Криминалистикалық портреттiк зерттеудің және сараптаманың негiзi. Адамның сыртқы бейнесi туралы ақпаратты жинау оны қолдану
Ж О С П А Р :
Кiрiспе.
( тарау. Сыртқы белгiлерi бойынша адам тұлғасын криминалистикалық
қарастырудың жалпы сипаттамасы.
1. Сыртқы белгiлерi бойынша адам тұлғасын суреттеу принциптерi,
элементтерi және белгiлерi .
2. Жалпы физикалық элементтерінің және белгiлерiнің сипаттамасы.
(( тарау. Адамның сыртқы бейнесiн суреттеу әдiстемесi оның
тәжiрибелiк аспектiсi және даму тарихы.
2.1.Ауызша суреттеу әдiстемесiнің даму тарихы.
2.2.Адамның сыртқы бейнесiн суреттеу әдiстемесi
оның тәжiрибелiк аспектiсi.
((( тарау. Криминалистикалық портреттiк зерттеудің
және сараптаманың негiзi. Адамның сыртқы
бейнесi туралы ақпаратты жинау оны қолдану.
3.1.Криминалистикалық портреттiк зерттеудің негiзi.
3.2.Адамның сыртқы бейнесi туралы ақпаратты жинау оны қолдану.
3.3.Адамның сыртқы бейнесi туралы ақпаратты жинау әдiсi және туралы.
IV тарау. Сыртқы белгiлерi бойынша тұлғаны жедел iздестiру,
қарастыру.
4.1.Тұлғаны қарастыру мақсатында криминалистика және жедел-
iздестiру қызметiнің өзара қатынасы.
4.2.Тұлғаны жедел-iздестiру қарастыруының негiзгi тактикалық
әдiстерi.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
Қосымша
Кiрiспе.
Бейнесi жайындағы криминалистикалық оқу (гобитоскопия[1]) – бұл
қылмысты ашу мен алдын алу мақсатында әр түрлі көрiнiстегi адамның сыртқы
бейнесiн түсіретін зерттеу мен қолдану, жинау техника- криминалистикалық
әдiс- тәсiлдерiн қарастыратын және заңдылықтарын оқытатын
криминалистикалық техника саласы. 2
Адамның сырт бейне ұғымы криминалистикалық габитоскопияда түйіндi
болып табылады. Әдетте бейне көз-бен көрiнген адам туралы ақпарат жиынтығы,
сырт бейне ретiнде анықталады. Ондай ақпараттар қылмысты ашу мен
тергеудегi мәселенi шешу үшін қолданылады:
- оқиға болған, бiрақ ашылмаған жерден қашып кеткен белгiсiз
тұлғаларды, олардың сырт бейнесiнен хабарлар болған жағдайда
iздестiру;
- тiргеуден немесе соттан тығылып жүрген немесе жазалау орындарынан
қашқан белгiлi тұлғаларды iздестiру;
- жоғалып кеткендердi iздестiру, тiрi тұлғалар мен өлген адамдарды
идентификациялау.
Адамның сырт бейнесi әр түрлі көрiнiсте түсіндiрiледi: материалды-
суреттер мен фотосуреттерде т.б. (рефлекстi) және жоғарғы дәрежелi басқа
адамдардың санасы (көрнекi) қылмысты ашу практикасында оларды қосудағы,
жинақтаудағы, зерттеудегi және қолданудағы сырт бейне туралы ақпаратты
пайдалану мүмкіндiгiмен қамтамасыздандырылады.
Адамның сырт белгiлерi бойынша қарастыру (гобитоскопия) бiздің
уақытымызға дейiн ауызша жүйесiнің суреттеу жүйесiнің негiзiн салушы
француз криминалистi А.Бертилюннан басталды. Ары қарай адамның сырт бейнесi
жайындағы криминалистикалық оқуды (гобитоскопияны) дамыту теориясы мен
т„жiрибесiне өз еңбектерiн ресейлiк криминалистер: А. Гусев , Ю.П. Дубягин,
А.М. Зинин, Е.И. Зинин, А.М. Зуев, И.Ф. Пантелеев, А.Ю. Пересункин, А.А.
Снетков, П.П. Цветков, Т.Р. Шаова, Р.С. Белкин, Я.Л. Пархомовский, С.М.
Потапов, З.Р. Самошина, П.С. Семеновский, Н.В. Терезиев сондай-ақ
қазақстандықтар А.Я. Гинзбург, Г.И. Поверезнюк, Б.А. Солаев енгiздi.
Бiрақта криминалистикалық габитоскопияның теориялық және әдістемелiк
мәселелерi толықтай таусылмаған. Қазіргi уақытта Қазақстанда сыртқы
келбеттің белгiлерi бойынша компьютерлiк жүйенi қолданылумен криминалистика
диагностикасының жоғарғы сапалы жүйесiнің негiзi қаланып жатыр.
Сондықтан адамның сырт белгiлерi бойынша жасырынған қылмыскердi,
хабар-ошарсыз кеткен тұлғаларды iздестiру және тұлғаны анықтау мәселелерi
актуалды болып қала бередi.
Адамда сыртқы белгiлерi бойынша қарастыруда (габитаскопия) сырт
белгiлердi суретеу кезiнде принциптерi қолданылады. Адамның сыртқы
белгiлерi бойынша адам идентификациясы арнайы терминологияны қолданумен
және нақты жүйе бойынша сыртқы белгiлерiн суреттеу арқылы тұлғаны айыруға
немесе анықтауға болады.
Сондай-ақ сыртқы белгiлерi бойынша адамды қарастыру басқа адамнан
өзгеше әр адамда өзiне ғана тән жеке жиынтық белгiлер бар.
Габитоскопияда Ауызша суреттеу әдiсi қолданылады. Бұл белгi бiр
әдiс бойынша арнаулы стандартталған терминдердің көмегiмен адамның сыртқы
кейiпiн ғылыми негiзделген сипаттау жүйесi. Ауызша суреттеу әдiстемесi
iздестiру, идентификациялық және тергеу мақсатында қолданылады. Сондай-
ақ Ауызша суреттеу қарастырмалы портреттердi фоторобот және изоробот
әдiсiн өндiру және қолдану кезiнде қолдану кезiнде қолданады.
Криминалистiк зерттеу де габитоскопияда елеулi рөл ойнайды. Өйткенi
криманалистiк зерттеу де габитоскопияда елеулi рөл ойнайды. Өйткенi
криминалистiк портреттiк зерттеу келесi сұрақтарды шешедi.
- Екi немесi көп фотосуреттерде бiр тұлға ма немесе әртүрлі тұлғалар
бейнеленген бе?
- фотопортреттiк суретте бұрын байқалған адам бейнеленген емес пе?
- өлген адамның бас сүйегi көрсетiлген тұлғаға (мысалы, хабар-ошарсыз
кеткенге жатпай ма?).
Осы адамның сыртқы белгiлерi бойынша салыстыру кезiнде анықталады.
Криминалистикалық гобитоскопия негiзiнде анатомия антропология, биология
сондай-ақ психология пәндерi кiредi. Яғни осы пәндер адамды сырт бейнесi
бойынша қарастыру кезiнде куәдан, жәбiрленушiден адамның сырт бейнесi
туралы көрсетулерiн бекiткен кезде және т.б. жағдайларда қолданылады.
1 тарау. Сыртқы белгiлерi бойынша адам тұлғасын криминалистикалық
қарастырудың жалпы сипаттамасы.
1.1. Адамның сыртқы белгiлерi бойынша қылмыскердi тану және тiркеу
ежелден берi қолданып келедi. Осы белгiлер әртүрлі көп қырлы және кей
кездерде өздерiнің атауы болады[2].
Оларды криминалистикалық мақсатта қолдану үшін адамның сырт
бейнесiнің жiктелуi және бiркелкi криминалистикалық терминалогиясы керек
болған. XXІ-ғасырдың 80 жылдары француз криминалистi А.Бертольтпен Ауызша
суреттеу деп аталған адам сыртқы белгiлерiн суреттеудің арнайы әдiстемесi
құрылған едi. Ақырғы кезде осы белгiлер фотопортреттiк идентификациялық
сараптамада сәттi қолдана бастады. Ауызша суретте iздестiру жұмысында кең
қолданады. Адамның сыртқы белгiлерi бойынша адам идентификациясы арнайы
терминологияны қолданылуымен және нақты жүйе бойынша сыртқы белгiлерiн
суреттеу арқылы тұлғаны айыруға немесе (бекiтуге) анықтауға болады. Сыртқы
белгiлер бойынша адамды қарастыру, басқа адамнан өзгеше әр адам өзiне ғана
тән жеке жиынтық белгiлерi бар. өзгешелiк дененің сыртқы бөлшектерiнің
ерекшелiктерi және нышанының, өлшемнің қайталанбауында, олар белгiлер
жиынтығымен: өлшемi, орналасу, конфигурациясында және с.с. көруге болады.
Мысалы: маңдай сияқты беттің мынандай элементi келесi белгiлермен: өлшемi,
орналасуы (фигурациясы) ерекшеленедi. өзiне тән белгiлерi бар элементтердің
жиынтығы белгiлi бiр шектеулер болса да шексiз болады. Осының барлығы
сыртқы бейнесi бойынша әр адамды айыру мүмкіндiгiмен қамтамасыз ететiн
қайталанбайтын белгiлер жиынтығынан құрылады. Бөлек белгiлердің
идентификациялық маңызы әртүрлі адамдарда олардың жиi кездесуiне
байланысты. Белгiлi бiр белгiнің кездесуi керек болса,онда оның
иднтификациялық маңызы үлкен болады.
Адамның сыртқы белгiлерiнің жекелiгiнен басқа, тұрақтылық сай. Ол
өмiрдің ағынына сәйкес кейбiр белгiлердің өсуiне және патологиялық
өзгеруiне байланысты. Осы өзгерулер маңызды болуы мүмкін. Бiрақ та
белгiленген уақыт аралығында адамның сырт бейнесiнің белгiлер жиынтығы жеке
қайталанады тұрақты белгiге сүйектi - кемiршектi құрылымы жатады. Мысалы:
бас формасы , қырын пiшiн сызығы.
Сыртқы белгiлердің өзгеруi жарақаттан немесе аурудан болуы мүмкін.
Бiрақта олар тергеу тәжiрибесiнде сирек кездеседi. Қылмыскердi анықтау
және iздеуде адамның бет қабатының өзгеруiн ескеру керек.
Сыртқы белгiлерi бойынша адам тұлғасын криминалистикалық
қарастырудың жалпы сипаттамасы.
Адамның сырт белгiлерiнің басқа ерекшелiгiне рефлекторлық та жатады.
Яғни, осы сырт белгiлерiнің қасиетi (адам санасында) әртүрлі көрiнiстердің
адам –есiнде қалуы.
Обьективтiк көрiнiске: фотосурет, кинолента, бейнежазу,ретгенттiк
түсірулер, сүйек қалдықтары,өлiм алдындағы маскалар мен тапсырмалар жатады.
Субьективтiк көрiнiс адам есiнде ойдан алынған бейнелер негiзiнде құрылады.
Ол адам белгiлерiн Ауызша суреттеу субьективтiк портреттерiн, бас сүйегi
бойынша беттің пластикалық және графикалық қайта жаңғыртуын суреттеу.
Криминалистикалық тәжiрибеде адамның сыртқы белгiлерi туралы
деректердi бекiтудi суреттеу арқылы жасау керек. Ол суреттеу реттгелген
және реттелмеген болуы мүмкін куәлар көрген адамның сыртқы белгiлерi туралы
өзiнің өмiрлiк тәжiрибесiне, бiлiмiне және с.с. тәуелсiздiгiне қарай
сөздердi қолданады.
Адамның сырт белгiлерi реттелген, жүйеленген суреттеу криминалистикада
Ауызша суреттеу деп аталады. Осындай суреттеу бiрыңғай белгiлердi және
осы суреттеудi әртүрлі адамдармен бiрдей қабылдауға мүмкіндiк бередi.
Бірынғайлық сырт белгiлердің негiзгi сырт белгiлердiн негiзгi принциптерiн
аяқтау арқылы қол жеткiзедi.
1. Суреттеу ретiнің сақталуы (жалпыдан жекеге). Адамның сырт белгiсiнде
бiрiншi жынысы, жасы, ұлты сияқты жалпы физикалық қасиетi, содан кейiн
дене бiтiмi, кеуде және аяқ-қол, бас, (бет) және оның бөлек бөлшегi:
функционалды белгiлер, киiм және ерекше белгiлерi бойынша бөлiнедi.
2. Арнайы терминологияларды қолдану. Осы принциптi сақтау белгiлердi
суреттеудегi әртүрлі оқылуын талдау, суреттердің ыңғайлылығын және
нақтылығын қамтамасыз етедi, қателердің болуын тыйдырады[3].
3. Бас (бет) бөлiгiн алдынан және қырын пiшiнде суреттеу. Сырт
белгiлерiнің элементтерiн суреттеу кезiнде әртүрлі жағдайда байқалуы,
белгiлердің әртүрлі нақтылығының көлемдiгiне қатысты басқа (бетке)
ерекше назар аударылады. Ол үшін бастың сыртқы анатомиясы екi тұрғыда:
фас яғни алдынан және қырын пiшiнде яғни қырынан зерттеледi. Профиль
белгiлерiн суреттеу кезiнде оң қырын пiшiнде қарастырылуы тиiс. Ерекше
таңбалар беттің оң жақында, сондай-ақ сол жақынан да суреттеледi. [4]
Адамның сырт бейнесiн визуалды зерттеу кезiнде анықтауға болатын
элементтер және белгiлер (бөлшектер). Жүйесiн бөлiп шығаруға болады. Жеке
және iлеспелi элементтер және адамның сырт бейне белгiлерi деп бөлiнедi.
Жеке элементтер және адамның сырт бейне белгiлерi деп бөлiнедi.
Жеке элементтер және белгiлер санына келесiлердi жатқызуға болады.
- жалпы физикалық элементтер және белгiлер, адамның жеке типiн (жынысы,
жасы, антропологиялық , қай ұлтқа жатуы, бет әлпетi, бойы) және
қарастырылымды типiн (жеке жағдайын) құрайтындар.[5]
- Анатомиялық (морфологиялық элементтер ) және адам денесiнің сыртқы
құрылысы, оның бөлiгi және жалпы белгiлерi.
- функционалды элементтер және белгiлер (сымбат, жүрiс және т.б.)
белгiлерi.
Iлеспелi элементтер мен белгiлерге: заттар (немесе олардың бөлшектерi)
киiмдер (пиджак, белбеудің айылбасы және т.б) ұсақ танымалды заттар немесе
оның бөлiктерi (үйел сумкасы, барсетка және т.б) Осылардың барлығы тұрақты
емес және жеңіл ауыстырылады, қандай болғанмен де олардың ерекшелiгi
ауызша суреттеу әдiсi бойынша адамның сыртқы белгiлерiн суреттеу кезiнде
ерекше орын алады. Оның мәнi осындай белгiлер жақсы қабылданады және
адамның есiнде жақсы қабылданадыды және есiнде жақсы сақталады. Сондай ақ
адамның киiмдерi жеке тұлғаның ерекшелiктерiн анықтауға көмекшi құрал
болады. Киiм және басқа да заттары мүмкіндiгiнше жеке бөлшектелiп
сипатталуы қажет.
Анатомиялық функционалды және жалпы физикалық элементтер және сыртқы
белгiлер адамның бiрден – бiр бөлiгi. Iлеспелi элементтер оның сыртқы
бейнесiн қосымша ғана сипаттайды. Олар бойынша адамның жеке элементтерi
(жынысы, жасы, жүрiсi, сымбаты) әдетi, тағамы, кей-кезде адамның әлеуметтiк
жағдайы туралы айтуға болады.
Сыртқы элемент және белгiлер шартты түрде жалпы және жеке болып
бөлiнедi. Жалпы – ең iрi, көрнеу болады.
Ал жеке бөлшектер, жалпы элементтердің құрамдас бөлiктерi жатады.
Сыртқы элементтердің жалпы және жеке бөлiнуi адамның сырт бейнесiн нақты
анықтауға мүмкіндiк бередi. Ол адамның жалпыдан жекеге қарай дұрыс
суреттеудегi құруға көмектеседi.
Сыртқы элементтер өзiнің табиғаты бойынша бiркелкi емес. Оларды келесi
топтарға жiктеуге болады.
- тұрақты және уақытша
- Қажеттi және кездейсоқ
- Жаратымды жасанды және патологиялық пайда болуынан.
Тұрақты элементтер адам өмiрiнің ағымында, дұрыс дамуында барлық
адамға тән (егерде хирургиялық көмегiмен алынып тасталмаса немесе жарақат
алу нәтижесiнде жоғалтылмаса және т.б. жағдайларда).
Уақытша элементтер пайда болуы және өзгеруi мүмкін (тiс, шаш,
пигменттiк дақ және т.б.)
Қажеттi элементтер белгiлi бiр топтың барлық адамдарына тән (мысалы
еркектер бетiндегi шашты).
Кездейсоқ элементтер нақты адамда болуы мүмкін емес (терiдегi мең,
құлақтағы дөңестер және т.б ).
Жаратымды элементтер адамға тумысынан немесе өскен сайын пайда болатын
элементтер.
Жасанды элементтер адамның өз сырт бейнесiн саналы немесе санасыз
түрде өзгеру салдарына байланысты (косметикалық әсер, хирургиялық араласу,
жарақат және т.б.)
Патологиялық элементтер – ол ауру нәтижесiнде адамның сыртқы элемент
құрылысының бұзылуы. Олар тумысынан немесе жұқтырып алғанынан болуы
мүмкін[6].
Сыртқы бейне элементтерi сондай ақ белгiлерiмен сиптталады.
анатомиялық элементтер белгiлерiне олардың нысаны, көлемi (мөлшер),
жағдайы, түсі, саны, тұрақсыз элементтің болуы, тұрақты элементтің болмауы,
симметрия және мәнгiлiк жатады.
Нысаны (формы)- ол сыртқы элементтің iшкi түрі. Осы белгi белгiлi
геометриялық нысандармен (иiлген, дөңгелек, төртбұрышты, дөңес және т.б.)
немесе жаратымды зат нысандарымен (алмұрт тәрiздi, миндаль тәрiздi және
т.б.) белгiленедi. Осы белгiлер контур (нұсқа) конфигурация (кескiн
үйлесiмi) деп аталады. Нысан терминi әмбебап, ал контур және
конфигурация терминдерi сыртқы элементтердің сыртқы сызықты шекараларын
белгiлеу үшін қолданылады. Сондай ақ терминдер олардың ұзындығы мәнсiз
болатын (шаш, әжiм, бүрме сыртқы элементтердің сипаттамасы үшін де)
қолданылады. Контур - шеткi орталық немесе басқа да сызықтар бойынша
анықталады. Контурды суреттеу және қисықты (контурлы сызықтың) дөңгеленген
учаскiлерiнің қисықтың радиусы) және бұрыштарды (контур сығыңқы болған
кезiнде) өлшеу жолы арқылы анықтауға болады.
Суреттеулi түрде контур геометриялық түсінiк (тура, дөңгелек, шаршы,
үшбұрыш, тiкбұрыш және т.б.) бойынша анықталады.
Көлем (мөлшер) – ол сыртқы элементiнің барлық сандық, сондай ақ, өлшемi
(сызықты бұрышты, аудан, аумақ, тереңдiк, биiктiк, енi, ұзындығы, және
т.б.) сыртқы және iшкi пропорцияларының сипаттамасы сәйкестiгiн, сыртқы
бiр элементтің басқасының өлшемiне қатынасын көрсетедi. Мысалы : мұрынның
көлемi оның ұзындығы мен енi бойынша анықталады сыртқы элементерiнің
орналасуы белгiнi бiр жазықтыққа қатынасы шығынқы деп аталады. Мысалы:
шығынқы келген иек, басқа және бетке қатысты тиiп жанасушы құлақтың
орналасуы. Орналасу белгiлi бiр түсінiктермен (астынан, оң және сол
жағынан, ортасынан және т.б.) белгiленедi. Түс (пигментация). Шаш, көз,
терi, ерiн жиегiнің былжыр қабықтар түсі антропологтармен, шаштараздармен,
косметологтармен және с.с. қолданылатын атласты түстермен салыстыру кезiнде
анықтауға болады. Ауызша суреттеу түстің айқын градацияларын
(басқыштаушылығын) суреттей алмайды. Осыған қатысты адамның сыртқы
бейнесiнің криминалистикалық суреттеу кезiнде элементтер мен түстердi
нақтылай көрсету үшін оларды ақшыл және қара топтарына бөледi. Содан кейiн
түстердi жалпы қолданылатын топтарға бөледi. Мысалы, шаш түсін көрсету
кезiнде оларды алғашында қара тобына жатқызады, содан соң қара, қарақоңыр-
каштанды, каштанды, қарақоңыр-ақсары деп бөледi. Көз түсін үш реңдi топ
бойынша бөлiнедi: қарақоңыр, аралас, ақшыл. Осы топтар тағы да топтарға
жiктеледi: сұр, сұр-көкшiл, көкшiл-көк. Шаш, терi, көз түстерiн суреттеу
кезiнде олар қандай жарықта (жаратымды немесе жасанды, жеткiлiктi және
жеткiлiксiз) суреттелгенiн ескеру қажет. Түсі жаратымды жарықтықта жақсы
айыруға болады. Одан басқа қоршаған обьектiлердің түсі, мысалы, қабырға,
киiм, плафон түстерi өзгере алады және бiр-бiрiн толықтырады. Мысалы: сұр-
көкшiл киiм көз түсінің бояуын күшейтедi . Сондықтан белгiлi бiр заттың
түсін суреттеу кезiнде бақылау шартын айқындап, есепке алу керек. Егер де
түсті жарықтың жеткiлiксiз және жаратымсыз кезiнде қабылдасақ, онда ол
элементтiк жалпы реңдi тобын ғана көрiнедi. Яғни, Оны қарақоңыр немесе
ақшылға жатқызады.
Саны. Санмен саны тұрақты емес (мең, тыртық, сүйел және т.б.) сыртқы
белгiнің бiр атаулы элементтерi сипатталады. Сан нақты (элементтер саны
аталады) не қатыстылығымен (шашатың қалың, жиi, меңнің көп болуы және т.б.)
анықталады.
Болуы (болмауы)- сыртқы элементтердің кездейсоқ тұрақсыз немесе
жаратымды (болуы) немесе сыртқы элементтің тұрақты, керектi және жаратымды
(болмауын) сипаттау кезiнде мәнгi мағынасы бар белгi. Кездейсоқ элемент
белгi бiр жерде (құлақтағы дөңдер, мұрын және жақ аумағындағы) секпiлдер
орын алғанда ғана маңызы болады. Басқа жағдайда тұрақты элементтің болмауы
элементтің басқа белгiлерiнің келгенiмен талданады.
Симметрия- сыртқы элементтің жұп белгiлерi бойынша қарастығын
айқындайтын белгi келесi рет бойынша орналасқан, бiртұтас немесе
сәйкестендiрiлген бөлiктерде құрылған бiр атаулы сыртқы элементтердің толық
(жұпты құлақ, жақ, көз, қол және т.б.) немесе олардың жартысынан (жұпты
емес - мұрын, маңдай, ауыз) құрылады. Сыртқы элементтердің толық
симметриясы бiр атаулы жұп элементтердің немесе антимерлердің
сипаттамасының сәйкес келуi мүмкін. Симметрия дәрежесi сыртқы элементтің
және оның жартысы сәйкес келгенде ғана анықталады. Кей кезде осындай сәйкес
келуден ауытқу сыртқы элементтің асимметриясы бойынша қарастырылады. Бет,
дене жартысының жалпы өлшемi нысаны және контурында айырмашылығы байқағанда
асимметрия жалпы, ол бет, аяқ-қолдың жұп элементтерiнде айырмашылық
болғанда жеке болады.
Мәндiлiк - элементтің нормасы туралы анықтама болғанда сыртқы
элементтi зерттеу кезiнде қолданылатын өндiрiстiк белгi. Мәндiлiк нысанды,
контурды, көлемдi және зат орналасуын ескертуi жинақтаушы мiнездеме.
Мәндiлiктi элемент белгiсiнің әр бағасы қиын немесе мәндi белгiсi жоқ
болғанда ғана (мысалы, маңдай дөңешiгi) қатты, әлсiз немесе мүлдем
бiлiнбесе) анықтауға болады[7].
1.2. Жалпы физикалық элементтердің және белгiлердің сипаттамасы.
Жынысы. Ер, әйел.
Жасы. Жеткiлiктi мәлiмет негiзiнде, ол мәлiмет жоқ болған жағдайда
түрі бойынша анықталады. Келесi жас кезеңдерiне бөлiнедi: балалық шақ 12
жасқа дейiн, жасөспiрiм 13-16 жас, бозбалалық шақ 17-21 жас, жастық шақ 22-
35 жас, орташа 36-60 жас, 61-75 жаста қарттық шақ. ұлттық (бет типi).
Адамның қай ұлтқа жатуы туралы құжатты және т.б. жеткiлiктi мәлiметтер жоқ
болған жағдайда бет типiн салыстырмалы түрде анықтауға болады. Ол нәсiлiне
(европалық, монголойттық, негройдттық және с.с.) қатысты немесе бiздің елде
қолданылатын салыстырмалы түрде қолданылатын (европейдттiк тип, кавказдық
тип, орта азияттық тип, және басқалары) типтерге қатысты сыртқы белгiлердің
антропологиялық типтерi болуы мүмкін[8].
Бойы. Үш мүшелiк градация бойынша жiктеледi. Ерлер үшін тапал бойы-
160 см. дейiн, орта бойлы –170 см дейiн ұзын бойлы –180 см. дейiн және
жоғары. Әйелдер үшін осы шектеулер 8-11 см. кiшiрейтiледi.
Дене келбетi – сүйектi бұлшық еттi жүйенің және майдың қалыптасу
дәрежесiнің дамуына байланысты сипатталады. Дене келбетi әлсiз, өте әлсiз,
орта мығым (нық) атлетикалық деп бөлiнедi. Адамның толықтық дәрежесi
бойынша келесi белгiлерiмен сипаттауға болады: арық, арықша, орта толықтық,
толық[9].
Анатомиялық элементтер және белгiлер
сипаттамасы.
Бас. Денеге қатысты бас кiшкентай, орташа және үлкен, бас бөлiгiнің
нысаны бойынша түзу, күмбез тәрiздi, жұмыртқа тәрiздi болуы мүмкін. Тiке
қатысты желке шалқайған, тiк шығынқы болуы мүмкін. Бет жалпы кескiн
үйлесiмi бойынша сипстталады: дөңгеленген, сопақша, үшбұрышты, төртбұрышты,
ромб тәрiздес.
Шаш. Шашты суреттеу кезiнде баста шаштың болуы не болмауы, кескiн
үйлесiмi, шаштың өну сызығы, ұзындығы және түсі, сәндi шаштың түрі немесе
шаштың түсу дәрежесi белгiленедi. Содан кейiн беттегi (мұрт, сақал) өсулер
суреттелуi жасалады.
Маңдай. Маңдай суреттелуi қырын пiшiнде және фаста жасалады. Қырын
пiшiнде оның тiк, алға және артқа қарай иiлуi жатады. Маңдайдың енi бойынша
кең, орта және тар ал ұзындығы бойынша ұзын, орта және төмен болуы мүмкін.
Сондай ақ маңдай дөңестерi болуы мүмкін.
Қас. Жазықтыққа қатысты, қас iшке қарай қиғаш, жазықтық және сыртқа
қарай қиғаш болып келедi. Көзге қатысты қас ұзын, орта, тапал. Жоғарғы шет
контуры бойынша қас: тiк, доға тәрiздi, қатпарлы, сынған үшбұрышты болуы
мүмкін. Ұзындығы бойынша қас қысқа, орта және ұзын болады.
Көз. Көз келесi белгiлерден құралады: көз қуысы, орбитада көз
қарашықтарының орналасуы көздің мөлдiр қабығының түсі. Көз қуысы келесi
түрлерге бөлiнедi
- контуры бойынша (сопақша, дөңгелек, үшбұрышты, қуысты)
- ашылу дәрежесi бойынша (орташа, үлкен, кiшi).
- Көз бұрышының орналасуы (жазықтықты, iшке қарай қиғаш, сыртқа қарай
қиғаш).
Ортадағы көз алмаларының орналасуы бойынша дөңес қабысыңқы.
Кiрпiк. Келесi белгiлердi сипаттайды.
- ұзындығы (ұзын, орта, қысқа).
- Контур (тiк, қисық).
Мұрын. Басқа беттің элементтерiне қарағанда мұрын үлкен, орта және
кiшкентай болуы мүмкін. Мұрынның жалпы көлемi оның биiктiгiнен енiне және
иiлгендiгiне байланысты болады. Мұрының биiктiгi кеңсiрiктің терең жерiнен
мұрын арқасының төменгi шетiне дейiн тiк жағдайында анықталады. Мұрын орта,
үлкен, (ұзын) және кiшкентай (қысқа) болады. Мұрын енi қанаттарының шеткi
нүктелерi аралары бойынша анықталады. Осы параметiрлер бойынша мұрын тар,
кең, орта болып бөлiнедi. Алға аттануы бойынша мұрын қатты орта және әлсiз
аттанған болады. Мұрын арқасының контуры тура, дөңес, иiлген және тiк
толқынды. Мұрын негiзгi тiкке қатысты үш жағдайы бар: көтерiңкi,
жазықтықты, түсірiңкi.
Ауыз. Ауыз бұрыштары қашықтығымен (орташа, үлкен және кiшi) және
жазықтыққа қатысты ауыз бұрышының жағдайы мең, (тiк, көтерiңкi, түсіңкi)
сипатталады.
Ерiн. Оның қалыңдығы, iлгерi болуымен жоғарғы ерiннің биiктiгiмен
сипатталады. Ерiннің iлгерi болуы бiр-бiрiне қатысты қырын пiшiнде
бекiтiледi.
Тiс. Кәдiмгi қарастыруда көрiнетiн сыртқысы, тiс белгiлерi, алдыңғы
тiстер, олардың болуы (болмауы), өлшемi, түсі, тiс ақаулары, протездердің
болуы ғана көрсетiледi.
Иек. Иек белгiлерiне қатысты олардың биiктiгi , енi iлгерi болуы
суреттеледi. Иек енi бет енi мен (тар, кең орта) иек шетiнің алыстығы.
Нүктелерiнің арасындағы қашықтықтың арақатынасы бойынша (фаста) анықталады.
Қырын пiшiнде иектің iлгерiлеу басу дәрежесi көрсетiледi: тiк шығынқы
қиғаштау. Иек шетi өзiнің сызығы бойынша дөңгеленген, үшбұрышты және
төртбұрышты болады.
Құлақ қалғаны. Құлақ қалғаны бөлшектерiнің құрылымы тұрақтылығы және
үлкен айырмашылығында маңызды идентификациялық мәнi бар. Ауызша суреттеу
ережесiне сәйкес оң құлақтың белгiлерi есепке алынады. Басты суреттеу
кезiнде құлақ қалғанының келесi белгiлерi көрсетiледi.
-оның өлшемi
- нысаны (дөңгелек, сопақ, тiкбұрышты, үшбұрышты)
- орналасуы (тiк, артқа қарай шалқайған, алға қарай шалқайған).
Құлақ сырғалығының иiрiмi, қарсы иiрiм, қарсы иiрiмнің ерекшелiктерi.
Сондай ақ басты фас жағдайында суреттеу кезiнде құлақ қалғанының жанасып
түру (толпаю дәрежесi) анықталады.
Мойын. Мойын биiктiгi (ұзындығы) жуандығы, ерекшелiктерi (жұтқыншақ,
әжiмнің және т.б. болады) бойынша суреттеледi. Әйелдерде ерлерге қарағанда
мойыны жiңiшке және ұзын болады.
Иық. Иық келесi белгiлер бойынша сипатталады.
- орналасуы (көтерiңкi , жазықтықты, түсірiңкi)
- енi (орта, кең, тар)
- ерекшелiктерi (төртбұрышты, бiр иық, екiншi иықтан жоғары және т.б.)
Кеуде. Кеуде көкiрек қуысының нысаны мен енi сондай ақ кеуде бұлшық
еттерiнің айқын көрiну дәрежесi бойынша сипатталады.
Арқа. Нысаны бойынша шығынқы және түзу болуы мүмкін. Ерекшелiктерi :
бүкір , өте еңкiш, шығынқы жауырын.
Қол. ұзындығы (орта, ұзын, қысқа) және жуандығы бойынша сипатталады.
Қолды фикциялау кезiнде олардың ұзындығы, енi, қолдың сыртқы жағындағы
шаштың болуы, саусақтардың ұзындығы және жуандығы, бөлек саусақтарының
болмауы, күстің болуы көрсетiледi.
Аяқ. Нысаны (тiк, о-тәрiздi, х-тәрiздi) ұзын, жуандығы және
ерекшелiктерi (өте ұзын немесе өте қысқа, шашты, бiр аяқ, екiншiсiне
қарағанда қысқа және т.б.) бойынша ерекшеленедi.
Функционалдық элементтердi және белгiлердi суреттеу.
Функционалды белгiлер қозғалу, сөгiлу және басқа да адамның сыртқы
функцияларын (жүрiсi, сымбаты, жұлқынып сөйлеуi, ымы, сөйлеуi, дауысы,
жүрiс-тұрыс мәнерiн сипаттайды.)
Сымбат дененің және бастың әдеттегi жағдайы (адам кейiпiнің әдеттi).
Ол тiк, бүкір, еңкiш сондай ақ ынталы, көтерiңкi бос, және шашыраңқы болуы
мүмкін. Оның ерекшелiгi денеге қатысты бас жағдайында көрiнедi: алға қарай
ұсталынады, алға қарай еңкейген артқа қарай шалқайған оңға немесе солға,
шетке қарай шалқайған.
Сымбат – қолдың әдеттегi жағдайымен қолды қалтада, санда, арқаның
артында ұстау әдетi және т.б. ерекшеленедi.
Жүрiс. Адамды жүру кезiнде сипаттайды. Ол баяу, жеңіл, ауыр, шытырлау,
секiрiңкi, теңселiп жүруi болуы мүмкін. Осы белгiлердi бекiту кезiнде
сондай ақ жүрiс кезiндегi қолдың орналасуына (қолмен сiлтеу немесе оларды
түсірiп ұстауына) назар аудару керек.
Жүрiс – адамда динамикалық стеротиптің қалыптасуы, жүрiс кезiндегi
әдеттi қозғалыстың жиынтығы. Осы жағдай адым ұзындығы (оң, сол) адым, енi,
адым бұрышы, табанның бұрылу бұрышы сияқты жүрiс элементiнің тұрақтылығын
анықтайды. Сондықтан жүрiстi суреттеу кезiнде адым өлшемiн (ұзын, қысқа).
Адым енiн (табаны қысқа немесе тар қою), жүру кезiнде табанды қою, (аяқ
ұшымен iшке немесе сыртқа қарай қою немесе паралель қатар қою), жүру
жылдамдығы (тез, баяу), түрін (жеңіл, ауыр, шытырлау, теңселiп жүру,
секiрiп жүру) болып белгiлейдi. Сондай ақ ақсап жүру, аяғын сұйрету деп
белгiленедi. Жүрiс аяқтың ауыр ,бастың жарақат алу әсерiнен өзгеруi
мүмкін. [10]
Ым- адамның эмоционалдық немесе оның тiлеуiне байланысты бет
элементерiнің және бұлшық еттерiнің қозғалысын өзгерту (адамның
психологиялық жай-күйiн бiлдiретiн бет бұлшық еттерiнің әдеттегi
қозғалысы). Ол дамытылған немесе аз ғана мәнерленген болуы мүмкін.
Көбiнесе әдеттегi және қалыптасқан ымды (қасты көтеру, ерiндi тiстеу,
жымыю және с.с.) белгiлендi.
Жұлқынып сөйлеу- адамның сөз сөйлеген кезде қол, иық (кей кезде бас)
қозғалысы кешенiмен жалғастырады. Ол оған үлкен мәндiлiк бередi. Жұлқынып
сөйлеудi сипаттау кезiнде оның жылдамдығын (тез, баяу мәндiлiгiн
(энергиялық, әлсiз, ширақтығы) жұлқыну сипатын және оның мазмұнын
(суреттеушi, көрсетушiлiк) белгiлейдi.
Сөйлеу (сөзi) баяу, жылдам, ақырын, түсінiктi, түсінiксiз қалыпты
болуы мүмкін. Көбiнесе сөйлеу ақауларын кекештену, мыңқылдау, шолжыңдық,
сондай-ақ акценттің (екпiннің), жергiлiктi сөйлеу ерекшелiктерiн белгiлеу
керек.
Дауыс. Күшi (әлсiз, қаттылығы, орташа, қатты) тембiрi (бас, баритон,
бас тенор, альт, дискант және тазалығы бойынша ұяң, сыңғырлаған,
қарлыққан, қырылдаған) бойынша анықталады.
Тәртiп мәнерi. (әдет) адамның өмiрiнің барысында қалыптасады және
белгiлi бiр әрекеттердi (алақанды ысқылау, басты, мұртты сипау, тұтатып
алу мәнерi, амандасу, темекiнi ұстау және т.с.с.) бiр қалыпты орындауында
ерекшеленедi.
Аталып кеткен функционалдық белгiлер көбiнесе көмекшi ролдi атқарады.
Өйткенi олар әрқашанда нақты емес, анатомиялық белгiлер сияқты тұрақтылығы
жоқ.
Бiрақта осы белгiлердің кейбiреуi идентификация үшін яғни адамды дауысы,
жүрiсi, сөз сөйлеу ерекшелiгi бойынша тану кезiнде қолданылуы мүмкін.
Ерекше белгiлердi суреттеу.
Адамды қарастыру үшін үлкен мәнге ерекше белгiлер ие болады. Аномалия
сияқты пайда болатын сыртқы бейненің жиi кездесетiн белгiлер анатомиялық
және функционалды, сондай-ақ туа бiткен және пайда болған болуы мүмкін .
Анатомиялық ерекше белгiлерге келесiлер: дене бөлiктерiнің өлшемi
бойынша сәйкес келмеуi мысалы: аяқ-қолдың қысқа болуы. Түстік құбылыстар:
шешек iздерi, мең, сүйел, тыртық және басқалары жатады.
Функционалды ерекше белгiлерге адам денесiнің жеке бөлiктерiнің дұрыс
қалпынынан тез ауытқулар: басты артқа қарай қатты шалқаюы немесе қатты
түсіру, тарту, ақсау, жүру кезiнде бiр қолмен ғана бұлғау, айту кезiндегi
ақаулар және басқалары жатады.
Киiмдi және басқа да заттарды, нәрселердi суреттеу.
Киiмдi және басқа да заттарды суреттеу кезiнде олардың аталуын,
түрлерiн, нысанын, үлгiсiн, өлшемiн, пiшiмiн түсін, киiмнің тозу дәрежесiн
оның ерекшелiктерiн (дақтар, жамау, жыртылуын және т.б.) көрсету керек.
Сондай ақ жеке заттардың (сағат, көзiлдiрiк, сырға сақина және т.б.)
белгiлерiн көрсету керек.
Сырт белгiлерi бойынша адамды сараптамалық қарастыру тәжiрибесiнде
бiрдей ракурста орындалған фотопортреттердi сараптамаға ұсыну сирек
кездеседi. Сондықтан сарапшы тәжiрибесiнде өлшеушi әдiстi қолдану суретке
түсіру ракурсынан және суретке түсірудің басқа жағдайында сызықтық және
бұрыштың (бұрмалау) коэффицентi өлшемiнің тәуелдiлiгi анықталмағанға дейiн
шектеулi болады.
Графиктiк әдiске сәйкес антрополитриялық нүктелердi және бет
бөлiкерiнің контурлық сызығының иiлiс дәрежесiн бiрiктiретiн тураның
сызықтың өлшемiн сипаттайтын координаттық график жүйесiндегi құрылымы мен
салыстыруында шоғырланады. Антропометриялық нүктелердi бiрiктiретiн тураның
ұзындығы циркуль және сызғыш көмегiмен, контур қисықтарының иiлiс дәрежесi
арнайы аспаптармен өлшенедi. Координат жүйесiндегi салыстырылатын
фотопортреттiк өлшеуiнің берiлгендерi бойынша графиктер салынады.
Олардың сәйкестiгi және сәйкессiздiгi сарапшының дұрыс және терiс
қорытындысы үшін негiз болады.
Координаттық тор әдiсi жарықта орындалған тең қарқынды бiр ракурсты
портреттiк фотосуреттерiн зерттеу кезiнде қолданылады. Берiлген әдiс
суретке түсіру ракурысындағы үлкен емес үлкен емес айырмашылығымен
дайындалған фотопортреттi зерттеу кезiнде де қолданылуға болады. Егерде
олар қарастыру туралы нәтиже үшін керектi белгiлердің жиынтығында өзгерiс
болмаған жағдайда ғана мүмкін. Осы әдiс тең шаршылы торда орналасқан мөлдiр
пленкалы (немесе шыны) пластинкадан жасалған координаттың торларды
қоданылумен байланысты.
Салыстырмалы бiрдей бағытталған фотосуреттерге (нақты бейнеленген
антропометриялық нүктелерiнен) торларды салып сарапшы шаршының сәйкес
жақтарына қатысты салыстыру белгiлердің орналасу сәйкестiгi немесе
сәйкессiздiгi анықталады. Сараптама қорытындысының суретшiлiгiн қамтамасыз
ету үшін жобаға келтiрiлген координациялық торлар фотопродукцияға
бастырылады.
Координаттық тор әдiсiн визуалды (көзбен шолу) әдiсiмен қатар көмекшi
әдiс ретiнде қолданылады.
Бейненi бiрiктiру әдiсi салыстырылатын фотопродукцияларының бiрiнен
ақпаратты және нақты көрсетiлген белгiлердің қиылысу сызығы бойынша қиюлар
жасалады. Содан кейiн осы репродукция басқасына салынған соң, сарапшы
сыртқы белгiлер сызығы бойынша бiрiктiрiледi және бiрiктiрiлметiндiгiн
анықтайды. Белгiлердің толық бiрiктiрiлуi – дұрыс идентификациялық нәтиже
үшін негiз болады. Кей кезде салыстырылатын суреттердi сарапшы медиалды
сызық (беттi тең бөлетiн тiк) бойнша бiрiктiрiледi. Сол үшін фотопортрет
репродукциясы (қалпында және айналық кескiнде) медиалды сызық бойынша
қиылады. Содан кейiн бiр репродукцияның сол бөлiгi басқа репродукцияның оң
бөлiгiмен бiрiктiрiледi. Медиалды сызық бойынша бiрiктiру бет
ассиметриясының дәрежесiн және сипаттамасын табу үшін жиi қолданады. Сол
үшін репродукцияның бiр атаулы (сол және оң) жартысы бiрiктiрiледi, олардың
бiреуi тура, ал басқасы айналы айналдырылған кескiн болады.
Диопозитивтi салу әдiсi. (фотоаппликация бiр атаулы) антропрметриялық
нүктелер бойынша бiр-бiрiне салынатын сараптамаға ұсынылған портреттiк
фотосуреттерден жасалған тең қарқынды бiр ракурсты пленкалық
диопозивтерден (немесе негативтерден) құрылады. Бiр атаулы нүктелердің
барлығының үйлесуi суретте сол тұлғаның бейнесi екендiгiн көрсетедi. Бiр-
бiрiне салынған диопозитивтердi проекциялы аппаратты қолдану арқылы экранда
үлкейген проекцияда зерттеуге болады[11].
Осы әдiстің әртүрлілiгi хабар-ошарсыз кеткен тұлғаның бас сүйегi
суретінің фотоаппликациясы және көзi тiрiсiндегi портреттiк
фотокарточкасын алуға болады. Ол келесi түрде орындалады.
Хабар-ошарсыз кеткен тұлғаның басының фотосуретiнен фас және қырын
пiшiнде негативтердi дайындайды. Содан кейiн балауыз шынымен жабдықталған
фотокамера көмегiмен бас сүйегi бейнесiнің негативтерiн (бастың негативтi
суреттерінің өлшемi мен ракурсын) алады. Осыдан кейiн бас сүйегiнің және
бастың негативтерi (фас және қырын пiшiнде) бiр-бiрiне салынады және
контур. Алдын - ала салынған нүктелi бағдар бойынша сыйысымдалады.
Сыйымсылған негативтерден хабар – ошарсыз кеткен тұлғаның (екi ракурста)
бас сүйегi және бастың сыйысымдалған позитивтi бейнелеуiн алады.
Алынған суреттер бойынша тiрiсiндегi фотосуреттерде бейнеленген бас
сүйегiнің және бастың сәйкестiгi не сәйкессiздiгi анықталады. Жеткiлiктi
түрде сәйкессiздiк табылған жағдайда қарастыру туралы терiс қорытынды
жасалады. Қарастырылатын әдiстi қолдану кезiнде белгiлi бiр адамға бас
сүйегiнің жатуы туралы дұрыс қорытынды беру бас сүйегiндегi жеке белгiлер
жиынтығының болмауынан мүмкін бола алмайды.[12]
Фотопортреттiк идентификациялық зерттеудің маңызды құрамды бөлiгi
сапалы қорытынды үшін осы белгiлердің жеткiлiктi кешенiнің бағасы және
сыртқы белгiсiндегi табылған Ґйлесуi және айырмашылығы болады.
ІІ тарау. Адамның сыртқы бейнесiн суреттеу әдiстемесi, оның тәжiрибелiк
аспектiсi және даму тарихы.
Ауызша суреттеу әдiсiнің тарихи дамуы.
Тұлғаны танудың XIX-ғасырдың екiншi жартысында ғана қолдана бастады.
Олардың дамуына Ауызша суреттеу дiсi түрткi болды.
Ауызша суреттеу әдiсi дегенiмiз ғылыми өңделген жүйелер негiзiнде
адамның сыртқы белгiлерiнің бiр қалыпты терминалогияларын суреттеу. Ауызша
суреттеудi құрушы француз криминалистi А.Бертильон 1885 жылы қылмыскердің
белгiлерiн нақты жүйе негiзiнде суреттеудi ұсынды. Ғылыммен жасалған осы
жүйе бойынша тұтастай бастың және беттің әр көрiнетiн белгiлерiн әрiп
түрінде нақты анықтама және белгiлену жасалды. Осы жиынтықтар негiзiнде
сыртқы белгiлердің формулалары құрылды. Бертильонның ұсынған сыртқы
белгiлердің жүйесi сыртқы француз полициясының тәжiрибесiне енгiзiлдi.
Полицейлер қамауда ұсталған, оларға белгiсiз қылмыскердің формулаларын
жаттауға кiрiстi, содан кейiн оларды түрмеге тануға барған едi. Тануда
қателер болса да, олар онша көп болған жоқ. Көбiнесе бұл жағдайда тану
дұрыс болды, яғни Бертильонның ауызша суреттеу әдiсi пайдаланды.
Ауызша суреттеу әдiсi басқа елдерде де қолданысқа бiрте-бiрте енгiзiле
бастады. Италияның ғалым, профессоры Оттоленги ауызша суреттеу белгiлерiн
кеңейтуге және қозғалыс нысанына және т.б. белгiлерiн, психологиялық
белгiлер нысанына енгiзуге ұсынды. Басқа елдерде, мысалы Англияда ауызша
суреттеуге абайлап қарады. Портреттің ауызша құрылымы өте қиын және орташа
полицей оны бiле бермейдi. Сондықтан ауызша суреттеудi тәжiрибеге енгiзген
жоқ. Бiрақ та ауызша суреттеуде жеткiлiксiздiкке қарағанда, жеткiлiктiгi
көп қалай да болғанымен ауызша суреттеу бiртi-бiрте барлық әлемдi жаулап
алды. [13]
Ауызша суреттеудi өзiндiк тарихы бар. Ежелден-ақ адамның сыртқы
белгiлерiн тану мақсатында қолданған едi.
Тұлғаны суреттеуге қатысты белгiлердің саны кеңейе бастады. Оған көз,
шаш түсі, мұрын нысаны және басқалары кiрген.
Ауызша суреттеу антропологиялық тiркеу сияқты қолданды. Оның
жетiлдiруiмен сол кезеңдегi iрi криминалисттерi айналысты. Оның бiрi Лозан
профессоры Рейсс болды. Рейсс белгiлердің минималды көлемiн қолданып,
телеграф бойынша ауызша суреттеу деректерiн беруге болатын арнайы сандық
кодты жасайды.
Практикада Бертильонмен ұсынылған белгiлердің бөлшектенiп жiктелуi
ауызша суреттеудi практикада қолдануды жеңілдетпей ғана қоймайды. Сондай-ақ
тұспалды (бағдарды) ауырлатады.
Ауызша суреттеуге қосымша Бертильон тану немесе сигналитеттiк
фотографияны құрды. Кәдiмгi әкөркемдiкә фотографиядан, оның айырмашылығы
қылмыскерлердің суреттерi нақты белгiленген ережелерi бойынша жүргiзiледi.
Суреттердің жiктелуi үшін Бертильон ауызша суреттеу сұлбасын
(схемасын) қолданды. Қазіргi кезде фотосуреттердің жiктелуi Үшін белгiлердi
скреттеудің жiктелуi кезiндегi жүйенi қолданады.
Ресейде тұлғаны iздестiру және тану әдiсi сияқты Ауызша суреттеу
ресми түрде 1890 жылы енгiзiлген едi (Ауызша суреттеуге қатысты қысқа
мәлiметтер В.И. Лебедьевтің). 1909 жылдың соңында ауызша суреттеуге қатысты
қысқа мәлiметтер.
В.И. Лебедьевтің Қылмысты ашу өнерi атты еңбегiнде байқауға болады.
Советтiк iздестiру және тергеу органдарының тәжiрибесiнде ауызша
суреттеу елеулi орын алған. Совет үкiметiнің алғашқы жылдары қылмыстық
iздестiруде әтанушыә деген ерекше лауазым болған едi. Танушы ғана ауызша
суреттеудi қолданыла бiлген.
Қазіргi кезде қылмыскердi iздестiру кезiнде әр мамандандырылған жедел
iздестiру қызметкерi қолдана алады.
Қылмыскердің тұлғасы туралы мәлiметтi көрiп тұрғандай, сол кезде ғана
емес, бiздің уақытымызда да жәбiрленушiлерден, куәлардан аламыз. Олар
ауызша суреттеудің арнайы терминалогиясымен таныс емес. Осы арнайы
терминалогияны жәбiрленушiлер мен куәлардың бiлмегендiктен жиi маңызды
ақпараттар жоғалтылады, сондай-ақ ерiксiз бұрмалану болады. Сондықтан
адамның сыртқы бейнесiн жан-жақты әдiстердi iздестiредi. Көбiнесе,
криминалистер құрамды және салынған портреттердi құруды көздейдi.
Iздестiрiлiп жатқан тұлғаның сыртқы белгiлерiн суреттеу кей-кезде Ғана
белгiлердің толықтығын ерекше талап етедi. Тану Үшін жиi бiрнеше көзге
түсетiн белгiлер (мысалы, сүйел, мең және т.б.) керек. Жаратымды белгiлерге
дұрыс суреттелуi тиiс. Әйтпеген жағдайда суреттеудің тәжiрибелiк құндылығы
жоғалады (2).
Бiз көрiп тұрғандай тергеушi, жедел iздестiру қызметкерлерi
iздестiрiлiп жатқан туралы мәлiметтi әрiптестерiнен, сондай-ақ жәдiрленушi
мен куәлардан алады, яғни олар бастапқы қайнар көздер болып саналады. Егер
де жауап алушылар Ауызша суреттеу жүйесiн бiлуге тиiс болса, онда жауап
алынатын тұлғалар осы жүйенің арнайы терминалогиясымен таныс емес, яғни осы
жерде тепе-теңдiк туып түр. Әрине, ендi қазiр көбi детективтiк
шығармалардан, БАҚ-ның ресми хроникалардан, iздестiру қағаздарынан және
т.б. қайнар көздерден Ауызша суреттеу туралы мәлiметтердi алады.
2.2. Адамның сыртқы бейнесiн суреттеу әдiстемесi, оның тәжiрибелiк
аспектiсi және даму тарихы.
Ауызша суреттеу әдiстемесiн iздестiру, идентификациялау және тергеу
мақсатында қолданылады.
Қылмыскердi және хабарт - ошарсыз кеткен тұлғаларды iздестiру кезiнде
Ауызша суреттеу құру iзделiп жатқан тұлғаның сыртқы белгiлерiн, сондай-ақ
оның ерекше белгiлерiн толық суреттеу мен iздестiру талабын орындау үшін
қажет. Iздестiрудi жүзеге асыратын тұлғаларға суреттелген бейненi есте
сақтау үшін мүмкіндiк бередi.
Iздестiрiлiп жатқан тұлғаның сырт белгiлерi бойынша мәлiметтің қайнар
көзiне криминалитикалық тiркеу материалдары, мұрағат материалдары және жеке
iс, фотосуреттер, жауап алу, жеке бақылау, оқиға болған жердi қарау кезiнде
алынған деректер жатады. Жасырынған қылмыскердің әауызша суретiә
жәбiрленушi және куәлардың көрсетулерi бойынша, сондай-ақ қылмыс жасалған
орнынан алынған мәлiмер бойынша қарастырылады. Оқиға болған жердегi
табылған iздер және басқа да заттық дәлелдемелердi зерттеу кезiнде
қылмыскердің сыртқы бейнесi,оның жеке ерекшелiктерi туралы мәлiметтердi
алуға болады. Осы жерде аяқ iздерiнің жолы,қол,тiстер,бґзу құралдарының
iздерi және басқа да iздер мен заттар аса қґнды дәлелдемелер болып
табылады. Осы дәлелдемелер арқылы қылмыскерлердің бойын,жынысын,денебiтiмi
жеке жеткiлiксiздiгiн анықтауға мүмкіндiк бередi. Мысалы, қолдың iздерi
және олардың орналасуы бойынша қылмыскердің бойын анықтауға болады. Оқиға
болған жердегi сақылау көлемi бойынша қылмыскердің дене бiтiмiн анықтауға
болады.
Хабар-ошарсыз кеткен тұлғаларды және танылмаған м„йiттi тiркеу кезiнде
идентификациялау мақсаты Үшін қолданылатын тiркеу карталарында толық
суреттеледi. Ауызша суреттеу ережесi бойынша сондай-ақ қамауда отырған
тұлғаның сыртқы белгiлерi де суреттеледi. Осы суреттеу тану фотосуретiмен
қатар қылмыс жасаған тегi бойынша (алфавиттiк) тiркеуiне қосымша
болады[14].
Ауызша суреттеу әдiстемесi белгiлi бiр дәрежеде сигналиттiк (тану)
фотосуретке түсіру ережесiн бекiтедi. Ол бастың тiк жағдайында шаштан бос
фас және оң қырын пiшiн бейнелеудi, фотобейнелеудің анықталымын талап
етедi. Фас және қырын пiшiндегi порттреттiк суретке түсіру тану
фотосуреттерi бойынша тұлғаны қарастыру кезiнде Ауызша суреттеу
әдiстемесiн қолдану үшін, сондай-ақ Ауызша суреттеумен фотосуретте
бейнеленген сыртқы белгiлердi сәйкестендiруде.
Ауызша суреттеу сондай-ақ қарастырмалы портреттер-фоторобот жiне
изоробот әдiсiн жасау және қолдану кезiнде пайдаланады. Егерде еске
түсіру қайта жаңғыртудың-танудың қарапайым нысанымен толықтарылса, жауап
алушы адамнан онымен қайта да бiр байқалған адамның сыртқы белгiлерiнің
қайта жаңғыртылуы жеңілдейдi. Егерде жауап алушы тұлғаға жынысы бiр, сыртқы
пiшiнi мен киiмiнде айтарлықтай айырмашылығы жоқ адамдарды бейнелеумен
фотосуреттi (немесе суреттi) көрсетсе, онда ол барлық белгiлерi сәйкес
келетiн тұлғаны көрсетедi. Ол Ауызша суреттеу әдiстемесiмен қабыстырудағы
псмхологиялық заңдылық және қарастырмалы портреттер әдiсi негiзiнде
болады[15].
Сол үшін куә, жәбiрленушi немесе айыпталушы көрсетулерi бойынша бұрын
байқалған адамның портретiн құру үшін жауап алушы адамға фотосуреттердi
және суреттердi көрсетедi. Осы суреттер мен фотосуреттер бас, маңдай, көз,
мұрын, ерiн, құлақ қалғаны, мойын, иық құрылымының әр түрлілiгiн
бейнелейдi. Жауап алушы адам бұрын байқалған адамды таңдайды. Осындай тану
оның бас киiмiне, көзiлдiрiгiне, галстугына және тағы басқа затына
қатынасты қайталанады. Осы заттардың әр түрлі варианттағы фотосуреттер мен
суреттер жауап алушы адамға көрсетiледi. Беттің және тасымалды заттардың
сәйкес фотосуреттерi мен суреттерiнің таңдауы аяқталғанда iздестiрiлген
тұлғаның құрылымды (қарастырылмалы) портретiн алу үшін осы бөлшектердің
монтажы жасалады. Монтаж жасағаннан кейiн портрет жауап алушы адамға
ұсынады. Керектi жағдайда оның ескертпелерiне сәйкес тиiстi түзетулер
енгiзiледi.
Жасалып аяқталған портреттi көбейтедi және жасырынған қылмыскердің
iздестiруiнде қолдану үшін керектi орынға жiберiледi.
Адамның сыртқы белгiлерi туралы жауап алу кезiнде Ауызша суреттеу
әдiстемесi нақты сапалы көрсетулер алу үшін қолданады. Жауап алуша адамдар
адамның сыртқы бейнесiне көп көрген жағдайда да шолушы сипаттама ғана
бередi. Осындай суреттердi жиi бойы, жалпы дене бiтiмi, шаш түсі, киiмнің
бөлек белгiлерi жiне кейбiр көзге көп түсушi белгiлерi атап өтiледi.
Ауызша суреттеу әдiстемесiн қолданып, тергеушi жауап алушы адамға сыртқы
белгiлердi толық суреттеуге, ерекше белгiлердi көрсетуге бөлек белгiлердi
анықтауға және бөлшектеуге көмектеседi. Естің және қабылдаудың
психологиялық заңдылығын ескере отырып, ассоциативтiк процестердің
активизациялау жолымен қосымша нақтылайтын сұрақтардың қойылуымен жауап
алушы адамға сыртқы белгiлердi мүмкіндiгi бойынша толық және анық
суреттеуге көмектесу керек. Осы суреттеуде Ауызша суреттеу
терминалогиясын ұстану керек. Егер де жауап алуша адам осы терминалогиямен
таныс болмаса және сыртқы белгiлерiнің басқа түрлерiн қолданса, оларды
суреттеуде сақтау керек, өйткенi осы түрлердi арнайы терминдермен ауыстыруы
көрсетулердi бґрмалануына әкелiп соғады[16]. Ауызша суреттеу
әдiстемесi, сондай-ақ куәландырушының денесiнде табылған терi белгiлерiн
және басқа да анатомиялық белгiлерiн куәландыру процесiнде қолданылады.
Ауызша суреттеу әдiстемесi фотопотртреттiк идентификациялық сараптамада
да кең қолданылады.
Адамды идентификациялау үшін анатомиялық және функционалдық сыртқы
белгiлерiн қолдану мүмкіндiгi алдын-ала осы белгiлердің тұрақтылығына
қатысты орнынады.
Анатомиялық белгiлердің тұрақтылығы адамның дене негiзiнің сүйектi-
кемiршектiк тұрақтылықпен анықталады. Анатомиялық белгiлердің жастық және
сырқаулы өзгерiстерi маңызды белгi болып саналуы мүмкін емес.
Бiрiншiден жасты өзгерiстер баяу және идентификациялық кезең шегiнде
сапалық айырмашылыққа әкелмейдi; екiншiден, сырғаулы (жарақаттың)
өзгерiстер кейбiр белгiлердi ғана жанап өтедi. Сондықтан әр адамның сыртқы
белгiлердің жеке жиынтығы өзгерiссiз қалады. Пластикалық операция
көмегiмен анатомиялық белгiлерiнің өзгеруi iзсiз болмайды және куәландыру
кезiнде белгiлi болады.
Сыртқы функционалды белгiлер туралы айтатын болсақ. Олар осы қатынаста
жеңіл- желпi өзгермелi болады.
Бiрақ та адамға тән сыртқы функционалды белгiлердің барлық жиынтығын
өзгерту мүмкін емес. Сондықтан әр адамда функционалды белгiлер кешенi
жеткiлiктi түрде тұрақты және қайталанбалы болады. Функционалды белгiлердің
тұрақтылығы бас миының үлкен жазықтық жұмысының жүйелiгiмен, жүру, сөйлеу
кезiнде және тағы басқа белгiлi бiр қозғалыстың динамикалық стереотиптің
(шартты рефлекске жүйесiнің тұрақтылығының) құрылуымен түсіндiрiледi.
Қозғалыс жүйесi неғұрлым күрделi болса, соғұрлым ол адаммен ақырын
қабылдынады. Бiрақ қалыптасқан соң, ол тұрақты болады. Осы
психодоциологиялық тұрғыдан сыртқы функционалды белгiлердің тұрақтылығын
бағалау қажет.
Адамның сыртқы белгiлерi бойынша идентификация нәтижесi көбiнесе
қарастыруды негiздеу үшін функционалды белгiлер бөлек немесе кешендi түрде
анатомиялық белгiлермен бiрге алынуына байланысты болады. Егер анатомиялық
және функционалды белгiлер жиынтықта қолданса,онда идентификация
қорытындысының сенiмдiлiгi артады[17].
Ауызша зерттеу әдiстемесiн қолдануымен адамның сыртқы белгiлерi
бойынша идентификация екi жағдайда болады:
1. Оны тану үшін ұсыну жолымен адам индентификациясы. Атап өтiлген
индификация түрі тергеу және сот тәжiрибесiнде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе.
( тарау. Сыртқы белгiлерi бойынша адам тұлғасын криминалистикалық
қарастырудың жалпы сипаттамасы.
1. Сыртқы белгiлерi бойынша адам тұлғасын суреттеу принциптерi,
элементтерi және белгiлерi .
2. Жалпы физикалық элементтерінің және белгiлерiнің сипаттамасы.
(( тарау. Адамның сыртқы бейнесiн суреттеу әдiстемесi оның
тәжiрибелiк аспектiсi және даму тарихы.
2.1.Ауызша суреттеу әдiстемесiнің даму тарихы.
2.2.Адамның сыртқы бейнесiн суреттеу әдiстемесi
оның тәжiрибелiк аспектiсi.
((( тарау. Криминалистикалық портреттiк зерттеудің
және сараптаманың негiзi. Адамның сыртқы
бейнесi туралы ақпаратты жинау оны қолдану.
3.1.Криминалистикалық портреттiк зерттеудің негiзi.
3.2.Адамның сыртқы бейнесi туралы ақпаратты жинау оны қолдану.
3.3.Адамның сыртқы бейнесi туралы ақпаратты жинау әдiсi және туралы.
IV тарау. Сыртқы белгiлерi бойынша тұлғаны жедел iздестiру,
қарастыру.
4.1.Тұлғаны қарастыру мақсатында криминалистика және жедел-
iздестiру қызметiнің өзара қатынасы.
4.2.Тұлғаны жедел-iздестiру қарастыруының негiзгi тактикалық
әдiстерi.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
Қосымша
Кiрiспе.
Бейнесi жайындағы криминалистикалық оқу (гобитоскопия[1]) – бұл
қылмысты ашу мен алдын алу мақсатында әр түрлі көрiнiстегi адамның сыртқы
бейнесiн түсіретін зерттеу мен қолдану, жинау техника- криминалистикалық
әдiс- тәсiлдерiн қарастыратын және заңдылықтарын оқытатын
криминалистикалық техника саласы. 2
Адамның сырт бейне ұғымы криминалистикалық габитоскопияда түйіндi
болып табылады. Әдетте бейне көз-бен көрiнген адам туралы ақпарат жиынтығы,
сырт бейне ретiнде анықталады. Ондай ақпараттар қылмысты ашу мен
тергеудегi мәселенi шешу үшін қолданылады:
- оқиға болған, бiрақ ашылмаған жерден қашып кеткен белгiсiз
тұлғаларды, олардың сырт бейнесiнен хабарлар болған жағдайда
iздестiру;
- тiргеуден немесе соттан тығылып жүрген немесе жазалау орындарынан
қашқан белгiлi тұлғаларды iздестiру;
- жоғалып кеткендердi iздестiру, тiрi тұлғалар мен өлген адамдарды
идентификациялау.
Адамның сырт бейнесi әр түрлі көрiнiсте түсіндiрiледi: материалды-
суреттер мен фотосуреттерде т.б. (рефлекстi) және жоғарғы дәрежелi басқа
адамдардың санасы (көрнекi) қылмысты ашу практикасында оларды қосудағы,
жинақтаудағы, зерттеудегi және қолданудағы сырт бейне туралы ақпаратты
пайдалану мүмкіндiгiмен қамтамасыздандырылады.
Адамның сырт белгiлерi бойынша қарастыру (гобитоскопия) бiздің
уақытымызға дейiн ауызша жүйесiнің суреттеу жүйесiнің негiзiн салушы
француз криминалистi А.Бертилюннан басталды. Ары қарай адамның сырт бейнесi
жайындағы криминалистикалық оқуды (гобитоскопияны) дамыту теориясы мен
т„жiрибесiне өз еңбектерiн ресейлiк криминалистер: А. Гусев , Ю.П. Дубягин,
А.М. Зинин, Е.И. Зинин, А.М. Зуев, И.Ф. Пантелеев, А.Ю. Пересункин, А.А.
Снетков, П.П. Цветков, Т.Р. Шаова, Р.С. Белкин, Я.Л. Пархомовский, С.М.
Потапов, З.Р. Самошина, П.С. Семеновский, Н.В. Терезиев сондай-ақ
қазақстандықтар А.Я. Гинзбург, Г.И. Поверезнюк, Б.А. Солаев енгiздi.
Бiрақта криминалистикалық габитоскопияның теориялық және әдістемелiк
мәселелерi толықтай таусылмаған. Қазіргi уақытта Қазақстанда сыртқы
келбеттің белгiлерi бойынша компьютерлiк жүйенi қолданылумен криминалистика
диагностикасының жоғарғы сапалы жүйесiнің негiзi қаланып жатыр.
Сондықтан адамның сырт белгiлерi бойынша жасырынған қылмыскердi,
хабар-ошарсыз кеткен тұлғаларды iздестiру және тұлғаны анықтау мәселелерi
актуалды болып қала бередi.
Адамда сыртқы белгiлерi бойынша қарастыруда (габитаскопия) сырт
белгiлердi суретеу кезiнде принциптерi қолданылады. Адамның сыртқы
белгiлерi бойынша адам идентификациясы арнайы терминологияны қолданумен
және нақты жүйе бойынша сыртқы белгiлерiн суреттеу арқылы тұлғаны айыруға
немесе анықтауға болады.
Сондай-ақ сыртқы белгiлерi бойынша адамды қарастыру басқа адамнан
өзгеше әр адамда өзiне ғана тән жеке жиынтық белгiлер бар.
Габитоскопияда Ауызша суреттеу әдiсi қолданылады. Бұл белгi бiр
әдiс бойынша арнаулы стандартталған терминдердің көмегiмен адамның сыртқы
кейiпiн ғылыми негiзделген сипаттау жүйесi. Ауызша суреттеу әдiстемесi
iздестiру, идентификациялық және тергеу мақсатында қолданылады. Сондай-
ақ Ауызша суреттеу қарастырмалы портреттердi фоторобот және изоробот
әдiсiн өндiру және қолдану кезiнде қолдану кезiнде қолданады.
Криминалистiк зерттеу де габитоскопияда елеулi рөл ойнайды. Өйткенi
криманалистiк зерттеу де габитоскопияда елеулi рөл ойнайды. Өйткенi
криминалистiк портреттiк зерттеу келесi сұрақтарды шешедi.
- Екi немесi көп фотосуреттерде бiр тұлға ма немесе әртүрлі тұлғалар
бейнеленген бе?
- фотопортреттiк суретте бұрын байқалған адам бейнеленген емес пе?
- өлген адамның бас сүйегi көрсетiлген тұлғаға (мысалы, хабар-ошарсыз
кеткенге жатпай ма?).
Осы адамның сыртқы белгiлерi бойынша салыстыру кезiнде анықталады.
Криминалистикалық гобитоскопия негiзiнде анатомия антропология, биология
сондай-ақ психология пәндерi кiредi. Яғни осы пәндер адамды сырт бейнесi
бойынша қарастыру кезiнде куәдан, жәбiрленушiден адамның сырт бейнесi
туралы көрсетулерiн бекiткен кезде және т.б. жағдайларда қолданылады.
1 тарау. Сыртқы белгiлерi бойынша адам тұлғасын криминалистикалық
қарастырудың жалпы сипаттамасы.
1.1. Адамның сыртқы белгiлерi бойынша қылмыскердi тану және тiркеу
ежелден берi қолданып келедi. Осы белгiлер әртүрлі көп қырлы және кей
кездерде өздерiнің атауы болады[2].
Оларды криминалистикалық мақсатта қолдану үшін адамның сырт
бейнесiнің жiктелуi және бiркелкi криминалистикалық терминалогиясы керек
болған. XXІ-ғасырдың 80 жылдары француз криминалистi А.Бертольтпен Ауызша
суреттеу деп аталған адам сыртқы белгiлерiн суреттеудің арнайы әдiстемесi
құрылған едi. Ақырғы кезде осы белгiлер фотопортреттiк идентификациялық
сараптамада сәттi қолдана бастады. Ауызша суретте iздестiру жұмысында кең
қолданады. Адамның сыртқы белгiлерi бойынша адам идентификациясы арнайы
терминологияны қолданылуымен және нақты жүйе бойынша сыртқы белгiлерiн
суреттеу арқылы тұлғаны айыруға немесе (бекiтуге) анықтауға болады. Сыртқы
белгiлер бойынша адамды қарастыру, басқа адамнан өзгеше әр адам өзiне ғана
тән жеке жиынтық белгiлерi бар. өзгешелiк дененің сыртқы бөлшектерiнің
ерекшелiктерi және нышанының, өлшемнің қайталанбауында, олар белгiлер
жиынтығымен: өлшемi, орналасу, конфигурациясында және с.с. көруге болады.
Мысалы: маңдай сияқты беттің мынандай элементi келесi белгiлермен: өлшемi,
орналасуы (фигурациясы) ерекшеленедi. өзiне тән белгiлерi бар элементтердің
жиынтығы белгiлi бiр шектеулер болса да шексiз болады. Осының барлығы
сыртқы бейнесi бойынша әр адамды айыру мүмкіндiгiмен қамтамасыз ететiн
қайталанбайтын белгiлер жиынтығынан құрылады. Бөлек белгiлердің
идентификациялық маңызы әртүрлі адамдарда олардың жиi кездесуiне
байланысты. Белгiлi бiр белгiнің кездесуi керек болса,онда оның
иднтификациялық маңызы үлкен болады.
Адамның сыртқы белгiлерiнің жекелiгiнен басқа, тұрақтылық сай. Ол
өмiрдің ағынына сәйкес кейбiр белгiлердің өсуiне және патологиялық
өзгеруiне байланысты. Осы өзгерулер маңызды болуы мүмкін. Бiрақ та
белгiленген уақыт аралығында адамның сырт бейнесiнің белгiлер жиынтығы жеке
қайталанады тұрақты белгiге сүйектi - кемiршектi құрылымы жатады. Мысалы:
бас формасы , қырын пiшiн сызығы.
Сыртқы белгiлердің өзгеруi жарақаттан немесе аурудан болуы мүмкін.
Бiрақта олар тергеу тәжiрибесiнде сирек кездеседi. Қылмыскердi анықтау
және iздеуде адамның бет қабатының өзгеруiн ескеру керек.
Сыртқы белгiлерi бойынша адам тұлғасын криминалистикалық
қарастырудың жалпы сипаттамасы.
Адамның сырт белгiлерiнің басқа ерекшелiгiне рефлекторлық та жатады.
Яғни, осы сырт белгiлерiнің қасиетi (адам санасында) әртүрлі көрiнiстердің
адам –есiнде қалуы.
Обьективтiк көрiнiске: фотосурет, кинолента, бейнежазу,ретгенттiк
түсірулер, сүйек қалдықтары,өлiм алдындағы маскалар мен тапсырмалар жатады.
Субьективтiк көрiнiс адам есiнде ойдан алынған бейнелер негiзiнде құрылады.
Ол адам белгiлерiн Ауызша суреттеу субьективтiк портреттерiн, бас сүйегi
бойынша беттің пластикалық және графикалық қайта жаңғыртуын суреттеу.
Криминалистикалық тәжiрибеде адамның сыртқы белгiлерi туралы
деректердi бекiтудi суреттеу арқылы жасау керек. Ол суреттеу реттгелген
және реттелмеген болуы мүмкін куәлар көрген адамның сыртқы белгiлерi туралы
өзiнің өмiрлiк тәжiрибесiне, бiлiмiне және с.с. тәуелсiздiгiне қарай
сөздердi қолданады.
Адамның сырт белгiлерi реттелген, жүйеленген суреттеу криминалистикада
Ауызша суреттеу деп аталады. Осындай суреттеу бiрыңғай белгiлердi және
осы суреттеудi әртүрлі адамдармен бiрдей қабылдауға мүмкіндiк бередi.
Бірынғайлық сырт белгiлердің негiзгi сырт белгiлердiн негiзгi принциптерiн
аяқтау арқылы қол жеткiзедi.
1. Суреттеу ретiнің сақталуы (жалпыдан жекеге). Адамның сырт белгiсiнде
бiрiншi жынысы, жасы, ұлты сияқты жалпы физикалық қасиетi, содан кейiн
дене бiтiмi, кеуде және аяқ-қол, бас, (бет) және оның бөлек бөлшегi:
функционалды белгiлер, киiм және ерекше белгiлерi бойынша бөлiнедi.
2. Арнайы терминологияларды қолдану. Осы принциптi сақтау белгiлердi
суреттеудегi әртүрлі оқылуын талдау, суреттердің ыңғайлылығын және
нақтылығын қамтамасыз етедi, қателердің болуын тыйдырады[3].
3. Бас (бет) бөлiгiн алдынан және қырын пiшiнде суреттеу. Сырт
белгiлерiнің элементтерiн суреттеу кезiнде әртүрлі жағдайда байқалуы,
белгiлердің әртүрлі нақтылығының көлемдiгiне қатысты басқа (бетке)
ерекше назар аударылады. Ол үшін бастың сыртқы анатомиясы екi тұрғыда:
фас яғни алдынан және қырын пiшiнде яғни қырынан зерттеледi. Профиль
белгiлерiн суреттеу кезiнде оң қырын пiшiнде қарастырылуы тиiс. Ерекше
таңбалар беттің оң жақында, сондай-ақ сол жақынан да суреттеледi. [4]
Адамның сырт бейнесiн визуалды зерттеу кезiнде анықтауға болатын
элементтер және белгiлер (бөлшектер). Жүйесiн бөлiп шығаруға болады. Жеке
және iлеспелi элементтер және адамның сырт бейне белгiлерi деп бөлiнедi.
Жеке элементтер және адамның сырт бейне белгiлерi деп бөлiнедi.
Жеке элементтер және белгiлер санына келесiлердi жатқызуға болады.
- жалпы физикалық элементтер және белгiлер, адамның жеке типiн (жынысы,
жасы, антропологиялық , қай ұлтқа жатуы, бет әлпетi, бойы) және
қарастырылымды типiн (жеке жағдайын) құрайтындар.[5]
- Анатомиялық (морфологиялық элементтер ) және адам денесiнің сыртқы
құрылысы, оның бөлiгi және жалпы белгiлерi.
- функционалды элементтер және белгiлер (сымбат, жүрiс және т.б.)
белгiлерi.
Iлеспелi элементтер мен белгiлерге: заттар (немесе олардың бөлшектерi)
киiмдер (пиджак, белбеудің айылбасы және т.б) ұсақ танымалды заттар немесе
оның бөлiктерi (үйел сумкасы, барсетка және т.б) Осылардың барлығы тұрақты
емес және жеңіл ауыстырылады, қандай болғанмен де олардың ерекшелiгi
ауызша суреттеу әдiсi бойынша адамның сыртқы белгiлерiн суреттеу кезiнде
ерекше орын алады. Оның мәнi осындай белгiлер жақсы қабылданады және
адамның есiнде жақсы қабылданадыды және есiнде жақсы сақталады. Сондай ақ
адамның киiмдерi жеке тұлғаның ерекшелiктерiн анықтауға көмекшi құрал
болады. Киiм және басқа да заттары мүмкіндiгiнше жеке бөлшектелiп
сипатталуы қажет.
Анатомиялық функционалды және жалпы физикалық элементтер және сыртқы
белгiлер адамның бiрден – бiр бөлiгi. Iлеспелi элементтер оның сыртқы
бейнесiн қосымша ғана сипаттайды. Олар бойынша адамның жеке элементтерi
(жынысы, жасы, жүрiсi, сымбаты) әдетi, тағамы, кей-кезде адамның әлеуметтiк
жағдайы туралы айтуға болады.
Сыртқы элемент және белгiлер шартты түрде жалпы және жеке болып
бөлiнедi. Жалпы – ең iрi, көрнеу болады.
Ал жеке бөлшектер, жалпы элементтердің құрамдас бөлiктерi жатады.
Сыртқы элементтердің жалпы және жеке бөлiнуi адамның сырт бейнесiн нақты
анықтауға мүмкіндiк бередi. Ол адамның жалпыдан жекеге қарай дұрыс
суреттеудегi құруға көмектеседi.
Сыртқы элементтер өзiнің табиғаты бойынша бiркелкi емес. Оларды келесi
топтарға жiктеуге болады.
- тұрақты және уақытша
- Қажеттi және кездейсоқ
- Жаратымды жасанды және патологиялық пайда болуынан.
Тұрақты элементтер адам өмiрiнің ағымында, дұрыс дамуында барлық
адамға тән (егерде хирургиялық көмегiмен алынып тасталмаса немесе жарақат
алу нәтижесiнде жоғалтылмаса және т.б. жағдайларда).
Уақытша элементтер пайда болуы және өзгеруi мүмкін (тiс, шаш,
пигменттiк дақ және т.б.)
Қажеттi элементтер белгiлi бiр топтың барлық адамдарына тән (мысалы
еркектер бетiндегi шашты).
Кездейсоқ элементтер нақты адамда болуы мүмкін емес (терiдегi мең,
құлақтағы дөңестер және т.б ).
Жаратымды элементтер адамға тумысынан немесе өскен сайын пайда болатын
элементтер.
Жасанды элементтер адамның өз сырт бейнесiн саналы немесе санасыз
түрде өзгеру салдарына байланысты (косметикалық әсер, хирургиялық араласу,
жарақат және т.б.)
Патологиялық элементтер – ол ауру нәтижесiнде адамның сыртқы элемент
құрылысының бұзылуы. Олар тумысынан немесе жұқтырып алғанынан болуы
мүмкін[6].
Сыртқы бейне элементтерi сондай ақ белгiлерiмен сиптталады.
анатомиялық элементтер белгiлерiне олардың нысаны, көлемi (мөлшер),
жағдайы, түсі, саны, тұрақсыз элементтің болуы, тұрақты элементтің болмауы,
симметрия және мәнгiлiк жатады.
Нысаны (формы)- ол сыртқы элементтің iшкi түрі. Осы белгi белгiлi
геометриялық нысандармен (иiлген, дөңгелек, төртбұрышты, дөңес және т.б.)
немесе жаратымды зат нысандарымен (алмұрт тәрiздi, миндаль тәрiздi және
т.б.) белгiленедi. Осы белгiлер контур (нұсқа) конфигурация (кескiн
үйлесiмi) деп аталады. Нысан терминi әмбебап, ал контур және
конфигурация терминдерi сыртқы элементтердің сыртқы сызықты шекараларын
белгiлеу үшін қолданылады. Сондай ақ терминдер олардың ұзындығы мәнсiз
болатын (шаш, әжiм, бүрме сыртқы элементтердің сипаттамасы үшін де)
қолданылады. Контур - шеткi орталық немесе басқа да сызықтар бойынша
анықталады. Контурды суреттеу және қисықты (контурлы сызықтың) дөңгеленген
учаскiлерiнің қисықтың радиусы) және бұрыштарды (контур сығыңқы болған
кезiнде) өлшеу жолы арқылы анықтауға болады.
Суреттеулi түрде контур геометриялық түсінiк (тура, дөңгелек, шаршы,
үшбұрыш, тiкбұрыш және т.б.) бойынша анықталады.
Көлем (мөлшер) – ол сыртқы элементiнің барлық сандық, сондай ақ, өлшемi
(сызықты бұрышты, аудан, аумақ, тереңдiк, биiктiк, енi, ұзындығы, және
т.б.) сыртқы және iшкi пропорцияларының сипаттамасы сәйкестiгiн, сыртқы
бiр элементтің басқасының өлшемiне қатынасын көрсетедi. Мысалы : мұрынның
көлемi оның ұзындығы мен енi бойынша анықталады сыртқы элементерiнің
орналасуы белгiнi бiр жазықтыққа қатынасы шығынқы деп аталады. Мысалы:
шығынқы келген иек, басқа және бетке қатысты тиiп жанасушы құлақтың
орналасуы. Орналасу белгiлi бiр түсінiктермен (астынан, оң және сол
жағынан, ортасынан және т.б.) белгiленедi. Түс (пигментация). Шаш, көз,
терi, ерiн жиегiнің былжыр қабықтар түсі антропологтармен, шаштараздармен,
косметологтармен және с.с. қолданылатын атласты түстермен салыстыру кезiнде
анықтауға болады. Ауызша суреттеу түстің айқын градацияларын
(басқыштаушылығын) суреттей алмайды. Осыған қатысты адамның сыртқы
бейнесiнің криминалистикалық суреттеу кезiнде элементтер мен түстердi
нақтылай көрсету үшін оларды ақшыл және қара топтарына бөледi. Содан кейiн
түстердi жалпы қолданылатын топтарға бөледi. Мысалы, шаш түсін көрсету
кезiнде оларды алғашында қара тобына жатқызады, содан соң қара, қарақоңыр-
каштанды, каштанды, қарақоңыр-ақсары деп бөледi. Көз түсін үш реңдi топ
бойынша бөлiнедi: қарақоңыр, аралас, ақшыл. Осы топтар тағы да топтарға
жiктеледi: сұр, сұр-көкшiл, көкшiл-көк. Шаш, терi, көз түстерiн суреттеу
кезiнде олар қандай жарықта (жаратымды немесе жасанды, жеткiлiктi және
жеткiлiксiз) суреттелгенiн ескеру қажет. Түсі жаратымды жарықтықта жақсы
айыруға болады. Одан басқа қоршаған обьектiлердің түсі, мысалы, қабырға,
киiм, плафон түстерi өзгере алады және бiр-бiрiн толықтырады. Мысалы: сұр-
көкшiл киiм көз түсінің бояуын күшейтедi . Сондықтан белгiлi бiр заттың
түсін суреттеу кезiнде бақылау шартын айқындап, есепке алу керек. Егер де
түсті жарықтың жеткiлiксiз және жаратымсыз кезiнде қабылдасақ, онда ол
элементтiк жалпы реңдi тобын ғана көрiнедi. Яғни, Оны қарақоңыр немесе
ақшылға жатқызады.
Саны. Санмен саны тұрақты емес (мең, тыртық, сүйел және т.б.) сыртқы
белгiнің бiр атаулы элементтерi сипатталады. Сан нақты (элементтер саны
аталады) не қатыстылығымен (шашатың қалың, жиi, меңнің көп болуы және т.б.)
анықталады.
Болуы (болмауы)- сыртқы элементтердің кездейсоқ тұрақсыз немесе
жаратымды (болуы) немесе сыртқы элементтің тұрақты, керектi және жаратымды
(болмауын) сипаттау кезiнде мәнгi мағынасы бар белгi. Кездейсоқ элемент
белгi бiр жерде (құлақтағы дөңдер, мұрын және жақ аумағындағы) секпiлдер
орын алғанда ғана маңызы болады. Басқа жағдайда тұрақты элементтің болмауы
элементтің басқа белгiлерiнің келгенiмен талданады.
Симметрия- сыртқы элементтің жұп белгiлерi бойынша қарастығын
айқындайтын белгi келесi рет бойынша орналасқан, бiртұтас немесе
сәйкестендiрiлген бөлiктерде құрылған бiр атаулы сыртқы элементтердің толық
(жұпты құлақ, жақ, көз, қол және т.б.) немесе олардың жартысынан (жұпты
емес - мұрын, маңдай, ауыз) құрылады. Сыртқы элементтердің толық
симметриясы бiр атаулы жұп элементтердің немесе антимерлердің
сипаттамасының сәйкес келуi мүмкін. Симметрия дәрежесi сыртқы элементтің
және оның жартысы сәйкес келгенде ғана анықталады. Кей кезде осындай сәйкес
келуден ауытқу сыртқы элементтің асимметриясы бойынша қарастырылады. Бет,
дене жартысының жалпы өлшемi нысаны және контурында айырмашылығы байқағанда
асимметрия жалпы, ол бет, аяқ-қолдың жұп элементтерiнде айырмашылық
болғанда жеке болады.
Мәндiлiк - элементтің нормасы туралы анықтама болғанда сыртқы
элементтi зерттеу кезiнде қолданылатын өндiрiстiк белгi. Мәндiлiк нысанды,
контурды, көлемдi және зат орналасуын ескертуi жинақтаушы мiнездеме.
Мәндiлiктi элемент белгiсiнің әр бағасы қиын немесе мәндi белгiсi жоқ
болғанда ғана (мысалы, маңдай дөңешiгi) қатты, әлсiз немесе мүлдем
бiлiнбесе) анықтауға болады[7].
1.2. Жалпы физикалық элементтердің және белгiлердің сипаттамасы.
Жынысы. Ер, әйел.
Жасы. Жеткiлiктi мәлiмет негiзiнде, ол мәлiмет жоқ болған жағдайда
түрі бойынша анықталады. Келесi жас кезеңдерiне бөлiнедi: балалық шақ 12
жасқа дейiн, жасөспiрiм 13-16 жас, бозбалалық шақ 17-21 жас, жастық шақ 22-
35 жас, орташа 36-60 жас, 61-75 жаста қарттық шақ. ұлттық (бет типi).
Адамның қай ұлтқа жатуы туралы құжатты және т.б. жеткiлiктi мәлiметтер жоқ
болған жағдайда бет типiн салыстырмалы түрде анықтауға болады. Ол нәсiлiне
(европалық, монголойттық, негройдттық және с.с.) қатысты немесе бiздің елде
қолданылатын салыстырмалы түрде қолданылатын (европейдттiк тип, кавказдық
тип, орта азияттық тип, және басқалары) типтерге қатысты сыртқы белгiлердің
антропологиялық типтерi болуы мүмкін[8].
Бойы. Үш мүшелiк градация бойынша жiктеледi. Ерлер үшін тапал бойы-
160 см. дейiн, орта бойлы –170 см дейiн ұзын бойлы –180 см. дейiн және
жоғары. Әйелдер үшін осы шектеулер 8-11 см. кiшiрейтiледi.
Дене келбетi – сүйектi бұлшық еттi жүйенің және майдың қалыптасу
дәрежесiнің дамуына байланысты сипатталады. Дене келбетi әлсiз, өте әлсiз,
орта мығым (нық) атлетикалық деп бөлiнедi. Адамның толықтық дәрежесi
бойынша келесi белгiлерiмен сипаттауға болады: арық, арықша, орта толықтық,
толық[9].
Анатомиялық элементтер және белгiлер
сипаттамасы.
Бас. Денеге қатысты бас кiшкентай, орташа және үлкен, бас бөлiгiнің
нысаны бойынша түзу, күмбез тәрiздi, жұмыртқа тәрiздi болуы мүмкін. Тiке
қатысты желке шалқайған, тiк шығынқы болуы мүмкін. Бет жалпы кескiн
үйлесiмi бойынша сипстталады: дөңгеленген, сопақша, үшбұрышты, төртбұрышты,
ромб тәрiздес.
Шаш. Шашты суреттеу кезiнде баста шаштың болуы не болмауы, кескiн
үйлесiмi, шаштың өну сызығы, ұзындығы және түсі, сәндi шаштың түрі немесе
шаштың түсу дәрежесi белгiленедi. Содан кейiн беттегi (мұрт, сақал) өсулер
суреттелуi жасалады.
Маңдай. Маңдай суреттелуi қырын пiшiнде және фаста жасалады. Қырын
пiшiнде оның тiк, алға және артқа қарай иiлуi жатады. Маңдайдың енi бойынша
кең, орта және тар ал ұзындығы бойынша ұзын, орта және төмен болуы мүмкін.
Сондай ақ маңдай дөңестерi болуы мүмкін.
Қас. Жазықтыққа қатысты, қас iшке қарай қиғаш, жазықтық және сыртқа
қарай қиғаш болып келедi. Көзге қатысты қас ұзын, орта, тапал. Жоғарғы шет
контуры бойынша қас: тiк, доға тәрiздi, қатпарлы, сынған үшбұрышты болуы
мүмкін. Ұзындығы бойынша қас қысқа, орта және ұзын болады.
Көз. Көз келесi белгiлерден құралады: көз қуысы, орбитада көз
қарашықтарының орналасуы көздің мөлдiр қабығының түсі. Көз қуысы келесi
түрлерге бөлiнедi
- контуры бойынша (сопақша, дөңгелек, үшбұрышты, қуысты)
- ашылу дәрежесi бойынша (орташа, үлкен, кiшi).
- Көз бұрышының орналасуы (жазықтықты, iшке қарай қиғаш, сыртқа қарай
қиғаш).
Ортадағы көз алмаларының орналасуы бойынша дөңес қабысыңқы.
Кiрпiк. Келесi белгiлердi сипаттайды.
- ұзындығы (ұзын, орта, қысқа).
- Контур (тiк, қисық).
Мұрын. Басқа беттің элементтерiне қарағанда мұрын үлкен, орта және
кiшкентай болуы мүмкін. Мұрынның жалпы көлемi оның биiктiгiнен енiне және
иiлгендiгiне байланысты болады. Мұрының биiктiгi кеңсiрiктің терең жерiнен
мұрын арқасының төменгi шетiне дейiн тiк жағдайында анықталады. Мұрын орта,
үлкен, (ұзын) және кiшкентай (қысқа) болады. Мұрын енi қанаттарының шеткi
нүктелерi аралары бойынша анықталады. Осы параметiрлер бойынша мұрын тар,
кең, орта болып бөлiнедi. Алға аттануы бойынша мұрын қатты орта және әлсiз
аттанған болады. Мұрын арқасының контуры тура, дөңес, иiлген және тiк
толқынды. Мұрын негiзгi тiкке қатысты үш жағдайы бар: көтерiңкi,
жазықтықты, түсірiңкi.
Ауыз. Ауыз бұрыштары қашықтығымен (орташа, үлкен және кiшi) және
жазықтыққа қатысты ауыз бұрышының жағдайы мең, (тiк, көтерiңкi, түсіңкi)
сипатталады.
Ерiн. Оның қалыңдығы, iлгерi болуымен жоғарғы ерiннің биiктiгiмен
сипатталады. Ерiннің iлгерi болуы бiр-бiрiне қатысты қырын пiшiнде
бекiтiледi.
Тiс. Кәдiмгi қарастыруда көрiнетiн сыртқысы, тiс белгiлерi, алдыңғы
тiстер, олардың болуы (болмауы), өлшемi, түсі, тiс ақаулары, протездердің
болуы ғана көрсетiледi.
Иек. Иек белгiлерiне қатысты олардың биiктiгi , енi iлгерi болуы
суреттеледi. Иек енi бет енi мен (тар, кең орта) иек шетiнің алыстығы.
Нүктелерiнің арасындағы қашықтықтың арақатынасы бойынша (фаста) анықталады.
Қырын пiшiнде иектің iлгерiлеу басу дәрежесi көрсетiледi: тiк шығынқы
қиғаштау. Иек шетi өзiнің сызығы бойынша дөңгеленген, үшбұрышты және
төртбұрышты болады.
Құлақ қалғаны. Құлақ қалғаны бөлшектерiнің құрылымы тұрақтылығы және
үлкен айырмашылығында маңызды идентификациялық мәнi бар. Ауызша суреттеу
ережесiне сәйкес оң құлақтың белгiлерi есепке алынады. Басты суреттеу
кезiнде құлақ қалғанының келесi белгiлерi көрсетiледi.
-оның өлшемi
- нысаны (дөңгелек, сопақ, тiкбұрышты, үшбұрышты)
- орналасуы (тiк, артқа қарай шалқайған, алға қарай шалқайған).
Құлақ сырғалығының иiрiмi, қарсы иiрiм, қарсы иiрiмнің ерекшелiктерi.
Сондай ақ басты фас жағдайында суреттеу кезiнде құлақ қалғанының жанасып
түру (толпаю дәрежесi) анықталады.
Мойын. Мойын биiктiгi (ұзындығы) жуандығы, ерекшелiктерi (жұтқыншақ,
әжiмнің және т.б. болады) бойынша суреттеледi. Әйелдерде ерлерге қарағанда
мойыны жiңiшке және ұзын болады.
Иық. Иық келесi белгiлер бойынша сипатталады.
- орналасуы (көтерiңкi , жазықтықты, түсірiңкi)
- енi (орта, кең, тар)
- ерекшелiктерi (төртбұрышты, бiр иық, екiншi иықтан жоғары және т.б.)
Кеуде. Кеуде көкiрек қуысының нысаны мен енi сондай ақ кеуде бұлшық
еттерiнің айқын көрiну дәрежесi бойынша сипатталады.
Арқа. Нысаны бойынша шығынқы және түзу болуы мүмкін. Ерекшелiктерi :
бүкір , өте еңкiш, шығынқы жауырын.
Қол. ұзындығы (орта, ұзын, қысқа) және жуандығы бойынша сипатталады.
Қолды фикциялау кезiнде олардың ұзындығы, енi, қолдың сыртқы жағындағы
шаштың болуы, саусақтардың ұзындығы және жуандығы, бөлек саусақтарының
болмауы, күстің болуы көрсетiледi.
Аяқ. Нысаны (тiк, о-тәрiздi, х-тәрiздi) ұзын, жуандығы және
ерекшелiктерi (өте ұзын немесе өте қысқа, шашты, бiр аяқ, екiншiсiне
қарағанда қысқа және т.б.) бойынша ерекшеленедi.
Функционалдық элементтердi және белгiлердi суреттеу.
Функционалды белгiлер қозғалу, сөгiлу және басқа да адамның сыртқы
функцияларын (жүрiсi, сымбаты, жұлқынып сөйлеуi, ымы, сөйлеуi, дауысы,
жүрiс-тұрыс мәнерiн сипаттайды.)
Сымбат дененің және бастың әдеттегi жағдайы (адам кейiпiнің әдеттi).
Ол тiк, бүкір, еңкiш сондай ақ ынталы, көтерiңкi бос, және шашыраңқы болуы
мүмкін. Оның ерекшелiгi денеге қатысты бас жағдайында көрiнедi: алға қарай
ұсталынады, алға қарай еңкейген артқа қарай шалқайған оңға немесе солға,
шетке қарай шалқайған.
Сымбат – қолдың әдеттегi жағдайымен қолды қалтада, санда, арқаның
артында ұстау әдетi және т.б. ерекшеленедi.
Жүрiс. Адамды жүру кезiнде сипаттайды. Ол баяу, жеңіл, ауыр, шытырлау,
секiрiңкi, теңселiп жүруi болуы мүмкін. Осы белгiлердi бекiту кезiнде
сондай ақ жүрiс кезiндегi қолдың орналасуына (қолмен сiлтеу немесе оларды
түсірiп ұстауына) назар аудару керек.
Жүрiс – адамда динамикалық стеротиптің қалыптасуы, жүрiс кезiндегi
әдеттi қозғалыстың жиынтығы. Осы жағдай адым ұзындығы (оң, сол) адым, енi,
адым бұрышы, табанның бұрылу бұрышы сияқты жүрiс элементiнің тұрақтылығын
анықтайды. Сондықтан жүрiстi суреттеу кезiнде адым өлшемiн (ұзын, қысқа).
Адым енiн (табаны қысқа немесе тар қою), жүру кезiнде табанды қою, (аяқ
ұшымен iшке немесе сыртқа қарай қою немесе паралель қатар қою), жүру
жылдамдығы (тез, баяу), түрін (жеңіл, ауыр, шытырлау, теңселiп жүру,
секiрiп жүру) болып белгiлейдi. Сондай ақ ақсап жүру, аяғын сұйрету деп
белгiленедi. Жүрiс аяқтың ауыр ,бастың жарақат алу әсерiнен өзгеруi
мүмкін. [10]
Ым- адамның эмоционалдық немесе оның тiлеуiне байланысты бет
элементерiнің және бұлшық еттерiнің қозғалысын өзгерту (адамның
психологиялық жай-күйiн бiлдiретiн бет бұлшық еттерiнің әдеттегi
қозғалысы). Ол дамытылған немесе аз ғана мәнерленген болуы мүмкін.
Көбiнесе әдеттегi және қалыптасқан ымды (қасты көтеру, ерiндi тiстеу,
жымыю және с.с.) белгiлендi.
Жұлқынып сөйлеу- адамның сөз сөйлеген кезде қол, иық (кей кезде бас)
қозғалысы кешенiмен жалғастырады. Ол оған үлкен мәндiлiк бередi. Жұлқынып
сөйлеудi сипаттау кезiнде оның жылдамдығын (тез, баяу мәндiлiгiн
(энергиялық, әлсiз, ширақтығы) жұлқыну сипатын және оның мазмұнын
(суреттеушi, көрсетушiлiк) белгiлейдi.
Сөйлеу (сөзi) баяу, жылдам, ақырын, түсінiктi, түсінiксiз қалыпты
болуы мүмкін. Көбiнесе сөйлеу ақауларын кекештену, мыңқылдау, шолжыңдық,
сондай-ақ акценттің (екпiннің), жергiлiктi сөйлеу ерекшелiктерiн белгiлеу
керек.
Дауыс. Күшi (әлсiз, қаттылығы, орташа, қатты) тембiрi (бас, баритон,
бас тенор, альт, дискант және тазалығы бойынша ұяң, сыңғырлаған,
қарлыққан, қырылдаған) бойынша анықталады.
Тәртiп мәнерi. (әдет) адамның өмiрiнің барысында қалыптасады және
белгiлi бiр әрекеттердi (алақанды ысқылау, басты, мұртты сипау, тұтатып
алу мәнерi, амандасу, темекiнi ұстау және т.с.с.) бiр қалыпты орындауында
ерекшеленедi.
Аталып кеткен функционалдық белгiлер көбiнесе көмекшi ролдi атқарады.
Өйткенi олар әрқашанда нақты емес, анатомиялық белгiлер сияқты тұрақтылығы
жоқ.
Бiрақта осы белгiлердің кейбiреуi идентификация үшін яғни адамды дауысы,
жүрiсi, сөз сөйлеу ерекшелiгi бойынша тану кезiнде қолданылуы мүмкін.
Ерекше белгiлердi суреттеу.
Адамды қарастыру үшін үлкен мәнге ерекше белгiлер ие болады. Аномалия
сияқты пайда болатын сыртқы бейненің жиi кездесетiн белгiлер анатомиялық
және функционалды, сондай-ақ туа бiткен және пайда болған болуы мүмкін .
Анатомиялық ерекше белгiлерге келесiлер: дене бөлiктерiнің өлшемi
бойынша сәйкес келмеуi мысалы: аяқ-қолдың қысқа болуы. Түстік құбылыстар:
шешек iздерi, мең, сүйел, тыртық және басқалары жатады.
Функционалды ерекше белгiлерге адам денесiнің жеке бөлiктерiнің дұрыс
қалпынынан тез ауытқулар: басты артқа қарай қатты шалқаюы немесе қатты
түсіру, тарту, ақсау, жүру кезiнде бiр қолмен ғана бұлғау, айту кезiндегi
ақаулар және басқалары жатады.
Киiмдi және басқа да заттарды, нәрселердi суреттеу.
Киiмдi және басқа да заттарды суреттеу кезiнде олардың аталуын,
түрлерiн, нысанын, үлгiсiн, өлшемiн, пiшiмiн түсін, киiмнің тозу дәрежесiн
оның ерекшелiктерiн (дақтар, жамау, жыртылуын және т.б.) көрсету керек.
Сондай ақ жеке заттардың (сағат, көзiлдiрiк, сырға сақина және т.б.)
белгiлерiн көрсету керек.
Сырт белгiлерi бойынша адамды сараптамалық қарастыру тәжiрибесiнде
бiрдей ракурста орындалған фотопортреттердi сараптамаға ұсыну сирек
кездеседi. Сондықтан сарапшы тәжiрибесiнде өлшеушi әдiстi қолдану суретке
түсіру ракурсынан және суретке түсірудің басқа жағдайында сызықтық және
бұрыштың (бұрмалау) коэффицентi өлшемiнің тәуелдiлiгi анықталмағанға дейiн
шектеулi болады.
Графиктiк әдiске сәйкес антрополитриялық нүктелердi және бет
бөлiкерiнің контурлық сызығының иiлiс дәрежесiн бiрiктiретiн тураның
сызықтың өлшемiн сипаттайтын координаттық график жүйесiндегi құрылымы мен
салыстыруында шоғырланады. Антропометриялық нүктелердi бiрiктiретiн тураның
ұзындығы циркуль және сызғыш көмегiмен, контур қисықтарының иiлiс дәрежесi
арнайы аспаптармен өлшенедi. Координат жүйесiндегi салыстырылатын
фотопортреттiк өлшеуiнің берiлгендерi бойынша графиктер салынады.
Олардың сәйкестiгi және сәйкессiздiгi сарапшының дұрыс және терiс
қорытындысы үшін негiз болады.
Координаттық тор әдiсi жарықта орындалған тең қарқынды бiр ракурсты
портреттiк фотосуреттерiн зерттеу кезiнде қолданылады. Берiлген әдiс
суретке түсіру ракурысындағы үлкен емес үлкен емес айырмашылығымен
дайындалған фотопортреттi зерттеу кезiнде де қолданылуға болады. Егерде
олар қарастыру туралы нәтиже үшін керектi белгiлердің жиынтығында өзгерiс
болмаған жағдайда ғана мүмкін. Осы әдiс тең шаршылы торда орналасқан мөлдiр
пленкалы (немесе шыны) пластинкадан жасалған координаттың торларды
қоданылумен байланысты.
Салыстырмалы бiрдей бағытталған фотосуреттерге (нақты бейнеленген
антропометриялық нүктелерiнен) торларды салып сарапшы шаршының сәйкес
жақтарына қатысты салыстыру белгiлердің орналасу сәйкестiгi немесе
сәйкессiздiгi анықталады. Сараптама қорытындысының суретшiлiгiн қамтамасыз
ету үшін жобаға келтiрiлген координациялық торлар фотопродукцияға
бастырылады.
Координаттық тор әдiсiн визуалды (көзбен шолу) әдiсiмен қатар көмекшi
әдiс ретiнде қолданылады.
Бейненi бiрiктiру әдiсi салыстырылатын фотопродукцияларының бiрiнен
ақпаратты және нақты көрсетiлген белгiлердің қиылысу сызығы бойынша қиюлар
жасалады. Содан кейiн осы репродукция басқасына салынған соң, сарапшы
сыртқы белгiлер сызығы бойынша бiрiктiрiледi және бiрiктiрiлметiндiгiн
анықтайды. Белгiлердің толық бiрiктiрiлуi – дұрыс идентификациялық нәтиже
үшін негiз болады. Кей кезде салыстырылатын суреттердi сарапшы медиалды
сызық (беттi тең бөлетiн тiк) бойнша бiрiктiрiледi. Сол үшін фотопортрет
репродукциясы (қалпында және айналық кескiнде) медиалды сызық бойынша
қиылады. Содан кейiн бiр репродукцияның сол бөлiгi басқа репродукцияның оң
бөлiгiмен бiрiктiрiледi. Медиалды сызық бойынша бiрiктiру бет
ассиметриясының дәрежесiн және сипаттамасын табу үшін жиi қолданады. Сол
үшін репродукцияның бiр атаулы (сол және оң) жартысы бiрiктiрiледi, олардың
бiреуi тура, ал басқасы айналы айналдырылған кескiн болады.
Диопозитивтi салу әдiсi. (фотоаппликация бiр атаулы) антропрметриялық
нүктелер бойынша бiр-бiрiне салынатын сараптамаға ұсынылған портреттiк
фотосуреттерден жасалған тең қарқынды бiр ракурсты пленкалық
диопозивтерден (немесе негативтерден) құрылады. Бiр атаулы нүктелердің
барлығының үйлесуi суретте сол тұлғаның бейнесi екендiгiн көрсетедi. Бiр-
бiрiне салынған диопозитивтердi проекциялы аппаратты қолдану арқылы экранда
үлкейген проекцияда зерттеуге болады[11].
Осы әдiстің әртүрлілiгi хабар-ошарсыз кеткен тұлғаның бас сүйегi
суретінің фотоаппликациясы және көзi тiрiсiндегi портреттiк
фотокарточкасын алуға болады. Ол келесi түрде орындалады.
Хабар-ошарсыз кеткен тұлғаның басының фотосуретiнен фас және қырын
пiшiнде негативтердi дайындайды. Содан кейiн балауыз шынымен жабдықталған
фотокамера көмегiмен бас сүйегi бейнесiнің негативтерiн (бастың негативтi
суреттерінің өлшемi мен ракурсын) алады. Осыдан кейiн бас сүйегiнің және
бастың негативтерi (фас және қырын пiшiнде) бiр-бiрiне салынады және
контур. Алдын - ала салынған нүктелi бағдар бойынша сыйысымдалады.
Сыйымсылған негативтерден хабар – ошарсыз кеткен тұлғаның (екi ракурста)
бас сүйегi және бастың сыйысымдалған позитивтi бейнелеуiн алады.
Алынған суреттер бойынша тiрiсiндегi фотосуреттерде бейнеленген бас
сүйегiнің және бастың сәйкестiгi не сәйкессiздiгi анықталады. Жеткiлiктi
түрде сәйкессiздiк табылған жағдайда қарастыру туралы терiс қорытынды
жасалады. Қарастырылатын әдiстi қолдану кезiнде белгiлi бiр адамға бас
сүйегiнің жатуы туралы дұрыс қорытынды беру бас сүйегiндегi жеке белгiлер
жиынтығының болмауынан мүмкін бола алмайды.[12]
Фотопортреттiк идентификациялық зерттеудің маңызды құрамды бөлiгi
сапалы қорытынды үшін осы белгiлердің жеткiлiктi кешенiнің бағасы және
сыртқы белгiсiндегi табылған Ґйлесуi және айырмашылығы болады.
ІІ тарау. Адамның сыртқы бейнесiн суреттеу әдiстемесi, оның тәжiрибелiк
аспектiсi және даму тарихы.
Ауызша суреттеу әдiсiнің тарихи дамуы.
Тұлғаны танудың XIX-ғасырдың екiншi жартысында ғана қолдана бастады.
Олардың дамуына Ауызша суреттеу дiсi түрткi болды.
Ауызша суреттеу әдiсi дегенiмiз ғылыми өңделген жүйелер негiзiнде
адамның сыртқы белгiлерiнің бiр қалыпты терминалогияларын суреттеу. Ауызша
суреттеудi құрушы француз криминалистi А.Бертильон 1885 жылы қылмыскердің
белгiлерiн нақты жүйе негiзiнде суреттеудi ұсынды. Ғылыммен жасалған осы
жүйе бойынша тұтастай бастың және беттің әр көрiнетiн белгiлерiн әрiп
түрінде нақты анықтама және белгiлену жасалды. Осы жиынтықтар негiзiнде
сыртқы белгiлердің формулалары құрылды. Бертильонның ұсынған сыртқы
белгiлердің жүйесi сыртқы француз полициясының тәжiрибесiне енгiзiлдi.
Полицейлер қамауда ұсталған, оларға белгiсiз қылмыскердің формулаларын
жаттауға кiрiстi, содан кейiн оларды түрмеге тануға барған едi. Тануда
қателер болса да, олар онша көп болған жоқ. Көбiнесе бұл жағдайда тану
дұрыс болды, яғни Бертильонның ауызша суреттеу әдiсi пайдаланды.
Ауызша суреттеу әдiсi басқа елдерде де қолданысқа бiрте-бiрте енгiзiле
бастады. Италияның ғалым, профессоры Оттоленги ауызша суреттеу белгiлерiн
кеңейтуге және қозғалыс нысанына және т.б. белгiлерiн, психологиялық
белгiлер нысанына енгiзуге ұсынды. Басқа елдерде, мысалы Англияда ауызша
суреттеуге абайлап қарады. Портреттің ауызша құрылымы өте қиын және орташа
полицей оны бiле бермейдi. Сондықтан ауызша суреттеудi тәжiрибеге енгiзген
жоқ. Бiрақ та ауызша суреттеуде жеткiлiксiздiкке қарағанда, жеткiлiктiгi
көп қалай да болғанымен ауызша суреттеу бiртi-бiрте барлық әлемдi жаулап
алды. [13]
Ауызша суреттеудi өзiндiк тарихы бар. Ежелден-ақ адамның сыртқы
белгiлерiн тану мақсатында қолданған едi.
Тұлғаны суреттеуге қатысты белгiлердің саны кеңейе бастады. Оған көз,
шаш түсі, мұрын нысаны және басқалары кiрген.
Ауызша суреттеу антропологиялық тiркеу сияқты қолданды. Оның
жетiлдiруiмен сол кезеңдегi iрi криминалисттерi айналысты. Оның бiрi Лозан
профессоры Рейсс болды. Рейсс белгiлердің минималды көлемiн қолданып,
телеграф бойынша ауызша суреттеу деректерiн беруге болатын арнайы сандық
кодты жасайды.
Практикада Бертильонмен ұсынылған белгiлердің бөлшектенiп жiктелуi
ауызша суреттеудi практикада қолдануды жеңілдетпей ғана қоймайды. Сондай-ақ
тұспалды (бағдарды) ауырлатады.
Ауызша суреттеуге қосымша Бертильон тану немесе сигналитеттiк
фотографияны құрды. Кәдiмгi әкөркемдiкә фотографиядан, оның айырмашылығы
қылмыскерлердің суреттерi нақты белгiленген ережелерi бойынша жүргiзiледi.
Суреттердің жiктелуi үшін Бертильон ауызша суреттеу сұлбасын
(схемасын) қолданды. Қазіргi кезде фотосуреттердің жiктелуi Үшін белгiлердi
скреттеудің жiктелуi кезiндегi жүйенi қолданады.
Ресейде тұлғаны iздестiру және тану әдiсi сияқты Ауызша суреттеу
ресми түрде 1890 жылы енгiзiлген едi (Ауызша суреттеуге қатысты қысқа
мәлiметтер В.И. Лебедьевтің). 1909 жылдың соңында ауызша суреттеуге қатысты
қысқа мәлiметтер.
В.И. Лебедьевтің Қылмысты ашу өнерi атты еңбегiнде байқауға болады.
Советтiк iздестiру және тергеу органдарының тәжiрибесiнде ауызша
суреттеу елеулi орын алған. Совет үкiметiнің алғашқы жылдары қылмыстық
iздестiруде әтанушыә деген ерекше лауазым болған едi. Танушы ғана ауызша
суреттеудi қолданыла бiлген.
Қазіргi кезде қылмыскердi iздестiру кезiнде әр мамандандырылған жедел
iздестiру қызметкерi қолдана алады.
Қылмыскердің тұлғасы туралы мәлiметтi көрiп тұрғандай, сол кезде ғана
емес, бiздің уақытымызда да жәбiрленушiлерден, куәлардан аламыз. Олар
ауызша суреттеудің арнайы терминалогиясымен таныс емес. Осы арнайы
терминалогияны жәбiрленушiлер мен куәлардың бiлмегендiктен жиi маңызды
ақпараттар жоғалтылады, сондай-ақ ерiксiз бұрмалану болады. Сондықтан
адамның сыртқы бейнесiн жан-жақты әдiстердi iздестiредi. Көбiнесе,
криминалистер құрамды және салынған портреттердi құруды көздейдi.
Iздестiрiлiп жатқан тұлғаның сыртқы белгiлерiн суреттеу кей-кезде Ғана
белгiлердің толықтығын ерекше талап етедi. Тану Үшін жиi бiрнеше көзге
түсетiн белгiлер (мысалы, сүйел, мең және т.б.) керек. Жаратымды белгiлерге
дұрыс суреттелуi тиiс. Әйтпеген жағдайда суреттеудің тәжiрибелiк құндылығы
жоғалады (2).
Бiз көрiп тұрғандай тергеушi, жедел iздестiру қызметкерлерi
iздестiрiлiп жатқан туралы мәлiметтi әрiптестерiнен, сондай-ақ жәдiрленушi
мен куәлардан алады, яғни олар бастапқы қайнар көздер болып саналады. Егер
де жауап алушылар Ауызша суреттеу жүйесiн бiлуге тиiс болса, онда жауап
алынатын тұлғалар осы жүйенің арнайы терминалогиясымен таныс емес, яғни осы
жерде тепе-теңдiк туып түр. Әрине, ендi қазiр көбi детективтiк
шығармалардан, БАҚ-ның ресми хроникалардан, iздестiру қағаздарынан және
т.б. қайнар көздерден Ауызша суреттеу туралы мәлiметтердi алады.
2.2. Адамның сыртқы бейнесiн суреттеу әдiстемесi, оның тәжiрибелiк
аспектiсi және даму тарихы.
Ауызша суреттеу әдiстемесiн iздестiру, идентификациялау және тергеу
мақсатында қолданылады.
Қылмыскердi және хабарт - ошарсыз кеткен тұлғаларды iздестiру кезiнде
Ауызша суреттеу құру iзделiп жатқан тұлғаның сыртқы белгiлерiн, сондай-ақ
оның ерекше белгiлерiн толық суреттеу мен iздестiру талабын орындау үшін
қажет. Iздестiрудi жүзеге асыратын тұлғаларға суреттелген бейненi есте
сақтау үшін мүмкіндiк бередi.
Iздестiрiлiп жатқан тұлғаның сырт белгiлерi бойынша мәлiметтің қайнар
көзiне криминалитикалық тiркеу материалдары, мұрағат материалдары және жеке
iс, фотосуреттер, жауап алу, жеке бақылау, оқиға болған жердi қарау кезiнде
алынған деректер жатады. Жасырынған қылмыскердің әауызша суретiә
жәбiрленушi және куәлардың көрсетулерi бойынша, сондай-ақ қылмыс жасалған
орнынан алынған мәлiмер бойынша қарастырылады. Оқиға болған жердегi
табылған iздер және басқа да заттық дәлелдемелердi зерттеу кезiнде
қылмыскердің сыртқы бейнесi,оның жеке ерекшелiктерi туралы мәлiметтердi
алуға болады. Осы жерде аяқ iздерiнің жолы,қол,тiстер,бґзу құралдарының
iздерi және басқа да iздер мен заттар аса қґнды дәлелдемелер болып
табылады. Осы дәлелдемелер арқылы қылмыскерлердің бойын,жынысын,денебiтiмi
жеке жеткiлiксiздiгiн анықтауға мүмкіндiк бередi. Мысалы, қолдың iздерi
және олардың орналасуы бойынша қылмыскердің бойын анықтауға болады. Оқиға
болған жердегi сақылау көлемi бойынша қылмыскердің дене бiтiмiн анықтауға
болады.
Хабар-ошарсыз кеткен тұлғаларды және танылмаған м„йiттi тiркеу кезiнде
идентификациялау мақсаты Үшін қолданылатын тiркеу карталарында толық
суреттеледi. Ауызша суреттеу ережесi бойынша сондай-ақ қамауда отырған
тұлғаның сыртқы белгiлерi де суреттеледi. Осы суреттеу тану фотосуретiмен
қатар қылмыс жасаған тегi бойынша (алфавиттiк) тiркеуiне қосымша
болады[14].
Ауызша суреттеу әдiстемесi белгiлi бiр дәрежеде сигналиттiк (тану)
фотосуретке түсіру ережесiн бекiтедi. Ол бастың тiк жағдайында шаштан бос
фас және оң қырын пiшiн бейнелеудi, фотобейнелеудің анықталымын талап
етедi. Фас және қырын пiшiндегi порттреттiк суретке түсіру тану
фотосуреттерi бойынша тұлғаны қарастыру кезiнде Ауызша суреттеу
әдiстемесiн қолдану үшін, сондай-ақ Ауызша суреттеумен фотосуретте
бейнеленген сыртқы белгiлердi сәйкестендiруде.
Ауызша суреттеу сондай-ақ қарастырмалы портреттер-фоторобот жiне
изоробот әдiсiн жасау және қолдану кезiнде пайдаланады. Егерде еске
түсіру қайта жаңғыртудың-танудың қарапайым нысанымен толықтарылса, жауап
алушы адамнан онымен қайта да бiр байқалған адамның сыртқы белгiлерiнің
қайта жаңғыртылуы жеңілдейдi. Егерде жауап алушы тұлғаға жынысы бiр, сыртқы
пiшiнi мен киiмiнде айтарлықтай айырмашылығы жоқ адамдарды бейнелеумен
фотосуреттi (немесе суреттi) көрсетсе, онда ол барлық белгiлерi сәйкес
келетiн тұлғаны көрсетедi. Ол Ауызша суреттеу әдiстемесiмен қабыстырудағы
псмхологиялық заңдылық және қарастырмалы портреттер әдiсi негiзiнде
болады[15].
Сол үшін куә, жәбiрленушi немесе айыпталушы көрсетулерi бойынша бұрын
байқалған адамның портретiн құру үшін жауап алушы адамға фотосуреттердi
және суреттердi көрсетедi. Осы суреттер мен фотосуреттер бас, маңдай, көз,
мұрын, ерiн, құлақ қалғаны, мойын, иық құрылымының әр түрлілiгiн
бейнелейдi. Жауап алушы адам бұрын байқалған адамды таңдайды. Осындай тану
оның бас киiмiне, көзiлдiрiгiне, галстугына және тағы басқа затына
қатынасты қайталанады. Осы заттардың әр түрлі варианттағы фотосуреттер мен
суреттер жауап алушы адамға көрсетiледi. Беттің және тасымалды заттардың
сәйкес фотосуреттерi мен суреттерiнің таңдауы аяқталғанда iздестiрiлген
тұлғаның құрылымды (қарастырылмалы) портретiн алу үшін осы бөлшектердің
монтажы жасалады. Монтаж жасағаннан кейiн портрет жауап алушы адамға
ұсынады. Керектi жағдайда оның ескертпелерiне сәйкес тиiстi түзетулер
енгiзiледi.
Жасалып аяқталған портреттi көбейтедi және жасырынған қылмыскердің
iздестiруiнде қолдану үшін керектi орынға жiберiледi.
Адамның сыртқы белгiлерi туралы жауап алу кезiнде Ауызша суреттеу
әдiстемесi нақты сапалы көрсетулер алу үшін қолданады. Жауап алуша адамдар
адамның сыртқы бейнесiне көп көрген жағдайда да шолушы сипаттама ғана
бередi. Осындай суреттердi жиi бойы, жалпы дене бiтiмi, шаш түсі, киiмнің
бөлек белгiлерi жiне кейбiр көзге көп түсушi белгiлерi атап өтiледi.
Ауызша суреттеу әдiстемесiн қолданып, тергеушi жауап алушы адамға сыртқы
белгiлердi толық суреттеуге, ерекше белгiлердi көрсетуге бөлек белгiлердi
анықтауға және бөлшектеуге көмектеседi. Естің және қабылдаудың
психологиялық заңдылығын ескере отырып, ассоциативтiк процестердің
активизациялау жолымен қосымша нақтылайтын сұрақтардың қойылуымен жауап
алушы адамға сыртқы белгiлердi мүмкіндiгi бойынша толық және анық
суреттеуге көмектесу керек. Осы суреттеуде Ауызша суреттеу
терминалогиясын ұстану керек. Егер де жауап алуша адам осы терминалогиямен
таныс болмаса және сыртқы белгiлерiнің басқа түрлерiн қолданса, оларды
суреттеуде сақтау керек, өйткенi осы түрлердi арнайы терминдермен ауыстыруы
көрсетулердi бґрмалануына әкелiп соғады[16]. Ауызша суреттеу
әдiстемесi, сондай-ақ куәландырушының денесiнде табылған терi белгiлерiн
және басқа да анатомиялық белгiлерiн куәландыру процесiнде қолданылады.
Ауызша суреттеу әдiстемесi фотопотртреттiк идентификациялық сараптамада
да кең қолданылады.
Адамды идентификациялау үшін анатомиялық және функционалдық сыртқы
белгiлерiн қолдану мүмкіндiгi алдын-ала осы белгiлердің тұрақтылығына
қатысты орнынады.
Анатомиялық белгiлердің тұрақтылығы адамның дене негiзiнің сүйектi-
кемiршектiк тұрақтылықпен анықталады. Анатомиялық белгiлердің жастық және
сырқаулы өзгерiстерi маңызды белгi болып саналуы мүмкін емес.
Бiрiншiден жасты өзгерiстер баяу және идентификациялық кезең шегiнде
сапалық айырмашылыққа әкелмейдi; екiншiден, сырғаулы (жарақаттың)
өзгерiстер кейбiр белгiлердi ғана жанап өтедi. Сондықтан әр адамның сыртқы
белгiлердің жеке жиынтығы өзгерiссiз қалады. Пластикалық операция
көмегiмен анатомиялық белгiлерiнің өзгеруi iзсiз болмайды және куәландыру
кезiнде белгiлi болады.
Сыртқы функционалды белгiлер туралы айтатын болсақ. Олар осы қатынаста
жеңіл- желпi өзгермелi болады.
Бiрақ та адамға тән сыртқы функционалды белгiлердің барлық жиынтығын
өзгерту мүмкін емес. Сондықтан әр адамда функционалды белгiлер кешенi
жеткiлiктi түрде тұрақты және қайталанбалы болады. Функционалды белгiлердің
тұрақтылығы бас миының үлкен жазықтық жұмысының жүйелiгiмен, жүру, сөйлеу
кезiнде және тағы басқа белгiлi бiр қозғалыстың динамикалық стереотиптің
(шартты рефлекске жүйесiнің тұрақтылығының) құрылуымен түсіндiрiледi.
Қозғалыс жүйесi неғұрлым күрделi болса, соғұрлым ол адаммен ақырын
қабылдынады. Бiрақ қалыптасқан соң, ол тұрақты болады. Осы
психодоциологиялық тұрғыдан сыртқы функционалды белгiлердің тұрақтылығын
бағалау қажет.
Адамның сыртқы белгiлерi бойынша идентификация нәтижесi көбiнесе
қарастыруды негiздеу үшін функционалды белгiлер бөлек немесе кешендi түрде
анатомиялық белгiлермен бiрге алынуына байланысты болады. Егер анатомиялық
және функционалды белгiлер жиынтықта қолданса,онда идентификация
қорытындысының сенiмдiлiгi артады[17].
Ауызша зерттеу әдiстемесiн қолдануымен адамның сыртқы белгiлерi
бойынша идентификация екi жағдайда болады:
1. Оны тану үшін ұсыну жолымен адам индентификациясы. Атап өтiлген
индификация түрі тергеу және сот тәжiрибесiнде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz