі жасалынды. Оның мазмұны мен әдіс тәсілдері педагогикалық
тәжірибелік эксперимент жүзінде тексерілді. Эксперимент нәтижелері
сұрыпталып өңделді. Қорытынды нәтижелер кестеге түсіріліп, нақтылы
тұжырымдар мен нұсқаулар жасалды.
Тірек оқу орындары: Ақмола облысы, Қорғалжын ауданы, Ұялы орта мектебі,
Көкшетау қалалық №6 орта мектебі.
Зерттеудің жаңалығы: оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық
педагогиканың озық дәстүрлерін пайдаланудың теориялық негіздері анықталды;
бастауыш сынып оқушыларының бойында қалыптасқан ең құнды қасиеттерге
арналған Адамгершілік тағылымы бағдарламасының жобасы жасалып, мектеп
тәжірибесінде тұтас педагогикалық тұрғысынан қолданылады.
Жұмыстың теориялық маңызы: халықтық педагогиканың адамгершілік
тәрбиесіндегі ізігілік идеясы ғылыми теориялық тұрғыдан негізделеді.
Халықтық педагогиканың озық дәстүрлері, бастауыш сынып оқушыларына
адамгершілік тәрбие берудің барлығы қарастырылады; оның принциптері
белгіленеді, адамгершілік тәрбие мүмкіндіктері анықталады.
Практикалық маңызы: бастауыш сынып оқушыларының бойында қалыптасқан ең
құнды қасиеттерге арналған Адамгершілік тағылымы деп аталатын
бағдарламаның жобасы жасалып мектеп тәжірибесіне ұсынылды. Бұл
бағдарламаны мұғалімдердің білімдерін жетілдіру курстарында және бастауыш
сынып мұғалімдері өз іс – тәжірибесінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын жағдайлар :
- қазақ мектептерінде бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде
халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану арқылы Адамгершілік
тағылымы бағдарламасының жобасына сипаттама;
- бағдарламаның негізінде бастауыш сынып оқушыларын адамгершікке
тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерінің тәрбиелік
мүмкіндіктері;
- тұтас педагогикалық процеске бастауыш сынып оқушыларын халықтық
педагогиканың озық дәстүрлері негізінде адамгершілікке тәрбиелеудің жалпы
әдіс-тәсілдеріне сипаттама.
Зерттеу жұмысының сынақтан өтуі: Зерттеу жұмысының мазмұны Ш.Уәлиханов
атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің Әлеуметтік педагогика
кафедрасы және білім қызметкерлерінің біліктілігін арттыру және қайта
даярлау институтының Педагогика және психология кафедрасының отырысында
талқыланды.
І тарау. Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке
тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдаланудың
ғылыми- теориялық негізі.
1. Адамгершілік тәрбиесінде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерінің
орны және оның зерттелу жағдайы
Халықтық педагогика -көп арналы, қыр сыры мол,күрделі ғылым. Ол ұлттық
өмірге немқұрайлы қарайтын жасұрпақты қазақтың рухани материалдық
мәдениетін толық меңгерген, тарихын, әдет- ғұрпы, салт-сана, дәстүр, тәлім-
тәрбие, адамгершілік қасиеттерің бойына сіңіріп, ұлтын сүйетін азамат болып
өсуін қамтамасыз етуге тиіс.
Халықтық педагогика-тәрбиенің бастауы және қайнар бұлағы,ол-тәрбие
жөніндегі халықтың білімі мен тәжірибесі. Халықтық педагогиканың теориялық
негізін зерттеуші ғалым Христова Е.Л. халық педагогикасын, халықтың
таптық педагогикалық санасы, ал дәстүрлі педагогиканы- белгілі ұлттық
педагогикалық санасы ретінде қарастырады.
Е.Л. Христованың байқауы бойынша әр тарихи кезеңдердегі халықтың
педагогикалық ойларын,оның педагогикалық білімдерімен, тәжірибесімен
теңестіруге болмайды, себебі халықтың педагогикалық ойы қоғамдық сананың
басқа түрлерінде де өзін көрсетеді (ғылым, дін, әдебиет, мораль т.б. ).
Орыс халқының ұлы педагогы К.Д.Ушинский халық педагогикасының тәрбиелік
күшін өте жоғары бағалаған. Халықтың салттарын, дәстүрлерін жақсы біле
тұра: ата- бабаларымыздың даналығы- ұрпақтар үшін-айна деген қорытындыға
келген. Г.К. Волковтың берген анықтамасы бойынша: Халық педагогикасы-
халықтың ауыз әдебиетінде, салттарында,әдет-ғұрыптарында,ырымд арында,бала
ойындарымен, ойыншықтарында мәңгі сақталып қалған білім, педагогикалық,
мағұлматтар мен тәрбиелеу тәжірибесінің жиынтығы.
Бұлар, әдетте ауызша таралады. Халық педагогикасы- халыққа қажет
қасиеттерді қалыптастыру үшін пайдаланатын педагогикалық мақсатының
міндеттерінің, мазмұнының әдіс- құралдарының жиынтығы мен өзара
байланысы.Біздің ойымызша, бұл анықтама мәні өте терең және жан- жақты.
Соңғы жылдары арнайы арнайы халықтық педагогиканы зерттеген Г.Н. Волков,
Е.Н. Ханбиков, А.Э. Измайлов, Н.С. Сафаров, Раджабов т.б.
Қазақстан Республикасы бойынша халықтық педагогиканың жалпы педагогика,
психология, философия ғылымдарында алатын орны, оның тарихи даму жолын
ғылыми тұоғыдан мәнін, мақсатын, мазмұнын, әдіснамалық негізін ашуда елеулі
үлес қосқан көрнекті Қазақстандық ғалымдар: Қ. Жарықбаев, С.Қалиев, Қ.
Сейсенбаев, Х. Арғынбаев, Н. Сәрсенбаев, С. Ұзақбаева, А. Мұханбаева. К.Ж.
Кожахметова. Р.К. Төлеубекова, Ж.Қ. Мұқытова т.б. Бұл зерттеулерде
халық педагогикасы ұғымын әртүрлі рөлін анықтау кезек күттірмейтін
мәселе. Ал халық педагогикасының зерттеу негізінде халық ауыз әдебиетінің
шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық ойындар, отбасы
тәрбиесінің тәжірибелері жатады. Бұл анықтамалардан тәрбие мен оқыту
жұмысы халықпен бірге өскен, бірге дамығандығын сан ғасырлар бойы халықпен
қатар жасап, оның озық үлгілерін келер ұрпаққа мирас етіп келе жатқанын
білеміз. Халықтық педагогиканың мұрасының бірі-дәстүр.
Дәстүр - бір ұрпақтан екінші ұрпаққа ауысып отыратын қоғам. Өмірінің
дамуына сәйкес өзгеріп, кейбіреулері жаңа мазмұн алып, әрмен қарай дамитын
халықтың қоғамдық – тарихи өмірінде қалыптасқан құбылыс.
Халық дәстүрінің танымдылық – тәрбиелік мәні ұланғайыр дүние. Ол
тұтастай алғанда жасұрпақ үшін ғана адам өмірінің рухани – адамгершілігінің
қуат – қайнары. Оның ішінде тікелей бала тәрбиесіне бағытталған,баланың жан
– дүниесінің қалыптасуына, рухани марқаюына негіз болатын мүмкіндіктер көп-
ақ. Ол халықтың кәсібімен, салт-дәстүрімен, тілімен, тарихымен,
адамгершілік қасиет – сапаларымен сабақтасып, біте қайнасып, тарихи
кезендер ерекшелігіне, қоғам тану сатыларына қарай жетелеп, ұрпақтан-
ұрпаққа ауысып отыратын қастерлі мұра.
Қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтаған дәстүрлерінің ішінде
адамгершіліктің жоғары сапаларын тәрбиелеуге ықпал жасаған озық өнегелері
бар. Қазақ халқының дәстүрлерінің ұрпақтан – ұрпаққа жалғасып келе жатқаны
оның өміршеңдігінде, тәлім – тәрбие ісінде кең таратылғандығында. Адамның
туған күнінен бастап барлық өмір жолын қамтитын әртүрлі рәсім, дәстүрлер
бар. Қазақтың қазіргі замандағы алуан жүйелі өмір тану жолдары соларға беру
әдістері ертеден қалыптасып, бүтіндей қол үзбеген, сыртқы күш қанша ықпалды
болсада халқымыздың дәстүрлері мүлде жойылып кетпеген. Ендігі мақсат ата-
баба дәстүрлерінің озығын жаңарту, ұрпақ тәрбиесінде басты рөлге айналдыру,
қазақтың ата-салтын, қағидасын қазіргі өмір тынысына сай пайдалану, жаңарту
басты проблема. Сондай-ақ шығыс философтары мен ұлы ойшылдар өзінің
пікірлерінде халықтық педагогиканың негізін қалаған, оның тәлім-тәрбиелік
мәнін ашқан, ұлттық салт-дәстүрдің маңызын дәләлдеген.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрі мен
тағылымдарының мәдениет тарихын Орта Азия және Қазақстанның ұлы
ойшылдарының еңбектерінен көруге болады. Олардан халықтардың бір-бірімен
әдет-ғұрпы, салт-дәстүр тұрғысынан жақындығы халықтар қойнауынан орын
алатындығын көреміз.
Тәрбие туралы ой-пікірлер ҮІ ғасырдағы Орхон-Енисей жазуларынан басталып,
Орта ғасыр ғұламалары мен (Әл-Фараби, Ж. Баласұғын , М. Қашқари, А.
Жүгнеки, т.б) Алтын Орда дәуір оқымыстылары (С. Сарин, Қ. Жалайыр, т.б),
ХІҮ– ХҮ ғасырда өмір сүрген ақын жыраулар (Асан-Қайғы, Шалкиіз, Бұқар,
Махамбет, Әсет т.б),Әл-Фарабидің Математикалық трактаттары, Философиялық
трактаттары, Логикалық трактаттары, Эстетекилақ трактаттарыжәне т.б.
шығармаларында адамзаттық игілікке, бағытқа, шаттық өмірге жету жолындағы
ең негізгі компененттер деп экономиканы, саясатты, мемлекеттік құрылысты,
жанұяны және тәрбиені атаған. Бұдан бірнеше ғасыр бұрын айтылған бұл
пікір біздің дәуірімізге дейін өз маңызын жоймай жеткен.
Жалпы ,Фарабидің гуманистік идеялары әлемге кең тараған. Ол ақыл-ой мен
білімнің биік мәнін, жоғары маңызын, халықтар арасындағы туысқандық пен
достықты жырлады. Оның бақытқа жету жолында барлық халық бір-біріне
көмектесетін болса, жер беті түгелімен берекеге толады деген қағидасы да
тап бүгін өте құнды.
Бұл ойшылдар өздерінің шығармаларында адамның адамгершілік сапаларын жан-
жақты талдап түсіндіреді. ІХ-ХІІІ ғасырларда өмір сүрген бүкіл Орта Азия
халықтарына ортақ Жүсіп-Баласұғын өзінің Құтты білік атты еңбегінде:
Ақыл қайда болса, ұлылық толады, білім кімде болса білікті болады– деп
тәрбиедегі ақыл-ойға мән береді.Адамгершілік, имандылық, ғылымдық
тұрғыдан қарағанда үйренетін жайлар аз емес.
Ыбырай Алтынсарин 1841-1889 тарихтағы зиялылар арасында өзінің ойы
мен ағартушылық педагогикалық асқан еңбегімен айрықша ерекшеленеді. Ыбырай
қазақ сахарасындағы ғылым мен білімнің алғашқы қоңырауын соққан ұлы ғалым-
педагог.
Ыбырайдың Қазақ хрестоматиясы және Қазақ мектептерінде орыс тілін
үйренуге басшылық деген алғашқы еңбектері қазақ халқының рухани
мәдениетінің даму тарихында аса зор оқиға болып бағаланады және болашақ
ұрпақтың ақыл-ойының, адамгершілік қасиетінің тәрбиеленуінің негізі болып
есептеледі.
Дала ұрпақтарын оқу өнерге, мәдениетке, адамгершілікке
тәрбиелеуде Алтынсарин аса бағалы қор – қазақ фольклорына ерекше назар
аударды. Ол халық творчествосынан өз кітабы үшін ертегілерді, мақал-
мәтеледердің тәрбиелік мақсатқа сай келетінін ғана таңдап алып шебер
қолданды.
Мысалы,Алтынсариннің хрестоматиясына енгізген ірі шығармаларында
(Қара батыр, Байұлы, Жәнібек батыр т.б.) төменгі сынып оқушыларының
түсінігіне сай дәстүрлі әдеттерді сипатттайды. Балалар арасындағы
сүйкімді, сүйкімсіз мінез-құлықты, жолдастық қарым-қатынасты әңгімелейді.
Біздер Алтынсариннің еңбектеріне талдау жасағанда олардың әр
қайсысына белгілі тәрбиелік маңызы бар идеялар, әсіресе адамгершілік
қасиет сапалар жан-жақты қамтылғаны айрықша көзге түсті. Ол мақалдар
мыналар: Әке мен бал (еріншектік сазайы), Асыл шөп (сабырлылық), Ана
мен қыз (мейірімділік, әдептілік) , Түлкі мен ешкі (өтірік), Екі
жолдас (жаман дос), Баланың айласы т.б.
Сонымен қатар Ы. Алтынсарин адамгершілікке тәрбиелеу идеясын қазақ
отбасының ең жақсы дәстүрлеріне жоғары баға бергендігінен көреміз.
- Бала , бала , бала-деп,
Түнде шошып оянған
Түн ұйқысын төрт бөліп,
Түнде бесік таянған.
Аялы қолды талпынтқан,
Қолын қатты тигізбей,
Кірлі көйлек кигізбей,
Исін жұпар аңқытқан
Кім сендерді балалар тербететін,
Еркелетіп, ойнатып, сергітетін?
Жалқау болсаң балалар, жаман болсаң,
Қамқор ананың көз жасын көлдететін.
Алтынсариннің бұл өлеңдерінен ата-ананың баланы сүйіп,
еркелететіндігін, баланың ата-ана жөніндегі міндеттерін және ата-ана
баланың табиғи тәрбиешісі екенін, қазақ халқының балажандылық дәстүрі,
ерекше мейірімділігі бар екені байқалады.
Абай 1845-4904 ж.ж мұрасы қазақ елінің энциклопедиясы деп аталып
әлемдік тарих төрінен орын алды. Ғұлама ойдың иесі Абай адам тәрбиесінің ең
өзекті мәселелерін өзінің шығармаларына арқау еткен. Мысалы: Ғылым
таппай мақтанба 1880ж деген өлеңінде
Адам болам десеңіз,
Тілеуің өмірің алдында ,
Оған қайғы жесеңіз,
Өсек, өтіік, мақтаншақ.
Еріншек, бекер мал шашпақ,
Бес дұшпаның білсеңіз, – деп жаман әдептерден сақ болуды, ал оның орнына:
Талап , еңбек, терең ой,
Қанағат , рахым, ойлап қой,
Бес алыс іс көросеңіз ... деп жағымды қасиеттерді көрсетеді. Осылай
кемеңгер Абай педагогикалық көзқараспен ата-ана үшін де және қоғам үшін де
: Баланың жақысысы қызық, жаманы күйік – болатынын ескертеді. Абай –
қашанда ұлы ұстаз, биік бедел, асқан гуманист болғандықтан жасұрпақтың
бойында ең абзал, парасатты қасиеттерді тәрбиелеуге болатындығы Мен егер
заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайтын деген
кісінің тілін кесер едім – деп үлкен-кішінің де көзін жеткізіп тәрбиеге
зор сенім артады.
Ғасыр бойы әдеп наным академиясына айналған Абай тәлімі
кісіліктің, адамгершіліктің киелі кітабында бүгінгі ұрпакққа үлгі-өнеге.
ХХ ғасырдың бас кезінен бастап, қазақ зиялылары өз ұлтының
тағдырына ой жіберіп, халқын қалайда іргелі қатарға қосуды арман етті.
Бүгінде ортамызға қайта оралған А. Байтұрсынов 1873-1937
М.Жұмабаев 1893-1938, Ж. Аймауытов 1885-1935 Ш.Құдайбердиевтің 1858-
1931 мәдени рухани мұраларын жасұрпаққа тәрбие, білім беруде кеңінен
пайдалануға жол ашады. Олар қазақтың қоғамдық, әлеуметтік, рухани, мәдени,
әдеби өміріне белсене араласып, өздерінің шығарамаларында және арнайы
жазған оқулықтарында гуманистік, адамгершілік, демократтық, ағартушылық,
идеяларды уағыздап, халымыздың реалистік дәстүрін жалғастырған.
Шәкерім Құдайбердиев оқу, өнер-білімді, адамгершілікті уағыздай оытырып,
талапты жастарға ақын кемеңгер Абайдың Бес нәрсеге асық бол, бес нәрседен
қашық бол, Талап пен ақыл- адамдық борышың, Ашу мен ынсап,
Еріншек өлеңдерінде жасұрпақтың әуес болар қасиеттері мен азаматтық
арына арқау болар сапаларын өткір өлең сөздерімен өрнектейді. Жағымсыз
жасанды қылықтарды сынға алады. Өміршең дидактикалық мәні бар ақыл-
кеңестер береді.
Дәстүр – адамдардың рухани тұлғасынан бөлінбейтін құбылыс. Дәстүр
қоғамдық сананың барлық формаларынан орын алады. Олар; саясатта, қоғамдық
өмірдегі дәстүрде, халықтар арасындағы ынтымақтастықта, теңдікте,
бостандықта, өзара көмек дәстүрінде, қарым-қатынас дәстүрінде, ғылыми
дәстүрде, оқу-білім ғылымындағы дәстүрде, отбасы- жанұялық дәстүрінде,
еңбек дәстүрінде.
Сонымен, қай халықтың болса да ұлттық үрдісі, білікті қасиеті, өзіндік
әуені, тағылымды дәстүрі мәртебесін биікке бастайтыны сөзсіз. Киелі керемет
дәстүрлері арқылы ғана өзінің ұлттық бояуы мен өзінің болашақ ұрпағының
өз келбетін қалыптастырады.
Ұлттық рухымыздағы дәстүр жас ұрпақты тәрбиелеуде тиімді деп есептейміз.
Ұлы ойшылдардың, арнайы халық мұрасын зерттеушілердің жалпы тәрбие
жөніндегі идеялары, ой-пікірлері жаңа қоғамдық тарихи жағдайларда одан әрі
дамытылып, әр халықтың тәуелсіздік жолындағы күресте рухани, құдіретті
күшке айналып отыр.
Халық дәстүрлері мен оның үлгілерінің жоғалуы қоғамның рухани жағынан
жұтандыққа ұшырауына, уақыт пен ұрпақ байланысының ыдырауына әкеліп соғуда.
Көптеген адамдар өз тілін, тарихын, мәдениетін, әдебиетін білмейді,ұлттық
әдет-ғұрып, кәсіп, халықтың өзіне тән тұрмыстық көрінісі жоғала бастады.
Сондықтан сан ғасырлар бойы халықтың өзімен бірге жасасып, ұрпақтан-
ұрпаққа мұра болып өмір сынынан өкшеленіп өткен бүгінгі өмірге жеткен әдеп-
ғұрып,салт-дәстүрлерді білу әрбір отбасының тәрбиеші-ұстаздардың абройлы
міндеті. Жалпы тәрбие процесінде қазақ халқының әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері
арқылы бала бойында шынайы адамгершілікті, имандылықты, адамдар арасында
парасатты мінез-құлық қасиеттерді отбасынан бастап тәрбиелеудің мүмкіндігі
көп. Халықтың айтқан өсиет сөздерінің, ырымдарының, дүниетанымдық
болжамдарының, өнерінің, салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарының көріністері
бір тұтас ғылыми педагогикалық психологияның негізінде этнокомплекстік
тәлім-тәрбие негізінде жалғасып қалыптасып отыр.
Этнокомплекстік тәрбие негізінде адамгершілік тәрбиесі жеке басты
жетілдірудің барлық саласын қамтиды.Адамның адамгершілік тәрбиелілігі адам
өмірінің әрқырынан көрініс табады. Осыған байланысты біздер осы тарауда
адамгершілік теориясының педагогикалық-психологиялық негіздеріне
тоқталамыз.
Адамгершілік теориясы мен практикасында аса маңызды бағыттарға сын
көзімен қарамайынша бүгінгі тәрбиенің негізгі бағыттарын айқындау қиынға
түседі. Әсіресе, бүгінгі күнде орын алатын ұлттық педагогика тұрғысынан
жалпы тәрбиенің оның ішінде адамгершілік тәрбиесі ұғымдарының ғылыми
негізін ашып көрсету әліде болса шешімін тапқан жоқ.
Сондықтан бұл мәселелердің заңдылықтарын, негізін, ғылыми мәнін ашу
үшін педагогика, психология ғылымдарында жинақталған зерттеу негізінде
айқындалған төмендегі тұжырымдамалардан көреміз.
Психологтар С.Выготский, А.Люблинская, Л..И. Божович, В.В.Богословский
және Қазақстандық психологтар Ж.Аймауытов, М.Мұқанов, А.Темірбеков,
М.Балаубаев, Қ.Жарықбаев, Ж.Намазбаева, В.Шабельников, педагогтар
Н.И.Болдырев, И.С. Маренько, Е.В.Бондаревская, О.С.Богданова, З.И.Василева,
Л.И.Рувинский т.б. адамның бойындағы қасиеттерін зерттеген кезде мынадай
қорытындыға келді; барлық қасиеттердің құрылысы бірдей болады және олар
төрт түрлі бөліктен тұрады.
Сезім, Сана, Сенім, Мінез-құлық дағдысы. Бірақ тәрбиелейтін қасиеттеріне
қарай бұл бөліктердің тәрбие беру процесінде жетекшілік рөлі өзгеріп тұруы
мүмкін. Себебі ол отбасындағы тәрбиеге, баланың жас ерекшелігіне, баланың
бойында қалыптасқан қасиеттеріне, қоршаған ортасына байланысты болады.Жеке
адамның адамгершілік жағынан қалыптасу процесінде адамгершілік сезім ерекше
орын алады. Адамгершілік сезімді тәрбиелеу көп қырлы процесс. Адамгершілік
сезім туралы ғылыми әдебиеттерде бірнеше анықтамалар бар. Сезім дегеніміз-
әлеуметтік және табиғи өмірдің сан алуан жақтарына эмоциялық қатынас.
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келу-
келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалық процестің түрін
сезім-деп атайды. Алуан түрлі сезім, қуаныш пен қайғы, ашу, қорқу, ұят,
сүйіспеншілік, жеккөрушілік, шошыну, абыржу, наздану т.б. осындай сезімнің
түрлері болады. Сезімдердің бір тобы адамға күш-қуат, қажырлық тудырады.
Мәселен, елжандылық , намыс сезімі , мынадай достық, махаббат сезімі,
қуаныш, сенім сезімі, құмарлану сезімі т.б. Ал, екінші тобы керісінше
адамның күш-жігерін бәсеңдетіп, енжарлыққа, селқостыққа апарады. Оған
қайғы,уайым, қорқу, қобалжу, абыржу, үмітсіздену т.б. жатады. Адамгершілік
сезімдерді адамдардың бірлесе жасаған әрекеттері процесінде туып, дамиды да
осы қоғамда қалыптасқан адамгершілік ережелеріне бағынады. Олар басқа
адамдардың және адамның өзінің мінез-құлық әсерлерінен туады. Адамгершілік
сезімдерге ұнату мен ұнатпау, үйірсектік пен жатырқау, құрметтеу мен жек
көру, сыйлау мен рақымсыздық, сүйіспеншілік пен өшпенділік т.б. жатады.
Оқушының сезіміне әсер етудің тәсілдерін анықтағанда, сезімді тәрбиелеу,
негізінен өзгерту және одан әрі жетілдіру жолымен жүзеге асырылатындығын
ескерген жөн. Сезімге тәрбиелеудің дәл, тіке жолдарын оқушыға айтып беру
мүмкін емес. Мысалы: жолдасының немесе әдеби кейіпкердің ісіне қалайда
таңданудың керек деп оқушының алдына мақсат қоюға болмайды. Қажетті сезімді
тудыру үшін соған сәйкес оқушының сезім дүниесіне қатты әсер ететін
жағдайлар жасалынуы тиіс. Мәселен туған табиғат туралы мектеп қабырғасында
қаншама айтқаны мен оның сұлулығы мен ұлылығы балаларға әсер етпеуі мүмкін.
Ал, енді, табиғатқа экскурсия жасаса, оның ең сәнді жерлерін тауып, фото
суретке түсіру, әңгіме құрастыру жайлы тапсырма берілсе, бұл балалардың
табиғатқа ең нәзік сүйіспеншілік сезімін туғызар еді. Бұл жағдайда мұғалім
ізгі сезімдерді туғызып қоймайды, оның бекінуіне де жағдай жасайды. Біздің
ойымызша басқа адамдардың мінез-құлықтарын қабылдау іс-әрекеттерін білу
және оған сену барысында сезім пайда болады.
Қазақ халқының тарихындағы ұлы батырлардың, хандар мен билердің халқы
үшін теңдесі жоқ елдігі жайлы әсерлеп, көркемдеп әңгімелеу бала сезіміне
өте қатты әсер етіп, оның адамгершілік, елжандылық ізгі сезімдерін оятады.
Әсерленушілік басқа адамның өміріне жаны ашушылық сезімталдығы нәтижесінде
де тууы мүмкін. Сөйтіп педагог ұжым өмірін қарқынды да сезімге бай етіп
ұйымдастыра алса, мұнын өзі Отан сүю, ұжым алдындағы борышын өтеу сияқты
жоғары адамгершілік сезімдерін қалыптастыруға негіз болмақ.Осыдан біздер
балалардың көңіл-күйінде, бойында пайда болған сезім олардың санасына көп
жағдайда ықпал жасайды деп тұжырымдаймыз. Сана-объективті шындықты идеалды
түрде бейнелеудің жоғарғы формасы. Психологтардың А.Темірбеков,
С.Балаубаев, Қ.Жарықбаев, М.Мұқанов,Ж.Намазбаева т.б. пікірінше сана өз
болмысымен объективті дүниенің мән-жайын, мазмұнын, ұғымын білуінде
белсенді қызмет атқаратын психологиялық процестердің түйсіну, сезіну,
қабылдау, ойлау т.б. заңды нәтижесі болып табылады. Сана-шындықты
бейнелеудің механизмі мен формаларын тарихи дамудың сатыларына сәйкес
айқындайтын философия, социология мен психологияның және жалпы танымның ең
басты категорияларының бірі болып табылады. Сана негізінен жеке адам
санасы және қоғамдық сана болып екіге бөлінеді. Сана адамдардың қоғамдық-
өндірістік іс-әрекетімен еңбек процесінде пайда болып, тілдің шығуымен
тығыз байланысты қалыптасады. Адамгершілік сана адамгершілік сенімді
тудырады. Әдетте адамгершілік сезім, сана, сенім ұғымдарымен оны іс –жүзіне
асыру ұзақ процесс. Мектеп тәжірибесінде кейбір оқушылар күнделікті талапты
жақсы білгенімен оны қолдана алмайтыны белгілі. Оқушылардың тілдік
қорларының жетілуінен олардың адамгершілік сезімдерімен саналардың дамуында
ауыз әдебиетіндегі мақал-мәтелдерді, аңыз-әңгімелерді пайдаланудың
мүмкіндігі бар. Сенім әрбір іс-әректтің,мінез-құлықта адамның бағыт-
бағдарын, принциптілігін айқындайды. Алайда күнделікті тәжрибеде сенім мен
мінез-құлық,іс-әрекет арасында алшақтық кездесіп отырады. Оқушы
адамгершілік, имандылық талаптарды, ережелерді түсініп, оған сенгендеріне
қарамастан мінез-құлқында, адамдармен араласу барысында адамгершілікке
жатпайтын теріс әрекеттер жасайтын жағдайлар кездеседі.
Сондықтан адамгершілік тәрбиесінде адамгершілік ереже нормалар туралы
түсінік ұғымдардың негізіндегі адамгершілік сенімінің алатын орыны ерекше.
Жеке адамның адамгершілік сенім дәрежесі оның мінез-құлқымен іс-әрекетін
анықтайды. Алайда бұл процесс әрдайым тура өте бермейді. Мәселен, еңбек
қоғам игілігінің қайнар көзі екендігін бәрі біледі. Бірақ бәрі біркелкі
еңбек етпейді. Сондықтан тұрақты сенімді қалыптастыру қазіргі мектептің аса
маңызды міндеті. Біздің балаларымызға күшті сезім туғызарлық мінез-құлқы
мен ісінде көрінетін терең идеалы сенім керек. Ондай сенімді
ойланғанда сезінгенде ғана емес, адам өзі басынан кешкен жағдайда, өзінің
жеке тәжрибесінде дәлелденген жағдайда тууы мүмкін. Сондықтан тәрбие
жұмысында тек қана белгілі бір мінез-құлық нормалары жайлы түсіндірін
қоймай, балалар өз көзқарастарын тексеріп көре алатындай практикада олардың
дұрыстығына көз жеткізетіндей мінез-құлықтың пайдалы дағдылары мен
әдеттерін қалыптастыруға жағдай жасау керек.
Қорыта келгенде адамгершілік тәрбиесінің жүйесі тұтастай алғанда
жоғарыдағы аталған сезім, сана, сенім және адамгершілік әдет-дағды
ұғымдарымен анықталады. Адамгершілік тәрбиесінің ғылыми айқындалған
психологиялық жүйесі (сезім, сана, сенім, әдет-дағды) халықтық
педагогиканың бай мұрасынан да айқын көрінеді.Қазіргі кездегі өмір шындығы
отбасы тәрбиесінен бастап әрбір балаға жеке адам ретінде қарап, оның өзіне
тән сана-сезімі, еркі өзіндік әрекет жасай алатын қабілеті бар тұлға екенін
ескере отырып төмендегі міндеттер мен бағыттарды жүзеге асыру көзделеді:
- ғылыми мағлұматтар мен халық тәжрибесіне негізделген әдіс-тәсілдерді
қолдана отырып, жас жеткіншектің ұлттық сана-сезімін, имандылық қадір-
қасиетін қалыптастыру;
- қазақ ұлтының қайта түлеуіне, өзінің төл мәдениетінің, этикалық салт-
дәстүрі мен әдет ғұрпының еркін гүлденуін жас ұрпақтың санасына сіңіру;
- балалардың білімге, ғылымға деген ықыласын арттыру, олардың ақыл-ой
қабілетін, диалектикалық дүниетанымын қалыптастыру. Өмірлік мақсат-мүддесін
айқындауға, жеке басылық қасиеттерін дамытып, оны қоғам талабына сай іске
асыруға көмектесу;
- ұлтымыздың интеллектуалдық күшін нығайту мақсатымен дарынды
балаларды анықтау, олардың қабілетін дамытуға жан-жақты жағдай жасау;
- жер тағдыры мен ел тағдырының, табиғат пен адам өмірінің бірлігін
терең сезінетін: жер, су, ауа, ғарыш әлемінің қадірін бағалай білетін,
табиғатты аялап, оны қорғай алатын азаматты тәрбиелеу;
- адамзат қоғамында бұрын-соңды жасалған мәдени мұраны жүйелі
меңгеруге, жалпы әлемдік рухани құнды игіліктерді бағалай білуге тәрбиелеу;
- ұлттық мәдениет пен өнер негізінде жан-жақты эстетикалық тәрбие
беру, әдемілікке, сұлулыққа, тазалыққа үйрету;
- нарық экономикасы талаптарын жүзеге асыру ісіне еркін еңбек пен
жоғары өнімділік кепіл бола алады. Сондықтан жастарға еңбектің адам
өміріндегі мәнін, маңызын түсіндіру, шығармашылық еңбекті дамыту, еңбек
дағдысын баланың бойына жастайынан сіңіру, оны табиғи қажеттілікке
айналдыруға бейімдеу.Сонымен бұл бөлімде барлық өркениетті, әлемде
қоғамдастық дамудың басты белгісі болып отырған жағдайда баланың ең балалық
кезеңінен бастап ер жетіп есейген шағында да адамгершіліктің ең құнды
сапаларымен өмір сүруі қажеттілігі қарастырылды.
1.2. Халықтық салт-дәстүрлердің бала дамуына ықпалы.
Салт-дәстүрлер адамдармен бірге туып, дамып қалыптасады. Адам туғаннан
өмірінің соңғы күніне дейін салт-дәстүрлердің ықпалымен өмір сүреді.
Жекелеген адам салттарды ойлап шығара алмайды, сол сияқты жоя да алмайды.
Салт-дәстүрлер тұтас әлеуметтік өмірді бейнелейтін қоғамдық құбылыс.
Тарихта тұрақты салт-дәстүрсіз ешбір қоғам, ешбір халық болған емес. Әрбір
халықтың қалыптасқан материалдық және рухани өмір жағдайын, өзіндік тарихи
даму жолын, географиялық және тіршілік ерекшеліктерін оның жеке өкілдерінің
санасында бейнелейтін азды-көпті салт-дәстүрлері болады. Соңғы жылдардағы
зерттеулерде қазақ халқының салт-дәстүрлері белгілі жүйеге келтіріліп,
үлкен үш топқа бөлініп қарастырылуда.
Олар: бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер, тұрмыстық салт-дәстүрлер
және әлеуметтік мәдени салт-дәстүрлер. Халқымыздың ғасырлар бойы даму
тарихында өскелең ұрпақты тәрбиелеп, оларды азаматтық дәрежеге жеткізуде
атқарылатын жұмыстары мен тағылым берерлік салт-дәстүрлері сан алуан. Ондай
дәстүрлер баланың жас кезінен сезімі мен санасына ұялап, халықтық
тағылымның мән-жайын бойына сіңіріп өсуіне әсер етеді. Халқымыз баланы
жастан деген ұлағатты ой түйіп, оның болашақ азамат болып өсуіне ана
құрсағынан бастап қамқорлық көрсетіп отыруды әдетке айналдырған. Сондай
дәстүрлердің бірсыпырасы баланың шыр етіп өмірге келуімен байланысты
шілдехана тойын өткізу, оның ата-аналарынан, жақын туыстарынан сүйінші
сұрау, балаға ат қою, қырқынан шығару, бесікке салу, сөйтіп бесік тойын
өткізу сияқты жол-жоралғылар жасалады.
Баланың құрсақтағы дамуы мен дүниеге келу кезіндегі халықтық салт-
дәстүрлердің әсері өмірде үлкен рөл атқарады. Қазақ халқының өмірінде
тәрбие тек қана жеке отбасының мұраты болып қалмаған. Халқымыз ұрпақ
болашағын ежелден ортақ мүдде деп түсінген.
Сондықтан нәрестенің аман-есен дүниеге келуіне оны өмірге әкелер әке-шешесі
ғана емес, ата-енесі, ағайын-туыс ауыл-аймақ болып қамқорлық жасап отырған.
Нәрестеге қамқорлықты анасының бойына біткенін сезген күннен бастап қолға
алып, жас келінді жүктілік кезеңін қыр-сырымен, оның бойында болатын
белгілер мен өзгерістер туралы түсінік беруден бастаған. Мұндай ақыл-
кеңестерді аналар мен әжелер жас келіннің енесі өткізетін Құрсақ тойында
айтатын болған. Олар өз тәжірибелерінен мысалдар келтіре отырып, іштегі
баланың қанша айда қимылдап, қозғалатынын, бұл кезеңде ауыр жүк көтермей,
бойды таза ұстау, қандай тағамдар ішу керектігін айтып, нәрестенің ана
құрсағында дұрыс дамуына ықпал жасайды. Осылай құрсақ той дәстүрі, бір
жағынан, жас келін үшін ағартушылық қызмет атқарса, екіншіден, тойға
жиналған әйелдер мен қарт аналар шашу шашып, келінге бата тілектерін айтып,
әрі қарай ән шырқап, өлең-жырға ұластырып, болашақ ананың көңіл-күйін
көтереді. Сөйтіп оның өмірге әкелер ұрпағының үй-ішіне, ағайын- туыс, ауыл
адамдарына үлкен қуаныш әкелетінін сезіндіреді. Мұндай ынта-ықылас пен
ілтипат, өзіне аударылған жылы көңіл мен қамқорлықты сезінген жас келіннің
бойында қорқынышы басылып, қуаныш сезімі пайда болады.
Қазіргі кезде жүкті әйелдерді тіркеуге алатын орындар әйел-аналарға
ақыл кеңестер беріп, психологиялық дайындықты жүзеге асырады. Сондай-ақ,
дәрігерлер мен психологтар жүкті әйелдердің ашу-ызадан аулақ болып, көңіл-
күйінің көтеріңкі жүруі іштегі нәрестенің психикасының дұрыс дамуына көп
әсерін тигізетіні туралы болжамдар айтуда. Олар іштегі баланың психикалық
дамуына пайдалы сыртқы әсерлерді ұйымдастыруды ұсынады. Мысалы, жүкті
кезеңде әйел-аналар құлаққа жағымды, жүрекке жылы тиетін ән-күйлерді
тыңдап, картиналарды қарап, табиғаттың әсемдігін қабылдап, жақсы әсерлер
алуы керек дейді.
Бұл болжамдар ғылыми тұрғыда нақты дәлелденбегенімен, іштегі балада
сезімталдықтың бар екені сөзсіз. Мұны анасы қимыл-қозғалыста болғанда
іштегі баланың тынышталып, қозғалмай қалатынынан, ал анасы тыныш күйде
болғанда баланың аяқ-қолын қимылдата бастауынан байқауға болады. Сонымен
қатар нәрестенің көру және есту сезімталдығы бар екендігі, анасының
сөздерінің әрбір дыбысын, жүрегінің соғысын естіп, сырттан келген
дыбыстарды қабылдай алатыны психология ғылымында арнайы бақылаулар мен
эксперименттер арқылы дәлелденген.
Дүниеге келген нәрестенің жүйке жүйесі мен ми ауаның жетіспеуін өте
сезгіш келеді. Нәресте екі жолмен – кіндік және өкпе арқылы тыныстайды.
Туғаннан кейін бала – 4-5 минуттай демалады. Сондықтан кіндікті алғашқы
минутта кесіп тастамай нәрестенің қантамырлары жүйесіне қанды жаңа бағыт
бойынша айдауға мүмкіндік беру керек. Нәрестенің алғашқы шыңғырған
даусынан кейін демалуы жиілеп, кеңейіп, тереңдейді де, бір қалыпқа
түседі. Осы кезде кіндік өз жұмысын аяқтап, кесуге дайын болады. Кіндігі
кесілген нәресте еркін тыныстап анасының денесінің физиологиялық жағынан
бөлінгенімен, биологиялық және психологиялық жағынан бөлінуге әлі дайын
емес. Сондықтан бұл бөліну ана мен балаға ауыр тимес үшін екеуінің 4-5
күн бірге болуының маңызы зор. Анасының қасында жатқан нәресте оның
денесінің жылуын, иісін жүрегінің соғысын, дауысы мен демін
түйсінеді де, мұның бәрі оны ана құрсағында жатқандай сезіндіреді.
Нәрестенің өмірге келген сәтін көріп, сезіну де әйелдің аналық
сезімін ұшқырлап, оған нәзіктік пен мейірімділік қасиеттерін дарытады.
Қазақ осындай ерекшеліктерді өте жақсы біліп, көңілге түйген.
Бұл сәтке өте жауапгершілікпен қарап, алдын ала дайындалғанын Кіндік
шеше белгілеу салтынан айқын байқаймыз. Кіндік шеше нәресте
дүниеге келмей тұрып таңдалады. Кіндік шеше сол үй адамдарына
өзінің көңіл жақындығымен, жайдары, ашық мінезімен немесе өткір
тілділігімен, шешендігімен т.б. мінез қасиеттерімен жаққан көп бала
тапқан адам болуы шарт. Өйткені халықтың нанымында, баланың
кіндігін кім кессе бала соған тартады. Кіндік шеше қалжаға қой
сойып әкеліп, нәрестеге ит көйлек кигізеді. Босанған ана мен баланың
санитарлық-гигиеналық мәселесімен бірге, жаңа босанған ананың жас сорпа
ішіп әлденуіне мүмкіндік туғызып, ана көтерілгеніне 4-5 күн сол үйдің
шаруасына көмектесу оның міндеті болған. Кіндік шеше болған адам
келешекте де балаға әрдайым қамқорлық жасап жүреді. Әке-шеше де бала да оны
өз туыстарынан кем көрмей өзіне тірек тұтады.
Кіндік шеше белгілеу салтының психологиялық мәні ең алдымен
нәрестені өмірге аман-есен келтіріп, ана мен баланың алғашқы күндерінде
бірге болуын қамтамасыз ету болса, екіншіден, бала тәрбиесінде сол
адамның мінез-бітісіндегі жақсы қасиеттерін үлгі ретінде ұстану,
үшіншіден, нәрестенің екінші анасы ретінде көңілдері қалаған адаммен
туыстасу.
Біздің еліміздегі дәстүрлі ғылыми түсінік бойынша нәресте өзінен
басқа ештеңені белмейтін, сезбейтін, органикалық қажеттіліктері ғана бар
автономиялық өмір сүретін тіршілік иесі ретінде қарастырылып келді. Бұл
көзқарасқа байланысты нәрестенің әлі дамып жетілмеген психикасы барынша
оқшауланған, әлеуметтік қатынастарды қабылдауға қабілетсіз және
сыртқы дүниенің өзіне қатысты кейбір тітіркендіргіштеріне ғана өзінің
тілегін, әрекетін әлеуметтендіре отырып тіршілік иесіне айналады деген ой
етек алады. Мұның қате екені дәлелденіп, баланың психикасы өмірге келген
сәттен бастап-ақ өзін қоршаған адамдардың жалпы тұрмыс-тіршілігімен біте
қайнасып, сыртқы ортамен тығыз байланыста дамып жетілгендігі ғылыми
тұрғыдан дәйектелген биологиялық және әлеуметтік факторлармен ұштасты.
Бала өзін қоршаған адамдарға қимыл-қозғалысы арқылы жауап беріп, солар
арқылы маңындағыларды таниды. Нәресте өз алдына бөлек (автономиялық)
өмір сүріп жатқанымен де, ол адамдармен іштей біртұтас күйде болады.
Кейінірек үлкендерден психологиялық бөліну пайда болады. Нәрестенің
психикалық дамуындағы әлеуметтік ситуация әсерінің маңыздылығы Х.Р.
Шоффер, К.Гарвей, В.Штерн, М.И.Лисина т.б. психологиялық зерттеулерінде
қамтылған.
Бұл жәйттердің жүзеге асуы халқымыздың өмірінде қалыптасқан,
нәрестенің дүниеге келген құрметіне арналатын шілдехана тойын өткізуден
байқалады. Шілдехана дәстүрі бойынша нәрестенің дүниеге келген күні
жастар жиналып бауы берік болсын деген құттықтау тілек айтады. Олар ойын-
сауық құрып, таң атқанша түрлі ұлт ойындарын ойнап, ән салып, күй
шертісіп, жұмбақ, жаңылтпаш айтысып, өнер салыстырады. Кей жерде бұл
салтты шілделік күзету деп те атайды. Оның себебі алғашқыда жас
босанған әйелді үш күн бойы жын-періден қорғап күзету керек деген діни
ұғыммен байланысты пайда болған. Таң атқанша жас босанған әйел мен жаңа
туған жас нәрестені ұйықтамай күзетіп отыру үшін үш күнді түнімен ойын
сауықпен өткізген. Бұл дәстүрдің психологиялық мәні өмірге нәресте
келтірген жас жұбайлардың, үй иелерінің қуаныштарын бөлісіп, көңілдерін
көтеру, жас нәрестеге жақсы тілектер айтып, оның болашақта жақсы азамат
болуына тілектестігін білдіреді. Сонымен қатар мұндай ойын-сауықта жастар
өзара қарым-қатынас жасап біріне-бірі ойларын жеткізіп, пікір алысады.
Айтысқа түсіп, ән айтады, ойын ойнайды, үлгі өнегелі әңгімелер тыңдайды.
Осындай қарым-қатынас нәтижелерінде жастардың өмір тәжірибесі, іс-
әрекеті, ой-пайымдары дамиды. Адамдардың көпшілік арасындағы орны мен
мінез-құлық ерекшеліктерін, қасиеттерін, нормаларын танып білуге , сонымен
қатар өз орнын, өзінің мінез-құлық сапаларын, қасиеттерін салыстырып, өзін
көпшілік ортада ұстай білуді, іс-әрекетін дұрыс басқаруды қалыптастырады.
Жалпы адамның рухани дүниесінің өсуіне , яғни ақыл-ой, адамгершілік-
моральдық эстетикалық сезімдерінің дамуына ықпал етеді.
Балаға ат қоюдың өте маңызды маңызды екені қазақ ұлтына ғана емес
басқада көптеген халықтардың ерекше көңіл аударатын мәселесі болып
табылады. Нәрестеге ат қою ең жауапты кезең. Антропонимдерді
(есімдерді) зерттеуші ғалымдардың айтуынша әрбір халықтың адам
есемдерінен сол халықтың мәдени-тарихи өмір бейнесі мен қоғамдық
құрылысын, тұрмыстық жағдайы мен дүниетанымын көруге болады. Кейбір
халықтар мен тайпалардың адам есімдеріне мән беретіні соншалықты, есім
беру олардың бұл тәрбиесіндегі салт-дәстүрлерінің басы болып табылады.
Мысалы, Индонезиядағы Солтүстік Сумрата аралын мекендейтін тайпалардың
өмірінде де баланың орны ерекше. Екі жас үйленер алдында балгерге (жрец)
өз есімдерін айтып бал аштырады екен. Ондағы мақсат екі жастың некесі
бақытты бола ма, яғни көп балалы бола ма, осыны білу. Егер бала болмайтын
болса, жастар үйленуден бас тартады немесе екі жасқа жаңа есім беріледі
де, салт бойынша, ең алғаш есім алғандай тойлап өтеді.
Бала дүниеге келгеннен кейін де батақтардың салты бойынша бірінші
орындалатын рәсім – ат қою. Егер нәресте келген отбасында бала жиі
шетінеген болса, онда есім беру бір жылға кейінге қалдырылады да, оны
Бала, балақай деп атайды. Бұл тайпалар адам есіміне үлкен мән беріп,
есім адамның алдағы өміріне көп әсер етеді деп түсінеді.
Сондай-ақ Оңтүстік Индияны мекендейтін дравид деген халықтардың да
балаға ат қою салттарынан олардың өзіндік дүниетанымы ерекшеленіп тұрады.
Олардың діни сенімі – индуизм. Бұл халықтарда баланың дүниеге келуін ана
құрсағынан бастап қолға алады да (нәрестенің ана құрсағына біткен 4-8
күндерінен бастап 6-8 айларына дейін діни наным –сенімдерге байланысты
жүргізілетін рәсімдер орындалады), әсіресе ұл баланың туған күнін
–джатакарма – атап өтеді. Бұдан кейін екінші орындалатын рәсім –намакарана
– нәрестеге есім беру. Дравидтердің салты бойынша нәрестеге туғаннан соң
7 күннен кейін ат қойылады. Баланы шомылдырып белгілі орынға (ложе)
жатқызады да, қолына мова (киелі ағаш саналса керек) ағаштың жапырағын
ұстатады. Көрші-қолаң, туыстары жиналып, таңдалған есімді атайды. Егер
бала жыласа, оның бұл есімге қарсы болғаны. Баланың қолына басқа жапырақ
ұстатады да жаңа бір есімді атайды. Осылай бала қашан жылауын қойып, өзіне
ұнаған есімді қалағанынша жүргізіледі. Сөйтіп, бала өзіне есімді өзі
таңдайды.
Ал, қазақ халқының нәрестеге ат қоюы, мұнымен байланысты орындалатын
рәсімі оның өзіндік қарым-қатынас нормаларына , діни сенімдері мен әр
түрлі тарихи-мәдени факторларының әсері мен экономикалық, саяси құрылымына
қарай ерекшеленеді. Халқымыз нәрестеге есім беруді ел ішіндегі сыйлы
қарияға немесе нәрестенің ата-әжесіне, нағашы ата-әжесіне ұсынған. Көбіне
молданы әкеліп, кейде осы үлкендердің өзі баланың құлағына Аллаһу акбар,
сенің атың ... деп таңдаған есімді үш қайталап айтады. Мұны қазақта азан
шақырып ат қою дейді.
Кезінде түркі халықтарының этнографиясын, әдебиеті мен тілін зерттеп,
көп еңбек сіңірген В.В. Радлов, кісі аттарының табиғатына ерекше көңіл
бөліп, жеке зерттеу туралы арнайы сөз еткен болса, қазақ халқының
антропонимдерінің зерттелу тарихын, есімдердің шығу, пайда болу тарихы мен
жасалу жолдарын, олардың лексикалық астарлары мен басқа халықтардың жеке
адам есімдерімен байланысын, басқа тілдерден енген есімдердің мағыналарын
қысқаша түсіндіріп, кісі аттары, әке аттары мен фамилияларының алфавиттік
тізімін жасаған ғалым Телқожа Жанұзақов болды. Ғалым Қазақ есімдерінің
тарихы атты еңбегінде қазақ есімдері туралы мақалалардың ХІХ ғасырдың
екінші жартысынан бастап шыға бастағанын, олардың алғашқылары
А.Е.Алекторовтың Имена киргизов (Оренбургский листок. 1868 №4) деген
мақаласы мен А.А.Диваевтың К вопросу о наречении ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz