Әдебиеттің оқушылардың танымдық қабілеттерін арттырудағы маңызы. Тарих және тұлға
МАЗМҰНЫ
І. Кіріспе
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..2-3 б.
ІІ. Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .4-56 б.
І-тарау Әдебиеттің оқушылардың танымдық қабілеттерін арттырудағы маңызы.
1.1. Таным туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 4-6 б.
1.2.Танымдық
қабілет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..7-11 б.
1.3.Әдебиет – көркем өнердің
озығы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 12-14 б.
1.4. Көркем әдебиетті оқыту
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15-23 б.
ІІ-тарау
2.1. Тарих және
тұлға ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..24-30 б.
2.2. Тар жол, тайғақ кешудің
тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31-39 б.
2.3. Шығарма арқылы оқушы танымын арттыру ... ... ... ... ... ... ... .40-
47 б.
2.4.Сабақ
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .48-56 б.
ІІІ. Қорытынды
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...57 б.
ІҮ. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58-
59 б.
І.Кіріспе бөлім
Егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін
жасалынып жатқан талпысынтар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана
отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде белсенді,
шығармашылық бағыт ұстанатын ,сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке
тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде. Дарынды, білімді жастар
ғана егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғам дамуына үлес қоса
алады. Сол себепті, қазіргі кезеңде жоғары сынып оқушыларының танымдық
белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру – орта мектептегі оқу
үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып табылады. Осы орайда жекелеген
пәндердің маңызын атап өту қажет. Математика – ой қисындылығын үйретсе,
дене тәрбиесі – тән саулығын әкеледі.Ал әдебиет оқушыдан өнер адамын
жасап қоймай, сол өнерді түсіне,сүйе білуге, одан жан жүрегіне қажет нәр,
ләззат алып, рухани рахаттана білуге тәрбиелейді, эстетикалық таным мен
талғамын қалыптастырады. Әдебиет жас жеткіншекке өмірдің сан алуан
қырларын танытып қана қоймай ақ пен қараның , асыл мен бақырдың парқын
салмақтай білуге, әр нәрсені өзінше бағалап, өзінше ой түюге , саналы
өмір сүруге баулиды. Бұл, ең алдымен сабақ үрдісі арқылы жүзеге
асырылады.Бұл орайда оқушы – даму үстіндегі жеке тұлға, мұғалім – жеке
тұлғаға бағыт-бағдар беруші екенін атап өткен жөн.Оқушылардың зияткерлік
деңгейінің төмендеп бара жатқаны, ойларын байыпты, дәл, анық, сауатты,
көркем жеткізе алмауы,көркем әдебиетке деген құштарлықтың төмендеуі жан
дүниенің жұтаңдалып, сезімінің жалаңаштануына алып келетін жайлар.
Бүгінгідей аумалы-төкпелі заманда технократия жаулаған санамызды,
жаһанданудың астарында жатқан ұлтсыздандыру пиғылынан тек туған әдебиет
сақтап қалатыны анық. Бұл мәселенің бір ұшы бүгінгідей ақпарат көздері
көбейген заманда оқушылардың техникаға бейімділігінде жатса, бір ұшы
әдебиетші мұғалімдердің оқушы қызығушылығын оята алмауында жатыр.
Оқушылардың танымдық қабілеттерін арттырудағы – әдебиеттің маңызы зор
екендігі,осыдан-ақ айқын көрінеді.
Жұмыстың басты мақсаты : Туған әдебиеттің қадірін таныту . Оқушы
санасына ұлттық дүниетаным мен қасиетті дарыту жолдарын қарастыру.Осы
орайда алынып отырған белгілі қоғам қайраткері, жазушы,ақын Сәкен
Сейфоллаұлының Тар жол, тайғақ кешу романын оқыту бұйырып отыр.
Жұмыстың өзектілігі:Әдебиет пәнінің,өзге пәндерге қарағанда, адам жанына,
болмысына жақындығын таныту болып табылады.
Тарихтың шырғалаңынан сыр шертетін мемуарлық шығарма арқылы
көтерер жүгі ауыр туған тілдің қадір-қасиетін жеткізу. Естеріңізде
болсын қара халықтың мәдениетті болуынан мәдениеттті адамның қазақ болуы
қиын. Баласына осы бастан ұлт рухын сіңіріп, қазақ өміріне жақындатып
тәрбиелеу керек. Орыс тәрбиесін алған бала ұлт қызметкері бола
алмайды.[19;200] - деп Жүсіпбек Аймауытов жанұшыра айтса, Ахмет
Байтұрсынұлы Көркем әдебиет оқушыға беймәлім өмірді танытатын қуатты
құрал. Адамға тәрбие беруші әуелі ата-ана, сонан соң ұстаз, мектеп
тұрмысындағы төңірек. Өнер, ғылым жоқ жұртта адам тәрбиесін төңірегінен
алады. Өнер, ғылым бар адамдар тәрбиені ата-анадан да ,төңірегінен де,
мектептен де, әдебиеттен де алады.[30;156] депті.Жүсіпбек Аймауытов
айтқан ұлттық рухтың бірден-бір қайнары туған әдебиет екені сөзсіз. Ұлттық
болмыс-бітімді, салт-сананы танытудың басты құралы – әдебиет.
Тар жол, тайғақ кешу романын оқыту барысында деңгейлеп оқыту
әдісін, дамыта оқыту технологиясын , сыни тұрғыдан ойлау қабілетін
жетілдіру жұмыстары ұсынылады.
Оқушының қоршаған ортаны қабылдау, ол туралы өз ойын қалыптастыратын
тұжырым жасау қабілетін дамыта оқыту технологиясы жүзеге асырса, асқақ
қиялын шығармашылық дәрежесіне деңгейлік тапсырмалар жеткізеді. Бұған
көркем таным ұғымын қосуға болады. Өмірдің отты өзенінің ыстық
толқынына көмілген тарихи тұлғалардың өмір мен қызметі әдебиетте қалады.
Сөйтіп, әдебиетті оқыта отырып, шәкірттің көркем де әсерлі танымын
арттыру көзделді.
ІІ. Негізгі бөлім
І. Әдебиеттің оқушылардың танымдық қабілеттерін арттырудағы маңызы.
1.1. Таным туралы түсінік.
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі – таным
теориясы, оқушы тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы
ілімі болып табылады. Білім беру мен оқыту теориясының оқушыларды оқыту
мәселесіндегі талаптарының бірі – танымдық белсенділік пен саналылық.
Бұл талаптың орындалуы оқушыларды оқу материалын түсінуге өткенді
жаңамен байланыстыруға ұмтылысынан көрінеді. Оқушылардың белсенділік
танымдық іс-әрекетінің көздейтін мүддесі – білімнің қоғамдық мәнін
ұғыну,қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттігі негізінде дамиды.
Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі оқушылардың алған білімдерін өмірде,
тәжірибеде нәтижелі қолдана білуі болып табылады. Танымдық әрекеттің
негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады. Танымдық
белсенділік – оқушының оқуға,білуге деген ынта-ықыласының, құштарлығының
ерекше көрінісі.
Бала – тұтастай адам және ең алдымен, педагогикалық үрдіс оны
толығынан, бүкіл өмірлік ынтасымен және талаптарымен бірге қызықтыруы
тиіс. Бала өз өмірін ұдайы байыту, өзінің өсіп және барған сайын
түрлене түскен танымдық және рухани талаптарын қанағаттандыру сезімін
басынан кешіреді. Егер оқу баланың позициясымен басқарылып, дамуға,
дербестікке, адамгершілік жағынан қалыптасуына әзір етсе ғана ол бала
өмірінің мәніне айналады.[19;57]
Балаларды түсіну – мұның өзі, олардың кейпін кию, олармен бірге
қуанып, бірге күйіну, олардың өмірін кешу деген Н.К. Крупская. Әркім өз
өмірін саналы түрде құруы үшін өзінің қабілетін дұрыс бағалай білуі
керек. Ешнәрсеге ебі жоқ, қабілетсіз адам болмайды. дейді Б.М.Теплов.
Біз сөз етіп отырған оқушылардың танымдық қабілетін зерттемес
бұрын, таным ұғымына түсінік беруді дұрыс санадық.
Аристотель таным теориясын белгілі бір даму ретінде қарай отырып, әуелі
жеке танушы субъектінің жалпыны түсінуге ұмтылатынын өзінің Метафизика
атты еңбегінде жан-жақты талдап көрсетті. Таным процесі сезімдік
қабылдаудан басталады екен. Одан соң тәжірибеге келеді де, ол сезімдік
таным процесімен тығыз байланыста болып, санада сақтауды
тудырады.[5;124] Сөйтіп, тәжірибеде адамға жеке заттар туралы білім
беріледі. Осы тәжірибеден кейін адам білімінің практикалық негізі
қалыптасады. Білім қуаты жағынан – жалпыға, актуалдығы жағынан – дараға
бағытталады.
Дүниетану деген не, оның негізгі формалары қандай, білмеуден
білімге, үстірт білімнен терең білімге өтудің заңдылықтары
қандай,ақиқаттың критерийі(өлшеуіші) не – бұларды және бұлардан басқа да
көптеген философиялық мәселелерді таным теориясы гносеология (гректің
gnosis – білім және logos– сөз,ілім) қарастырады. [7;181]
Сонымен,адамның жаңа білімді игеру процесі таным деп
аталады.Танымның субъектісі адам екені түсінікті.Л.Фейербах танымның
субъектісі сана деп түсіндірген идеалистік көзқарасты сынай отырып,
сана адамға тән рухани құбылыс екенін дұрыс атап көрсетті. Дүниені
танып білу сезімдік қабылдаудан басталады. Сезім мүшелері арқылы жүзеге
асатын сезімдік танымның негізгі формаларына түйсік, қабылдау және
елестету жатады. Түйсік дегеніміз – сезім мүшелеріне тікелей әсер ететін
обьективтік дүниенің заттары мен нәрселерінің жеке қасиеттері мен
сапаларының бейнеленуі.Сезімдік бейнелендірудің күрделірек формасы
қабылдау деп аталады. Қабылдау – заттың біртұтас бейнесі. Сезімдік
танымның үшінші формасы елестету деп аталады. Бұрын қабылданған заттар
мен нәрселердің көрнекі бейнесін сезім мүшелері арқылы қайта жаңғырту
процесі. Елестетудің физиологиялық шарты – бұрын қабылданған нәрсенің
бейнесінің ізі сақталып,қажетті кезінде қайта жаңғыртылуы. Таным
процесінің үздіксіздігін және сабақтастығын қамтамасыз ететін бұл
функциясы ес, есте сақтау деп аталады. Есте сақтаусыз тану мүмкін емес.
Ерте замандардан-ақ өзін қоршаған дүниенің заңдылықтарын және өзін
өзі, өзінің табиғатқа, басқа адамдарға қатынасын танып білуге тырысты.
Адам өмірі қоршаған ортада өтетіндіктен , сол қоршаған ортаның ішкі сырын
білуді ғасырлар бойы арман еткен. Оның сан алуан сырларын балаларға
ұғындыру,таныстыру мәселесі ерте заманның өзінде –ақ ұлағатты тәлімгерлер
назарында болған. Айналадағы заттар мен құбылыстар жөніндегі деректер
жиынтығы, әдетте, білім деп аталады.[15;56]
Қоршаған дүниені білу танымға байланысты. Таным – адам санасын
дамытудың негізі және ол арқылы адам өзін, қоршаған ортаны игеруге
үйренеді. Таным – философиялық ұғым: ...айналадағы материалдықтың
адам санасында бейнеленуі. Көру, сезіну, түйсіну арқылы сезім мүшелеріне
материалдық заттар әсер етеді де, біз оларды қабылдаймыз. Қабылдаған
дүниені танып білеміз. Сезім арқылы таныған дүниені ғылыми біліммен
байланыстырғанда ғана білім қалыптасады. Қабылдау барысында сыртқы сезім
мен ішкі сезімдер біріге отырып танымды нақтылай түседі. Таным арқылы
заттар мен құбылыстардың белгілері ұқсастықтары мен айырмашылықтары
жайындағы бейнелі қабылдау нәтижесінде ұғым туады. Сөйтіп таным –
өмірлік қызмет барысында іске асады. Таным – обьективті шындықты
адамның ойында бейнелейтін және қайта жаңғыртатын қоғамдық іс-әрекет
барысы. Ол заттардың болмысына дәлірек жетудегі күрделі және қарама-
қайшылықты процесс барысы ретінде қаралады. Ақиқатқа жетудің,обьективті
шындықты танудың диалектикалық жолы.Нақты пайымдаудан абстрактілі
ойлауға,одан тәжірибеге көшу. Таным үрдісінде ойлаудың түрлі тәсілдері
пайдаланылады( анализ,синтез, индукция, дедукция т.б.) Оқушының іс-әрекеті
танымдық іс-әрекет ретінде жүзеге асады,себебі,оның оқу іс-әрекетінің
нәтижесі оның таным өрісінің жаңа шеңберіне алып келеді. Ол үшін жаңа
білім, білік пен дағдылардың көзі ашылады.
Мектеп жасындағы балалардың негізгі әрекеті – оқу. Оқу арқылы
балаға қоғам өзінің ғасырлар бойы жиналған асыл мұрасын, дағды
тәжірбиесін береді. Тәрбие берудің басты құралы болып табылатын оқыту
үрдісінде балардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру олардың рухани
дамуын жетілдіру мұғалімнің басты міндеттеріне кіреді. Демек, оқыту –
таным үрдісі. Өйткені онда ілгері қарай қозғалыс болады, оқушы білмеуден
білуге қарай жүріп отырады. Оқытудағы басты міндет – оқушыны
табиғат,қоғам мен адам дамуының жалпы және негізгі заңдарымен
қаруландыру. Оқушының таным әрекеті мұғалімнің басшылығымен іске асырылып
отырады.Осыған орай, оқушылардың дүниені тануға бағытталған қабілеттеріне
назар аудару қажет сияқты.
1.2.Танымдық қабілет
Оқушы білім алу үшін оқу үрдісінде өзінің танымдық қабілеттерін
арттырады.Белгілі бір істі үздік орындауға мүмкіндік беретін адамның әр
түрлі жеке қасиеттерінің (музыкалық саңылау,түстерді жақсы ажырата
білу,қолдың икемділігі т.б.) қиысып келуін яғни адам қасиеттерінің
синтезін қабілет деп атайды.
Адамның ақыл-ой өзгешеліктерінің жеке қасиеттерін көрсететін кез
келген адамнан табылатын қабілет болады. Ақылдың оралымдылығы мен
сыншылдығы, материалды еске тез сақтау, зейінділік пен бақылағыштық,
зеректік пен тапқырлық т.т. осы секілді ой әрекетінде көрінетін
өзгешеліктер жалпы қабілетке жатады. Қабілет адамнан әрекеттің бір
түрімен айналысуға мүмкіндік беретін бейімділікте байқалады. Адамның
бір іске қабілеттілігі оның бейімділігіне орай қалыптасады. Бейімділік –
адамның белгілі бір әрекетпен айналысуға бетбұрысы,оған көңілі
аууы,оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Бала айналасындағы
нәрселерді танып-білуде өзі белсенділік көрсетпейінше, оны дұрыс ұғына
алмайды. Бала қабілетінің дамуы үшін оның белсенділігі аса қажет. Іс-
әрекетсіз оны меңгеруге бағытталған белсенді қимыл-қозғалыссыз қабілеттің
дамуы мүмкін емес. Қорыта келгенде, қабілеттілік – адамның өз
бейімділігі арқылы, творчестволықпен іс істеу арқылы қалыптасатын
қасиет.Жаңа білім мен қабілеттің қалыптасуының стратегиясын
П.Я.Гальперин былайша түсіндіреді. В ходе воспроизводства деятельности
ориентировочная деятельность свертывается,автоматизируется,обобщ ается,
переносится во внутренний план – формируются новые знания, умения,
способности и психические свойства.[4;509]
Жас өспірімге сыншылдық, ымырасыздық жеке басының қасиеттерін пір
тұту,тәуелсіздікке, еркіндікке ұмтылу, еліктейтін обьект іздеу,өз орнын
табуға ұмтылу,елеулі болуға ұмтылу тән. Есею кезінде оқуға саналы кірісу
жиі байқалады. Белсенді қызығушылық, шама келгенше дүниені тану өзіндік
ақпарат ізденісіне әкеледі.Оқушының танымдық әрекетіне қабылдау,
ес,ойлау,қиял оған қоса сергектік, зейіннің шоғырлануы, қысқасы, белгілі
бір әрекетке ішкі дайындығы мен қатысы жатады.Танымдық әрекеттің негізгі
компоненті ойлау мен қиялдау. Қиялдау мен ойлау арқылы оқушылардың
зияткерлік деңгейі ,олардың ойлау қабілетінің бір сатыдан екінші сатыға
өтуі байқалады. Сабақта оқушының танымдық әрекетін ұйымдастыру – оқыту
үрдісіне практикалық және логикалық тұрғыдан тиімді жағдай жасау болып
табылады.
Оқушының ағзасында барлық физикалық және психикалық процестердің
белгілі бір әрекетті атқаруға бейімделуі үшін ұстаз қолайлы жағдай
жасайды. Бұл орайда мұғалімнің не айтқаны емес, қалай айтқаны маңызды.
Озық тәжірибелі ұстаздар жүректен шықпаған сөз, жүрекке жетпейді деп
тектен-текке айтпаған. Сабақ барысында оқушының материалды қабылдауы мен
байқағыштық қасиетін тудыру да зор рөл атқарады. Қабылдау – зат
бейнесінің тұтастай көрінісі(живое созерцание),басқаша айтқанда, таным
процесінің баспалдағы. Оқу үрдісінде қабылдау ойлаумен, зат не құбылыс
болмысын түсінумен айқындалады Таныс заттарды қабылдау оларды
қаншалықты танитындығына келіп саяды. Затты тану – іштей оны атап, оның
маңызын анықтап белгілі топқа жатқызуынан туындайды. Қабылдау кейін
бақылауға көшеді. Бақылаудың дамуы өздігінен жүрмейді. Әр сабақ сайын
оқушыларды жай ғана қарап қою емес – мұқият қарауға, жай ғана тыңдау
емес – мұқият құлақ түруге, таңдау мен талғауға,оған қоса осының барлығын
біріктіруге төселдіру қажет.Зейіннің шоғырлануы – материалды анық
қабылдауға жол ашады. Оқушы зейінін жинақтау дегеніміз – олардың
санасын оқу процесіне бағыттау,іске қосу, ойлануға итеру. Есті жаттықтыру
да танымдық қабілетке айтарлықтай әсер етеді. Ес – барлық психикалық
процестердің реттеушісі.Адамның болмыс-бітімін ес сақтайды.
Кез келген зат жайлы түсінік қалыптастыру – таным процесінің басты
элементіне жатқызуға болады. Түсінік – логикалық ойлау, заттың болмысын
бейнелеу. Кез келген танылатын нәрсе санада не сұрақ, не сұрақтар жүйесі
ретінде қалыптаса бастайды. Ол сұрақ түсінуге деген қажеттіліктен туатыны
заңдылық. Жауабы әзір болса – бірден танылады, кері жағдайда – жауап
жоғары белсенділікпен ізделеді. Жауапты іздеу барысы ойлау әрекетінсіз
жүзеге аспайды. Бұл жерде оқушының өзіндік белсенді шығармашылық ойлауы
басты орынға шығады. Шығармашылық ойлауда оқушыларды проблемалық
ситуацияға түсіру қажет. [1;27]
Танымдық әрекеттің негізінде оқушыларда танымдық белсенділік
қалыптасады. Танымдық белсенділік — оқушының оқуға, білуге деген ынта-
ықыласының, кұштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы: мұғалімнің баяндап
тұрған жаңа материалын түсіну ушін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған
білімін кеңейту үшін өздігінен кітап оқып, бақылау тәжірибе жасау сияқты
жұмыстар жасауы қажет. Өйткені өтілген материалдарды саналы қайталауда,
жаңадан білім алуда оның жолдары мен дағдыларына белсенділіксіз жету
мүмкін емес.
Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда болса,
оқушылардың ақыл-ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды: зеректілік,
зейінділік, байқағыштық, ойлау және сөйлеу дербестігі т.б.[10;8]
Оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту және қалыптастыру мәселесіне
зерттеушілер, педагог-әдіскерлер көптеген еңбектер арнаған.
Мектептің ғасырлар бойғы даму жолында алдыңғы қатарлы педагогикалык ой
өкілдерінің танымдық әрекетке қатысты, әсіресе, танымдық белсенділікті
дамыту идеяларын зерттеу және талдау негізінде жалпы төрт бағытты бөліп
көрсетуге болады.
Әлеуметтік-педагогикалық бағыт ежелгі дәуірден бастау алады. Оның
көрнекті өкілдеріне ежелгі грек оқымыстылары: Сократ, Платон. Аристотель
баланың белсенді және өз бетімен білім алуының маңыздылығын, өз бетімен
білім алудағы жетістіктері өзін-өзі тәрбиелеуде маңызды екендігін, жан-
жақты жетілудің әрі объекті, әрі субъекті екендігін жан-жақты негіздеген.
Олардың пікірінше белсенді ойлау адамның заттық., тәжірибелік іс-әрекетінің
алғышарты болып табылады және ойлай отырып оқушы іздену арқылы өз бетімен
білім алады. Өзіндік іс-әрекеті барысында балада қанағаттану,қуаныш сезімі
оянып, білімді игеруде белсенділігі артады деген пікірде болды.Бұл
пікірлср ғасырлар бойы педагогтардың талдау нысанасы болып келді. Ол
Мишель Монтень, Томас Mop, Томаззо Компанелла еңбектерінде жалғасын тапты.
Енді баланы өз бетінше әрекет ететін саналы, ойлы сыншыл азамат тәрбиелеу
талабы туындады. Ол үшін жаңа білімді игеруде өз бетінше жұмыс жасап, өзі
таным жолына бет бұрып, таным өрісінің жаңа шеңберіне жету жолын дұрыс
таңдап алуы қажет болды.
Дидактикалық-әдістемелік бағыт Я.А.Коменский еңбектерінен бастау ала
оның Ұлы дидактика еңбегінде жазылған дидактикалық принциптері ұсыныла
келіп, оқушылар өз бетінше істейтін белсенді әрекетін ұйымдастыру және
оқыту, мұғалім мен оқушының әрекетін талдау мәселелері қарастырылды. Бұл
бағыт бірнеше ғасырлар бойы жалғасын тауып , одан әрі дамыды. Бұл
Ж.Ж.Руссоның, И.Г.Песталоццидің, А.Дистервегтің және т.б. еңбектерінде дами
түсті.
Үшінші психологиялық-дидактикалық бағыт К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин
еңбектерінен бастау алады. Оқушылардың өзіндік әрекеті тек қана оқытудың
педагогикалық әдістері мен құралдары төңірегінде ғана емес, сондай-ақ
зерттеу нысаны ретінде танылуымен сипатталады.К.Д.Ушинский танымдық әрекет
мәселесіне мән беріп, "өз бетіншс жұмыс - оқытуды жетістікке жеткізудің
бірден-бір жолы" деп есептеді. Осы жұмыстың нәтижесіне жету үшін мұғалім
мен оқушының оқу үрдісіндегі еңбегін дұрыс бөлуі деп түсіндірді.
К.Д.Ушинский педагогика ғылымында алғаш рет оқушылардың өзіндік жұмысына
философиялық және психологиялық- педагогикалық тұрғыда талдау жасайды.
Ы.Алтынсарин оқыту арқылы өз бетінше білім көтеруге жол бастауда, іс-
әрекетін жаттықтыруда мұғалімнің ролін жоғары бағалады. Ал К.Д.Ушинский
мұғалімнің рөлін ескере отырып, ол оқушының белсенділігін дамыту мақсатында
ұйымдастырылған дербес бақылау мен тәжірибе өткізу, көрнекіліктер дайындау
сияқты жұмыстардың маңыздылығына тоқталады. К.Д.Ушинскийдің пікірін
П.Ф.Каптерев одан әрі дамытты. Оның пікірінше, сабақта мұғалім бағыттаушы
ғана, ал оқушының білімді игеруі өзіндік ішкі мүмкіндіктеріне
байланыстылығын атап көрсетгі.
Төртінші жаңашыл педагогикалық бағыт. Қоғам дамуының тарихи жаңа
кезеңі қоғамның барлық саласындағы уақыт тудырған күрделі өзгерістермен
айқындалады.
Қоғамдағы оқу-ағарту, білім беру саласындағы өзгерістер жеке тұлғаны
қалыптастыруға, оқу үрдісінде тиімді әдіс-тәсілдерді іздестіруге баланың
шығармашылық рухани дене мүмкіндіктерін дамытуға, адамгершілік пен
салауатты өмір салтын берік ұстануға бағытталады. Оқытудың жаңа
технологиясы (инноватика, танымдық белсенділікті дамыту, модуль жүйесі,
саралап, көп деңгейлік негізде, мультимедия жүйесін колдану т.б.) озат
зерттеушілер, жаңашыл педагогтар идеясы орта мектеп жағдайындағы білім
берудің қызметіне жаңаша сипат әкелді.Танымдык. іс-әрекет, танымдык
белсенділік, танымдык. ізденімпаздық мәселелері жөнінде оқу-әдістемелік,
психология-педагогикалық әдебиеттерге ғылыми зерттеулерге шолу жасау
барысында танылган жаңашыл педагогикалық бағытты бөліп көрсетуге
болады.Ю.К.Бабанский білім беруді оңтайландыру жүйесін ұсынса, М.А.Данилов
пен Б.П.Есипов оқушының танымдық міндеттерін шешуде танымдық белсенділікті
қалыптастыратын оқыту әдістерінің дидактикалык тұрғыдағы классификациясын
жасады.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыратын танымдық әрекетін
дамытуда проблемалық оқытудың маңызын В.И.Зазвязинский, М.И.Махмутов,
Ж.Б.Қоянбаев, А.А.Бейсенбаева атап көрсеткен.
Оқушының оқу-танымдық әрекетін, танымдық белсенділігін арттырудың
тиімді құралдарының бірі — оқушының өзіндік жұмысы, өздігінен білім алу
әрекеті жайлы Т.С.Сабыров, А.Е.Әбілқасымова, С.Смаилов, М.А.Құдайқұлов,
Р.С.Омарованың еңбектері маңызды. Оқушылардың оқыту мәселесін жетілдіру
жөнінде А.Н.Ильясова, Н.Д.Хмель, С.А.Ұзақбаева, Р.Н.Төлеубаева еңбектері
маңызды орын алады.
Танымдық әрекет — шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл-ой әрекеті.
Ол танымдық қажеттіліктен, мақсаттан, таным қисындарынан және әрекетті
орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады.Танымдық белсенділікті бір ғана
белгімен көрсетуге болмайды, онын алуан қырлы сипатын айқын
көреміз.Оқушының танымдық белсенділігі өз кезегінде қабылдау, есте сақтау,
ойлау, қиялдау үрдістері мен зейіннің тұрақты күйін кажет етеді. Оқу
барысында оқушының таным белсенділігін арттыруда олардың өз бетінше
танымдық ықылас-ынтасын шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп
ұйымдастырады.
Шәкірттің қабылдауы, негізінен, мұғалімнің сабақты жүйелі түрде
жүргізуіне байланысты. Оқушылардың жаңа материалдарды қабылдауына негіз
болатындай даярлық жұмыстары жүргізіледі. Оқушылардың оқу-танымдық қызметін
арттыру дұрыс әрі нақты әрекеттер негізінде іске асады. Баланың өзіндік
сезімдік танымы (қалауы, ынтасы, құштарлығы, әсерленуі) негізінде
кабылданған білім, дағды, ептілік әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті
болады.Оқушыларды белсендіруде мұғалім оқушылардың қабілеттерін,
қызығушылығын, сыныпта жақсы атмосфера орнату, олардың жеке басының
жетістіктерін мадақтауды, тиімді әдістер арқылы шығармашылық сабақтар
ұйымдастыру , өзіндік жұмыс атқаруға жағдай жасауы керек. Бұл орайда
жаңа технология, дәстүрлі емес әдіс-тәсілдердің маңызы жоғары. Бірақ,
қазіргі кезеңде орта мектептерде бүгінгі күні әлі де болса мәнін
жоймаған,оқу үрдісінде пайдаланып жүрген, қазіргі қалыптасқан оқыту
жағдайында жеке оқыту (репетитор,тьюторлық,менторлық, отбасылық оқыту,өз
бетімен білім алу, алыстан білім алу), ұжымдық сабақтар (шығармашылық
сабақтар, семинарлар, мектеп лекциясы, конференция, олимпиада, экскурсия,
іскерлік ойын т.б.), жеке-ұжымдық жұмыстар арқылы ( шығармашылық ай,
пәндік және ғылыми апталықтар, ғылыми жобалар т.б.) оқушылардың өзіндік
жұмыстарын ұйымдастыру барысында оқушылардың танымдық қабілеттерін
қалыптастыруға болады. Оқушылардың танымдық қабілеттерін арттыру арқылы
оның жеке тұлғасын қалыптастыруға болады. Танымдық әрекеттегі
белсенділік компоненттерін бір арнаға біріктірген тиімді болады. Оларға –
мотивациялық,еріктік, мазмұнды-операциялық және бағалау-нәтижелік
жатады.
Белгілі жантанушы Совет-Хан Ғаббасов адам жанының арналарын ашуға
тырысып, өз ойын былайша ұсынады.
Жанның әрбір арнасына қысқаша сипаттама берейік. Себебі, адам
табиғаттың жаратылысындағы ... тылсым күштеріне сонда ғана көзіміз жетіп,
бар пейілімізбен илана алатын тәріздіміз. Неге десеңіз, жалпы жанның
барлық арналары интуициялық сипаттарға жататындықтан, олардың ешқайсысы
да, санаға тікелей бағына қоймайды... Жанның негізгі арналарына түйсік,
ұят, сүю, жігер,мінез, зерде, қабілет жәні ішкі бес сезім (көру,
есту,сезу,тұшыну, иіс сезу) барлығы он екі арна (мүше) жатады. Міне,
осыларды басқаратын орталықтар мидың экстросенсорлық қабатында
орналасқан. Жалпы жүрек тәрбиесі деп отырғанымыз да осы арналарды ояту
тәсілдері болып табылады. Осы тәсілдерді іске қосатын құдірет тіпті
Құдайдың қолында да емес, кәдімгі екі негізге жататын, құрсақтағы Жан
иесінің даму сатысы тек Анаға ғана бағынатынын ерекше атап айтқан жөн.
Әрине, Ана құрсағында жаңадан жаратылып жатқан тіршіліктің жан
дүниесіндегі жабық арналарды қалай ашу тәсілдерін білсе ғана оларды іске
кім қоса алады екен. Олай болса, құрсақтағы тәрбиені дұрыс жүргізу
арқылы адам тәрбиесінің бүгінге дейін жалғасып отырған қабат-қабат
қателіктерін түзетуге болады. Сөйтіп, адам табиғаттағы үш жүйенің : Тән,
Жан, Рухтың дұрыс тәрбиеленуін мақсат тұтады. Өйткені, адам тәрбиесі
түзелмей,Әділетті қоғам да, мейірімді мемлекет те болуы мүмкін емес.
[21;25]
Әрбір жанның өткен жолының өзіндік қайталанбас етене логикасы бар.
Оны білуде адам үшін қызықты да қажетті. Көркемөнердегі білу деген
осы. Философия да, көркемөнер де белгілі бір жағынан ғылым да адамның
өзін-өзі тануының, өз болмысына, өз жан-дүниесіне , өзінен тыс жатқан бір
бөгде әлемдей сырт көзбен қарауының, оны игеруінің әртүрлі
жолдары.Сондықтан көркемөнердің адамтанудағы, дүниетанудағы қажеті
өлшеусіз.
1.3.Әдебиет– көркем өнердің озығы.
Қоғамдық саланың айрықша саласы – өнер десек, мұның жалпы адамзат
мәдениетінен алар орны өзгеше, адамдардың парасат дүниесінде атқарар
қызметі орасан зор.Микеланджело жасаған мүсін, Шекспир туғызған трагедия,
Глинка шығарған музыка, Абай жазған лирика. Суриков салған сурет уақыт
межелерінен аттап өтіп, уақыт сынына мүдірместен,көрген, тыңдаған, оқыған
адамдар жанын сусындатумен келеді және сусындатқан үстіне сусындата
бермек.
А.Байтұрсынов өнерді жіктеудің теорияларын басшылыққа алды. Заттық
негіздердің – тас,ағаш, саз балшық, металл, бояу, дыбыс, сөз сияқтылардың
материалдық сипатына сүйеніп, ол өнерді бес түрге бөледі: сәулет өнері
сымбат өнері, кескін өнері, әуез өнері, сөз өнері .
Мысалы, сәулет өнерінің заттық негізі – тас, кірпіш,ағаш; сымбат
өнерінікі – саз балшық, металл,тас,ағаш;кескін өнерінікі – бояу; әуез
өнерінікі – дыбыс; әдебиеттікі – сөз. Немістің классик философы Иммануил
Кант сияқты, Байтұрсынов сөз өнерін, әдебиетті өнердің алды деп
санайды: Өнер алды – сөз өнері деп санады.
Өнер алды – қызыл тілдеген қазақ мақалы бар. Алдыңғы өнердің
бәрінің де қызметін шама қадырынша сөз өнері атқара алады. Қандай
сәулетті сарайлар болсын, қандай әдемі ән-күй болсын – сөзбен сөйлеп,
сүгіреттеп көрсетуге, танытуға болады. Бұл өзге өнердің қолынан
келмейді.[30;137]
Сөз өнерін адам санасының үш негізімен (ақылмен, қиялмен, көңілмен)
байланыстыра отырып, ғалым сөз өнері аса күрделі дейді, өйткені сөз
арқылы өз ойын, сезімін, мақсаты мен үмітін жеткізу екінің бірінің
қолынан келмейді.
Ойын ойлаған қалпында, қиялын меңзеген түрінде , көңілдің түйгенін
түйген күйінде тілмен айтып,басқаларға айтпай білдіруге көп шеберлік
керек... Сондықтан сөзден жасап сөз шығару деген жұмыс әркімнің қолынан
келе бермейді...[30;138] Искусство влияет на поведение человека, но чаще
всего не столь прямо и непосредственно, как нам иной раз кажется.
Литература и кино, живопись и театр формируют отношение человека к
действительности, к себе .[2;4]
Әдебиеттанушы Р.Нұрғали көркем идеяны бейнелеудің тәсіліне сүйене
отырып, өнерді жіктеу жөнінде өз пікірін тартады. Мысалы, оның ойы
бойынша сымбат өнерінде көлем, форма,мүсін негізгі элементтер болып,
адамның рухани сұлулығын дене сұлулығы арқылы бейнелейтін көркемдік
идеяны жеткізетін құралдар.Кескіндеме бояу, сәуле, жарық,көлеңкелердің
тоғысуы,шарпысуы сурет салу идеясында жүзеге асады. Теарт, кино мен
телевизияда көркем идея бірнеше өнердің жиынтығы арқылы көрініс табады.
Бұл өнерлердің синтетикалық сипатын көрсете отырып, олардың, мысалы
кино мен телевизияның ,көркемдік құралдарының өзгешеліктері мен
бірыңғайлығын көрсетеді және олардың көркемдік идеясының бірдей екенін
дәлелдейді.
Өнердің түрі көп емес пе: кескін өнері (живопись), мүсін
өнері(скульптура), сәулет өнері (архитектура) т.б. Ал әдебиет қандай өнер?
Әдебиет – сөз өнері. Мүсіншінің құралы – саз,суретшінің құралы – бояу,
әншінің құралы – үн, бишінің құралы – қимыл болса, әдебиетшінің құралы –
тіл. Сөз әдебиеттің құрылыс материалы(Федин) [29;9]
Өнердің көп салаларының ішіндегі ең қадірлісі әрі қасиеттісі – көркем
әдебиет. Оның өнердің өзге түрлерімен әлгідей бірлігі бола тұра
өзгешелігі мол. Сөз өнері сурет пен музыка секілді жалпыға бірдей жетімді
деу қиын: сөз – бояу немесе дыбыс емес, барлық халыққа бірдей түсінікті
бола алмайды. Әр ұлттың өзгеден ерекше өз тілі бар; әдеби шығарма сол
тілде ғана туады. Бұл – көркем әдебиеттің халықаралық өрісіне біраз
бөгеу,тіпті тұсау екені рас. Бірақ , мұның есесіне, әдебиеттің тілі
музыка тілінен гөрі нақты ,театр тілінен гөрі затты; симфонияны
тыңдаушының бәрі нақты түсіне бермейді, театр сахнасында бүгін кеште
жүріп жатқан спектакльдың ертеңгі ұрпаққа мұра болып қалғандай қолға
ұстар затты дерегі бола бермейді, ал әдебиетте екеуі де – нақтылық та,
заттылық та бар. Бейнелеу, сәулет, мүсін өнерлері затты,нақты болғанымен
жансыз,қимылсыз,ал әдебиет кез келген шындықты қимыл, қозғалыс үстінде
құбылта, құлпырта көрсете алады. Дәл осы тұрғыдан алғанда, сөз өнерін –
бар өнердің басы, өнер атаулының ең қиыны және күрделісі(Бальзак), ең
жоғары түрі (Белинский) десек, асырып айтқан болмаймыз.
Әдебиет (арабшадан адаб – сөз, үлгілі сөз деген мағынада) – өнердің
негізгі түрлерінің бірі.Қазақ әдебиеттану ғылымында үстіміздегі ғасырдың
20 жылдарынан бері литература (латынша litteratura – жазылған)
терминінің баламасы ретінде қолданылып келеді. А.Байтұрсынов қазақша –
асыл сөз,арабша – әдебиет,еуропаша – литература-дейді. Ескерте кететін
бір жайт, Еуропада литературатермині кітап басу ісі өркендеген ХҮІІІғ.
бергі кезеңде айтыла бастаған. Қазіргі уақытта әдебиет терминінің
қолданылу аясы кең, жалпы жазба мәдениет туындыларына қатысты да айтылады(
ғылыми әдебиет, техникалық әдебиет, анықтама әдебиет т.с.с.) Дегенмен,
әдебиеттің – сөз өнері, көркем сөз ретіндегі мағынасы басымырақ. Сөз
адамның ой-сезімін жеткізудегі бірден-бір күшті құрал. Сондықтан көркем
ойлау жүйесі шексіз бай. Сөз өнерінің үлкен қоғамдық мәні оның танымдық
күшімен өмір шындығын, қоғамдық құбылыстардың терең сырын,қайшылығын ашып
беретін көркемдік қуаттылығынан туады. [28;72]
Әдебиетте шыншылдықпен көркемдік шеберлік,эстетикалық әсерлілік
біте қайнасып, біріккен сипат танытады. Әдебиеттің шыншылдығы мен
көркемдігі артқан сайын оның тәрбиелік, өнегелік мәні күшейе түседі.
Көркем әдебиеттің өсіп-өркендеуі – тарихи процесс. Қоғамның дамуына,
халықтың мүддесіне, тілек-талаптарына сай әдебиет те өзгеріп,дамып
отырады. Әдебиет қоғамдық ой-сананың басқа салаларымен де сабақтасып,
халықтың дүниетанымы (философия),адамгершілік-моральдық ұғым-түсініктері ,
көзқарасы,,наным-сенімі,эстетикалық түсінік сезімдері – бәр-бәрімен
қалайда жалғасып жатады. Сонымен бірге әдебиеттің дамуы – тарихи-әдеби
процесс сөз өнерінің өз заңдылықтарымен ,саяси ой-пікірлердің өріс алуы,
халыққа білім беру, ағарту ісінің, баспасөздің өсу дәрежесі,ұлттық
поэзиялық дәстүрлер мен халықтың көркемдік ойлау, сөз қолдану,тіл
ұстарту ерекшеліктерімен тығыз байланысты болады.
Әдебиет рухани ұлы күш. Сөз асылы сөзден туса, сөз атасы әдебиет
адамның этикалық және эстетикалық көзқарасын қалыптастыру арқылы
қоғамдық ойдың өсуіне әсер етеді, сөйтіп адамның ғана емес, бүкіл
дүниенің өзгеруіне ықпал жасайтыны мәлім. Қатардағы қарапайым жандардан
бастап кез келген қайраткерлер мен беделді тұлғалардың өмірі мен
творчествосына қарап отырсақ, олардың бәрі де өздеріне әдебиеттің игі
ықпалы мен тегеурінді әсері тигенін ашық айтқан немесе оны басқалар
дәлелдеп жазған.
1.4. Көркем әдебиетті оқыту мәселесі.
Орта мектепте оқытылатын пәндер жүйесінде әдебиет пәнінің алатын
орны мен маңызы айрықша. Әдебиет сабақтары халқымыздың сан ғасырлық
рухани қазына байлығы – сөз өнерінің тарихынан, әр кезеңдерде ғұмыр
кешкен қаламгерлер өмірі мен шығармашылығы, белгілі бір туындылар,
олардағы кейіпкерлер әлемі жайында мағлұмат береді. Әдебиет сабақтары бұл
адамгершілікке тәрбиелеу сабақтары ретінде зор маңызға ие. Көркем
туындылары оқыту,түсіндіру, талдау барысында ұстаз әдеби білім беріп қана
қоймайды,шәкірттерін адамгершілікке және әсемдікке де тәрбиелейді.
Оқушыларды жазушы бейнелеген көрікті әлемге бағыттау, сол сырлы әлемге
ұшқыр бала қиялымен,қызу сезім-эмоциясымен саяхат жасата білу,
кейіпкерлерді тірі, жанды бейне деп қабылдату, олардың тағдыр-талайына ,
қиындық-қуаныштарына шәкірттерді психологиялық тұрғыда ортақтастыру ,
олармен бірге ойлап, бірге қиналу, қуану сезімдерін кештірту арқылы
жүзеге асырылады. Чехияда әдебиет пәнінің Әдебиеттік тәрбие деп
аталуында үлкен мән бар.
Қазақ әдебиетінің мектепте оқытыла бастауы тарихында Орталық
Партия Комитетінің"Бастауыш және орта мектеп туралы"(1932),"Көркем өдебиет
ұйымдарын қайта қарау туралы"(1932) қаулыларының ерекше маңызы болған.Осы
кезден бастап қазақ әдебиетінен бағдарлама, оқулықтар жасау идеясы туады.
1934 жылы тұңғыш рет қазақ әдебиетінің мектептік бағдарламалары жарық
көреді.Сол бойынша қазақ әдебиетінің тарихы жүйеге келтіріліп, мектепте
ақын-жазушылар творчествосы оқытылатьн болды.М.Жолдыбаев,М-
Әуезов,Ә.Қоңыратбаев жазған "XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы қазақ
әдебиеті"оқу кітабының шығуы (1933) осы саладағы маңызды қадам болып
табылады.1937-1938 жылдары әдебиет хрестоматиялары (10 - класс-М.Жанғалин
мен С.Ерубаев) шыға бастайды. Әдебиет тарихын мектепте 1939 жылдардан
бастап 8-10 сыныптарға бөліп оқыту ұстанымы(принципі) жүзеге асырыла
бастайды. 10-сыныпта совет өдебиетін оқыту ұстанымы қабылданады.Әдебиет
тарихын мектепте оқытудың жаңа үлгісі негізінде оқулықтар жасау ісіне бұл
кезде Е.Ысмайылов.Қ.Жұмалиев сияқты әдебиетші-ғалымдар араласып қазақ
әдебиеті тарихының мектептік курсын жасауға, сол жобамен кейін үлкен
әдебиет тарихын негіздеуге еңбек сіңіреді.
Қазақ әдебиетінің пән ретінде мектепте оқытыла бастауы оқулықтар
жасаудағы тәжірибелермен бірге, мектепте әдебиетті оқытудың. методикасын
туғызып қалыптастырды. Бұл жөніндегі алғашқы төжірибелер 30-ыншы жылдардың
аяқ кезінде-ақ жинақталып жарық көре бастады."Қазақ тілі мен өдебиеті",
"Орта мектепте қазақ тілі мен өдебиеті"(1939), "Әдебиеттік оқу
материалдары"(1940) атты жинақтары дәлел бола алады.
1950 жылдардан бастап әдебиет сабағын оқытудьщ проблемалық әдістері
кеңінен сөз бола бастайды.Сабақты проблемалық тәсілмен оқытудың ғылыми-
теориялық тәжірибелері жинақталып, мектеп өміріне ене бастады. Осы жылдары
Мектептерде қазақ әдебиетін оқытудың методикасы жинағы ,
Ә.Қоңыратбаевтың"Мектептерде өдебиетті оқыту методикасы", А.Көшімбаевтің
"Қазақ әдебиетін орта мектепте оқыту методикасының мәселелері",
Т.Ақшолақовтың "Көркем шығарманың эстетикалық
табиғатын ашу" тәрізді кітаптары жарыққа шығып, қазақ әдебиеті пәнін оқыту
ісінің жақсартылуына ықпалын тигізген.1960 жылдары Ә.Дайырованың "Орта
мектепте Ілияс Жансүгіровтің өмірі мен шығармаларын оқыту" еңбегі,
Ә.Қоңыратбаевтың "Әдебиетті оқыту әдістемесінің очерктері", 1968 жылы
"Мектепте қазақ өдебиетін оқыту" жинағы, 1969 жылы А.Көшімбаевтің "Қазақ
әдебиетін оқыту әдістемесі" атты оқу құралы жарыққа шыққан.1970 жылдары
С.Қалиевтің "Мектепте Ғ.Мүсірепов шығармаларын оқыту әдістемесі" атты оқу
құралы жарыққа шыққан.. 1974 жылы Ә.Қасымбекованың "С.Сейфуллин өмірі мен
шығармашылығын оқыту жолдары" атты қүралы, Қ.Әміровтің "Жоғары кластарда
қазақ әдебиетінен тапсырмалар жүйесі" көмекші құралы, Р.Сүлейменованың
"Оқушылардың әдебиеттен өздігінен орындайтын жұмыстарын ұйымдастыру"
еңбектері жарияланады.1980-1990 жылдары С.Дүкенбаевтың "Мектепте драмалық
шығармаларды оқыту" (1985), Т.Ақшолақовтың "Көркем шығарманы талдау"(1983),
Ә.Қасымбеков "Қазақ тілі мен әдебиетін оқытуды жетілдірудің жолдары"(1988),
1997 жылы Қ.Бітібаеваның "Әдебиетті оқыту әдістемесі" еңбектері басылып
шықты.
Білім мазмұнын мектепте тиімді оқытып, оның басты мақсатын жүзеге
асыру оқытуды оқу-әдістемелік жағынан қамтамасыз етумен байланысты.Оқу-
әдістемелік кешенінде оқу бағдарламасы мен оқулықтың, оқу құралы
хрестоматиясының орны ерекше. Оқулық пен бағдарлама жайлы ғалым
С.Исаев:"Оқулықтар алдымен, оқушыға білім, төрбие беру үшін, екіншіден,
ұстазға арналады. Мұғалімдер оқулықтағы материалдарды оқушыларға айту емес,
ар жағындағы айтылмай қалған дүниелерді жеткізу керек. Оқулықтың ғылыми
дәлдігі ешқашан ұмытылмау керек. Оқулық - білім көзі, оқушылар ойына ой
қосатын, көңіл көкжиегін кеңейтетін, білім дариясына жетелейтін тартымды,
мазмұнды оқулық керек" десе, бағдарлама жайлы:"Әдебиет бағдарламарында
өткен кезеңнің уақытына сәйкес алынған, әлі де болса бағдарламалардан
түспей келе жатқан , мән-мазмұны ескірген, қазіргі талапқа жауап бермейтін
әр жанрдағы шығармалар кездеседі" деп пікір білдірген. Т.Ақшолақов оқулық
жайлы:"Оқулық - ғылыми жұмыстың ерекше бір түрі. Ол - ғылыми идея мен
дидактикалық тұжырымның тоғысуынан жаралады. Қазіргі оқулықтарға қойылар
талап та күрделі.Бүгінгі мектептегі оқулықтар дидактикалық, эстетикалық,
психологиялық, логикалық, тілдік, әдістемелік негізгі талаптар биігінде
болу керек " десе , бағдарламаға енгізілетін жадығаттар туралы өз
көзқарасын былайша білдіреді: "Бағдарламаларға өткендегі және бүгінгі
әдебиетіміздің алуан жанрдағы шығармаларын қамту мүмкін емес, әрі міндетті
де емес. Өйткені, шығарма санын, автор санын көбейткенмен, оқушылардың
әдеби білімі артпақ емес. Қазақ әдебиетінің аса елеулі, ерекше құбыластарын
қамтитын шығармаларды іріктеп алу керек, оның үстіне бағдарламаларға тек
хрестоматиялық дәрежеге ие болған, идеялық-көркемдік сапасы жоғары
шығармалар ғана енуге хақылы. Шығармалардың оқушылардың жас еркшеліктеріне,
қабылдау мүмкіндігіне, дүние танымына, білім өрісіне сәйкес болуы
көзделеді, демек, оқытуға іріктелген шығармалардың танымдық, қоғамдық,
эстетикалық, психологиялық мазмұны әр жақты ескерілуі тиіс.Әр шығармадағы
негізгі өзекті ойды дөп басып ашып беру әдеби-танымдық, дидактикалық
тұрғыдан үңіле ізденуді қажет етеді".
Оқулық тілі бейнелі, эмоционалды, әрі айқын, әрі жинақы болуы
тиіс.Сонымен бірге әдеби білім мазмұнын негізінен, көркем текст шығарма
құрайды.Әдеби білім мазмұнына сөз өнерінің әр салалары мен түрлі
жанрларының сұрыпталып алынған мәтіндер (шығармалар) мен оқушы қабылдауына
лайықталған, жүйеленген әдебиеттану, әдебиет сыны бойынша да мағлұматтар
қосылады. Әдебиетті оқытуда өзекті , басты нәрсе – шығарма, көркем текст.
Шынында да, әдебиет сабағында қөркем шығарманы талдау өзекті проблеманың
бірі болып есептеледі. Мектепте оқытылатын әдебиет пәнінің басты мақсаты
әдеби шығармалар мен әдебиетіміздің тарихымен, оның әлеуметтік жағдайымен
байланысын білдірумен, онымен оқушыларды таныстырумен, әдеби танымын
жетілдірумен шектеліп қалмайды. Көркем шығарманы, ондағы айтылған ойды,
оның қоғамдық санамен байланысын, жазушы ұстанған бағытты, мақсатты
түйсіне, ұғына, талдай білуге сол арқылы өзіндік пікірін қалыптастыруға,
әрбір әдеби құбылыс жөнінде өз ойын айта білуге, өздігінен оқыған
шығармаларына сырттың көмегінсіз дұрыс саралай тануға үйрету болмақ. Ол
белгілі бір жүйе арқылы әдеби шығармаларды оқыту, талдау, өзіндік дербес
жұмыстарды жүргізу, ұйымдастыру, машықтандыру, іс-әрекеттерін дұрыс жүргізу
барысында ғана жүзеге аспақ. Іздендіруші, дамытушы, танымдық сауалдар мен
тапсырмалар ғана көркем шығарманы жүйелі талдауға негіз болады және
проблемалық жағдай туғызуға себепкер болады. Көркем шығарманы оқыту,
талдауда оның неғұрлым тиімді жолдарына даралап оқыту, саралап оқыту
проблемалық ізденіспен оқыту т.б. жатады. Даралап оқытуда оқушының жеке
басының қабілетінің даму деңгейі ерекшеліктерін ескеріп, оқытудың
әдістерін, тәсілдерін таңдап оқытатын үрдіс жүреді. Проблемалық әдіспен
оқытуда көзделетін мақсат - окушылардың сабақ бойы ой еңбегімен шұғылдануын
қамтамасыз ету. Проблемалық оқыту — оқушының бұрыннан меңгерген біліміне
сүйеніп, мәселені толық шешу үшін аздаған өзіндік ойды шығармашылық
шешімді, дербес әрекетті қажет ететін проблемалық жағдайға алып келу керек.
Көркем әдебиетті іздеп жүріп оқитын оқушылар типі қазір сирек
кездеседі. Қазіргі шәкірт те күрделі музыкалық аспап секілді. Құлақ
күйін бабымен келтіре алмасаң, домбыра дұрыс тартыла ма? Өзің аңсаған қоңыр
үнді ести аласың ба? Оқушы да сол секілді. Оның да құлақ күйін келтіріп
алу керек, яғни сабаққа алдын-ала психологиялқ тұрғыдан даярлап, тақырыпқа
қызықтырып, шығармашылық-танымдық белсенді әрекетке тарта білу
қажет.[27;54]
Қазіргідей білім алуға,өнерге жастардың ынтасы азайып, самарқаулық
күшейген уақытта бұл оңай міндет емес. Бәрі де айналып келгенде ұстазға,
оның пәнді, сөз өнерін сүюіне кәсіби біліктілігі мен шеберлігіне
байланысты.
Әдебиет - өнер атаулының құдіреттісі, патшасы. "Өлең — сөздің патшасы"
деген Абай. Сөз өнері — адамзаттың тәрбиешісі. Тек сөз құдіреті арқылы ғана
адам бүгінгі күнге жетіп отыр. Қазір жасыратыны жоқ, әлемдік жаһандану
үрдісінде, тең келмес техниканың заманында Сөз өнеріне көлеңке түскені
белгілі. Адамдар көркем шығармамен қарым-қатынас. жасаудан қалып бара
жатыр. Осыдан туындайтын мәселе – әдебиетті келешекте бұрынғыдай оқыта
алмауымыз. Әдебиеттегі басы артық дүниенің бәрі алынып тасталады. Қанша
классик жазушы болса да оның ортаңқол шығармасы оқытылмайды. Оқуға баланың
уақыты да жоқ. Ал енді классикалық шығармаларды өнер табиғатына сай, өз
бесігінде тербетіп, өз әуенімен жеткізу керек. Әдебиеттен нағыз білім алған
бала ертең жауыз, нашақор болмай, жүрегі ізгі азамат болуға тиіс.Мақсат -
сол болу керек. Мұны айтып отырғанымыз: мектепті жақсы оқып бітірген
балалар өмірден өз орнын таба алмай жаман жолға түсіп кететін де кездер
болады.Ол бала жалаң, жаттанды білім алды деген сөз. Ол баланың жаны, рухы
тәрбиеленбеген. Ал мектептегі әдебиет пәнінің бірден-бір мақсаты — адам
жанын, рухын, сезімін тәрбиелеу, көтеру.
Қазақ мектебіндегі қазақ әдебиеті — ертеден-ақ осы игі тәрбиені жүзеге
асырып келе жатқан оқу пәні. Ұлы суреткер Мұхтар Әуезов "Әдебиет мектеп
ішіндегі ақыл, сезім төрбиелеп, қалыптасып жетілуден басқа оқушыға қазақ
деген елдің өткендегісі мен бүгінгі пішінін танытуға керек" ("Әдебиет
тарихы". "Ана тілі", 1991, 9-бет) дейді. Әдебиет сабағына көркем сөздің
қуатының арқасында талай шәкірттің туған жерді сүю, ата-ана, бауырға деген
махаббат, ұстаздарына құрмет, ер намысы, сұлулық пен әдемілік сезімдерінің
шығарма, толғау, әңгіме болып өрілгенінің куәсі болған Гүлтас Сайынқызының
ойын ортаға салмақпыз.
Сегізінші сыныптың бір оқушысы Қабдеш Жүмаділовтің "Қаздар қайтып
барады" әңгімесін оқып біткеннен кейін: "Апай, туған жердің адам баласы
үшін осыншама ыстық, қастерлі болатынын "Қаздар қайтып барады" әңгімесін
оқығаннан соң түсіндім. Туған жерге жетуді ғана ойлап, азапты өмір жолын
кешіп келе жатқан қартқа: "Шыдаңыз, аз-ақ қалды, мен сізбен біргемін деп
айтқым келді" деді. Мұқағали Мақатаевтың "Аққулар ұйықтағанда" поэмасынан
кейін оқушылардың жазған шығармасын көңіл толқымай, кейде көзге жас алмай
оқып шығу мүмкін емес.Шынар деген оқушының шығармасынан үзінді.
"Зарла, ана, жоқта ұлыңды, жоқ енді.
Сенің зарың менің зарым болды енді.
Here бардың? Here аттың аққуды?
Асыл анам, сорлы ана... сол енді...
Балаң қайтып, аққу қайтып келмейді,
Тірі адам қайғырады, өлмейді.
Өмір айдынын суалтып ап қу пенде,
Махаббатқа, мейірімге шөлдейді,
Зарла ана, ұлың бірақ келмейді..."
Дәптер бетіне тамған оқушы көз жасының белгісі де тұр.Мұндай мысалдарды
көптеп келтіруге болады. Бұдан шығатын түйін.Оқушы жазушымен, көркем
шығарма кейіпкерімен диалогқа түсу арқылы өзінің рухани жан әлемін
байытады, өзі де байқамай, өмірге деген өз көзқарасын қалыптастырады.
Шығармадағы трагедиялық кейіпкердің көңіл-күйіне ортақтаса отырып (жылап,
мұңайып), жаны тазарады. Міне, әдебиет арқылы бала өзін таниды, өзін
тәрбиелейді, тұлға ретінде қалыптастырады.Сол себепті де баланы дарынды ,
дарынсыз деп бөлуге болмайды. Балалардың бәрінде қасиет бар. Кейде ол
талант көзі мәңгіге ашылмай кетеді. Оны ашатын — мұғалім. Өкінішке орай
біздің мұғалімдеріміздің көбі дарынсыз да құлықсыз. Құлықсыз адам қауіпті.
Өлеңді мәнерлеп оқи алмайтын мұғалім оқушысына не үйретеді? Өлең деген
тұнып тұрған мелодия, тұнып тұрған сыр ғой. Ал, біз өлеңді жасанды дауыс
қойып, керексіз пафоспен оқытамыз. Өлеңге жан бітсе, еңіреп жылар еді. Бір
жолы 8-сынып оқулығы авторының бірі ретінде Алматы қаласының бір мектебі
оқушыларымен кездесуге шақырды. 8-сыныптың сабағына қатыстым. Балалар
Мұқағалидың "Аққулар ұйықтағанда" поэмасынан үзінділер оқыды. Олар поэманың
сюжетін білмейді, поэманың эстетикалық, трагедиялық мұңы бойларына
сіңбеген, мұғалім сіңіре алмаған. Балалар жаттанды, жасанды дауыспен оқыды.
Тіпті бір оқушы поэмадағы жылқышының жарты сөзі мен ананың жарты сөзін
қосып жаттаған. Сол кезде мен шыдай алмадым: "Балам, сен ананың сөзін оқы
да, ал сен жылқышының
сөзін оқы" деп ара жігін бөліп бердім. Олар жалтақтап, мұғалімдеріне
қарады. Соңынан мұғаліммен әңгімелескенде ренішімді білдірдім. Тіпті
мұғалімнің өзі "Аққулар ұйықтағанда" поэмасын оқымаған. [24;109]
Әдебиеттен сабақ беретін мұғалім алдын ала сабаққа дайындалғанда
көркем шығарманы тұтас оқып, өз бойынан өткізіп, оқушыға шығармамен бірге
көзқарасын, сезімін, эмоциясын беруді қажет етеді емес пе?! Жоғары оқу
орнындағы филология факультетіне журналистика факультеті сияқты алдын ала
конкурстан өткізу қажет. Балалар әдебиетті сүйетін, "Абай жолын" оқыған,
өлендерді жатқа айтатын, шығарма жаза алатын болуға тиіс. Ал, университетті
бітірерде ол маман Абайдың 45 қара сезін, 10-15 өлеңін т.б. ақындардың,
жазушылардың шығармаларын жатқа білетін, әр түрлі тақырыпта шығарма жаза
алатын, көркем шығарманы сауатты талдай алатын болуы керек.[24;110]
Сабақта басты тұлға – ұстаз . Оқушылар үлесіне көбіне-көп ұстаз
айтқанын, түсіндіргенін тыңдау, тапсырмаларды орындау, сұраса білгенін айту
ғана тиесілі. Бұл – сабақтың ескі үлгісі. Ендігі жерде сабақ оқушылар мен
ұстаздың – екі жағының да белсенділігі, біліктілігі, білімі қатар,жарыса
танылатын шығармашылық диалогқа айналуы – бүгінгі күннің
талабы,қажеттілігі.Бұл ұстаз шеберлігі, оның сабақ барысындағы
жетекшілігі,бүкіл шығармашылық-ұйымдастырушылық белсенділігі бәсеңдейді
деген сөз емес. Ұстаз қашан да сабақты шығармашылық тұрғыда ұйымдастырушы
, сабақтың бас дирижері. Енді шәкірттердің сабақ барысындағы
белсенділігін – шығармашылық ойлауын,ізденісін, қызығуын, білімге шын
құштарлығын барынша жанды әрекетке айналдыру – басты мақсат. Бұлай
болмағанда сабақ барысында ұстаз бен шәкірттің шығармашылық
диалогына,сабаққа екі жағының да тең түрде ат салысуына қол жеткізе
алмаймыз. Бағдарламадағы кезекті тақырыпты (көркем туындыны) тиісті
мысалдар келтіріп және қажетінше мәтіннен үзінділер оқып,
тұздықтап,түсіндіріп айтып беру,шәкірттерге айтқызу, қорытындылау секілді
дәстүрлі үрдіспен сабақ өткізу қиын бола қоймас. Бірақ сабаққа – осы
жанды процеске оқушылар белсене атсалыспаса, сөйтіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..2-3 б.
ІІ. Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .4-56 б.
І-тарау Әдебиеттің оқушылардың танымдық қабілеттерін арттырудағы маңызы.
1.1. Таным туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 4-6 б.
1.2.Танымдық
қабілет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..7-11 б.
1.3.Әдебиет – көркем өнердің
озығы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 12-14 б.
1.4. Көркем әдебиетті оқыту
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15-23 б.
ІІ-тарау
2.1. Тарих және
тұлға ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..24-30 б.
2.2. Тар жол, тайғақ кешудің
тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31-39 б.
2.3. Шығарма арқылы оқушы танымын арттыру ... ... ... ... ... ... ... .40-
47 б.
2.4.Сабақ
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .48-56 б.
ІІІ. Қорытынды
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...57 б.
ІҮ. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58-
59 б.
І.Кіріспе бөлім
Егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін
жасалынып жатқан талпысынтар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана
отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде белсенді,
шығармашылық бағыт ұстанатын ,сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке
тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде. Дарынды, білімді жастар
ғана егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғам дамуына үлес қоса
алады. Сол себепті, қазіргі кезеңде жоғары сынып оқушыларының танымдық
белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру – орта мектептегі оқу
үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып табылады. Осы орайда жекелеген
пәндердің маңызын атап өту қажет. Математика – ой қисындылығын үйретсе,
дене тәрбиесі – тән саулығын әкеледі.Ал әдебиет оқушыдан өнер адамын
жасап қоймай, сол өнерді түсіне,сүйе білуге, одан жан жүрегіне қажет нәр,
ләззат алып, рухани рахаттана білуге тәрбиелейді, эстетикалық таным мен
талғамын қалыптастырады. Әдебиет жас жеткіншекке өмірдің сан алуан
қырларын танытып қана қоймай ақ пен қараның , асыл мен бақырдың парқын
салмақтай білуге, әр нәрсені өзінше бағалап, өзінше ой түюге , саналы
өмір сүруге баулиды. Бұл, ең алдымен сабақ үрдісі арқылы жүзеге
асырылады.Бұл орайда оқушы – даму үстіндегі жеке тұлға, мұғалім – жеке
тұлғаға бағыт-бағдар беруші екенін атап өткен жөн.Оқушылардың зияткерлік
деңгейінің төмендеп бара жатқаны, ойларын байыпты, дәл, анық, сауатты,
көркем жеткізе алмауы,көркем әдебиетке деген құштарлықтың төмендеуі жан
дүниенің жұтаңдалып, сезімінің жалаңаштануына алып келетін жайлар.
Бүгінгідей аумалы-төкпелі заманда технократия жаулаған санамызды,
жаһанданудың астарында жатқан ұлтсыздандыру пиғылынан тек туған әдебиет
сақтап қалатыны анық. Бұл мәселенің бір ұшы бүгінгідей ақпарат көздері
көбейген заманда оқушылардың техникаға бейімділігінде жатса, бір ұшы
әдебиетші мұғалімдердің оқушы қызығушылығын оята алмауында жатыр.
Оқушылардың танымдық қабілеттерін арттырудағы – әдебиеттің маңызы зор
екендігі,осыдан-ақ айқын көрінеді.
Жұмыстың басты мақсаты : Туған әдебиеттің қадірін таныту . Оқушы
санасына ұлттық дүниетаным мен қасиетті дарыту жолдарын қарастыру.Осы
орайда алынып отырған белгілі қоғам қайраткері, жазушы,ақын Сәкен
Сейфоллаұлының Тар жол, тайғақ кешу романын оқыту бұйырып отыр.
Жұмыстың өзектілігі:Әдебиет пәнінің,өзге пәндерге қарағанда, адам жанына,
болмысына жақындығын таныту болып табылады.
Тарихтың шырғалаңынан сыр шертетін мемуарлық шығарма арқылы
көтерер жүгі ауыр туған тілдің қадір-қасиетін жеткізу. Естеріңізде
болсын қара халықтың мәдениетті болуынан мәдениеттті адамның қазақ болуы
қиын. Баласына осы бастан ұлт рухын сіңіріп, қазақ өміріне жақындатып
тәрбиелеу керек. Орыс тәрбиесін алған бала ұлт қызметкері бола
алмайды.[19;200] - деп Жүсіпбек Аймауытов жанұшыра айтса, Ахмет
Байтұрсынұлы Көркем әдебиет оқушыға беймәлім өмірді танытатын қуатты
құрал. Адамға тәрбие беруші әуелі ата-ана, сонан соң ұстаз, мектеп
тұрмысындағы төңірек. Өнер, ғылым жоқ жұртта адам тәрбиесін төңірегінен
алады. Өнер, ғылым бар адамдар тәрбиені ата-анадан да ,төңірегінен де,
мектептен де, әдебиеттен де алады.[30;156] депті.Жүсіпбек Аймауытов
айтқан ұлттық рухтың бірден-бір қайнары туған әдебиет екені сөзсіз. Ұлттық
болмыс-бітімді, салт-сананы танытудың басты құралы – әдебиет.
Тар жол, тайғақ кешу романын оқыту барысында деңгейлеп оқыту
әдісін, дамыта оқыту технологиясын , сыни тұрғыдан ойлау қабілетін
жетілдіру жұмыстары ұсынылады.
Оқушының қоршаған ортаны қабылдау, ол туралы өз ойын қалыптастыратын
тұжырым жасау қабілетін дамыта оқыту технологиясы жүзеге асырса, асқақ
қиялын шығармашылық дәрежесіне деңгейлік тапсырмалар жеткізеді. Бұған
көркем таным ұғымын қосуға болады. Өмірдің отты өзенінің ыстық
толқынына көмілген тарихи тұлғалардың өмір мен қызметі әдебиетте қалады.
Сөйтіп, әдебиетті оқыта отырып, шәкірттің көркем де әсерлі танымын
арттыру көзделді.
ІІ. Негізгі бөлім
І. Әдебиеттің оқушылардың танымдық қабілеттерін арттырудағы маңызы.
1.1. Таным туралы түсінік.
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі – таным
теориясы, оқушы тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы
ілімі болып табылады. Білім беру мен оқыту теориясының оқушыларды оқыту
мәселесіндегі талаптарының бірі – танымдық белсенділік пен саналылық.
Бұл талаптың орындалуы оқушыларды оқу материалын түсінуге өткенді
жаңамен байланыстыруға ұмтылысынан көрінеді. Оқушылардың белсенділік
танымдық іс-әрекетінің көздейтін мүддесі – білімнің қоғамдық мәнін
ұғыну,қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттігі негізінде дамиды.
Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі оқушылардың алған білімдерін өмірде,
тәжірибеде нәтижелі қолдана білуі болып табылады. Танымдық әрекеттің
негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады. Танымдық
белсенділік – оқушының оқуға,білуге деген ынта-ықыласының, құштарлығының
ерекше көрінісі.
Бала – тұтастай адам және ең алдымен, педагогикалық үрдіс оны
толығынан, бүкіл өмірлік ынтасымен және талаптарымен бірге қызықтыруы
тиіс. Бала өз өмірін ұдайы байыту, өзінің өсіп және барған сайын
түрлене түскен танымдық және рухани талаптарын қанағаттандыру сезімін
басынан кешіреді. Егер оқу баланың позициясымен басқарылып, дамуға,
дербестікке, адамгершілік жағынан қалыптасуына әзір етсе ғана ол бала
өмірінің мәніне айналады.[19;57]
Балаларды түсіну – мұның өзі, олардың кейпін кию, олармен бірге
қуанып, бірге күйіну, олардың өмірін кешу деген Н.К. Крупская. Әркім өз
өмірін саналы түрде құруы үшін өзінің қабілетін дұрыс бағалай білуі
керек. Ешнәрсеге ебі жоқ, қабілетсіз адам болмайды. дейді Б.М.Теплов.
Біз сөз етіп отырған оқушылардың танымдық қабілетін зерттемес
бұрын, таным ұғымына түсінік беруді дұрыс санадық.
Аристотель таным теориясын белгілі бір даму ретінде қарай отырып, әуелі
жеке танушы субъектінің жалпыны түсінуге ұмтылатынын өзінің Метафизика
атты еңбегінде жан-жақты талдап көрсетті. Таным процесі сезімдік
қабылдаудан басталады екен. Одан соң тәжірибеге келеді де, ол сезімдік
таным процесімен тығыз байланыста болып, санада сақтауды
тудырады.[5;124] Сөйтіп, тәжірибеде адамға жеке заттар туралы білім
беріледі. Осы тәжірибеден кейін адам білімінің практикалық негізі
қалыптасады. Білім қуаты жағынан – жалпыға, актуалдығы жағынан – дараға
бағытталады.
Дүниетану деген не, оның негізгі формалары қандай, білмеуден
білімге, үстірт білімнен терең білімге өтудің заңдылықтары
қандай,ақиқаттың критерийі(өлшеуіші) не – бұларды және бұлардан басқа да
көптеген философиялық мәселелерді таным теориясы гносеология (гректің
gnosis – білім және logos– сөз,ілім) қарастырады. [7;181]
Сонымен,адамның жаңа білімді игеру процесі таным деп
аталады.Танымның субъектісі адам екені түсінікті.Л.Фейербах танымның
субъектісі сана деп түсіндірген идеалистік көзқарасты сынай отырып,
сана адамға тән рухани құбылыс екенін дұрыс атап көрсетті. Дүниені
танып білу сезімдік қабылдаудан басталады. Сезім мүшелері арқылы жүзеге
асатын сезімдік танымның негізгі формаларына түйсік, қабылдау және
елестету жатады. Түйсік дегеніміз – сезім мүшелеріне тікелей әсер ететін
обьективтік дүниенің заттары мен нәрселерінің жеке қасиеттері мен
сапаларының бейнеленуі.Сезімдік бейнелендірудің күрделірек формасы
қабылдау деп аталады. Қабылдау – заттың біртұтас бейнесі. Сезімдік
танымның үшінші формасы елестету деп аталады. Бұрын қабылданған заттар
мен нәрселердің көрнекі бейнесін сезім мүшелері арқылы қайта жаңғырту
процесі. Елестетудің физиологиялық шарты – бұрын қабылданған нәрсенің
бейнесінің ізі сақталып,қажетті кезінде қайта жаңғыртылуы. Таным
процесінің үздіксіздігін және сабақтастығын қамтамасыз ететін бұл
функциясы ес, есте сақтау деп аталады. Есте сақтаусыз тану мүмкін емес.
Ерте замандардан-ақ өзін қоршаған дүниенің заңдылықтарын және өзін
өзі, өзінің табиғатқа, басқа адамдарға қатынасын танып білуге тырысты.
Адам өмірі қоршаған ортада өтетіндіктен , сол қоршаған ортаның ішкі сырын
білуді ғасырлар бойы арман еткен. Оның сан алуан сырларын балаларға
ұғындыру,таныстыру мәселесі ерте заманның өзінде –ақ ұлағатты тәлімгерлер
назарында болған. Айналадағы заттар мен құбылыстар жөніндегі деректер
жиынтығы, әдетте, білім деп аталады.[15;56]
Қоршаған дүниені білу танымға байланысты. Таным – адам санасын
дамытудың негізі және ол арқылы адам өзін, қоршаған ортаны игеруге
үйренеді. Таным – философиялық ұғым: ...айналадағы материалдықтың
адам санасында бейнеленуі. Көру, сезіну, түйсіну арқылы сезім мүшелеріне
материалдық заттар әсер етеді де, біз оларды қабылдаймыз. Қабылдаған
дүниені танып білеміз. Сезім арқылы таныған дүниені ғылыми біліммен
байланыстырғанда ғана білім қалыптасады. Қабылдау барысында сыртқы сезім
мен ішкі сезімдер біріге отырып танымды нақтылай түседі. Таным арқылы
заттар мен құбылыстардың белгілері ұқсастықтары мен айырмашылықтары
жайындағы бейнелі қабылдау нәтижесінде ұғым туады. Сөйтіп таным –
өмірлік қызмет барысында іске асады. Таным – обьективті шындықты
адамның ойында бейнелейтін және қайта жаңғыртатын қоғамдық іс-әрекет
барысы. Ол заттардың болмысына дәлірек жетудегі күрделі және қарама-
қайшылықты процесс барысы ретінде қаралады. Ақиқатқа жетудің,обьективті
шындықты танудың диалектикалық жолы.Нақты пайымдаудан абстрактілі
ойлауға,одан тәжірибеге көшу. Таным үрдісінде ойлаудың түрлі тәсілдері
пайдаланылады( анализ,синтез, индукция, дедукция т.б.) Оқушының іс-әрекеті
танымдық іс-әрекет ретінде жүзеге асады,себебі,оның оқу іс-әрекетінің
нәтижесі оның таным өрісінің жаңа шеңберіне алып келеді. Ол үшін жаңа
білім, білік пен дағдылардың көзі ашылады.
Мектеп жасындағы балалардың негізгі әрекеті – оқу. Оқу арқылы
балаға қоғам өзінің ғасырлар бойы жиналған асыл мұрасын, дағды
тәжірбиесін береді. Тәрбие берудің басты құралы болып табылатын оқыту
үрдісінде балардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру олардың рухани
дамуын жетілдіру мұғалімнің басты міндеттеріне кіреді. Демек, оқыту –
таным үрдісі. Өйткені онда ілгері қарай қозғалыс болады, оқушы білмеуден
білуге қарай жүріп отырады. Оқытудағы басты міндет – оқушыны
табиғат,қоғам мен адам дамуының жалпы және негізгі заңдарымен
қаруландыру. Оқушының таным әрекеті мұғалімнің басшылығымен іске асырылып
отырады.Осыған орай, оқушылардың дүниені тануға бағытталған қабілеттеріне
назар аудару қажет сияқты.
1.2.Танымдық қабілет
Оқушы білім алу үшін оқу үрдісінде өзінің танымдық қабілеттерін
арттырады.Белгілі бір істі үздік орындауға мүмкіндік беретін адамның әр
түрлі жеке қасиеттерінің (музыкалық саңылау,түстерді жақсы ажырата
білу,қолдың икемділігі т.б.) қиысып келуін яғни адам қасиеттерінің
синтезін қабілет деп атайды.
Адамның ақыл-ой өзгешеліктерінің жеке қасиеттерін көрсететін кез
келген адамнан табылатын қабілет болады. Ақылдың оралымдылығы мен
сыншылдығы, материалды еске тез сақтау, зейінділік пен бақылағыштық,
зеректік пен тапқырлық т.т. осы секілді ой әрекетінде көрінетін
өзгешеліктер жалпы қабілетке жатады. Қабілет адамнан әрекеттің бір
түрімен айналысуға мүмкіндік беретін бейімділікте байқалады. Адамның
бір іске қабілеттілігі оның бейімділігіне орай қалыптасады. Бейімділік –
адамның белгілі бір әрекетпен айналысуға бетбұрысы,оған көңілі
аууы,оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Бала айналасындағы
нәрселерді танып-білуде өзі белсенділік көрсетпейінше, оны дұрыс ұғына
алмайды. Бала қабілетінің дамуы үшін оның белсенділігі аса қажет. Іс-
әрекетсіз оны меңгеруге бағытталған белсенді қимыл-қозғалыссыз қабілеттің
дамуы мүмкін емес. Қорыта келгенде, қабілеттілік – адамның өз
бейімділігі арқылы, творчестволықпен іс істеу арқылы қалыптасатын
қасиет.Жаңа білім мен қабілеттің қалыптасуының стратегиясын
П.Я.Гальперин былайша түсіндіреді. В ходе воспроизводства деятельности
ориентировочная деятельность свертывается,автоматизируется,обобщ ается,
переносится во внутренний план – формируются новые знания, умения,
способности и психические свойства.[4;509]
Жас өспірімге сыншылдық, ымырасыздық жеке басының қасиеттерін пір
тұту,тәуелсіздікке, еркіндікке ұмтылу, еліктейтін обьект іздеу,өз орнын
табуға ұмтылу,елеулі болуға ұмтылу тән. Есею кезінде оқуға саналы кірісу
жиі байқалады. Белсенді қызығушылық, шама келгенше дүниені тану өзіндік
ақпарат ізденісіне әкеледі.Оқушының танымдық әрекетіне қабылдау,
ес,ойлау,қиял оған қоса сергектік, зейіннің шоғырлануы, қысқасы, белгілі
бір әрекетке ішкі дайындығы мен қатысы жатады.Танымдық әрекеттің негізгі
компоненті ойлау мен қиялдау. Қиялдау мен ойлау арқылы оқушылардың
зияткерлік деңгейі ,олардың ойлау қабілетінің бір сатыдан екінші сатыға
өтуі байқалады. Сабақта оқушының танымдық әрекетін ұйымдастыру – оқыту
үрдісіне практикалық және логикалық тұрғыдан тиімді жағдай жасау болып
табылады.
Оқушының ағзасында барлық физикалық және психикалық процестердің
белгілі бір әрекетті атқаруға бейімделуі үшін ұстаз қолайлы жағдай
жасайды. Бұл орайда мұғалімнің не айтқаны емес, қалай айтқаны маңызды.
Озық тәжірибелі ұстаздар жүректен шықпаған сөз, жүрекке жетпейді деп
тектен-текке айтпаған. Сабақ барысында оқушының материалды қабылдауы мен
байқағыштық қасиетін тудыру да зор рөл атқарады. Қабылдау – зат
бейнесінің тұтастай көрінісі(живое созерцание),басқаша айтқанда, таным
процесінің баспалдағы. Оқу үрдісінде қабылдау ойлаумен, зат не құбылыс
болмысын түсінумен айқындалады Таныс заттарды қабылдау оларды
қаншалықты танитындығына келіп саяды. Затты тану – іштей оны атап, оның
маңызын анықтап белгілі топқа жатқызуынан туындайды. Қабылдау кейін
бақылауға көшеді. Бақылаудың дамуы өздігінен жүрмейді. Әр сабақ сайын
оқушыларды жай ғана қарап қою емес – мұқият қарауға, жай ғана тыңдау
емес – мұқият құлақ түруге, таңдау мен талғауға,оған қоса осының барлығын
біріктіруге төселдіру қажет.Зейіннің шоғырлануы – материалды анық
қабылдауға жол ашады. Оқушы зейінін жинақтау дегеніміз – олардың
санасын оқу процесіне бағыттау,іске қосу, ойлануға итеру. Есті жаттықтыру
да танымдық қабілетке айтарлықтай әсер етеді. Ес – барлық психикалық
процестердің реттеушісі.Адамның болмыс-бітімін ес сақтайды.
Кез келген зат жайлы түсінік қалыптастыру – таным процесінің басты
элементіне жатқызуға болады. Түсінік – логикалық ойлау, заттың болмысын
бейнелеу. Кез келген танылатын нәрсе санада не сұрақ, не сұрақтар жүйесі
ретінде қалыптаса бастайды. Ол сұрақ түсінуге деген қажеттіліктен туатыны
заңдылық. Жауабы әзір болса – бірден танылады, кері жағдайда – жауап
жоғары белсенділікпен ізделеді. Жауапты іздеу барысы ойлау әрекетінсіз
жүзеге аспайды. Бұл жерде оқушының өзіндік белсенді шығармашылық ойлауы
басты орынға шығады. Шығармашылық ойлауда оқушыларды проблемалық
ситуацияға түсіру қажет. [1;27]
Танымдық әрекеттің негізінде оқушыларда танымдық белсенділік
қалыптасады. Танымдық белсенділік — оқушының оқуға, білуге деген ынта-
ықыласының, кұштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы: мұғалімнің баяндап
тұрған жаңа материалын түсіну ушін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған
білімін кеңейту үшін өздігінен кітап оқып, бақылау тәжірибе жасау сияқты
жұмыстар жасауы қажет. Өйткені өтілген материалдарды саналы қайталауда,
жаңадан білім алуда оның жолдары мен дағдыларына белсенділіксіз жету
мүмкін емес.
Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда болса,
оқушылардың ақыл-ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды: зеректілік,
зейінділік, байқағыштық, ойлау және сөйлеу дербестігі т.б.[10;8]
Оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту және қалыптастыру мәселесіне
зерттеушілер, педагог-әдіскерлер көптеген еңбектер арнаған.
Мектептің ғасырлар бойғы даму жолында алдыңғы қатарлы педагогикалык ой
өкілдерінің танымдық әрекетке қатысты, әсіресе, танымдық белсенділікті
дамыту идеяларын зерттеу және талдау негізінде жалпы төрт бағытты бөліп
көрсетуге болады.
Әлеуметтік-педагогикалық бағыт ежелгі дәуірден бастау алады. Оның
көрнекті өкілдеріне ежелгі грек оқымыстылары: Сократ, Платон. Аристотель
баланың белсенді және өз бетімен білім алуының маңыздылығын, өз бетімен
білім алудағы жетістіктері өзін-өзі тәрбиелеуде маңызды екендігін, жан-
жақты жетілудің әрі объекті, әрі субъекті екендігін жан-жақты негіздеген.
Олардың пікірінше белсенді ойлау адамның заттық., тәжірибелік іс-әрекетінің
алғышарты болып табылады және ойлай отырып оқушы іздену арқылы өз бетімен
білім алады. Өзіндік іс-әрекеті барысында балада қанағаттану,қуаныш сезімі
оянып, білімді игеруде белсенділігі артады деген пікірде болды.Бұл
пікірлср ғасырлар бойы педагогтардың талдау нысанасы болып келді. Ол
Мишель Монтень, Томас Mop, Томаззо Компанелла еңбектерінде жалғасын тапты.
Енді баланы өз бетінше әрекет ететін саналы, ойлы сыншыл азамат тәрбиелеу
талабы туындады. Ол үшін жаңа білімді игеруде өз бетінше жұмыс жасап, өзі
таным жолына бет бұрып, таным өрісінің жаңа шеңберіне жету жолын дұрыс
таңдап алуы қажет болды.
Дидактикалық-әдістемелік бағыт Я.А.Коменский еңбектерінен бастау ала
оның Ұлы дидактика еңбегінде жазылған дидактикалық принциптері ұсыныла
келіп, оқушылар өз бетінше істейтін белсенді әрекетін ұйымдастыру және
оқыту, мұғалім мен оқушының әрекетін талдау мәселелері қарастырылды. Бұл
бағыт бірнеше ғасырлар бойы жалғасын тауып , одан әрі дамыды. Бұл
Ж.Ж.Руссоның, И.Г.Песталоццидің, А.Дистервегтің және т.б. еңбектерінде дами
түсті.
Үшінші психологиялық-дидактикалық бағыт К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин
еңбектерінен бастау алады. Оқушылардың өзіндік әрекеті тек қана оқытудың
педагогикалық әдістері мен құралдары төңірегінде ғана емес, сондай-ақ
зерттеу нысаны ретінде танылуымен сипатталады.К.Д.Ушинский танымдық әрекет
мәселесіне мән беріп, "өз бетіншс жұмыс - оқытуды жетістікке жеткізудің
бірден-бір жолы" деп есептеді. Осы жұмыстың нәтижесіне жету үшін мұғалім
мен оқушының оқу үрдісіндегі еңбегін дұрыс бөлуі деп түсіндірді.
К.Д.Ушинский педагогика ғылымында алғаш рет оқушылардың өзіндік жұмысына
философиялық және психологиялық- педагогикалық тұрғыда талдау жасайды.
Ы.Алтынсарин оқыту арқылы өз бетінше білім көтеруге жол бастауда, іс-
әрекетін жаттықтыруда мұғалімнің ролін жоғары бағалады. Ал К.Д.Ушинский
мұғалімнің рөлін ескере отырып, ол оқушының белсенділігін дамыту мақсатында
ұйымдастырылған дербес бақылау мен тәжірибе өткізу, көрнекіліктер дайындау
сияқты жұмыстардың маңыздылығына тоқталады. К.Д.Ушинскийдің пікірін
П.Ф.Каптерев одан әрі дамытты. Оның пікірінше, сабақта мұғалім бағыттаушы
ғана, ал оқушының білімді игеруі өзіндік ішкі мүмкіндіктеріне
байланыстылығын атап көрсетгі.
Төртінші жаңашыл педагогикалық бағыт. Қоғам дамуының тарихи жаңа
кезеңі қоғамның барлық саласындағы уақыт тудырған күрделі өзгерістермен
айқындалады.
Қоғамдағы оқу-ағарту, білім беру саласындағы өзгерістер жеке тұлғаны
қалыптастыруға, оқу үрдісінде тиімді әдіс-тәсілдерді іздестіруге баланың
шығармашылық рухани дене мүмкіндіктерін дамытуға, адамгершілік пен
салауатты өмір салтын берік ұстануға бағытталады. Оқытудың жаңа
технологиясы (инноватика, танымдық белсенділікті дамыту, модуль жүйесі,
саралап, көп деңгейлік негізде, мультимедия жүйесін колдану т.б.) озат
зерттеушілер, жаңашыл педагогтар идеясы орта мектеп жағдайындағы білім
берудің қызметіне жаңаша сипат әкелді.Танымдык. іс-әрекет, танымдык
белсенділік, танымдык. ізденімпаздық мәселелері жөнінде оқу-әдістемелік,
психология-педагогикалық әдебиеттерге ғылыми зерттеулерге шолу жасау
барысында танылган жаңашыл педагогикалық бағытты бөліп көрсетуге
болады.Ю.К.Бабанский білім беруді оңтайландыру жүйесін ұсынса, М.А.Данилов
пен Б.П.Есипов оқушының танымдық міндеттерін шешуде танымдық белсенділікті
қалыптастыратын оқыту әдістерінің дидактикалык тұрғыдағы классификациясын
жасады.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыратын танымдық әрекетін
дамытуда проблемалық оқытудың маңызын В.И.Зазвязинский, М.И.Махмутов,
Ж.Б.Қоянбаев, А.А.Бейсенбаева атап көрсеткен.
Оқушының оқу-танымдық әрекетін, танымдық белсенділігін арттырудың
тиімді құралдарының бірі — оқушының өзіндік жұмысы, өздігінен білім алу
әрекеті жайлы Т.С.Сабыров, А.Е.Әбілқасымова, С.Смаилов, М.А.Құдайқұлов,
Р.С.Омарованың еңбектері маңызды. Оқушылардың оқыту мәселесін жетілдіру
жөнінде А.Н.Ильясова, Н.Д.Хмель, С.А.Ұзақбаева, Р.Н.Төлеубаева еңбектері
маңызды орын алады.
Танымдық әрекет — шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл-ой әрекеті.
Ол танымдық қажеттіліктен, мақсаттан, таным қисындарынан және әрекетті
орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады.Танымдық белсенділікті бір ғана
белгімен көрсетуге болмайды, онын алуан қырлы сипатын айқын
көреміз.Оқушының танымдық белсенділігі өз кезегінде қабылдау, есте сақтау,
ойлау, қиялдау үрдістері мен зейіннің тұрақты күйін кажет етеді. Оқу
барысында оқушының таным белсенділігін арттыруда олардың өз бетінше
танымдық ықылас-ынтасын шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп
ұйымдастырады.
Шәкірттің қабылдауы, негізінен, мұғалімнің сабақты жүйелі түрде
жүргізуіне байланысты. Оқушылардың жаңа материалдарды қабылдауына негіз
болатындай даярлық жұмыстары жүргізіледі. Оқушылардың оқу-танымдық қызметін
арттыру дұрыс әрі нақты әрекеттер негізінде іске асады. Баланың өзіндік
сезімдік танымы (қалауы, ынтасы, құштарлығы, әсерленуі) негізінде
кабылданған білім, дағды, ептілік әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті
болады.Оқушыларды белсендіруде мұғалім оқушылардың қабілеттерін,
қызығушылығын, сыныпта жақсы атмосфера орнату, олардың жеке басының
жетістіктерін мадақтауды, тиімді әдістер арқылы шығармашылық сабақтар
ұйымдастыру , өзіндік жұмыс атқаруға жағдай жасауы керек. Бұл орайда
жаңа технология, дәстүрлі емес әдіс-тәсілдердің маңызы жоғары. Бірақ,
қазіргі кезеңде орта мектептерде бүгінгі күні әлі де болса мәнін
жоймаған,оқу үрдісінде пайдаланып жүрген, қазіргі қалыптасқан оқыту
жағдайында жеке оқыту (репетитор,тьюторлық,менторлық, отбасылық оқыту,өз
бетімен білім алу, алыстан білім алу), ұжымдық сабақтар (шығармашылық
сабақтар, семинарлар, мектеп лекциясы, конференция, олимпиада, экскурсия,
іскерлік ойын т.б.), жеке-ұжымдық жұмыстар арқылы ( шығармашылық ай,
пәндік және ғылыми апталықтар, ғылыми жобалар т.б.) оқушылардың өзіндік
жұмыстарын ұйымдастыру барысында оқушылардың танымдық қабілеттерін
қалыптастыруға болады. Оқушылардың танымдық қабілеттерін арттыру арқылы
оның жеке тұлғасын қалыптастыруға болады. Танымдық әрекеттегі
белсенділік компоненттерін бір арнаға біріктірген тиімді болады. Оларға –
мотивациялық,еріктік, мазмұнды-операциялық және бағалау-нәтижелік
жатады.
Белгілі жантанушы Совет-Хан Ғаббасов адам жанының арналарын ашуға
тырысып, өз ойын былайша ұсынады.
Жанның әрбір арнасына қысқаша сипаттама берейік. Себебі, адам
табиғаттың жаратылысындағы ... тылсым күштеріне сонда ғана көзіміз жетіп,
бар пейілімізбен илана алатын тәріздіміз. Неге десеңіз, жалпы жанның
барлық арналары интуициялық сипаттарға жататындықтан, олардың ешқайсысы
да, санаға тікелей бағына қоймайды... Жанның негізгі арналарына түйсік,
ұят, сүю, жігер,мінез, зерде, қабілет жәні ішкі бес сезім (көру,
есту,сезу,тұшыну, иіс сезу) барлығы он екі арна (мүше) жатады. Міне,
осыларды басқаратын орталықтар мидың экстросенсорлық қабатында
орналасқан. Жалпы жүрек тәрбиесі деп отырғанымыз да осы арналарды ояту
тәсілдері болып табылады. Осы тәсілдерді іске қосатын құдірет тіпті
Құдайдың қолында да емес, кәдімгі екі негізге жататын, құрсақтағы Жан
иесінің даму сатысы тек Анаға ғана бағынатынын ерекше атап айтқан жөн.
Әрине, Ана құрсағында жаңадан жаратылып жатқан тіршіліктің жан
дүниесіндегі жабық арналарды қалай ашу тәсілдерін білсе ғана оларды іске
кім қоса алады екен. Олай болса, құрсақтағы тәрбиені дұрыс жүргізу
арқылы адам тәрбиесінің бүгінге дейін жалғасып отырған қабат-қабат
қателіктерін түзетуге болады. Сөйтіп, адам табиғаттағы үш жүйенің : Тән,
Жан, Рухтың дұрыс тәрбиеленуін мақсат тұтады. Өйткені, адам тәрбиесі
түзелмей,Әділетті қоғам да, мейірімді мемлекет те болуы мүмкін емес.
[21;25]
Әрбір жанның өткен жолының өзіндік қайталанбас етене логикасы бар.
Оны білуде адам үшін қызықты да қажетті. Көркемөнердегі білу деген
осы. Философия да, көркемөнер де белгілі бір жағынан ғылым да адамның
өзін-өзі тануының, өз болмысына, өз жан-дүниесіне , өзінен тыс жатқан бір
бөгде әлемдей сырт көзбен қарауының, оны игеруінің әртүрлі
жолдары.Сондықтан көркемөнердің адамтанудағы, дүниетанудағы қажеті
өлшеусіз.
1.3.Әдебиет– көркем өнердің озығы.
Қоғамдық саланың айрықша саласы – өнер десек, мұның жалпы адамзат
мәдениетінен алар орны өзгеше, адамдардың парасат дүниесінде атқарар
қызметі орасан зор.Микеланджело жасаған мүсін, Шекспир туғызған трагедия,
Глинка шығарған музыка, Абай жазған лирика. Суриков салған сурет уақыт
межелерінен аттап өтіп, уақыт сынына мүдірместен,көрген, тыңдаған, оқыған
адамдар жанын сусындатумен келеді және сусындатқан үстіне сусындата
бермек.
А.Байтұрсынов өнерді жіктеудің теорияларын басшылыққа алды. Заттық
негіздердің – тас,ағаш, саз балшық, металл, бояу, дыбыс, сөз сияқтылардың
материалдық сипатына сүйеніп, ол өнерді бес түрге бөледі: сәулет өнері
сымбат өнері, кескін өнері, әуез өнері, сөз өнері .
Мысалы, сәулет өнерінің заттық негізі – тас, кірпіш,ағаш; сымбат
өнерінікі – саз балшық, металл,тас,ағаш;кескін өнерінікі – бояу; әуез
өнерінікі – дыбыс; әдебиеттікі – сөз. Немістің классик философы Иммануил
Кант сияқты, Байтұрсынов сөз өнерін, әдебиетті өнердің алды деп
санайды: Өнер алды – сөз өнері деп санады.
Өнер алды – қызыл тілдеген қазақ мақалы бар. Алдыңғы өнердің
бәрінің де қызметін шама қадырынша сөз өнері атқара алады. Қандай
сәулетті сарайлар болсын, қандай әдемі ән-күй болсын – сөзбен сөйлеп,
сүгіреттеп көрсетуге, танытуға болады. Бұл өзге өнердің қолынан
келмейді.[30;137]
Сөз өнерін адам санасының үш негізімен (ақылмен, қиялмен, көңілмен)
байланыстыра отырып, ғалым сөз өнері аса күрделі дейді, өйткені сөз
арқылы өз ойын, сезімін, мақсаты мен үмітін жеткізу екінің бірінің
қолынан келмейді.
Ойын ойлаған қалпында, қиялын меңзеген түрінде , көңілдің түйгенін
түйген күйінде тілмен айтып,басқаларға айтпай білдіруге көп шеберлік
керек... Сондықтан сөзден жасап сөз шығару деген жұмыс әркімнің қолынан
келе бермейді...[30;138] Искусство влияет на поведение человека, но чаще
всего не столь прямо и непосредственно, как нам иной раз кажется.
Литература и кино, живопись и театр формируют отношение человека к
действительности, к себе .[2;4]
Әдебиеттанушы Р.Нұрғали көркем идеяны бейнелеудің тәсіліне сүйене
отырып, өнерді жіктеу жөнінде өз пікірін тартады. Мысалы, оның ойы
бойынша сымбат өнерінде көлем, форма,мүсін негізгі элементтер болып,
адамның рухани сұлулығын дене сұлулығы арқылы бейнелейтін көркемдік
идеяны жеткізетін құралдар.Кескіндеме бояу, сәуле, жарық,көлеңкелердің
тоғысуы,шарпысуы сурет салу идеясында жүзеге асады. Теарт, кино мен
телевизияда көркем идея бірнеше өнердің жиынтығы арқылы көрініс табады.
Бұл өнерлердің синтетикалық сипатын көрсете отырып, олардың, мысалы
кино мен телевизияның ,көркемдік құралдарының өзгешеліктері мен
бірыңғайлығын көрсетеді және олардың көркемдік идеясының бірдей екенін
дәлелдейді.
Өнердің түрі көп емес пе: кескін өнері (живопись), мүсін
өнері(скульптура), сәулет өнері (архитектура) т.б. Ал әдебиет қандай өнер?
Әдебиет – сөз өнері. Мүсіншінің құралы – саз,суретшінің құралы – бояу,
әншінің құралы – үн, бишінің құралы – қимыл болса, әдебиетшінің құралы –
тіл. Сөз әдебиеттің құрылыс материалы(Федин) [29;9]
Өнердің көп салаларының ішіндегі ең қадірлісі әрі қасиеттісі – көркем
әдебиет. Оның өнердің өзге түрлерімен әлгідей бірлігі бола тұра
өзгешелігі мол. Сөз өнері сурет пен музыка секілді жалпыға бірдей жетімді
деу қиын: сөз – бояу немесе дыбыс емес, барлық халыққа бірдей түсінікті
бола алмайды. Әр ұлттың өзгеден ерекше өз тілі бар; әдеби шығарма сол
тілде ғана туады. Бұл – көркем әдебиеттің халықаралық өрісіне біраз
бөгеу,тіпті тұсау екені рас. Бірақ , мұның есесіне, әдебиеттің тілі
музыка тілінен гөрі нақты ,театр тілінен гөрі затты; симфонияны
тыңдаушының бәрі нақты түсіне бермейді, театр сахнасында бүгін кеште
жүріп жатқан спектакльдың ертеңгі ұрпаққа мұра болып қалғандай қолға
ұстар затты дерегі бола бермейді, ал әдебиетте екеуі де – нақтылық та,
заттылық та бар. Бейнелеу, сәулет, мүсін өнерлері затты,нақты болғанымен
жансыз,қимылсыз,ал әдебиет кез келген шындықты қимыл, қозғалыс үстінде
құбылта, құлпырта көрсете алады. Дәл осы тұрғыдан алғанда, сөз өнерін –
бар өнердің басы, өнер атаулының ең қиыны және күрделісі(Бальзак), ең
жоғары түрі (Белинский) десек, асырып айтқан болмаймыз.
Әдебиет (арабшадан адаб – сөз, үлгілі сөз деген мағынада) – өнердің
негізгі түрлерінің бірі.Қазақ әдебиеттану ғылымында үстіміздегі ғасырдың
20 жылдарынан бері литература (латынша litteratura – жазылған)
терминінің баламасы ретінде қолданылып келеді. А.Байтұрсынов қазақша –
асыл сөз,арабша – әдебиет,еуропаша – литература-дейді. Ескерте кететін
бір жайт, Еуропада литературатермині кітап басу ісі өркендеген ХҮІІІғ.
бергі кезеңде айтыла бастаған. Қазіргі уақытта әдебиет терминінің
қолданылу аясы кең, жалпы жазба мәдениет туындыларына қатысты да айтылады(
ғылыми әдебиет, техникалық әдебиет, анықтама әдебиет т.с.с.) Дегенмен,
әдебиеттің – сөз өнері, көркем сөз ретіндегі мағынасы басымырақ. Сөз
адамның ой-сезімін жеткізудегі бірден-бір күшті құрал. Сондықтан көркем
ойлау жүйесі шексіз бай. Сөз өнерінің үлкен қоғамдық мәні оның танымдық
күшімен өмір шындығын, қоғамдық құбылыстардың терең сырын,қайшылығын ашып
беретін көркемдік қуаттылығынан туады. [28;72]
Әдебиетте шыншылдықпен көркемдік шеберлік,эстетикалық әсерлілік
біте қайнасып, біріккен сипат танытады. Әдебиеттің шыншылдығы мен
көркемдігі артқан сайын оның тәрбиелік, өнегелік мәні күшейе түседі.
Көркем әдебиеттің өсіп-өркендеуі – тарихи процесс. Қоғамның дамуына,
халықтың мүддесіне, тілек-талаптарына сай әдебиет те өзгеріп,дамып
отырады. Әдебиет қоғамдық ой-сананың басқа салаларымен де сабақтасып,
халықтың дүниетанымы (философия),адамгершілік-моральдық ұғым-түсініктері ,
көзқарасы,,наным-сенімі,эстетикалық түсінік сезімдері – бәр-бәрімен
қалайда жалғасып жатады. Сонымен бірге әдебиеттің дамуы – тарихи-әдеби
процесс сөз өнерінің өз заңдылықтарымен ,саяси ой-пікірлердің өріс алуы,
халыққа білім беру, ағарту ісінің, баспасөздің өсу дәрежесі,ұлттық
поэзиялық дәстүрлер мен халықтың көркемдік ойлау, сөз қолдану,тіл
ұстарту ерекшеліктерімен тығыз байланысты болады.
Әдебиет рухани ұлы күш. Сөз асылы сөзден туса, сөз атасы әдебиет
адамның этикалық және эстетикалық көзқарасын қалыптастыру арқылы
қоғамдық ойдың өсуіне әсер етеді, сөйтіп адамның ғана емес, бүкіл
дүниенің өзгеруіне ықпал жасайтыны мәлім. Қатардағы қарапайым жандардан
бастап кез келген қайраткерлер мен беделді тұлғалардың өмірі мен
творчествосына қарап отырсақ, олардың бәрі де өздеріне әдебиеттің игі
ықпалы мен тегеурінді әсері тигенін ашық айтқан немесе оны басқалар
дәлелдеп жазған.
1.4. Көркем әдебиетті оқыту мәселесі.
Орта мектепте оқытылатын пәндер жүйесінде әдебиет пәнінің алатын
орны мен маңызы айрықша. Әдебиет сабақтары халқымыздың сан ғасырлық
рухани қазына байлығы – сөз өнерінің тарихынан, әр кезеңдерде ғұмыр
кешкен қаламгерлер өмірі мен шығармашылығы, белгілі бір туындылар,
олардағы кейіпкерлер әлемі жайында мағлұмат береді. Әдебиет сабақтары бұл
адамгершілікке тәрбиелеу сабақтары ретінде зор маңызға ие. Көркем
туындылары оқыту,түсіндіру, талдау барысында ұстаз әдеби білім беріп қана
қоймайды,шәкірттерін адамгершілікке және әсемдікке де тәрбиелейді.
Оқушыларды жазушы бейнелеген көрікті әлемге бағыттау, сол сырлы әлемге
ұшқыр бала қиялымен,қызу сезім-эмоциясымен саяхат жасата білу,
кейіпкерлерді тірі, жанды бейне деп қабылдату, олардың тағдыр-талайына ,
қиындық-қуаныштарына шәкірттерді психологиялық тұрғыда ортақтастыру ,
олармен бірге ойлап, бірге қиналу, қуану сезімдерін кештірту арқылы
жүзеге асырылады. Чехияда әдебиет пәнінің Әдебиеттік тәрбие деп
аталуында үлкен мән бар.
Қазақ әдебиетінің мектепте оқытыла бастауы тарихында Орталық
Партия Комитетінің"Бастауыш және орта мектеп туралы"(1932),"Көркем өдебиет
ұйымдарын қайта қарау туралы"(1932) қаулыларының ерекше маңызы болған.Осы
кезден бастап қазақ әдебиетінен бағдарлама, оқулықтар жасау идеясы туады.
1934 жылы тұңғыш рет қазақ әдебиетінің мектептік бағдарламалары жарық
көреді.Сол бойынша қазақ әдебиетінің тарихы жүйеге келтіріліп, мектепте
ақын-жазушылар творчествосы оқытылатьн болды.М.Жолдыбаев,М-
Әуезов,Ә.Қоңыратбаев жазған "XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы қазақ
әдебиеті"оқу кітабының шығуы (1933) осы саладағы маңызды қадам болып
табылады.1937-1938 жылдары әдебиет хрестоматиялары (10 - класс-М.Жанғалин
мен С.Ерубаев) шыға бастайды. Әдебиет тарихын мектепте 1939 жылдардан
бастап 8-10 сыныптарға бөліп оқыту ұстанымы(принципі) жүзеге асырыла
бастайды. 10-сыныпта совет өдебиетін оқыту ұстанымы қабылданады.Әдебиет
тарихын мектепте оқытудың жаңа үлгісі негізінде оқулықтар жасау ісіне бұл
кезде Е.Ысмайылов.Қ.Жұмалиев сияқты әдебиетші-ғалымдар араласып қазақ
әдебиеті тарихының мектептік курсын жасауға, сол жобамен кейін үлкен
әдебиет тарихын негіздеуге еңбек сіңіреді.
Қазақ әдебиетінің пән ретінде мектепте оқытыла бастауы оқулықтар
жасаудағы тәжірибелермен бірге, мектепте әдебиетті оқытудың. методикасын
туғызып қалыптастырды. Бұл жөніндегі алғашқы төжірибелер 30-ыншы жылдардың
аяқ кезінде-ақ жинақталып жарық көре бастады."Қазақ тілі мен өдебиеті",
"Орта мектепте қазақ тілі мен өдебиеті"(1939), "Әдебиеттік оқу
материалдары"(1940) атты жинақтары дәлел бола алады.
1950 жылдардан бастап әдебиет сабағын оқытудьщ проблемалық әдістері
кеңінен сөз бола бастайды.Сабақты проблемалық тәсілмен оқытудың ғылыми-
теориялық тәжірибелері жинақталып, мектеп өміріне ене бастады. Осы жылдары
Мектептерде қазақ әдебиетін оқытудың методикасы жинағы ,
Ә.Қоңыратбаевтың"Мектептерде өдебиетті оқыту методикасы", А.Көшімбаевтің
"Қазақ әдебиетін орта мектепте оқыту методикасының мәселелері",
Т.Ақшолақовтың "Көркем шығарманың эстетикалық
табиғатын ашу" тәрізді кітаптары жарыққа шығып, қазақ әдебиеті пәнін оқыту
ісінің жақсартылуына ықпалын тигізген.1960 жылдары Ә.Дайырованың "Орта
мектепте Ілияс Жансүгіровтің өмірі мен шығармаларын оқыту" еңбегі,
Ә.Қоңыратбаевтың "Әдебиетті оқыту әдістемесінің очерктері", 1968 жылы
"Мектепте қазақ өдебиетін оқыту" жинағы, 1969 жылы А.Көшімбаевтің "Қазақ
әдебиетін оқыту әдістемесі" атты оқу құралы жарыққа шыққан.1970 жылдары
С.Қалиевтің "Мектепте Ғ.Мүсірепов шығармаларын оқыту әдістемесі" атты оқу
құралы жарыққа шыққан.. 1974 жылы Ә.Қасымбекованың "С.Сейфуллин өмірі мен
шығармашылығын оқыту жолдары" атты қүралы, Қ.Әміровтің "Жоғары кластарда
қазақ әдебиетінен тапсырмалар жүйесі" көмекші құралы, Р.Сүлейменованың
"Оқушылардың әдебиеттен өздігінен орындайтын жұмыстарын ұйымдастыру"
еңбектері жарияланады.1980-1990 жылдары С.Дүкенбаевтың "Мектепте драмалық
шығармаларды оқыту" (1985), Т.Ақшолақовтың "Көркем шығарманы талдау"(1983),
Ә.Қасымбеков "Қазақ тілі мен әдебиетін оқытуды жетілдірудің жолдары"(1988),
1997 жылы Қ.Бітібаеваның "Әдебиетті оқыту әдістемесі" еңбектері басылып
шықты.
Білім мазмұнын мектепте тиімді оқытып, оның басты мақсатын жүзеге
асыру оқытуды оқу-әдістемелік жағынан қамтамасыз етумен байланысты.Оқу-
әдістемелік кешенінде оқу бағдарламасы мен оқулықтың, оқу құралы
хрестоматиясының орны ерекше. Оқулық пен бағдарлама жайлы ғалым
С.Исаев:"Оқулықтар алдымен, оқушыға білім, төрбие беру үшін, екіншіден,
ұстазға арналады. Мұғалімдер оқулықтағы материалдарды оқушыларға айту емес,
ар жағындағы айтылмай қалған дүниелерді жеткізу керек. Оқулықтың ғылыми
дәлдігі ешқашан ұмытылмау керек. Оқулық - білім көзі, оқушылар ойына ой
қосатын, көңіл көкжиегін кеңейтетін, білім дариясына жетелейтін тартымды,
мазмұнды оқулық керек" десе, бағдарлама жайлы:"Әдебиет бағдарламарында
өткен кезеңнің уақытына сәйкес алынған, әлі де болса бағдарламалардан
түспей келе жатқан , мән-мазмұны ескірген, қазіргі талапқа жауап бермейтін
әр жанрдағы шығармалар кездеседі" деп пікір білдірген. Т.Ақшолақов оқулық
жайлы:"Оқулық - ғылыми жұмыстың ерекше бір түрі. Ол - ғылыми идея мен
дидактикалық тұжырымның тоғысуынан жаралады. Қазіргі оқулықтарға қойылар
талап та күрделі.Бүгінгі мектептегі оқулықтар дидактикалық, эстетикалық,
психологиялық, логикалық, тілдік, әдістемелік негізгі талаптар биігінде
болу керек " десе , бағдарламаға енгізілетін жадығаттар туралы өз
көзқарасын былайша білдіреді: "Бағдарламаларға өткендегі және бүгінгі
әдебиетіміздің алуан жанрдағы шығармаларын қамту мүмкін емес, әрі міндетті
де емес. Өйткені, шығарма санын, автор санын көбейткенмен, оқушылардың
әдеби білімі артпақ емес. Қазақ әдебиетінің аса елеулі, ерекше құбыластарын
қамтитын шығармаларды іріктеп алу керек, оның үстіне бағдарламаларға тек
хрестоматиялық дәрежеге ие болған, идеялық-көркемдік сапасы жоғары
шығармалар ғана енуге хақылы. Шығармалардың оқушылардың жас еркшеліктеріне,
қабылдау мүмкіндігіне, дүние танымына, білім өрісіне сәйкес болуы
көзделеді, демек, оқытуға іріктелген шығармалардың танымдық, қоғамдық,
эстетикалық, психологиялық мазмұны әр жақты ескерілуі тиіс.Әр шығармадағы
негізгі өзекті ойды дөп басып ашып беру әдеби-танымдық, дидактикалық
тұрғыдан үңіле ізденуді қажет етеді".
Оқулық тілі бейнелі, эмоционалды, әрі айқын, әрі жинақы болуы
тиіс.Сонымен бірге әдеби білім мазмұнын негізінен, көркем текст шығарма
құрайды.Әдеби білім мазмұнына сөз өнерінің әр салалары мен түрлі
жанрларының сұрыпталып алынған мәтіндер (шығармалар) мен оқушы қабылдауына
лайықталған, жүйеленген әдебиеттану, әдебиет сыны бойынша да мағлұматтар
қосылады. Әдебиетті оқытуда өзекті , басты нәрсе – шығарма, көркем текст.
Шынында да, әдебиет сабағында қөркем шығарманы талдау өзекті проблеманың
бірі болып есептеледі. Мектепте оқытылатын әдебиет пәнінің басты мақсаты
әдеби шығармалар мен әдебиетіміздің тарихымен, оның әлеуметтік жағдайымен
байланысын білдірумен, онымен оқушыларды таныстырумен, әдеби танымын
жетілдірумен шектеліп қалмайды. Көркем шығарманы, ондағы айтылған ойды,
оның қоғамдық санамен байланысын, жазушы ұстанған бағытты, мақсатты
түйсіне, ұғына, талдай білуге сол арқылы өзіндік пікірін қалыптастыруға,
әрбір әдеби құбылыс жөнінде өз ойын айта білуге, өздігінен оқыған
шығармаларына сырттың көмегінсіз дұрыс саралай тануға үйрету болмақ. Ол
белгілі бір жүйе арқылы әдеби шығармаларды оқыту, талдау, өзіндік дербес
жұмыстарды жүргізу, ұйымдастыру, машықтандыру, іс-әрекеттерін дұрыс жүргізу
барысында ғана жүзеге аспақ. Іздендіруші, дамытушы, танымдық сауалдар мен
тапсырмалар ғана көркем шығарманы жүйелі талдауға негіз болады және
проблемалық жағдай туғызуға себепкер болады. Көркем шығарманы оқыту,
талдауда оның неғұрлым тиімді жолдарына даралап оқыту, саралап оқыту
проблемалық ізденіспен оқыту т.б. жатады. Даралап оқытуда оқушының жеке
басының қабілетінің даму деңгейі ерекшеліктерін ескеріп, оқытудың
әдістерін, тәсілдерін таңдап оқытатын үрдіс жүреді. Проблемалық әдіспен
оқытуда көзделетін мақсат - окушылардың сабақ бойы ой еңбегімен шұғылдануын
қамтамасыз ету. Проблемалық оқыту — оқушының бұрыннан меңгерген біліміне
сүйеніп, мәселені толық шешу үшін аздаған өзіндік ойды шығармашылық
шешімді, дербес әрекетті қажет ететін проблемалық жағдайға алып келу керек.
Көркем әдебиетті іздеп жүріп оқитын оқушылар типі қазір сирек
кездеседі. Қазіргі шәкірт те күрделі музыкалық аспап секілді. Құлақ
күйін бабымен келтіре алмасаң, домбыра дұрыс тартыла ма? Өзің аңсаған қоңыр
үнді ести аласың ба? Оқушы да сол секілді. Оның да құлақ күйін келтіріп
алу керек, яғни сабаққа алдын-ала психологиялқ тұрғыдан даярлап, тақырыпқа
қызықтырып, шығармашылық-танымдық белсенді әрекетке тарта білу
қажет.[27;54]
Қазіргідей білім алуға,өнерге жастардың ынтасы азайып, самарқаулық
күшейген уақытта бұл оңай міндет емес. Бәрі де айналып келгенде ұстазға,
оның пәнді, сөз өнерін сүюіне кәсіби біліктілігі мен шеберлігіне
байланысты.
Әдебиет - өнер атаулының құдіреттісі, патшасы. "Өлең — сөздің патшасы"
деген Абай. Сөз өнері — адамзаттың тәрбиешісі. Тек сөз құдіреті арқылы ғана
адам бүгінгі күнге жетіп отыр. Қазір жасыратыны жоқ, әлемдік жаһандану
үрдісінде, тең келмес техниканың заманында Сөз өнеріне көлеңке түскені
белгілі. Адамдар көркем шығармамен қарым-қатынас. жасаудан қалып бара
жатыр. Осыдан туындайтын мәселе – әдебиетті келешекте бұрынғыдай оқыта
алмауымыз. Әдебиеттегі басы артық дүниенің бәрі алынып тасталады. Қанша
классик жазушы болса да оның ортаңқол шығармасы оқытылмайды. Оқуға баланың
уақыты да жоқ. Ал енді классикалық шығармаларды өнер табиғатына сай, өз
бесігінде тербетіп, өз әуенімен жеткізу керек. Әдебиеттен нағыз білім алған
бала ертең жауыз, нашақор болмай, жүрегі ізгі азамат болуға тиіс.Мақсат -
сол болу керек. Мұны айтып отырғанымыз: мектепті жақсы оқып бітірген
балалар өмірден өз орнын таба алмай жаман жолға түсіп кететін де кездер
болады.Ол бала жалаң, жаттанды білім алды деген сөз. Ол баланың жаны, рухы
тәрбиеленбеген. Ал мектептегі әдебиет пәнінің бірден-бір мақсаты — адам
жанын, рухын, сезімін тәрбиелеу, көтеру.
Қазақ мектебіндегі қазақ әдебиеті — ертеден-ақ осы игі тәрбиені жүзеге
асырып келе жатқан оқу пәні. Ұлы суреткер Мұхтар Әуезов "Әдебиет мектеп
ішіндегі ақыл, сезім төрбиелеп, қалыптасып жетілуден басқа оқушыға қазақ
деген елдің өткендегісі мен бүгінгі пішінін танытуға керек" ("Әдебиет
тарихы". "Ана тілі", 1991, 9-бет) дейді. Әдебиет сабағына көркем сөздің
қуатының арқасында талай шәкірттің туған жерді сүю, ата-ана, бауырға деген
махаббат, ұстаздарына құрмет, ер намысы, сұлулық пен әдемілік сезімдерінің
шығарма, толғау, әңгіме болып өрілгенінің куәсі болған Гүлтас Сайынқызының
ойын ортаға салмақпыз.
Сегізінші сыныптың бір оқушысы Қабдеш Жүмаділовтің "Қаздар қайтып
барады" әңгімесін оқып біткеннен кейін: "Апай, туған жердің адам баласы
үшін осыншама ыстық, қастерлі болатынын "Қаздар қайтып барады" әңгімесін
оқығаннан соң түсіндім. Туған жерге жетуді ғана ойлап, азапты өмір жолын
кешіп келе жатқан қартқа: "Шыдаңыз, аз-ақ қалды, мен сізбен біргемін деп
айтқым келді" деді. Мұқағали Мақатаевтың "Аққулар ұйықтағанда" поэмасынан
кейін оқушылардың жазған шығармасын көңіл толқымай, кейде көзге жас алмай
оқып шығу мүмкін емес.Шынар деген оқушының шығармасынан үзінді.
"Зарла, ана, жоқта ұлыңды, жоқ енді.
Сенің зарың менің зарым болды енді.
Here бардың? Here аттың аққуды?
Асыл анам, сорлы ана... сол енді...
Балаң қайтып, аққу қайтып келмейді,
Тірі адам қайғырады, өлмейді.
Өмір айдынын суалтып ап қу пенде,
Махаббатқа, мейірімге шөлдейді,
Зарла ана, ұлың бірақ келмейді..."
Дәптер бетіне тамған оқушы көз жасының белгісі де тұр.Мұндай мысалдарды
көптеп келтіруге болады. Бұдан шығатын түйін.Оқушы жазушымен, көркем
шығарма кейіпкерімен диалогқа түсу арқылы өзінің рухани жан әлемін
байытады, өзі де байқамай, өмірге деген өз көзқарасын қалыптастырады.
Шығармадағы трагедиялық кейіпкердің көңіл-күйіне ортақтаса отырып (жылап,
мұңайып), жаны тазарады. Міне, әдебиет арқылы бала өзін таниды, өзін
тәрбиелейді, тұлға ретінде қалыптастырады.Сол себепті де баланы дарынды ,
дарынсыз деп бөлуге болмайды. Балалардың бәрінде қасиет бар. Кейде ол
талант көзі мәңгіге ашылмай кетеді. Оны ашатын — мұғалім. Өкінішке орай
біздің мұғалімдеріміздің көбі дарынсыз да құлықсыз. Құлықсыз адам қауіпті.
Өлеңді мәнерлеп оқи алмайтын мұғалім оқушысына не үйретеді? Өлең деген
тұнып тұрған мелодия, тұнып тұрған сыр ғой. Ал, біз өлеңді жасанды дауыс
қойып, керексіз пафоспен оқытамыз. Өлеңге жан бітсе, еңіреп жылар еді. Бір
жолы 8-сынып оқулығы авторының бірі ретінде Алматы қаласының бір мектебі
оқушыларымен кездесуге шақырды. 8-сыныптың сабағына қатыстым. Балалар
Мұқағалидың "Аққулар ұйықтағанда" поэмасынан үзінділер оқыды. Олар поэманың
сюжетін білмейді, поэманың эстетикалық, трагедиялық мұңы бойларына
сіңбеген, мұғалім сіңіре алмаған. Балалар жаттанды, жасанды дауыспен оқыды.
Тіпті бір оқушы поэмадағы жылқышының жарты сөзі мен ананың жарты сөзін
қосып жаттаған. Сол кезде мен шыдай алмадым: "Балам, сен ананың сөзін оқы
да, ал сен жылқышының
сөзін оқы" деп ара жігін бөліп бердім. Олар жалтақтап, мұғалімдеріне
қарады. Соңынан мұғаліммен әңгімелескенде ренішімді білдірдім. Тіпті
мұғалімнің өзі "Аққулар ұйықтағанда" поэмасын оқымаған. [24;109]
Әдебиеттен сабақ беретін мұғалім алдын ала сабаққа дайындалғанда
көркем шығарманы тұтас оқып, өз бойынан өткізіп, оқушыға шығармамен бірге
көзқарасын, сезімін, эмоциясын беруді қажет етеді емес пе?! Жоғары оқу
орнындағы филология факультетіне журналистика факультеті сияқты алдын ала
конкурстан өткізу қажет. Балалар әдебиетті сүйетін, "Абай жолын" оқыған,
өлендерді жатқа айтатын, шығарма жаза алатын болуға тиіс. Ал, университетті
бітірерде ол маман Абайдың 45 қара сезін, 10-15 өлеңін т.б. ақындардың,
жазушылардың шығармаларын жатқа білетін, әр түрлі тақырыпта шығарма жаза
алатын, көркем шығарманы сауатты талдай алатын болуы керек.[24;110]
Сабақта басты тұлға – ұстаз . Оқушылар үлесіне көбіне-көп ұстаз
айтқанын, түсіндіргенін тыңдау, тапсырмаларды орындау, сұраса білгенін айту
ғана тиесілі. Бұл – сабақтың ескі үлгісі. Ендігі жерде сабақ оқушылар мен
ұстаздың – екі жағының да белсенділігі, біліктілігі, білімі қатар,жарыса
танылатын шығармашылық диалогқа айналуы – бүгінгі күннің
талабы,қажеттілігі.Бұл ұстаз шеберлігі, оның сабақ барысындағы
жетекшілігі,бүкіл шығармашылық-ұйымдастырушылық белсенділігі бәсеңдейді
деген сөз емес. Ұстаз қашан да сабақты шығармашылық тұрғыда ұйымдастырушы
, сабақтың бас дирижері. Енді шәкірттердің сабақ барысындағы
белсенділігін – шығармашылық ойлауын,ізденісін, қызығуын, білімге шын
құштарлығын барынша жанды әрекетке айналдыру – басты мақсат. Бұлай
болмағанда сабақ барысында ұстаз бен шәкірттің шығармашылық
диалогына,сабаққа екі жағының да тең түрде ат салысуына қол жеткізе
алмаймыз. Бағдарламадағы кезекті тақырыпты (көркем туындыны) тиісті
мысалдар келтіріп және қажетінше мәтіннен үзінділер оқып,
тұздықтап,түсіндіріп айтып беру,шәкірттерге айтқызу, қорытындылау секілді
дәстүрлі үрдіспен сабақ өткізу қиын бола қоймас. Бірақ сабаққа – осы
жанды процеске оқушылар белсене атсалыспаса, сөйтіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz