Азаматтық құқық қатынасына нысаныны ретіндегі жеке тұлғалар және заңды тұлғалар
Мазм±ны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 тарау
Мемлекеттік жєне жергілікті ќ±рамдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1. Азаматтыќ ќ±ќыќ ќатынасына нысанында мемлекет
туралы т‰сінік жєне
белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Азаматтыќ ќ±ќыќ ќатынасына нысаныны ретіндегі
жеке
т±лѓалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 13
1. Азаматтардыњ ќ±ќыќтыќ ќабілеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2. Азаматтардыњ єрекеттілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
3. Даралау белгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .. 24
3. Азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынас нысаны ретіндегі
зањды т±лѓалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 30
1. Зањды т±лѓа туралы т‰сінік жєне белгілері
... ... ... ... ... ... ... ... 30
2. Зањды т±лѓалар даралыѓы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
3. Зањды т±лѓаны ќ±ру, ќайта ќ±ру жєне тарату тєртібі ... ... ... ..
43
Ќорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 50
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
55
1 Ќосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 59
2 Ќосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 60
Кіріспе
Кез келген ќ±ќыќ саласы сияќты азаматтыќ ќ±ќыќта тиісті ќоѓамдыќ ќарым-
ќатынастарды реттейтін ќ±ќыќпен реттелетін ќоѓамдыќ ќатынастар аумаѓы
негізінен ауќымды болып келеді. Азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастар - б±л
ќ±ќыќтыќ ќатынастыњ бір т‰рі. Азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастардыњ ќатысушылары
негізгі кµздер болып табылады.
Азаматтар мен ±йымдар кєсіпкерлік ќызметті ж‰зеге асыра отырып, µзара
ќоѓамдыќ байланыстарѓа т‰седі. Ол байланыстар азаматтыќ ќ±ќыќ нормаларымен
реттеледі. Сондыќтан азаматтар µздерініњ к‰нделікті µмірлерінде єрт‰рлі
±йымдардыњ ќызметтерін пайдаланып, сонымен ќатар азаматтыќ ќ±ќыќпен
реттелетін ќоѓамдыќ ќатынастарѓа ќатысады. Азаматтыќ ќ±ќыќ нормалары µз
єрекетін азаматтардыњ µз араларында ±дайы туындайтын ќарым - ќатынастарѓа
таратады. Сондай – аќ м±ндай азаматтыќ ќ±ќыќтар єрекеті азаматтар м‰лде
ќатыспайтын ќоѓамдыќ ќатынастарѓа да жайылады. Яѓни, азаматтыќ ќ±ќыќ
нормаларымен µндірістік µнімдерді µткізу, оны кµлікпен тасымалдау жєне
жеткізілген µнімдерге есепті ж‰зеге асыру барысында туындайтын ±йымдар
арасындаѓы ќарым – ќатынастарды ж‰йелейді. Одан кейін б±л азаматтыќ
ќ±ќыќпен Ќазаќстан Республикасына ќатыса отырып, республика нысандары мен
жергілікті ќ±рылымдарыныњ арасындаѓы ќатынастар реттеліп отырады.
Соњѓы жылдары зањды т±лѓа институтыныњ мєні инфраќ±рылымдарды
к‰рделендіру жєне кєсіпкерлік ќызметті интернационалдандыру, экономикаѓа
мемлекеттіњ араласуын кењейту, жања аќпараттыќ технологиялардыњ кµрініс
беруі, жања шаруашылыќ жасау т‰рлерін ќалыптастыру нєтижесінде к‰ннен –
к‰нге жоѓарлап келеді. Осыѓан сєйкес зањды т±лѓалар туралы зањнама кµлемі
де арта т‰седы жєне оныњ сапалыќ ќыры орта т‰седі.
Нарыќтыќ ќатынастарѓа кµшу жаѓдайында ќоѓамды экономикалыќ дамыту
ќоѓамдыќ ќатынастарда азаматтыќ ќ±ќыќтар мањызын айќындап, азаматтардыњ
ќ±ќыќтыќ ќабілеті ауќымын арттырды. Оларды жања азматтыќ ќ±ќыќтарман
ќамтамасыз етті, єсіресе, кєсіпкерлік ќызметпен айналысу жєне басќа
баѓыттарда ањѓарыла т‰сті.
Азаматтыќ ќ±ќыќтыњ мєнін жєне азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастар мањызын
ањѓару ‰шін, бірінші кезекте, осындай ќатынастар негізін, оныњ
ерекшеліктерін жєне єр т‰рлілігін аныќтау ќажет. Азаматтыќ ќ±ќыќтар
спектрін білмей, сондай – аќ ќ±ќыќ ќабілеті мен єрекеттілігінгіњ кµлемін
ескермей, азаматтыќ ќ±ќыќтыњ ќатынастарында олардыњ азаматтыќ ќ±ќыќ
ж‰йесіндегі орыны мен мєретебесін дєл аныќтау м‰мкін емес. Біздіњ елімізде
ќ±ќыќтыќ ќатынастар негіздері ЌР азаматтары ѓана емес, шетелдіктер де,
сондай – аќ Азаматтыќ кодексте жеке т±лѓа ±ѓымы сипатталатын азаматтылыѓы
жоќ т±лѓалар да бола алады.
Кейбір азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастарда міндетті емес тараптарда
міндетті т±лѓалардыњ аныќталмаѓан саны (мысалы, авторлыќ – ќ±ќыќтыќ
ќатынастарда авторѓа – шыѓармаѓа авторлыќ ќ±ќыќ негізіне б±л ќ±ќыќтарды
б±зуѓа тиіс емес белгісіз т±лѓалар тобы т±рады) ќатысуы м‰мкін.
Жекелеген т±лѓалармен ќатар азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастар негізгі
нысаны ретінде зањмен ќарастырылѓан белгілерді иеленетін ±жымдыќ ќ±рылымдар
ќатарына зањды т±лѓа аталатын ±йымдар, сондай – аќ азаматтыќ ќ±ќыќтыњ
ерекше нысаны – мемлекет, ±лттыќ – мемлекеттік жєне єкімшілік – аумаќтыќ
ќ±рылымдар (ЌР АК 2 бабы 1 тармаѓына сєйкес) жатады. Азаматтыќ ќ±ќыќтыњ
ќатынастарѓа ресейдікі ѓана емес, шет елдік зањды т±лѓалар да ќатысуы
м‰мкін.
Осы айтылѓандарѓа байланысты, біздіњ кµзќарасымызша, Азаматтыќ
ќ±ќыќтыњ ќатынас нысандары таќырыбына таѓы бір рет назар аударуѓа болады.
Диплом ж±мысыныњ маќсаты да азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастар нысандарын
ќарау болып табылады. ¤йткені б±л диплом ж±мысы таќырыбын ашу баѓытында кµп
ењбек жасап, еліміздегі зањнама ќ±жаттарын ќарастыруѓа тура келді. ¤мірдегі
кµріністерді салыстыра отырып зерттеу жєне талдау ќажеттігі туындады. Осы
маќсатќа жету ‰шін мен келесідей міндеттерді аныќтауды жµн санаймын:
1. Азаматтыќ ќ±ќыќ негіздері жайлы т‰сінік пен оныњ т‰рлері аныќтау;
2. Ќазаќстан республикасын, оныњ нысандарын, азаматтыќ ќ±ќыќ негізі
ретінде жергілікті ќ±рылмдарын сипаттау;
3. Азаматтыќ ќ±ќыќ негізі ретінде жеке т±лѓаларды сипаттау;
4. Азаматтыќ ќ±ќыќ негізі ретіде зањды т±лѓаларды сипаттау.
Осы ж±мысты жазу барысында келесідей нормативтік актілерді кењінен
пайдаландым. Енді олардыњ да тізбесін беріп кетуді жµн кµрдім:
ЌР 1995 ж. 30 тамыздањы конституциясы, ЌР 1994 ж. Азаматтыќ кодексі,
1994 ж. Ресей федерациясыныњ Азаматтыќ кодексі, ЌР 10.07.98 ж. № 281 – 1
Акционерлік ќоѓамдар туралы зањы, ЌР мемлекттік салыќ ќызметімен 12.04.96
ж. № Ю У – 4 – 1265 н. Ќаулысымен бекітілген кєсіпорындарѓа мемлекеттік
тіркелім ж‰ргізу тєртібі туралы ереже жєне басќалары.
Сондай – аќ Ю.Г. Басин, С.Н. Братуся, Р.Р. Веберс, А.П. Сергеев, Е.
Суханов, Д.И. Степанов, М.К. С‰лейменов, Ю.Г. Толстой жєне таѓы
бірќатарыныњ ењбектерінен теориялыќ баѓдарлама алып, оны осы ж±мысты жазу
‰стіндепайдалануѓа тырыстым. ¤йткені жалањ зањѓа ѓана ден ќойып, диплом
таќырыбын ашу еш м‰мкін емес еді. Меніњше, С.Н.Братуся, Р.Р. Веберстердіњ
зерттеулері µте ќ±ндыраќ, олар азаматтыќ ќ±ќыќ т‰сінігін жан – жаќты
дєйекті ашады. Ал µз тіуелсіздігін енді ѓана алѓан біздіњ елімізде б±л
мєселе толыќ шешімін тапты деуге болмайды. ¤йткені бізде ќ±ќыќтыќ негіз
енді ѓана ќаланып жатыр. Ендеше б±л ретте батыстыњ ѓалымдарыныњ ењбектеріне
де ‰њілуге тура келеді. Жањаѓы екі ѓалымныњ ой – пікірі де уаќыт талабына
сай болѓандыќтан, єзірге µз зањдарымыз толыќ ќабылданып болѓанша немесе
жања зањ ќабылдау барысында ескеру аса ќажет деп ойлаймын. Єрине, мен
зерттеуші ѓалым емеспін. Біраќ жоѓарѓы оќу орнын тємамдайтын студент,
ертењгі осы салада ењбек ететін маман ретінде осы мєселелерге µз білімім
дењгейінде талпыныс жасауды жµн кµрдім.
Жалпы Братуся мен Веберстен басќа, И. Грешниковтыњ зерттеулерінде де
айшыќты т±жырымдар айтылады. Ол зањды т±лѓа ±ѓымын зерттей отырып, оныњ
жања ±йымдылыќты ќ±руѓа тірек бола алатынын дєлелді жеткізуге тырысады. Б±л
жерде кез келген ±йымныњ ќ±ќыќтыќ негізі ретінде т‰сіндірілетінін еске
алуѓа болады. Себебі осы арќылы Адамда µз Мені кµрініс береді, µзініњ
ќабілеті мен м‰мкіндіктерін ж‰зеге асырады. Адамда бірнеше т±лѓа арќылы
ќ±ќыќќа ±сынылатыны кµрінеді. И. Грешников зањды т±лѓаѓа мынадай сипаттама
±сынады:
Зањды т±лѓа абстрактылы ќ±ќыќтыњ ќ±растырѓыш, азаматтыќ ќ±ќыќ
негізіне єрт‰рлі ±йымдылыќты енгізеді, ќ±ќыќ мєртебесін иеленеді[1] И.
Грешников ќазаќстандыќ зањгер ретінде µзініњ идеяларын ресей ќ±ќымен
салыстыра отырып ±сынады. Б±л оѓан зањды т±лѓа т‰сінігін кењінен ашуѓа
м‰мкіндік туѓызады.
Жеке т±лѓаныњ єрекеттілігі мен ќ±ќыќтыќ ќабілеттілігі туралы мєселені
толыќ ашуѓа А. М. Нецаева мен В. С. Якушевтердіњ маќалалары да жол ашады.
Бірінші тарауда мемлекеттік жеке жергілікті ќ±рылымдар азаматтыќ ќ±ќыќ
негізі ретінде ќарастырылады.
Екінші таруда жеке т±лѓалар азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастардыњ негізі
ретінде сипатталады.
‡шінші таруда зањды т±лѓаны азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынас кµзі ретінде
ќарау кµзделеді.
1 тарау
Мемлекеттік жєне єкімшілік – аумаќтыќ ж‰йелері
1.1. Азаматтыќ ќ±ќыќтыќ негізі ретіндегі мемлекет туралы т‰сінік жєне
белгісі.
Мемлекет жєне мемлкеттік ж‰йелердіњ ќ±ќыќтыќ ережесі азаматтыќ
ќ±ќыќ негіздері туралы ілімніњ мањызды бµлігі болып табылады.
Мемекетке ќатысты оныњ азматтыќ ќ±ќыќ жаѓдайлары осы арнадаѓы мєселелерді
шешуде ерекше орын алады.
Кешегі кењестік дєуірде б±л мєселені сырт айналып кеткен еді.
Еліміздіњ Азаматтыќ кодексініњ 5 тарауы осыѓан арналѓан. Яѓни, б‰гінгі
уаќыт аѓымы осыны талап етеді. Кешегі µмірмен б‰гінгі кезењді єсте
салыстыруѓа болмайды. Екеуініњ арасы жермен кµктей десе де болады.
Сондыќтан тєуелсіз ќазаќстан єлемдік іс – тєжірибелерден ‰лгі - µнеге алып,
µзініњ ќ±ќыќтыќ базасын осылай дамыта береді.
ЌР АК 124 бабыныњ 1 тармаѓында ЌР, оныњ нысандары мен жергілікті
ќ±рылымдары азаматтыќ айналымда басќа ќатысушылармен тењ ќатысады делінеді.
Демек, ЌР, оныњ нысандары мен жергілікті ќ±рылымдары азматтыќ ќ±ќыќ
ќабілетін иеленеді жєне олардыњ ќатысуында тараптардыњ зањдыќ тепе –
тењдігі ќаѓидасы саќталады.
Жоѓарыдаѓы еліміздіњ Азаматтыќ кодексініњ 111 бабы 1 тармаѓында
сонымен ќатар ЌР аазматтыќ зањнамалармен реттелетін ќарым – ќатынастарда
осы ќатынастардаѓы басќа да ќатысушылармен тепе – тењ негізде ќатысады деп
бекітіледі.
Мемлекет тєуелсіздіктіњ µркен жаюы кепілі ретінде бµлбейді жєне
ажырамайды. Тиісінше мемлекет азаматтыќ айналымда бірыњѓай жєне жалѓыз
нысан ретінде ќарастырылуы ыќтимал. М±ндай жобаныњ ќ±ндылыѓы єр іс єрекет
бµлігінде мемлекет µз бµлігінде ‰лкен кµлемдегі м‰лікті иеленуші ретінде
жауап беретінінде жатыр. Сондыќтан мемлекетте µз несиешілерімен есеп
айырысуѓа µаражат жетіспеген жаѓдай µте аз болады.
Сонымен бірге Ќазаќстан кµп дењгейлі ж‰йелері бар ел саналады. Б±л
осы уаќыт кезењінде аумаѓыныњ ‰лкендігі, оны мекендеген т±рѓындардыњ
мєдениеті мен т±рмысыныњ сан ќырлыѓына ќарамастан бірегейлік ерекшелігі бар
кµп ќызыметтерді орындайтын мемлекет екендігі байланысты болады. Мемлекетті
бірт±тас жєне бµлінбейтін нысан ретінде азматтыќ ќ±ќыќта ѓана осындай
жаѓдайда ќарастыру мањызды. Мемлекет єрт‰рлі дењгейдегі нысандарѓа – ЌР,
єкімшілік аумаќтыќ бµліністер мен жергілікті ќ±рылымдарѓа бµлініді. Б±л
негіздер µз ќ±рылымы, дербес м±лкі бар, біраќ бір – біріне деген
міндеттемелер бойынша жауап бермейтін жалпы ережеге байланысты ерікті
т±лѓалар деп есептеледі. Осындай м‰ліктік мемлекеттіњ ќ±рылуы тµлем
ќабілеті жоќ мемлекеттік ќ±рылымдардыњ несиешілер м‰дделерін ќорѓау
т±рѓысында оњтайлы саналады. Неге десењіз, м‰ліктік ќатынастаѓы ќалыпты
жаѓдай – мемлекет ќызметініњ µнімі негізінен олар ‰шін жауапкершілік
атќаруы тиіс1
Мемлекет басќа да азаматтыњ ќ±ќыќ негіздер ретінде азаматтыќ –
ќ±ќыќтыќ ќатынастарда ќатыса алады. Дегенмен, мемлекеттыњ ќ±ќыќ ќабілеті
биліктіњ иесі ретінде бірќатар ерекшеліктерге ие болады.
Мемлекет билікті ж‰зеге асырады жєне дербестікті иеленеді. Мемлекет
дербестігі азматтыќ ќ±ќыќтыњ басќада негіздері алынса айѓаќтайды. Міне
мемлкеттіњ азматтыќ ќ±ќыќ ќатынастарыныњ ерекше нысанын биіктететін
бірќатар ерекшеліктері:
- Мемлекет басќа барлыќ азматтыќ ќ±ќыќ нысандары басшылыќќа алуѓа тиіс
зањдарды µзі ќабылдайды;
- Мемлекет басќа тараптардыњ еркіне ќарамастан азматтыќ – ќ±ќыќтыќ
ќатынастар туындайтын єкімшілік актілерді ќабылдай алады;
- Мемлекет азаматтыќ – ќ±ќыќтыќ ќатынастар тењдігі бастауында жасалѓан
ќ±ќыќтарѓа енгенде де билік ќызметін саќтайды;
- Мемлекет имуниттеті пайдаланады;
Б±л аталѓан сипаттар мемлекеттіњ азматтыќ – ќ±ќыќтыќ ќатынастарѓа
ќатысушы ретінде ѓана барлыќ ерекшеліктерге ие болып ќалмайды, тіпті,
аталѓандарды да, мемлекеттіњ азматтыќ ќ±ќыќтаѓы айрыќша жаѓдайы туралы
айтуѓа м‰мкіндік береді.
Мемлекеттіњ ќ±ќыќтыќ ќабілеті жайлы айтќанда, мемелекеттіњ ќ±ќыќтыќ
ќабілеті єр т‰рлі жеке жєне зањды т±лѓалардыњ ќ±ќыќ ќабілетінен ‰стем бола
алмайтын да атамай µтпеске болмайды, бірде оныњ ауќымы кењ, бірде тар.
Кµбіне мемлекеттіњ ќ±ќыќ ќабілеті азаматтыќ айналымдарда µзініњ жеке
м‰дделері т±рѓысында емес, билік жариялылыѓын ењ тиімді кµрсету маќсатында
ќатысуымен аныќталады. Сондыќтан мемлекет азаматтыќ айналымѓа кіре отырып,
µз баѓытын ±стануы тиіс жєне мемлекттіњ ќ±ќыќ ќабілетін маќсаты деуге
болады.
Сонымен, мемлекет азаматтыќ айналымда тек тікелей ќатысады деп
есептеу д±рыс µйткені мемлекеттіњ кєсіпорындар зањды т±лѓалар болып
табылады жєне азаматтыќ айналымдарѓа µз атынан ќатысады.
Ал мемлекет азаматтыњ айналымѓа бµлшектелген б‰тін ретінде емес, єр
дењгейдегі нысандар жиынтыѓы т±рѓысында ќатысады, барлыќ осы негіздер
азаматтыќ – ќ±ќыќтыќ ќатынастар ретінде дербес атсалысады. Азаматтыќ –
ќ±ќыќтыќ ќатынастарда ‰ш т‰рлі негіздер ќатысады. Олар: ЌР, ЌР нысандары –
облыстар, республикалыќ баѓыныстаѓы ќалалар, жергілікті ќ±рылымдар.
Ењ алдымен Азаматтыќ кодекстіњ 5 тарауында айтылѓан ережелер жања
азаматтыќ зањнамаларда болып табылатынын атап µту д±рыс.
1964 жылѓы Азаматтыќ кодексте мемлекет пен зањды т±лѓалар
жауапкершілігін шектеу туралы тек жекелеген нормалары ѓана бар еді.
Сонымен, 1964 ж. АК 33 бабында мемлекет зањды т±лѓа болып саналатын
мемлекеттік ±йымдар міндеттемелері бойынша жауап бермейді, ал б±л ±йымдар
да мемлекет міндеттемелеріне жауап бермейді.
Негізінен мемлекет пен мемлекеттік ќ±рылымдар ќ±ќыќтыќ жаѓдайлар
азаматтыќ ќ±ќыќ нысандары туралы ілімдердіњ µзекті бµлігін ќ±райды.
Мемлекеттік жєне жергілікті єкімшілік – аумаќтыќ ќ±рылымдармен
ќ±рылѓан зањды т±лѓалар µз ќ±рылтайшылары міндеттемелері бойынша жауап
бермейді (АК 126 бабы 2 тармаѓы), ал олар µз кезегінде егер мекемелер
немесе ќазыналыќ кєсіпорындар туралы єњгіме болмаса, µздерініњ зањды
т±лѓаларыныњ міндеттемелеріне жауапты емес (АК 126 б. 3 т.).
Ќазаќстанда осы ереже бекітілген. ЌР АК 103 бабы 2 тармаѓында
шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓында ќ±рылѓан кєсіпорындар мемлекет міндеттемелері
бойынша жауапкершілік аќтармайтынын айтады, сондай – аќ мемлекетте
кєсіпорындар міндеттемелеріне жауап бермейді, біраќ ЌР немесе єкімшілік –
аумаќтыќ бірлік ќазыналыќ кєсіпорын міндеттемелеріне жєрдемаќылыќ
жауапкершілікті орындайды. Сондыќтан м±ндай зањды т±лѓалар м‰лкі, дегенмен
олардыњ м‰лкі болып табылмаса да, тиісті ќ±ќыќтыќ ќ±рылымдар айналымына
кіру ‰шін, м‰ліктік база бола алмайды олардыњ несиешілері емес, аталѓан
зањды т±лѓалар несиешілері талаптарын ќанаѓаттандыру ‰шін баѓытталады.
ЌР, оныњ нысандары мен жергілікті ќ±рылымдары дербес меншік иелері
ретінде бір – бірініњ міндеттемелері бойынша жауап бермейді (арнайы
кепілдіктер болмаѓанда). Осылайша олардыњ єрќайсысы µз м‰лкініњ дербес
меншік иесі болып табылады, ењалдымен – олардыњ азаматтыќ айналымѓа ќатысу
‰шін м‰ліктік база жасайтын ќазынасы.
Тиісті ќ±ќыќтыњ ќ±рылымдар атынан м‰ліктік ќ±ќыќтыњ ќатынастарѓа
ќатынастарѓа ќатысатын мемлекеттік немесе жергілікті органдар ЌР АК 125
бабыныњ 1 жєне 2 тармаќтарындаѓы ережелермен аныќталады. Оларѓа байланысты
мемлекеттік немесе жергілікті органдар жайлы зањнама актілерімен
белгіленген ќ±зырлары турасында сµз болады. Мемлекет µз іс – єрекеттерімен
µз ќ±ќымен міндетін ж‰зеге асыруѓа ќабілетті емес – мемлекет атынан ќашанда
µз ќ±зырлары аясында оныњ органдары єрекет етеді (жергілікті ќ±рылымдар
атынан жергілікті µзін - µзі басќару органдары єрекет жасайды). Б±л жерде
µкілдікке ќатысты оларѓа ЌР АК 10 тарауыныњ єрекеттері таратылады.
Азаматтыќ кодексте азаматтыќ ќ±ќыќ ќатынасында мемлекеттіњ плюралистік
‰лгісі – б±л органдар мемлекетті µз ќ±зырлары аясында ±сынатынын кµрсетеді.
¤з кезегінде, б±л ќазаќстандыќ ќ±ќыќта ќазына концепциясы (ќашан мемлекет
атынан барлыќ азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастарѓа бір ѓана органы болып
±сынылѓанда, ќабылданбаѓанын ањѓартады. Несиешілер талап ќоя алатын
ќазынаныњ негізгі бµлігін ќ±райтын бюджет пен оныњ ќаражатына ќатысты,
м±ндай орган болып Азаматтыќ кодекстіњ 1071 бабында тиісінше ќаржы басќа да
ќаржы органдары ќатысатыны кµрсетіледі. Шаруашылыќ ќоѓамдар да ќатысуѓа
акциялар мен ‰лестерініњ осындай ќ±рылымдар атынан мемлекеттік жєне
жергілікті аумаќтыќ м‰лік ќорлары, ал тарихи ескерткіш мен мєдениетке
немесе м±раѓатќа байланысты мєдениет министірлігі, м±раѓат басќармалары
жєне т.б. ќатысады, сол сияќты мемлекет немесе басќа да ќ±ќыќтыќ ќ±рылымдар
атынан мемлекеттік м‰лікті басќару комитеттері (мысалы, шетелде м‰ліктіњ
кµп т‰рініњ болуына ќатысты), кеден, табиѓиатты ќорѓау органдары
(контрабанданы тєркілеу жєне оныњ б±йымдарын пайдалану, зањсыз ањшылыќ жєне
т.б.) мен басќалар ќатысады. Осы тізілген органдардыњ барлыѓы тиісті
м‰ліктердіњ иесі болып табылмайды, сол немесе басќа да наќтылы ќ±ќыќтыќ
ќатынастарда оныњ атынан тура µкілетті ќатысатын меншік иесі болады.1
Азаматтыќ кодекстіњ 125 бабыныњ 3 тармаѓы мемлекеттік немесе
жергілікті ќ±рылымдар атынан сол тиісті органдардыњ ѓана емес, сонымен
бірге наќтылы ќ±ќыќтыќ ќатынастарда мемлекет немесе µзге де ќ±ќыќтыќ
ќ±рылымдар µкілі болып табылѓан зањды т±лѓалардыњ жєне азаматтардыњ
ќатысуын жоќќа шыѓармайды.
Кезкелген жаѓдайда мемлекет немесе жергілікті ќ±рылымдар атынан
ќатысќанда, тиісті нормативтік актіге тура ж‰гінуге тиіс, ал ол болмаѓанда
міндеттемелер туындауы бойынша жауап беретін (АК 120 б. 2 т. жєрдемаќылыќ
жауапкершілік) дербес зањды т±лѓалар мемлекеттік немесе жергілікті орган
ретінде болуы тиіс.
Мемлекеттіњ азаматтыќ ќ±ќыќ ќабілетініњ жекелеген тараптары болып
табылады:
1) меншіктік ќ±ќыќ ќатынастарында мемлекеттіњ ќатысуы.
2) Мемлекеттіњ сыртќы сауда айналымына ќатысуы.
Мемлекет єрт‰рлі ќарым – ќатынастарѓа атсалысады: ол нысандармен
халыќаралыќ ќ±ќыќќа (мемлекеттермен жєне т.б.) кіреді, біраќ б±л ќатынастар
азаматтыќ болып табылмайды, жєне олар халыќаралыќ ќ±ќыќ нормалары мен
реттеледі, ол сондай – аќ жеке т±лѓалар жєне органдармен ќарым – ќатынасќа
енеді – б±л ќатынастар мемлкеттіњ ішкі ќ±ќымен ж‰йеленеді.
2 тарау
Азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынас нысаны ретінде жеке т±лѓалар
2.1. Азаматтардыњ ќ±ќыќтыњ ќабілеті
Азаматтыќ ќ±ќыќ нысаны болуы ‰шін, азамат белгілі зањ сипаттарын
иеленеді, µз жиынтыѓында азаматтыќ ќ±ќыќ нысандылыѓын жасайды.
Ќазіргі ќ±ќыќ теориясында ќолданылатын ќ±ќыќ нысандылыѓы т‰сінігі
тиісті ќ±ќыќ саласы ќ±ќын иеленуі мен міндеттерін орындауы ‰шін ќ±ќыќ
нысандарын иеленудіњ ќандай сапалары бар, соны аныќтайды.
Азаматтыќ ќ±ќыќ нысандылыѓы – б±л азаматтыњ ќ±ќыќ ќабілеті мен
єрекеттілігі енгізетін к‰рделі зањды категория.
Єрекеттілік жєне ќ±ќыќ ќабілеті арасында айрыќша айырмалар болады:
- ќ±ќыќ ќабілеті азамат жасымен байланысты емес, єрекеттілік оѓан ќатысты
тура болады;
- ќ±ќыќ ќабілетіне жеке т±лѓаныњ денсаулыќ жаѓдай єсер етпейді, оныњ
єрекеттілігі нысан ќ±ќыныњ денсаулыќ жаѓдайына ќатысты аныќтылады;
- ќ±ќыќ ќабілеті µзгеруге жатпайтын т±раќты т‰сініктерге жатады, сонымен
бірге єрекеттілік ретінде кењейтілуі м‰мкін жєне керісінше зањда
ќарастырылѓан жаѓдайларда µз кµлемінде ќысќартылады;
- ќ±ќыќ ќабілеті зањмен аныќтала алмайды, адам табиѓатында ыњѓайлас, ал
єрекеттілігі зањѓа негізделеді.
Осындай ќ±ќыќ ќабілеті мен єрекеттілігі арасындаѓы айырма µте µміршењ.
Сондыќтан оларды біріктіру, тіпті ќ±ќыќ нысандылыѓы, ќ±ќыќ єрекеттілігі
термині кµмегімен ќосу м‰мкін емес.
Ќ±ќыќ ќабілеті – азаматтыќ ќ±ќыќты иелену жєне тіндеттер атќаруыныњ
ќабілетін кµрсетеді, тењ дєрежеде барлыќ азаматтармен туѓаннан ќайтыс
болѓан шаѓына дейін танылады (тіпті жања туѓан бала да белгілі азаматтыќ
ќ±ќыќтар мен міндеттер кешенін иеленеді, мысалы, оѓан м±раѓа ќалдырѓан
м‰лікті м±ралауѓа). Зањды т±лѓаѓа ќараѓанда азаматтар жалпы жєне арнайы
ќ±ќыќ ќабілеттерін иелене алмайды. Ол олар ‰шін біреу.1 Б±л м‰мкіндік зањша
айтќанда ЌР АК 18 бабында: Барлыќ азаматтар µзініњ ќ±ќыќ ќабілетінде тењ
болып табылды.
Кез келген ќабілет µз алдында адам жаѓдайы болады. Б±л жалпы
ќабылданѓан ±йымда оныњ табиѓи таланты, сапасы, ќасиеті, жаѓдайы, оѓан
ќандай бір м‰мкіндік беретін жаѓдайлары ретінде ќаралады. Екінші жаѓынан,
б±л азамат т±лѓасыныњ ажырамас ќасиеті, яѓни, ќ±ќыќ ќабілетініњ алѓы шарты
ретінде зањдар мен µзге де ќ±ќыќтыњ актілерді ќабылдау ќиын. ¤йткені б±л
зањ немесе µзге де актілерде ќарастырылмаѓан азаматтар іс – єрекеті, біраќ
азаматтыќ зањнаманыњ жалпы бастауы мен маѓынасында азаматтыќ ќ±ќыќтар мен
міндеттерді єйгілейді.
В. О. Мушинскийдіњ пікірінше, зањ да, µзге де акті де осындай реттегі
азамат жаѓдайы т±рѓысында ќ±ќыќ ќабілетін тудыра алмайды.1
Жеке т±лѓалардыњ ќ±ќыќ ќабілетініњ ‰здіксіз белгілері – оныњ
жекеленбеушілігі. Ќ±ќыќ ќабілетінен бас тартуѓа болмайды, оны басќа біреуге
беруге де болмайды жєне аќырында, сот тєртібімен де ќ±ќыќ ќабілетін шектеу
д±рыс емес. Сонымен ќатар ЌР АК азаматтардыњ ќ±ќыќ ќабілетін шектеуге жол
беріледі. Тек белгіленген зањ жаѓдайлары мен тєртібінде ѓана. Осы баптыњ 3
бµлімінде азаматтардыњ ќ±ќыќ ќабілетінен толыќ немесе жартылай бас
тартуыныњ басќа да мємілелері айтылады, егер олар, ќашан б±л мємілелер
зањмен шешілген жаѓдайлардан басќасында, оны шектеуге баѓытталса.
Азаматтыќ кодекстіњ 18 бабы ењ мањызды азаматтыќ ќ±ќыќтар ѓана
иелену, м±ралау ќ±ќыѓында м‰лікті иеленуге жєне м‰лікті м±раѓа беруге,
мємілелер жасауѓа, міндеттемелерге ќатысуѓа, т±рѓылыќты орнын тањдауѓа,
автор ќ±ќын алуѓа ќатысты болатынын кµрсетеді.
Азаматтардыњ б±л ќ±ќыќтарынан басќа зањды тура ќарастырылмаѓан, біраќ
азаматтыќ зањнамаларѓа ќайшы келмейтін басќа да жеке м‰ліктік жєне жеке
м‰ліктік емес ќ±ќыќтарды иеленуге хаќылы екендігі аныќталады. АК 18 бабында
келтірілген ќ±ќыќтыњ м‰мкіндіктер тізбесі ењ соњѓы м‰мкіндіктер болып
табылмайды, біраќ ол азаматтыќ ќ±ќыќ ќабілеті мазм±нын жасайтын иелену
м‰мкіндігі бар ењ мањызды ќ±ќыќтар жайлы кµріністерді ±сынады.
Сонымен, меншік ќ±ќыѓында м‰лікті иелену м‰мкіндігі меншік ќ±ќыныњ
µзін ѓана емес, сонымен бірге ќабілетті иеленбей меншік иесі болатын
м‰ліктік ќатынастарѓа кіру м‰мкін емес міндеттілікті ќоса µзгеде кµпшілік
азаматтыќ ќ±ќыќ ќатынастарыныњ ќажетті алѓы шарты болып табылады.
Азаматтыќ ќ±ќыќ ќабілетін тењ аяда барлыќ азаматтар пайдаланады. Б±л
єр азаматтыњ наќтылы субьективті ќ±ќыќтары кµлемі басќа азаматтыњ ќ±ќыќ
кµлеміне тењ екенін ањѓаратпайды, біраќ м‰мкіндіктер кµлемінде м±ндай
ќ±ќыќтарды иелену наќтылы т±лѓаныњ ќ±ќы мен міндеттерініњ оныњ наќтылы
кµлеміне тєуелсіз болып табылады. Сондыќтан, азамат оѓан тиесілі м‰лкті
µндіріп алады, не сот б±л м‰лікті тєркілейді, азаматтыќ ќ±ќыќ ќабілетінде
ешќандай µзгерістер болмайды, не онда ќалѓан ќ±ќыќтар сол немесе басќа
м‰лікке, ол кез келген уаќытта жањасын ала алады. Осылайша, азаматты ќ±ќыќ
ќабілеті бµлшегі ретінде меншік ќ±ќыѓында меншікті иелену м‰мкіндігінен
шектеу ‰шін, ол кез келген м‰лікке меншік ќ±ќын иелене алмауы ‰шін, оѓан
жол берілмейді. Біраќ ќ±ќыќ ќабілетінен айыру м‰мкіндігі де бар, мысалы,
т±рѓылыќты мекен – жайын тањдау м‰мкіндігі азаматтыњ наќтылы орында т±ру
міндеттілігі, ќайда болса да т±руѓа тыйым салумен шектелуі м‰мкін,
кєсіпкерлік ќызметпен айналысу м‰мкіндігінен де айыруы м‰мкін. Дегенмен,
м±ндай шектеулер зањмен белгіленген жаѓдайлар мен тєртіптерде ѓана
жасалады. Еркіндікті шектеу, кєсіпкерлік ќызметпен айналысудан айыру,
сондай – аќ басќа да ќылмыстыќ жєне єімшілік жазалар зањмен жол берілетін
ќылмыс немесе єкімшілік ќ±ќыќ б±зушылыќты жасаѓанына санкция т‰рінде
ќолданылатын, азаматтардыњ ќ±ќыќ ќабілетін зањмен шектеуге жол берілетінін
кµрсетеді. Азаматтардыњ ќ±ќыќ ќабілеті немесе оныњ жекелеген бµлшектері
оныњ дербес іс-єрекетімен, егер басќа т±лѓа зањмен µкілетті болмаса,
соњѓыларыныњ єрекетімен де шектелінуі м‰мкін емес. ¤з єйелі жєне баласымен
кездеспеу ‰шін, ол т±ратын ќаланы тастап кету міндеттемесі зањмен зєредей
деп есептеледі.[2] М±ндай сендірумен оныњ ќ±ќыќ ќабілеті шектелмейді,
µйткені ол сол ќалада ќалуѓа каќылы, басќасына ќоныс аударуы да µз еркімен
болады. Оѓан т±рѓыбыќты мекен – жайын тањдау м‰мкіндігі кепілдендірген
жєне ешкім де оны б±ѓан зањ талаптарымен мєжб‰рлеуге каќылы емес. Зањда
б±рынѓы єйеліне моралдыњ тєртіп шарларын пайдалануѓа тыйым сала алмайды,
біраќ егер ол ќаладан кеткісі келмесе, ол ќандай-бір зањ талабын б±збайды,
керісінше, т±рѓылыќты мекен-жайын тањдауѓа µз ќ±ќын ж‰зеге асырады.
Азаматтар µз шешімін ќабылдауда басшылыќќа алатын мотивтері мањызды емес.
Азамат ќ±ќыќ ќабілетімен туѓаннан ќайтыс болѓанѓа дейін ќамтамасыз
етіледі. Тууы мен ќайтыс болу сєттерін аныќтау Зањ ѓылымы мєні болып
табылмайды, µйткені єњгіме таза физиологиялыќ т‰сінік жайлы болып отыр.
Ќ±ќыќ ‰шін мањызды, Ќашан азамат туды деп есептеген сєттен бастап, нєресте
азаматтыњ ќ±ќыќ ќабілетін осы уаќыттан иеленеді. Зањды (ЌР АК 1116 бабы, 1
тармаѓы) баланыњ бір м‰мкін болатын м±рагері жайлы еске салынады. Ол бала
тумай т±рып, ќайтыс болѓан м±рагерлерді назарѓа алады. М±ндай бала ќ±ќыќ
ќабілетімен не ќандай бір субъективті ќ±ќыќтармен ќамтылмайды,біраќ зањ
оныњ м±рагерлік м‰мкіндігі м‰дделерін ќарастырады. Б±л м±рагердіњ µзіне
тиесілі м‰лік ‰лесіне, егер бала тірі туса, ќ±ќы бекітіледі. Егер бала µлі
туса, онда ол м±рагер деп танылмайды.
Азаматтыњ ќайтыс болуымен ќ±ќыќ ќабілеті де тоќтатылады. Ќайтыс болуы
сєтінде єрт‰рлі медициналыќ жєне ќ±ќыќтыќ мєселелер де аныќталады
медицинада клиникалыќ µлімі мен биологиялыќ µлімі жаѓдайы ажыратылады.
Аныќтау сєтін белгілеу ‰шін азаматтыќ зањнама ќ±ќыќ ќабілетін тоќтатуды
байланыстырады. Керісінше жаѓдайда азаматтыњ клиникалыќ µлімі енгенген
кейін реанимотологтар к‰шімен оны µмірге ќайта желгендегі, ќандай – бір
уаќытќа тоќтатылѓан оныњ ќ±ќыќ ќабілеті ќайтадан ќалпына келгенін тану
ќажет етіледі. Ќ±ќыќ ќабілеті бір-аќ рет беріледі жєне бір-аќрет
тоќтатылады. Азаматты сотпен ќайтыс болды деп жариялаѓан жаѓдайларда
азаматтыњ ќ±ќыќ ќабілеті ешќандай µзгертуді жасауѓа жол бермейді. Сот
осындай шешім шыѓарѓанда, азаматтыњ ќайтыс болѓаны жайлы айѓаќты деректер,
оны ќайтыс болу м‰мкін екені жайлы т±жырымдар негізге аланады. Сондыќтан
м±ндай шешімніњ ќ±ќыќтыќ салдары азамат ќайтыс болѓанда, оныњ ќ±ќыќ
ќабілеті оныњ толыќ ќайтыс болѓаны аныќталѓанша, сот оѓан тиісті шешім
шыѓарѓанѓа дейін жалѓасады.[3]
Сонымен, ќ±ќыќ ќабілеті µзініњ ерекше жєне µте айрыќша сипатына ие
болады. Біраќ жанама т‰сінікте ќ±ќыќ ќабілеті реттелетін ќатынастар
сипатына тењеледі.
2.2 Азаматтардыњ єрекеттілігі.
Єрекеттілік - µз іс – єрекетімен азаматтыњ ќ±ќыќтарды иелену мен
ж‰зеге асыру, µзіне азаматтыќ міндеттерді жасау жєне оларды орындауѓа деген
ќабілетті кµрсетеді. Осыѓан байланысты экономикалыќ айналымды ќ±ќыќтыќ
реттеу ‰шін тараптардыњ сезігнен ерік-жігер єрекеттері ќалыптасуына
жеткілікті т±раќты мінез – ќ±лыќ ќатынастарын беру ќажет. Азаматтыќ
ќ±ќыќтыќ ќатынастар ќатысушыларынын єрекеттілігі, зањ бойынша, белілі жасќа
жеткен сєтте, толыќ кµлемде – он сегіз жастан, яѓни, кємелетке толѓан
шаќтан туындайды
Азаматтардыњ єрекеттілік жаѓдайын ±стаудыњ ењ негізгі бµлшектері болып
мємілелерді дербес жасау м‰мкіндігі (азаматтардыњ мємілелік ќабілеті) жєне
дербес м‰ліктік жауапкершілік атќару м‰мкіндігі танылады. Азаматтыќ
кодексте іскерлік ќабілет азаматтарѓа жеке кєсіпкер ретінде мемлекеттік
тіркеуден µту ‰шін кєсіпкерлік ќызметпен айналысу м‰мкіндігін ањѓартады (ЌР
АК 23 балы). Егер азамат сатып алу-сату мємілесін жасаса, тіркелісіз
кєсіпкер ретінде ќайсы-бір ж±мыстарды орындаса, тіркеудіњ болмауынан болѓан
б±л ќызмет зањсыз екенін білдірмейді. Азамат б±л жаѓдайда кєсіпкер ‰шін
ќарастырѓан ќорѓауды ±сынбайды. Керсінше, егер азамат ќашуды ойласа,
мысалы, жоѓары жауапкершіліктен жєне кєсіпкерлік ќыметті ж‰зеге асыруда
мемлекеттік тіркеуден ќасаќана бойын аулаќтаса, онда сот кєсіпкерлік
ќызметті ж‰зеге асыруѓа байланысты міндеттемелер туралы АК 23 бабы 4
тармаѓына сєйкес талаптарды басшылыќќа алады.
Толыќ єрекеттілік кємелетке толѓан азаматтарѓа танылады, яѓни, он
сегіз жасќа жеткен. Аталѓан ереже екі айрыќшылыќќа жол береді: толыќ
єрекеттілік азаматта оныњ он сегіз жасќа жеткеніне дейін, біріншіден,
осындай т±лѓалар некеге отырѓан жаѓдайда туындауы м‰мкін. Егер оѓан
белгіленген зањ тєртібінде неке жасы тµмендетілсе, екіншіден, 16 жасќа
тоѓан кємелетке толмаѓанды жарияласа, егер ол ењбек шартымен не ата-аналар
(асыраушысы) келісімімен кєсіпкерлік ќызметте ж±мыс істесе, оны толыќ
єрекетті деп тану ыќтимал.[4] Егер Ќазаќстанмен салыстырѓанда, м±нда
эмансипация жоќ, жєне ЌР АК 2 тарауы 17 бабы 2 тармаѓына сєйкес Ќазаќстанда
єрекеттілік толыќ кµлемде онсегіз жасќа дейін енеді, егер зањнама
актілерімен кємелетке толѓанѓа дейін некеге отыруѓа руќсат берілсе. А.Р.
деген азаматшаныњ анасыныњ ќайѓылы ќазасынан кейін м±раѓа ќойѓан пєтерді
сатып алу-сату шартын А.Р-дыњ кємелетке толмаѓанын айтып, ол онда ќамќорлыќ
органынан пєтерді сатуѓа р±ќсат болмауына байланысты куєландырмаѓан
нотариалдыќ кењсеге талабы бойынша іс ќаралды. Ал А.Р. ќашан он алты жасќа
толѓанда єкімдіктен неке жасын тµмендету жµнінде тиісті шешім алып, некеге
отырады жєне А.Р. єрекеттілік ќабілетін толыќ кµлемде иеленді. Сондыќтан
нотариалдыќ кенсе єрекеті кегізсіз деп танылды.[5]
Сондыќтан адам жас ќоса келе ќажетті білім мен танымды алады,
азаматтыќ ќабілетке аќырын – аќырын µтуін ќарастырады. Жалпы 6-дан 14 жасќа
дейінгі жастаѓы азаматтарда ±саќ т±рмыстыќ мємілелерді, мемлекеттік
тіркелуді талап етпейтін кірісті ќайтарымсыз алуѓа баѓытталѓан мємілелер
жєне бірќатар басќа да мємлелерді дербес жасау ќ±ќы кµрініс береді он
тµртке жеткен соњ кємелетке толмаѓан азаматќа оныњ зањды µкілдерініњ
жазбаша келісімі, мєміле жасалѓанѓа дейін алануы тиіс. 14-тен 18-ге дейінгі
жасты дербес жєне зањды µкілдері келісімісыз, µз табыстарын иеленуге, зањѓа
сєйкес авторлыќ ќ±ќыќты ж‰зеге асыруѓа, несие мекемелеріне салым енгізуге
жєне оларды ж±мсауѓа ал он алты жасќа жеткенде кооператив м‰шесі болуѓа
ќ±ќылы.
Азаматтардыњ б±л мєртебесі жартылай єрекеттілік ќабілеті болып
табылады. Б±л кємелетке толмаѓандарѓа, олармен жасалатын мємілелер байынша
дербес м‰ліктік жауыпкершілік ж‰ктелуімен, сондай-аќ шыѓын келтіруімен
дєйектеледі. Кємелетке толмаѓандардыњ жартылай єрекеттілік ќабілеті,
олардыњ талысу дењгейін, азаматтыќ айналымѓа дербес ќатысуѓа дайындыѓын
базалауѓа жол ашады. Кємелетке толмаѓандардыњ жартылай єрекеттілігініњ ењ
т‰бегейлі бµлшегі µз жалаќысын, стипендиясын жєне µзге де кірістерін
басќару ќ±ќы болып табылады. М±ндай жаѓдайда кємелетке толмаѓан µз ќарауы
бойынша єрекет етеді, µзі дербес алѓан ќаражатты ж±мсайды. Б±л кємелетке
толмаѓанмен жєне толыќ єрекеттілік ќуаты бар т±лѓа жаѓдайымен жаќындасады.
Кємелетке толмаѓан т±лѓамен µз ќаражатын негізсіз ж±мсау жаѓдайында
зањды µкілдері, не ќамќорлыќ органы сот алдында кємелетке толмаѓанныњ ќ±ќын
шектеу немесе алыптастау туралы µтініш жасай алады. Асыраушы µзініњ
єрекеттілігіне байланысты µзініњ тєрбиеленуші сініњ єрекеттілік ќабілетін
толыќ ауыстырады, ал ќамќоршы тек µз панаѓа алушысыныњ єрекетін маќ±лдайды.
Єрекетсіздігі бар т±лѓаѓа єрекеттілік ќабілетімен толыќ ќамќоршы жєне
панашымен белгіленеді. Б±л ретте асыраушы, ќашан ата-анасы немесе олар ата-
ана ќ±ќынан айрылѓанда сотпен таѓайындалады. Ќамќоршы білім беру органыныњ
ќамќорлыќ жасау мекемесі мен оныњ баќылауында ж±мыс істейді.
Дегенмен азамат он сегіз жасќа толѓанда толыќ кµлемде єрекеттілік
ќабілетін алады, ќашан азаматтыњ ерік-жігері ќабілеті науќастану не
ішімдікке немесе есірткі заттарына бой ±ру салдарынан ауытќыѓандаѓы
жаѓдайда азаматты ќабілетсіз деп, не ќабілетсіздігін шектеу орын алуы
ыќтимал. Егер азаматтыњ психикалыќ ауытќушылыќ салдарынан µз мєнін
т‰сінбегенде немесе оларды басќарѓанда, ол сотпен ќабілетсіз деп танылады
жєне кез келегн мємілені жасау ќ±ќынан айырады (ЌР АК 29 бабы). М±ндай
азамат атынан барлыќ мємілелерді оныњ асыраушысы жасайды. Егер, азаматтыњ
психикалыќ жаѓдайы осындай дєрежеге дейін болса да, ол µз іс єрекеттерін
басќаратын жаѓдайда болса да, жауапкершілік атќарса да, сот азаматты
єрекетті не оны шектеуді µзгертуге шешім енгізе алады.
Азаматтыњ ќ±ќыќтар мен міндеттерді ж‰зеге асыру азаматќа ќалыпты
психикалыќ денсаулыќ ±сынды. Б±рынѓы ќолданыстаѓы АК ќазіргі АК
салыстырѓанда азаматпен єрекетсіздікті танудыњ осындай негіздемесі жоќ,
сондыќтан кµњіл-к‰й дерті терминініњ орнына басќаша психикалыќ
ауытќушылыќ ќолданылады. ЌР АК 29 бабында ќашан адам іс-єрекетінде
саналылыќ толыќ ќалыс ќалѓанда, аќыл-есі кем т±лѓаларѓа таратылмайды.[6]
Сонымен ќатар аќыл-есі кем т±лѓалар біздіњ кезењіміз ‰шін кездейсоќтыќ
емес. Міне б±л ќ±ќыќтыќ норманы µзгерту ќажеттігі де осындай жаѓдайдан
туындайды.
ЌР АК 29 бабыныњ ерекшелігі, оны µз алдына азаматтыќ µлім ісі бойынша
ќолдануѓа итермелейді. ¤з єрекеттілігін толыќ кµлемде жоѓалтќан т±лѓа, µз
ќ±ќыќтарымен жєне міндеттерімен азамат ретінде µмір с‰руін тоќтатады. Ол
ешќандай шарт, оныњ т±рѓын ‰й ќ±ќын ќорѓай алмайды, ќањмен белгіленген
тєртіпте некеге отыра алмайды.
Єрекеттілікті толыќ жоѓалтудан туындаѓан µзекті мєселелер, психикалыќ
науќастар ±дайы арту жаѓдайымен терењдей береді.
Адам ќ±ќын ќорѓау жµніндегі µкілдіњ баяндамасында, соњѓы он жылда
осындай психиклыќ ауытќудан м‰гедектер саны ‰ш есеге µскені айтылады, б±л
шамамен 700 мыњ адамды ќ±райды. Олардыњ ќатарында µз єрекеттерін саналы
басќара алсайтындар бар. Адам ќ±ќын ќорѓау жµніндегі µкілдіњ ЌР зањ
тєртібінде µзініњ єрекеттілігін жоѓалтќан азаматтарды азаматтыќ зањнамаѓа
уаќытша, оныњ ішінде процессуалдыќ, єрекетсіздік арнайы ережесін ењгізу
толымен ќорѓаудыњ ќ±ќыќтыќ алѓышарттарын бекіту ќажет. Керсінше жаѓдайда,
біріншіден, барлыќ азаматтардыњ ќ±ќыќтары мен еркіндіктерініњ тепе –
тењдігі туралы конституциялыќ идея ж‰зеге асырылмай ќалады, екіншіден,
єрекетсіз т±лѓалардыњ ќ±ќыќтыќ ќорѓау идеясы жєне соњында, ‰шіншіден,
келелі µміршењ м‰дделерді ќасаќана пайдалану жаѓдайында ауыр психикалыќ
науќастар жєне аќылы кем азаматтар µз зардаптарымен кµп есе µсе т‰седі.[7]
Ж‰йке ауруы немесе аќылы кем болуы сотпен таѓайындалатын сот-психиатр
сараптамасымен белгіленеді. Біраќ психикалыќ ауруѓа шалдыѓуы тіпті
айѓаќталѓан сараптамамен де азаматтыњ єрекетсіздігін тану ‰шін жеткіліксіз.
Сот азаматќа психикалыќдерт осындай ыќпал ететінін белгілеуі тиіс, µйткені
ол µз іс єрекетін т‰йсінбей, басќара алмайды. М±ндай кµрініс м‰ліктік
салада кµрінуі ќажет, мысалы, м‰лікті негізсіз сатып алу жєне басќасында
жоѓалту. Егер психикалыќ дертке шандыѓу азаматќа оныњ ќоршаѓан ортаныњ
ќ±былыстарын баѓалаудаѓы єрекет ету жаѓдайымен ањѓарылса. Мєселен,
т±йыќталѓан кењістік дерті, не от жєне таѓы басќалары, онда азаматты
єрекетсіз деп тану ‰шін негіз жоќ.
Азаматтыњ єрекеттілігініњ болмау дерегі сот шешімімен ѓана
айѓаќталады, басќа ќ±жат, толќ±жаттаѓы белгі немесе басќа да жалпы оњтайлы
аќпараттарды зањ ќарастырмайды. Сот шешімі єрекетсіз танылѓан азаматтарѓа
асыраушы бекіту ‰шін негіз болады. Асыраушыны ќамќорлыќ жасау органдары
таѓайындайды. Єрекетсіз азамат µз іс єрекетіне жауапкершілік атќармайды,
ешќандай мєміле жасауѓа, оѓан ќоса ±саќ т±рмыстыќ, хаќысы жоќ, барлыќ
мємілелерді оныњ атынан оныњ асыраушысы жасайды, ол єрекетсіздіњ іс
єрекетіне жауап береді. Зањ сотпен єрекетсіз деп танылѓан т±лѓамен
жасалатын барлыќ мємілелерді белгілейді. Біраќ бірде єрекетсізбен жасалѓан
мємле оныњ м‰дделеріне ешќандай ќауіп ±стамайды, керісінше, оныњ пайдасына
баѓытталады. М±ндай жаѓдайда асыраушысы мємілені маќ±лдауы жеткіліксіз,
µйткені келесі маќ±лдау сот актісімен єрекетсіздікті белгілегенде, оны
орындай алмайды.
Єрекетсіздікпен жасалѓан мємілені тану негізді, оѓан зањ к‰ші
беріледі. Асыраушы талабы бойынша єрекетсізбен жасалѓан мєміле, егер ол
оныњ пайдасына жасалса, сотпен негізді деп танылуы м‰мкін.
Азаматтыњ ішімдік пен есірткіне т±тынды µз алдына оныњ єрекетіне
мемлекет тарапынан араласу ќажеттігі туралы айѓаќтайды, біраќ азаматтыќ
ќ±ќыќ т±лѓаны маск‰немдік пен нашаќорлыќтан жазу маќсатын ±станбайды, сол
сияќты осы ‰шін оларды жазалау маќсатында ±станбайды.
Осындай жаѓдайларда азаматтыќ – ќ±ќыќтыќ араласуѓа мемлекет ол азамат
осы єрекеттерімен отбасын материалдыќ ќиын жаѓдайда ќалдырса ѓана м‰мкін.
Б±л оќиѓаларда єрекеттілікті шектеу отбасы м‰шелерініњ м‰ліктік
м‰дделерін ќорѓауѓа баѓытталады. Егер жалѓыз басты азамат ішімдікке ‰йір
болса, м±ныњ соњы бар м‰лкін ішуге ж±мсауѓа єкелсе, оны емдеу мєселесін ќою
керек, біраќ оныњ єрекеттілігін шектеу ‰шін ешќандай негіз жоќ.
єрекеттілігін шектеу нєтижесінде арнайы таѓайындалѓан т±лѓа тарапынан
баќылау белгіленеді.[8] Т±лѓаны єрекетсіз деп тануда, азаматтыњ
єрекеттілігін шектеу незінде асыраушы келісімі болса барлыќ мємілелерді µзі
жасауѓа хаќылы. Ол мєміленіњ бір ѓана дєрежесін, ±саќ т±рмыстыќ мємілелерді
келсім алмай жасауына ќ±ќы бар.[9]
Іс тєжірибе мемлекеттіњ тарапынан араласу ќажеттілігін атап кµрсетеді.
Басќа жаѓдайларда ысырапшылдыњ µз отбасын ќиый материалдыќ жаѓдайѓа
ќалдырады, б±ѓан азартты ойындарды жєне кєсіпкерлі ќызметті маќсатсыз
ж‰ргізу жєне таѓы басќалары жатады. Оѓан ќоса, д‰ниені босќа шашу отбасы
м‰шелерін ѓана ќиын жаѓдайѓа ќалдырмайды, сонымен ќатар осындай µмір салтын
ж‰ргізетін азаматќа да кері єсерін тигізеді. Тоњкеріске дейінгі орыстыњ
азаматтыќ ќ±ќы маск‰немдікті, ќашан адам µзін жєне µз отбасын ќажеттілікке
±рындырып, єрекеттілік ќабілетін шектеуге єкеліп соќтыратынына ќарамастан,
оны бµліп – жара кµрсеткен емес. Ішімдікке ќ±ныѓу д‰ние шашудыњ негізі
болып табылатыны ѓана ауызѓа аланып отырды. Ќазіргі уаќытта азаматтардыњ
єрекеттілік ќабілетін шектеу негіздерініњ бірі ретінде д‰ниені босќа шашып,
ысырапшылдыќќа ±рынудыњ тізбесі ќањмен аныќталды.
Азамат ішімдік пен есірткі заттарын т±тынуда таќтатуы жµнінде айѓаќты
деректердіњ бар болуы жаѓдайында, оѓан µз м‰лкін жєне аќша ќаражаттарын
дербес ж±мсауѓа сенім білдіріледі.
Сот єрекеттілік ќабілетін шектеуді µзгертеді.
М±ндай µзгерту, егер отбасы т±лѓасыныњ єрекеттілік ќабілеті шектеуді
деп танылса, б±л т±лѓаныњ оларды ±стауѓа ќарататын беру міндеті жоѓалса,
єрекеттілікті шектеуді µзгерту к‰шіне кіруі тиіс.
Єрекеттіліктен ќ±ќыќ ќаблетін ‰зу, есею ќабілетін иеленетін жєне
аќырын – аќырын ерік – жігер, психикалыќ ќасиеттерді алатын
азаматтарѓаќатысты болуы м‰мкін.
Бір ѓана ќ±ќыќ ќабілетін иелену, мысалы єрекеті аз сєбиді зањмен
азаматтыќ ќ±ќыќ ќатынастарыныњ ќатысушысы ретінде тану ‰шін жеткілікті деп
есептеледі. Б±л ретте оныњ єрекетсіздігі мен єрекеттілігін орындау оныњ
зањды µкілдеріне жатады, мысалы ата-аналарын алуѓа болады.
Ќ±ќыќ ќабілетіне ќараѓанда єрекеттіліктіњ айырмасы азаматпен жасалатын
ерік-жігер єрекеттеріне байланысты, б±л белгілі психикалыќ пісіп-жетілу
дењгейіне жетуді кµрсетеді. Азаматпен сапалыќ дењгейге кµтерілуі зањда µз
єрекеттері м‰мкіндіктері арќылы ќ±ќыќ алу жєне міндет атќару жасына ќатысты
алынады. Єрекеттілікті иелену ‰шін, адам µз єрекеттерін сезінуі тиіс.
Ќ±ќыќ ќабілеті немесе єрекеттілікті шектеу орын алуы м‰мкін жєне
белгіленген зањ жаѓдайлары мен тєртіптерінде осындай кезде ѓана ж‰зеге
асырылады. Ќ±ќыќтыњ нысандылыќты осылай шектеу азаматтыњ науќастануына да
байланысты болады. Оныњ нєтижесінде ол µз іс-єрекетін баѓалау м‰мкіндігіне
айрылады, не ќ±ќыќ б±зѓаны ‰шін санкция т‰рінде кµрінуі м‰мкін , мысалы,
азамат ќ±ќын белгілі уаќытќа кєсіпкерлікпен айналысуѓа ќылмыс жасаѓаны ‰шін
шектеу м‰мкіндігі.
Ќ±ќыќ нысандылыѓы наќтылы ќ±ќыќ нысаны белгілеріне тікелей байланысты
болады.
2.3 Дараландыратын белгілер.
Нысандарды дараландыру µзара тыѓыз байланысты єрт‰рлі белгілермне
ж‰зеге асырылуы м‰мкін.
Ол азаматтар, зањды т±лѓалар немесе µзге де нысандай жайлы айтылады.
Азаматтар ‰шін м±ндай белгілерге аты, мекен-жайы жєне азаматтыќ хал-жайы
актілері жатады.
Азаматтар ќ±ќыќтары мен міндеттерін азаматтыќ ќатынастарѓа кіру жайлы
кіммен єњгіме болып отырѓанын наќтылы елестетпей оны ќалыпты ж‰зеге асыру
м‰мкін емес. Єр жекелеген азаматты жараландыру ењалдымен оныњ атына
байланысты ж‰зеге асырылады. Азамат есімін туѓан кезде алады. Егер басќаша
зањмен немесе ±лттыќ дєст‰рлермен ќарастырылмаса, аты тегінен, µз есімі мен
єкесініњ есімінен т±рады. Барлыќ азаматтыќ ќ±ќыќтарды азамат текµзініњ
есіміне байланысты иеленеді. Ќањмен ќарастырылатын жаѓдайлар да бар. Ќашан
азамат жатылѓы атпен немесе есімсіз єрекет етсе, мєселен, єдебиет, µнер
шыѓармаларын жариялау кезінде азамат шыѓарманы µзініњ зањды есімімен жєне
жамылѓы атты пайдаланып шыѓаруѓа ќ±ќылы. Б±л ретте барлыќ ќ±ќыќтармен
міндеттер саќталады, біраќ м±ндай т±лѓа азаматтыќ кодекстіњ 19 бабында
сєйкес µз несиешілді мен ќарызгерлеріне атыныњ µзгергені жµнінде хабарлауѓа
міндетті.
¤з есіміне ќ±ќыќ – азаматтыњ бµліп-жаруѓа болмайтын ќ±ќы саналады.
Азаматтыќ кодекспен азаматтардыњ б±л ќ±ќы осы уаќытќа дейін реттелген жµњ.
Сєбиге ат беру жєне тіркеу тєртібі бойынша нормалар 1995 жылѓы Отбасы
Кодексініњ 51 бабында баяндалды.
АК 19 бабында ат алуѓа ќ±ќыќ, б±л ќ±ќыќтарды ќорѓау тєртібі мен
тєсілдерін ж‰зеге асыру негіздері бекітіледі.
Есім жµніндегі мєліметтер адамды дараландырады жєне оныњ азаматтыќ
ќ±ќыќтарын ќамтамасыз ету мен ќорѓау ‰шін мањызѓа ие болады. Ол кезкелген
ќатынастарда ж‰реді, оныњ ішінде азаматтыќ – ќ±ќыќтыќ жаѓадайларда, µз
атымен ќ±ќыќтары мен ліндеттерін алып, ж‰зеге асырады. Басќа т±лѓаныњ
атымен ќ±ќыќ пен міндеттерді иеленуге жол берілмейді. Б±л азаматтыњ –
ќ±ќыќтыќ ќатынастарѓа ќатысушы басќалардыњ ќ±ќыќтары мен м‰дделерін
ќорѓауѓа баѓытталады. Біраќ жасанды (біреудікі емес) жамылѓы аттарды
пайдалану м‰мккіндігі бар. Жамылѓы ат – єдебиет, µнер немесе ѓылым
туындыларыныњ м‰ліктік емес авторлыќ жеке ќ±ќы болып табылады.
Есім жµніндегі (тегі, аты, єкесініњ аты) мєлеметтер баланыњ тууы
туралы акті жазбасына енгізіледі. Азамат туѓан кезінде µз атын ќолдануѓа
ќ±ќылы. Тегін, атын єкесініњ атын µзгерту 16 жасќа жеткесін ѓана м‰мкін.
Б±л жасќа дейін оныњ тегін баланы тєрбиелейтін ата-ана µтініші бойынша
µзгертуге жол беріледі, неке б±зылѓан жаѓдайда, егер б±л ата-ананыњ жєне
баланыњ аты-жµндері єрт‰рлі болса. Тегін ауыстыру некеге отырѓанда жєне
оны б±зѓанда да ж‰зеге асырылуы м‰мкін.
Азаматпен есімін µзгерту оныњ азаматтыќ ќ±ќыќтары мен міндеттеріне
єсерін тигізе алмай, оны тоќтату немесе µзгертуге де негіз болмай алмайды,
біраќ ол б±л туралы µз ќарызгерлер мен несиешілерін хабардар етуге
міндетті. Зањ азаматќа, µз есімін µзгерткен, осындай міндеттерді ж‰ктей
отыра, оѓан ќ±жаттарына, б±рынѓы аты мен ресімделген, тиісті µзгертулер
енгізуді талап етуге хаќылы. Ќарызгерлер мен несиешілерде µзгертілген аты
жайлы мєліметтіќ болмауынан туындаѓан зардаптарѓа есімін µзгерткен азамат
жауапты болады.
АК 19 бабы 5 тармаѓында азаматтыњ атын д±рыс ќолданбаѓаннан туындайтын
ќ±ќыќтыќ жаѓдайлар аныќталады. Осындай жаѓдайѓа азаматќа келтірілген шыѓан
ќайтарылуѓа жатады.[10]
Азаматты даралайтын таѓы бір белгісі т±рѓылыќты мекен-жайы болып
табылады. Атынмен ќатар т±рѓылыќты мекен-жайы да азаматтыќ ќ±ќыќтарда дєл
наќтыларды талап етіледі. Азаматтыќ аты, оѓан ќоса тегі мен єкесініњ аты
толыќ сєйкес келетін жаѓдайлар жиі кездеседі. Біраќ т±рѓылыќты мекен-
жайыныњ толыќ сєйкес келуі кездейсоќ ќана болуы м‰мкін. ЌР АК 20 бабына
сєйкес азаматтыќ т±рѓылыќты мекен-жайы болып ол т±раќты немесе кµп т±ратын
орыны танылады. Б±л ретте азаматтыќ мекен-жайѓа тіркелуі ерекше мањызѓа ие.
µйткені онда оныњ м‰лік, не жубайымен басќа да осындай мєліметтер есепке
алынады. Єрине, кезкелген азамат т±рѓылыќты мекен-жайын зањмен
ќарастырылѓан жаѓдайлардан басќасында µзі тањдайды. М±ндай µќиѓаларда
т±рѓылыќты орыны болып, оныњ зањды µкілдері – ата-аналары, асыраушылары
жєне басќалары танылады.
Сондай-аќ азаматтыњ азасматтыќ ќ±ќыќ нысаны ретіндегі жаѓдайы
азаматтыќ актілермен айѓаќталады. Ол актілерге зањмен азаматтыњ азаматтыќ –
ќ±ќыќтыќ мєртебесін аныќтайтын деректері (тууы, некеге отыруы жєне б±зуы,
асырап алуы, ќайтыс болуы жєне басќалары) енгізіледі. Мысалы, нысанныњ
ќ±ќыќ ќабілетініњ туындауы мен таќтатылуы азаматтыњ тууы жєне ќайтыс болуы
сєтімен байланыстырылады, некеге отыру ерлізайыптылардыњ жалпы ортаќ
ќ±ќыќтардыњ туындаудын кµрсетеді. Осы деректердіњ мањыздылыѓына байланысты
зањмен оларды арнайы мемлекеттік органдарда азаматтыќ хал-жаѓдайлары
актілері жазбасы органдарында (АХАЖ) + іркеудіњ арнайы тєртібі белгіленеді.
Ж±ргізілген жазбалар негізінде азаматтарѓа арнайы ќ±жат – куєлік кємелетке
толмаѓанын оныњ белгілі жасќа жеткенше тµлќ±жат алѓанѓа дейінгі жеке басын
куєлайтын ќ±жаты болып табылады. Аталѓан жаѓдайда м±ндай жасќа он алты жас
жатады. Біраќ алдаѓы уаќатта б±л жасты он тµртке дейін тµмендету ќањда
ќарастырылуы м‰мкін. Ал некелік жаѓдайын айѓаќтау ‰шін неке туралы куєлік
±сынылады.
Азаматтыќ ќатынастарды реттеу азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастарѓа ќатысуын
білдіреді. Біраќ кейде азаматтыњ т±раќты мекен жайы болмауы туралы ќ±жаты
туралы деректер кµрініс беру жаѓдайы да болады, м±ндай азаматты іздеу µз
нєтижесін бермейді. Ондай жаѓдайларда азаматтыќ ќ±ќыќ ќатынастары
нысаныныњ белгісіздігі туындайды. Сондыќтан оны реттеу зањмен ќарастырылѓан
арнайы ерележермен ќарастырылады. Хабарсыз болу институты ќалыптасады. Б±л
институтќа тиісті мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 тарау
Мемлекеттік жєне жергілікті ќ±рамдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1. Азаматтыќ ќ±ќыќ ќатынасына нысанында мемлекет
туралы т‰сінік жєне
белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Азаматтыќ ќ±ќыќ ќатынасына нысаныны ретіндегі
жеке
т±лѓалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 13
1. Азаматтардыњ ќ±ќыќтыќ ќабілеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2. Азаматтардыњ єрекеттілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
3. Даралау белгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .. 24
3. Азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынас нысаны ретіндегі
зањды т±лѓалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 30
1. Зањды т±лѓа туралы т‰сінік жєне белгілері
... ... ... ... ... ... ... ... 30
2. Зањды т±лѓалар даралыѓы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
3. Зањды т±лѓаны ќ±ру, ќайта ќ±ру жєне тарату тєртібі ... ... ... ..
43
Ќорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 50
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
55
1 Ќосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 59
2 Ќосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 60
Кіріспе
Кез келген ќ±ќыќ саласы сияќты азаматтыќ ќ±ќыќта тиісті ќоѓамдыќ ќарым-
ќатынастарды реттейтін ќ±ќыќпен реттелетін ќоѓамдыќ ќатынастар аумаѓы
негізінен ауќымды болып келеді. Азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастар - б±л
ќ±ќыќтыќ ќатынастыњ бір т‰рі. Азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастардыњ ќатысушылары
негізгі кµздер болып табылады.
Азаматтар мен ±йымдар кєсіпкерлік ќызметті ж‰зеге асыра отырып, µзара
ќоѓамдыќ байланыстарѓа т‰седі. Ол байланыстар азаматтыќ ќ±ќыќ нормаларымен
реттеледі. Сондыќтан азаматтар µздерініњ к‰нделікті µмірлерінде єрт‰рлі
±йымдардыњ ќызметтерін пайдаланып, сонымен ќатар азаматтыќ ќ±ќыќпен
реттелетін ќоѓамдыќ ќатынастарѓа ќатысады. Азаматтыќ ќ±ќыќ нормалары µз
єрекетін азаматтардыњ µз араларында ±дайы туындайтын ќарым - ќатынастарѓа
таратады. Сондай – аќ м±ндай азаматтыќ ќ±ќыќтар єрекеті азаматтар м‰лде
ќатыспайтын ќоѓамдыќ ќатынастарѓа да жайылады. Яѓни, азаматтыќ ќ±ќыќ
нормаларымен µндірістік µнімдерді µткізу, оны кµлікпен тасымалдау жєне
жеткізілген µнімдерге есепті ж‰зеге асыру барысында туындайтын ±йымдар
арасындаѓы ќарым – ќатынастарды ж‰йелейді. Одан кейін б±л азаматтыќ
ќ±ќыќпен Ќазаќстан Республикасына ќатыса отырып, республика нысандары мен
жергілікті ќ±рылымдарыныњ арасындаѓы ќатынастар реттеліп отырады.
Соњѓы жылдары зањды т±лѓа институтыныњ мєні инфраќ±рылымдарды
к‰рделендіру жєне кєсіпкерлік ќызметті интернационалдандыру, экономикаѓа
мемлекеттіњ араласуын кењейту, жања аќпараттыќ технологиялардыњ кµрініс
беруі, жања шаруашылыќ жасау т‰рлерін ќалыптастыру нєтижесінде к‰ннен –
к‰нге жоѓарлап келеді. Осыѓан сєйкес зањды т±лѓалар туралы зањнама кµлемі
де арта т‰седы жєне оныњ сапалыќ ќыры орта т‰седі.
Нарыќтыќ ќатынастарѓа кµшу жаѓдайында ќоѓамды экономикалыќ дамыту
ќоѓамдыќ ќатынастарда азаматтыќ ќ±ќыќтар мањызын айќындап, азаматтардыњ
ќ±ќыќтыќ ќабілеті ауќымын арттырды. Оларды жања азматтыќ ќ±ќыќтарман
ќамтамасыз етті, єсіресе, кєсіпкерлік ќызметпен айналысу жєне басќа
баѓыттарда ањѓарыла т‰сті.
Азаматтыќ ќ±ќыќтыњ мєнін жєне азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастар мањызын
ањѓару ‰шін, бірінші кезекте, осындай ќатынастар негізін, оныњ
ерекшеліктерін жєне єр т‰рлілігін аныќтау ќажет. Азаматтыќ ќ±ќыќтар
спектрін білмей, сондай – аќ ќ±ќыќ ќабілеті мен єрекеттілігінгіњ кµлемін
ескермей, азаматтыќ ќ±ќыќтыњ ќатынастарында олардыњ азаматтыќ ќ±ќыќ
ж‰йесіндегі орыны мен мєретебесін дєл аныќтау м‰мкін емес. Біздіњ елімізде
ќ±ќыќтыќ ќатынастар негіздері ЌР азаматтары ѓана емес, шетелдіктер де,
сондай – аќ Азаматтыќ кодексте жеке т±лѓа ±ѓымы сипатталатын азаматтылыѓы
жоќ т±лѓалар да бола алады.
Кейбір азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастарда міндетті емес тараптарда
міндетті т±лѓалардыњ аныќталмаѓан саны (мысалы, авторлыќ – ќ±ќыќтыќ
ќатынастарда авторѓа – шыѓармаѓа авторлыќ ќ±ќыќ негізіне б±л ќ±ќыќтарды
б±зуѓа тиіс емес белгісіз т±лѓалар тобы т±рады) ќатысуы м‰мкін.
Жекелеген т±лѓалармен ќатар азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастар негізгі
нысаны ретінде зањмен ќарастырылѓан белгілерді иеленетін ±жымдыќ ќ±рылымдар
ќатарына зањды т±лѓа аталатын ±йымдар, сондай – аќ азаматтыќ ќ±ќыќтыњ
ерекше нысаны – мемлекет, ±лттыќ – мемлекеттік жєне єкімшілік – аумаќтыќ
ќ±рылымдар (ЌР АК 2 бабы 1 тармаѓына сєйкес) жатады. Азаматтыќ ќ±ќыќтыњ
ќатынастарѓа ресейдікі ѓана емес, шет елдік зањды т±лѓалар да ќатысуы
м‰мкін.
Осы айтылѓандарѓа байланысты, біздіњ кµзќарасымызша, Азаматтыќ
ќ±ќыќтыњ ќатынас нысандары таќырыбына таѓы бір рет назар аударуѓа болады.
Диплом ж±мысыныњ маќсаты да азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастар нысандарын
ќарау болып табылады. ¤йткені б±л диплом ж±мысы таќырыбын ашу баѓытында кµп
ењбек жасап, еліміздегі зањнама ќ±жаттарын ќарастыруѓа тура келді. ¤мірдегі
кµріністерді салыстыра отырып зерттеу жєне талдау ќажеттігі туындады. Осы
маќсатќа жету ‰шін мен келесідей міндеттерді аныќтауды жµн санаймын:
1. Азаматтыќ ќ±ќыќ негіздері жайлы т‰сінік пен оныњ т‰рлері аныќтау;
2. Ќазаќстан республикасын, оныњ нысандарын, азаматтыќ ќ±ќыќ негізі
ретінде жергілікті ќ±рылмдарын сипаттау;
3. Азаматтыќ ќ±ќыќ негізі ретінде жеке т±лѓаларды сипаттау;
4. Азаматтыќ ќ±ќыќ негізі ретіде зањды т±лѓаларды сипаттау.
Осы ж±мысты жазу барысында келесідей нормативтік актілерді кењінен
пайдаландым. Енді олардыњ да тізбесін беріп кетуді жµн кµрдім:
ЌР 1995 ж. 30 тамыздањы конституциясы, ЌР 1994 ж. Азаматтыќ кодексі,
1994 ж. Ресей федерациясыныњ Азаматтыќ кодексі, ЌР 10.07.98 ж. № 281 – 1
Акционерлік ќоѓамдар туралы зањы, ЌР мемлекттік салыќ ќызметімен 12.04.96
ж. № Ю У – 4 – 1265 н. Ќаулысымен бекітілген кєсіпорындарѓа мемлекеттік
тіркелім ж‰ргізу тєртібі туралы ереже жєне басќалары.
Сондай – аќ Ю.Г. Басин, С.Н. Братуся, Р.Р. Веберс, А.П. Сергеев, Е.
Суханов, Д.И. Степанов, М.К. С‰лейменов, Ю.Г. Толстой жєне таѓы
бірќатарыныњ ењбектерінен теориялыќ баѓдарлама алып, оны осы ж±мысты жазу
‰стіндепайдалануѓа тырыстым. ¤йткені жалањ зањѓа ѓана ден ќойып, диплом
таќырыбын ашу еш м‰мкін емес еді. Меніњше, С.Н.Братуся, Р.Р. Веберстердіњ
зерттеулері µте ќ±ндыраќ, олар азаматтыќ ќ±ќыќ т‰сінігін жан – жаќты
дєйекті ашады. Ал µз тіуелсіздігін енді ѓана алѓан біздіњ елімізде б±л
мєселе толыќ шешімін тапты деуге болмайды. ¤йткені бізде ќ±ќыќтыќ негіз
енді ѓана ќаланып жатыр. Ендеше б±л ретте батыстыњ ѓалымдарыныњ ењбектеріне
де ‰њілуге тура келеді. Жањаѓы екі ѓалымныњ ой – пікірі де уаќыт талабына
сай болѓандыќтан, єзірге µз зањдарымыз толыќ ќабылданып болѓанша немесе
жања зањ ќабылдау барысында ескеру аса ќажет деп ойлаймын. Єрине, мен
зерттеуші ѓалым емеспін. Біраќ жоѓарѓы оќу орнын тємамдайтын студент,
ертењгі осы салада ењбек ететін маман ретінде осы мєселелерге µз білімім
дењгейінде талпыныс жасауды жµн кµрдім.
Жалпы Братуся мен Веберстен басќа, И. Грешниковтыњ зерттеулерінде де
айшыќты т±жырымдар айтылады. Ол зањды т±лѓа ±ѓымын зерттей отырып, оныњ
жања ±йымдылыќты ќ±руѓа тірек бола алатынын дєлелді жеткізуге тырысады. Б±л
жерде кез келген ±йымныњ ќ±ќыќтыќ негізі ретінде т‰сіндірілетінін еске
алуѓа болады. Себебі осы арќылы Адамда µз Мені кµрініс береді, µзініњ
ќабілеті мен м‰мкіндіктерін ж‰зеге асырады. Адамда бірнеше т±лѓа арќылы
ќ±ќыќќа ±сынылатыны кµрінеді. И. Грешников зањды т±лѓаѓа мынадай сипаттама
±сынады:
Зањды т±лѓа абстрактылы ќ±ќыќтыњ ќ±растырѓыш, азаматтыќ ќ±ќыќ
негізіне єрт‰рлі ±йымдылыќты енгізеді, ќ±ќыќ мєртебесін иеленеді[1] И.
Грешников ќазаќстандыќ зањгер ретінде µзініњ идеяларын ресей ќ±ќымен
салыстыра отырып ±сынады. Б±л оѓан зањды т±лѓа т‰сінігін кењінен ашуѓа
м‰мкіндік туѓызады.
Жеке т±лѓаныњ єрекеттілігі мен ќ±ќыќтыќ ќабілеттілігі туралы мєселені
толыќ ашуѓа А. М. Нецаева мен В. С. Якушевтердіњ маќалалары да жол ашады.
Бірінші тарауда мемлекеттік жеке жергілікті ќ±рылымдар азаматтыќ ќ±ќыќ
негізі ретінде ќарастырылады.
Екінші таруда жеке т±лѓалар азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастардыњ негізі
ретінде сипатталады.
‡шінші таруда зањды т±лѓаны азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынас кµзі ретінде
ќарау кµзделеді.
1 тарау
Мемлекеттік жєне єкімшілік – аумаќтыќ ж‰йелері
1.1. Азаматтыќ ќ±ќыќтыќ негізі ретіндегі мемлекет туралы т‰сінік жєне
белгісі.
Мемлекет жєне мемлкеттік ж‰йелердіњ ќ±ќыќтыќ ережесі азаматтыќ
ќ±ќыќ негіздері туралы ілімніњ мањызды бµлігі болып табылады.
Мемекетке ќатысты оныњ азматтыќ ќ±ќыќ жаѓдайлары осы арнадаѓы мєселелерді
шешуде ерекше орын алады.
Кешегі кењестік дєуірде б±л мєселені сырт айналып кеткен еді.
Еліміздіњ Азаматтыќ кодексініњ 5 тарауы осыѓан арналѓан. Яѓни, б‰гінгі
уаќыт аѓымы осыны талап етеді. Кешегі µмірмен б‰гінгі кезењді єсте
салыстыруѓа болмайды. Екеуініњ арасы жермен кµктей десе де болады.
Сондыќтан тєуелсіз ќазаќстан єлемдік іс – тєжірибелерден ‰лгі - µнеге алып,
µзініњ ќ±ќыќтыќ базасын осылай дамыта береді.
ЌР АК 124 бабыныњ 1 тармаѓында ЌР, оныњ нысандары мен жергілікті
ќ±рылымдары азаматтыќ айналымда басќа ќатысушылармен тењ ќатысады делінеді.
Демек, ЌР, оныњ нысандары мен жергілікті ќ±рылымдары азматтыќ ќ±ќыќ
ќабілетін иеленеді жєне олардыњ ќатысуында тараптардыњ зањдыќ тепе –
тењдігі ќаѓидасы саќталады.
Жоѓарыдаѓы еліміздіњ Азаматтыќ кодексініњ 111 бабы 1 тармаѓында
сонымен ќатар ЌР аазматтыќ зањнамалармен реттелетін ќарым – ќатынастарда
осы ќатынастардаѓы басќа да ќатысушылармен тепе – тењ негізде ќатысады деп
бекітіледі.
Мемлекет тєуелсіздіктіњ µркен жаюы кепілі ретінде бµлбейді жєне
ажырамайды. Тиісінше мемлекет азаматтыќ айналымда бірыњѓай жєне жалѓыз
нысан ретінде ќарастырылуы ыќтимал. М±ндай жобаныњ ќ±ндылыѓы єр іс єрекет
бµлігінде мемлекет µз бµлігінде ‰лкен кµлемдегі м‰лікті иеленуші ретінде
жауап беретінінде жатыр. Сондыќтан мемлекетте µз несиешілерімен есеп
айырысуѓа µаражат жетіспеген жаѓдай µте аз болады.
Сонымен бірге Ќазаќстан кµп дењгейлі ж‰йелері бар ел саналады. Б±л
осы уаќыт кезењінде аумаѓыныњ ‰лкендігі, оны мекендеген т±рѓындардыњ
мєдениеті мен т±рмысыныњ сан ќырлыѓына ќарамастан бірегейлік ерекшелігі бар
кµп ќызыметтерді орындайтын мемлекет екендігі байланысты болады. Мемлекетті
бірт±тас жєне бµлінбейтін нысан ретінде азматтыќ ќ±ќыќта ѓана осындай
жаѓдайда ќарастыру мањызды. Мемлекет єрт‰рлі дењгейдегі нысандарѓа – ЌР,
єкімшілік аумаќтыќ бµліністер мен жергілікті ќ±рылымдарѓа бµлініді. Б±л
негіздер µз ќ±рылымы, дербес м±лкі бар, біраќ бір – біріне деген
міндеттемелер бойынша жауап бермейтін жалпы ережеге байланысты ерікті
т±лѓалар деп есептеледі. Осындай м‰ліктік мемлекеттіњ ќ±рылуы тµлем
ќабілеті жоќ мемлекеттік ќ±рылымдардыњ несиешілер м‰дделерін ќорѓау
т±рѓысында оњтайлы саналады. Неге десењіз, м‰ліктік ќатынастаѓы ќалыпты
жаѓдай – мемлекет ќызметініњ µнімі негізінен олар ‰шін жауапкершілік
атќаруы тиіс1
Мемлекет басќа да азаматтыњ ќ±ќыќ негіздер ретінде азаматтыќ –
ќ±ќыќтыќ ќатынастарда ќатыса алады. Дегенмен, мемлекеттыњ ќ±ќыќ ќабілеті
биліктіњ иесі ретінде бірќатар ерекшеліктерге ие болады.
Мемлекет билікті ж‰зеге асырады жєне дербестікті иеленеді. Мемлекет
дербестігі азматтыќ ќ±ќыќтыњ басќада негіздері алынса айѓаќтайды. Міне
мемлкеттіњ азматтыќ ќ±ќыќ ќатынастарыныњ ерекше нысанын биіктететін
бірќатар ерекшеліктері:
- Мемлекет басќа барлыќ азматтыќ ќ±ќыќ нысандары басшылыќќа алуѓа тиіс
зањдарды µзі ќабылдайды;
- Мемлекет басќа тараптардыњ еркіне ќарамастан азматтыќ – ќ±ќыќтыќ
ќатынастар туындайтын єкімшілік актілерді ќабылдай алады;
- Мемлекет азаматтыќ – ќ±ќыќтыќ ќатынастар тењдігі бастауында жасалѓан
ќ±ќыќтарѓа енгенде де билік ќызметін саќтайды;
- Мемлекет имуниттеті пайдаланады;
Б±л аталѓан сипаттар мемлекеттіњ азматтыќ – ќ±ќыќтыќ ќатынастарѓа
ќатысушы ретінде ѓана барлыќ ерекшеліктерге ие болып ќалмайды, тіпті,
аталѓандарды да, мемлекеттіњ азматтыќ ќ±ќыќтаѓы айрыќша жаѓдайы туралы
айтуѓа м‰мкіндік береді.
Мемлекеттіњ ќ±ќыќтыќ ќабілеті жайлы айтќанда, мемелекеттіњ ќ±ќыќтыќ
ќабілеті єр т‰рлі жеке жєне зањды т±лѓалардыњ ќ±ќыќ ќабілетінен ‰стем бола
алмайтын да атамай µтпеске болмайды, бірде оныњ ауќымы кењ, бірде тар.
Кµбіне мемлекеттіњ ќ±ќыќ ќабілеті азаматтыќ айналымдарда µзініњ жеке
м‰дделері т±рѓысында емес, билік жариялылыѓын ењ тиімді кµрсету маќсатында
ќатысуымен аныќталады. Сондыќтан мемлекет азаматтыќ айналымѓа кіре отырып,
µз баѓытын ±стануы тиіс жєне мемлекттіњ ќ±ќыќ ќабілетін маќсаты деуге
болады.
Сонымен, мемлекет азаматтыќ айналымда тек тікелей ќатысады деп
есептеу д±рыс µйткені мемлекеттіњ кєсіпорындар зањды т±лѓалар болып
табылады жєне азаматтыќ айналымдарѓа µз атынан ќатысады.
Ал мемлекет азаматтыњ айналымѓа бµлшектелген б‰тін ретінде емес, єр
дењгейдегі нысандар жиынтыѓы т±рѓысында ќатысады, барлыќ осы негіздер
азаматтыќ – ќ±ќыќтыќ ќатынастар ретінде дербес атсалысады. Азаматтыќ –
ќ±ќыќтыќ ќатынастарда ‰ш т‰рлі негіздер ќатысады. Олар: ЌР, ЌР нысандары –
облыстар, республикалыќ баѓыныстаѓы ќалалар, жергілікті ќ±рылымдар.
Ењ алдымен Азаматтыќ кодекстіњ 5 тарауында айтылѓан ережелер жања
азаматтыќ зањнамаларда болып табылатынын атап µту д±рыс.
1964 жылѓы Азаматтыќ кодексте мемлекет пен зањды т±лѓалар
жауапкершілігін шектеу туралы тек жекелеген нормалары ѓана бар еді.
Сонымен, 1964 ж. АК 33 бабында мемлекет зањды т±лѓа болып саналатын
мемлекеттік ±йымдар міндеттемелері бойынша жауап бермейді, ал б±л ±йымдар
да мемлекет міндеттемелеріне жауап бермейді.
Негізінен мемлекет пен мемлекеттік ќ±рылымдар ќ±ќыќтыќ жаѓдайлар
азаматтыќ ќ±ќыќ нысандары туралы ілімдердіњ µзекті бµлігін ќ±райды.
Мемлекеттік жєне жергілікті єкімшілік – аумаќтыќ ќ±рылымдармен
ќ±рылѓан зањды т±лѓалар µз ќ±рылтайшылары міндеттемелері бойынша жауап
бермейді (АК 126 бабы 2 тармаѓы), ал олар µз кезегінде егер мекемелер
немесе ќазыналыќ кєсіпорындар туралы єњгіме болмаса, µздерініњ зањды
т±лѓаларыныњ міндеттемелеріне жауапты емес (АК 126 б. 3 т.).
Ќазаќстанда осы ереже бекітілген. ЌР АК 103 бабы 2 тармаѓында
шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓында ќ±рылѓан кєсіпорындар мемлекет міндеттемелері
бойынша жауапкершілік аќтармайтынын айтады, сондай – аќ мемлекетте
кєсіпорындар міндеттемелеріне жауап бермейді, біраќ ЌР немесе єкімшілік –
аумаќтыќ бірлік ќазыналыќ кєсіпорын міндеттемелеріне жєрдемаќылыќ
жауапкершілікті орындайды. Сондыќтан м±ндай зањды т±лѓалар м‰лкі, дегенмен
олардыњ м‰лкі болып табылмаса да, тиісті ќ±ќыќтыќ ќ±рылымдар айналымына
кіру ‰шін, м‰ліктік база бола алмайды олардыњ несиешілері емес, аталѓан
зањды т±лѓалар несиешілері талаптарын ќанаѓаттандыру ‰шін баѓытталады.
ЌР, оныњ нысандары мен жергілікті ќ±рылымдары дербес меншік иелері
ретінде бір – бірініњ міндеттемелері бойынша жауап бермейді (арнайы
кепілдіктер болмаѓанда). Осылайша олардыњ єрќайсысы µз м‰лкініњ дербес
меншік иесі болып табылады, ењалдымен – олардыњ азаматтыќ айналымѓа ќатысу
‰шін м‰ліктік база жасайтын ќазынасы.
Тиісті ќ±ќыќтыњ ќ±рылымдар атынан м‰ліктік ќ±ќыќтыњ ќатынастарѓа
ќатынастарѓа ќатысатын мемлекеттік немесе жергілікті органдар ЌР АК 125
бабыныњ 1 жєне 2 тармаќтарындаѓы ережелермен аныќталады. Оларѓа байланысты
мемлекеттік немесе жергілікті органдар жайлы зањнама актілерімен
белгіленген ќ±зырлары турасында сµз болады. Мемлекет µз іс – єрекеттерімен
µз ќ±ќымен міндетін ж‰зеге асыруѓа ќабілетті емес – мемлекет атынан ќашанда
µз ќ±зырлары аясында оныњ органдары єрекет етеді (жергілікті ќ±рылымдар
атынан жергілікті µзін - µзі басќару органдары єрекет жасайды). Б±л жерде
µкілдікке ќатысты оларѓа ЌР АК 10 тарауыныњ єрекеттері таратылады.
Азаматтыќ кодексте азаматтыќ ќ±ќыќ ќатынасында мемлекеттіњ плюралистік
‰лгісі – б±л органдар мемлекетті µз ќ±зырлары аясында ±сынатынын кµрсетеді.
¤з кезегінде, б±л ќазаќстандыќ ќ±ќыќта ќазына концепциясы (ќашан мемлекет
атынан барлыќ азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастарѓа бір ѓана органы болып
±сынылѓанда, ќабылданбаѓанын ањѓартады. Несиешілер талап ќоя алатын
ќазынаныњ негізгі бµлігін ќ±райтын бюджет пен оныњ ќаражатына ќатысты,
м±ндай орган болып Азаматтыќ кодекстіњ 1071 бабында тиісінше ќаржы басќа да
ќаржы органдары ќатысатыны кµрсетіледі. Шаруашылыќ ќоѓамдар да ќатысуѓа
акциялар мен ‰лестерініњ осындай ќ±рылымдар атынан мемлекеттік жєне
жергілікті аумаќтыќ м‰лік ќорлары, ал тарихи ескерткіш мен мєдениетке
немесе м±раѓатќа байланысты мєдениет министірлігі, м±раѓат басќармалары
жєне т.б. ќатысады, сол сияќты мемлекет немесе басќа да ќ±ќыќтыќ ќ±рылымдар
атынан мемлекеттік м‰лікті басќару комитеттері (мысалы, шетелде м‰ліктіњ
кµп т‰рініњ болуына ќатысты), кеден, табиѓиатты ќорѓау органдары
(контрабанданы тєркілеу жєне оныњ б±йымдарын пайдалану, зањсыз ањшылыќ жєне
т.б.) мен басќалар ќатысады. Осы тізілген органдардыњ барлыѓы тиісті
м‰ліктердіњ иесі болып табылмайды, сол немесе басќа да наќтылы ќ±ќыќтыќ
ќатынастарда оныњ атынан тура µкілетті ќатысатын меншік иесі болады.1
Азаматтыќ кодекстіњ 125 бабыныњ 3 тармаѓы мемлекеттік немесе
жергілікті ќ±рылымдар атынан сол тиісті органдардыњ ѓана емес, сонымен
бірге наќтылы ќ±ќыќтыќ ќатынастарда мемлекет немесе µзге де ќ±ќыќтыќ
ќ±рылымдар µкілі болып табылѓан зањды т±лѓалардыњ жєне азаматтардыњ
ќатысуын жоќќа шыѓармайды.
Кезкелген жаѓдайда мемлекет немесе жергілікті ќ±рылымдар атынан
ќатысќанда, тиісті нормативтік актіге тура ж‰гінуге тиіс, ал ол болмаѓанда
міндеттемелер туындауы бойынша жауап беретін (АК 120 б. 2 т. жєрдемаќылыќ
жауапкершілік) дербес зањды т±лѓалар мемлекеттік немесе жергілікті орган
ретінде болуы тиіс.
Мемлекеттіњ азаматтыќ ќ±ќыќ ќабілетініњ жекелеген тараптары болып
табылады:
1) меншіктік ќ±ќыќ ќатынастарында мемлекеттіњ ќатысуы.
2) Мемлекеттіњ сыртќы сауда айналымына ќатысуы.
Мемлекет єрт‰рлі ќарым – ќатынастарѓа атсалысады: ол нысандармен
халыќаралыќ ќ±ќыќќа (мемлекеттермен жєне т.б.) кіреді, біраќ б±л ќатынастар
азаматтыќ болып табылмайды, жєне олар халыќаралыќ ќ±ќыќ нормалары мен
реттеледі, ол сондай – аќ жеке т±лѓалар жєне органдармен ќарым – ќатынасќа
енеді – б±л ќатынастар мемлкеттіњ ішкі ќ±ќымен ж‰йеленеді.
2 тарау
Азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынас нысаны ретінде жеке т±лѓалар
2.1. Азаматтардыњ ќ±ќыќтыњ ќабілеті
Азаматтыќ ќ±ќыќ нысаны болуы ‰шін, азамат белгілі зањ сипаттарын
иеленеді, µз жиынтыѓында азаматтыќ ќ±ќыќ нысандылыѓын жасайды.
Ќазіргі ќ±ќыќ теориясында ќолданылатын ќ±ќыќ нысандылыѓы т‰сінігі
тиісті ќ±ќыќ саласы ќ±ќын иеленуі мен міндеттерін орындауы ‰шін ќ±ќыќ
нысандарын иеленудіњ ќандай сапалары бар, соны аныќтайды.
Азаматтыќ ќ±ќыќ нысандылыѓы – б±л азаматтыњ ќ±ќыќ ќабілеті мен
єрекеттілігі енгізетін к‰рделі зањды категория.
Єрекеттілік жєне ќ±ќыќ ќабілеті арасында айрыќша айырмалар болады:
- ќ±ќыќ ќабілеті азамат жасымен байланысты емес, єрекеттілік оѓан ќатысты
тура болады;
- ќ±ќыќ ќабілетіне жеке т±лѓаныњ денсаулыќ жаѓдай єсер етпейді, оныњ
єрекеттілігі нысан ќ±ќыныњ денсаулыќ жаѓдайына ќатысты аныќтылады;
- ќ±ќыќ ќабілеті µзгеруге жатпайтын т±раќты т‰сініктерге жатады, сонымен
бірге єрекеттілік ретінде кењейтілуі м‰мкін жєне керісінше зањда
ќарастырылѓан жаѓдайларда µз кµлемінде ќысќартылады;
- ќ±ќыќ ќабілеті зањмен аныќтала алмайды, адам табиѓатында ыњѓайлас, ал
єрекеттілігі зањѓа негізделеді.
Осындай ќ±ќыќ ќабілеті мен єрекеттілігі арасындаѓы айырма µте µміршењ.
Сондыќтан оларды біріктіру, тіпті ќ±ќыќ нысандылыѓы, ќ±ќыќ єрекеттілігі
термині кµмегімен ќосу м‰мкін емес.
Ќ±ќыќ ќабілеті – азаматтыќ ќ±ќыќты иелену жєне тіндеттер атќаруыныњ
ќабілетін кµрсетеді, тењ дєрежеде барлыќ азаматтармен туѓаннан ќайтыс
болѓан шаѓына дейін танылады (тіпті жања туѓан бала да белгілі азаматтыќ
ќ±ќыќтар мен міндеттер кешенін иеленеді, мысалы, оѓан м±раѓа ќалдырѓан
м‰лікті м±ралауѓа). Зањды т±лѓаѓа ќараѓанда азаматтар жалпы жєне арнайы
ќ±ќыќ ќабілеттерін иелене алмайды. Ол олар ‰шін біреу.1 Б±л м‰мкіндік зањша
айтќанда ЌР АК 18 бабында: Барлыќ азаматтар µзініњ ќ±ќыќ ќабілетінде тењ
болып табылды.
Кез келген ќабілет µз алдында адам жаѓдайы болады. Б±л жалпы
ќабылданѓан ±йымда оныњ табиѓи таланты, сапасы, ќасиеті, жаѓдайы, оѓан
ќандай бір м‰мкіндік беретін жаѓдайлары ретінде ќаралады. Екінші жаѓынан,
б±л азамат т±лѓасыныњ ажырамас ќасиеті, яѓни, ќ±ќыќ ќабілетініњ алѓы шарты
ретінде зањдар мен µзге де ќ±ќыќтыњ актілерді ќабылдау ќиын. ¤йткені б±л
зањ немесе µзге де актілерде ќарастырылмаѓан азаматтар іс – єрекеті, біраќ
азаматтыќ зањнаманыњ жалпы бастауы мен маѓынасында азаматтыќ ќ±ќыќтар мен
міндеттерді єйгілейді.
В. О. Мушинскийдіњ пікірінше, зањ да, µзге де акті де осындай реттегі
азамат жаѓдайы т±рѓысында ќ±ќыќ ќабілетін тудыра алмайды.1
Жеке т±лѓалардыњ ќ±ќыќ ќабілетініњ ‰здіксіз белгілері – оныњ
жекеленбеушілігі. Ќ±ќыќ ќабілетінен бас тартуѓа болмайды, оны басќа біреуге
беруге де болмайды жєне аќырында, сот тєртібімен де ќ±ќыќ ќабілетін шектеу
д±рыс емес. Сонымен ќатар ЌР АК азаматтардыњ ќ±ќыќ ќабілетін шектеуге жол
беріледі. Тек белгіленген зањ жаѓдайлары мен тєртібінде ѓана. Осы баптыњ 3
бµлімінде азаматтардыњ ќ±ќыќ ќабілетінен толыќ немесе жартылай бас
тартуыныњ басќа да мємілелері айтылады, егер олар, ќашан б±л мємілелер
зањмен шешілген жаѓдайлардан басќасында, оны шектеуге баѓытталса.
Азаматтыќ кодекстіњ 18 бабы ењ мањызды азаматтыќ ќ±ќыќтар ѓана
иелену, м±ралау ќ±ќыѓында м‰лікті иеленуге жєне м‰лікті м±раѓа беруге,
мємілелер жасауѓа, міндеттемелерге ќатысуѓа, т±рѓылыќты орнын тањдауѓа,
автор ќ±ќын алуѓа ќатысты болатынын кµрсетеді.
Азаматтардыњ б±л ќ±ќыќтарынан басќа зањды тура ќарастырылмаѓан, біраќ
азаматтыќ зањнамаларѓа ќайшы келмейтін басќа да жеке м‰ліктік жєне жеке
м‰ліктік емес ќ±ќыќтарды иеленуге хаќылы екендігі аныќталады. АК 18 бабында
келтірілген ќ±ќыќтыњ м‰мкіндіктер тізбесі ењ соњѓы м‰мкіндіктер болып
табылмайды, біраќ ол азаматтыќ ќ±ќыќ ќабілеті мазм±нын жасайтын иелену
м‰мкіндігі бар ењ мањызды ќ±ќыќтар жайлы кµріністерді ±сынады.
Сонымен, меншік ќ±ќыѓында м‰лікті иелену м‰мкіндігі меншік ќ±ќыныњ
µзін ѓана емес, сонымен бірге ќабілетті иеленбей меншік иесі болатын
м‰ліктік ќатынастарѓа кіру м‰мкін емес міндеттілікті ќоса µзгеде кµпшілік
азаматтыќ ќ±ќыќ ќатынастарыныњ ќажетті алѓы шарты болып табылады.
Азаматтыќ ќ±ќыќ ќабілетін тењ аяда барлыќ азаматтар пайдаланады. Б±л
єр азаматтыњ наќтылы субьективті ќ±ќыќтары кµлемі басќа азаматтыњ ќ±ќыќ
кµлеміне тењ екенін ањѓаратпайды, біраќ м‰мкіндіктер кµлемінде м±ндай
ќ±ќыќтарды иелену наќтылы т±лѓаныњ ќ±ќы мен міндеттерініњ оныњ наќтылы
кµлеміне тєуелсіз болып табылады. Сондыќтан, азамат оѓан тиесілі м‰лкті
µндіріп алады, не сот б±л м‰лікті тєркілейді, азаматтыќ ќ±ќыќ ќабілетінде
ешќандай µзгерістер болмайды, не онда ќалѓан ќ±ќыќтар сол немесе басќа
м‰лікке, ол кез келген уаќытта жањасын ала алады. Осылайша, азаматты ќ±ќыќ
ќабілеті бµлшегі ретінде меншік ќ±ќыѓында меншікті иелену м‰мкіндігінен
шектеу ‰шін, ол кез келген м‰лікке меншік ќ±ќын иелене алмауы ‰шін, оѓан
жол берілмейді. Біраќ ќ±ќыќ ќабілетінен айыру м‰мкіндігі де бар, мысалы,
т±рѓылыќты мекен – жайын тањдау м‰мкіндігі азаматтыњ наќтылы орында т±ру
міндеттілігі, ќайда болса да т±руѓа тыйым салумен шектелуі м‰мкін,
кєсіпкерлік ќызметпен айналысу м‰мкіндігінен де айыруы м‰мкін. Дегенмен,
м±ндай шектеулер зањмен белгіленген жаѓдайлар мен тєртіптерде ѓана
жасалады. Еркіндікті шектеу, кєсіпкерлік ќызметпен айналысудан айыру,
сондай – аќ басќа да ќылмыстыќ жєне єімшілік жазалар зањмен жол берілетін
ќылмыс немесе єкімшілік ќ±ќыќ б±зушылыќты жасаѓанына санкция т‰рінде
ќолданылатын, азаматтардыњ ќ±ќыќ ќабілетін зањмен шектеуге жол берілетінін
кµрсетеді. Азаматтардыњ ќ±ќыќ ќабілеті немесе оныњ жекелеген бµлшектері
оныњ дербес іс-єрекетімен, егер басќа т±лѓа зањмен µкілетті болмаса,
соњѓыларыныњ єрекетімен де шектелінуі м‰мкін емес. ¤з єйелі жєне баласымен
кездеспеу ‰шін, ол т±ратын ќаланы тастап кету міндеттемесі зањмен зєредей
деп есептеледі.[2] М±ндай сендірумен оныњ ќ±ќыќ ќабілеті шектелмейді,
µйткені ол сол ќалада ќалуѓа каќылы, басќасына ќоныс аударуы да µз еркімен
болады. Оѓан т±рѓыбыќты мекен – жайын тањдау м‰мкіндігі кепілдендірген
жєне ешкім де оны б±ѓан зањ талаптарымен мєжб‰рлеуге каќылы емес. Зањда
б±рынѓы єйеліне моралдыњ тєртіп шарларын пайдалануѓа тыйым сала алмайды,
біраќ егер ол ќаладан кеткісі келмесе, ол ќандай-бір зањ талабын б±збайды,
керісінше, т±рѓылыќты мекен-жайын тањдауѓа µз ќ±ќын ж‰зеге асырады.
Азаматтар µз шешімін ќабылдауда басшылыќќа алатын мотивтері мањызды емес.
Азамат ќ±ќыќ ќабілетімен туѓаннан ќайтыс болѓанѓа дейін ќамтамасыз
етіледі. Тууы мен ќайтыс болу сєттерін аныќтау Зањ ѓылымы мєні болып
табылмайды, µйткені єњгіме таза физиологиялыќ т‰сінік жайлы болып отыр.
Ќ±ќыќ ‰шін мањызды, Ќашан азамат туды деп есептеген сєттен бастап, нєресте
азаматтыњ ќ±ќыќ ќабілетін осы уаќыттан иеленеді. Зањды (ЌР АК 1116 бабы, 1
тармаѓы) баланыњ бір м‰мкін болатын м±рагері жайлы еске салынады. Ол бала
тумай т±рып, ќайтыс болѓан м±рагерлерді назарѓа алады. М±ндай бала ќ±ќыќ
ќабілетімен не ќандай бір субъективті ќ±ќыќтармен ќамтылмайды,біраќ зањ
оныњ м±рагерлік м‰мкіндігі м‰дделерін ќарастырады. Б±л м±рагердіњ µзіне
тиесілі м‰лік ‰лесіне, егер бала тірі туса, ќ±ќы бекітіледі. Егер бала µлі
туса, онда ол м±рагер деп танылмайды.
Азаматтыњ ќайтыс болуымен ќ±ќыќ ќабілеті де тоќтатылады. Ќайтыс болуы
сєтінде єрт‰рлі медициналыќ жєне ќ±ќыќтыќ мєселелер де аныќталады
медицинада клиникалыќ µлімі мен биологиялыќ µлімі жаѓдайы ажыратылады.
Аныќтау сєтін белгілеу ‰шін азаматтыќ зањнама ќ±ќыќ ќабілетін тоќтатуды
байланыстырады. Керісінше жаѓдайда азаматтыњ клиникалыќ µлімі енгенген
кейін реанимотологтар к‰шімен оны µмірге ќайта желгендегі, ќандай – бір
уаќытќа тоќтатылѓан оныњ ќ±ќыќ ќабілеті ќайтадан ќалпына келгенін тану
ќажет етіледі. Ќ±ќыќ ќабілеті бір-аќ рет беріледі жєне бір-аќрет
тоќтатылады. Азаматты сотпен ќайтыс болды деп жариялаѓан жаѓдайларда
азаматтыњ ќ±ќыќ ќабілеті ешќандай µзгертуді жасауѓа жол бермейді. Сот
осындай шешім шыѓарѓанда, азаматтыњ ќайтыс болѓаны жайлы айѓаќты деректер,
оны ќайтыс болу м‰мкін екені жайлы т±жырымдар негізге аланады. Сондыќтан
м±ндай шешімніњ ќ±ќыќтыќ салдары азамат ќайтыс болѓанда, оныњ ќ±ќыќ
ќабілеті оныњ толыќ ќайтыс болѓаны аныќталѓанша, сот оѓан тиісті шешім
шыѓарѓанѓа дейін жалѓасады.[3]
Сонымен, ќ±ќыќ ќабілеті µзініњ ерекше жєне µте айрыќша сипатына ие
болады. Біраќ жанама т‰сінікте ќ±ќыќ ќабілеті реттелетін ќатынастар
сипатына тењеледі.
2.2 Азаматтардыњ єрекеттілігі.
Єрекеттілік - µз іс – єрекетімен азаматтыњ ќ±ќыќтарды иелену мен
ж‰зеге асыру, µзіне азаматтыќ міндеттерді жасау жєне оларды орындауѓа деген
ќабілетті кµрсетеді. Осыѓан байланысты экономикалыќ айналымды ќ±ќыќтыќ
реттеу ‰шін тараптардыњ сезігнен ерік-жігер єрекеттері ќалыптасуына
жеткілікті т±раќты мінез – ќ±лыќ ќатынастарын беру ќажет. Азаматтыќ
ќ±ќыќтыќ ќатынастар ќатысушыларынын єрекеттілігі, зањ бойынша, белілі жасќа
жеткен сєтте, толыќ кµлемде – он сегіз жастан, яѓни, кємелетке толѓан
шаќтан туындайды
Азаматтардыњ єрекеттілік жаѓдайын ±стаудыњ ењ негізгі бµлшектері болып
мємілелерді дербес жасау м‰мкіндігі (азаматтардыњ мємілелік ќабілеті) жєне
дербес м‰ліктік жауапкершілік атќару м‰мкіндігі танылады. Азаматтыќ
кодексте іскерлік ќабілет азаматтарѓа жеке кєсіпкер ретінде мемлекеттік
тіркеуден µту ‰шін кєсіпкерлік ќызметпен айналысу м‰мкіндігін ањѓартады (ЌР
АК 23 балы). Егер азамат сатып алу-сату мємілесін жасаса, тіркелісіз
кєсіпкер ретінде ќайсы-бір ж±мыстарды орындаса, тіркеудіњ болмауынан болѓан
б±л ќызмет зањсыз екенін білдірмейді. Азамат б±л жаѓдайда кєсіпкер ‰шін
ќарастырѓан ќорѓауды ±сынбайды. Керсінше, егер азамат ќашуды ойласа,
мысалы, жоѓары жауапкершіліктен жєне кєсіпкерлік ќыметті ж‰зеге асыруда
мемлекеттік тіркеуден ќасаќана бойын аулаќтаса, онда сот кєсіпкерлік
ќызметті ж‰зеге асыруѓа байланысты міндеттемелер туралы АК 23 бабы 4
тармаѓына сєйкес талаптарды басшылыќќа алады.
Толыќ єрекеттілік кємелетке толѓан азаматтарѓа танылады, яѓни, он
сегіз жасќа жеткен. Аталѓан ереже екі айрыќшылыќќа жол береді: толыќ
єрекеттілік азаматта оныњ он сегіз жасќа жеткеніне дейін, біріншіден,
осындай т±лѓалар некеге отырѓан жаѓдайда туындауы м‰мкін. Егер оѓан
белгіленген зањ тєртібінде неке жасы тµмендетілсе, екіншіден, 16 жасќа
тоѓан кємелетке толмаѓанды жарияласа, егер ол ењбек шартымен не ата-аналар
(асыраушысы) келісімімен кєсіпкерлік ќызметте ж±мыс істесе, оны толыќ
єрекетті деп тану ыќтимал.[4] Егер Ќазаќстанмен салыстырѓанда, м±нда
эмансипация жоќ, жєне ЌР АК 2 тарауы 17 бабы 2 тармаѓына сєйкес Ќазаќстанда
єрекеттілік толыќ кµлемде онсегіз жасќа дейін енеді, егер зањнама
актілерімен кємелетке толѓанѓа дейін некеге отыруѓа руќсат берілсе. А.Р.
деген азаматшаныњ анасыныњ ќайѓылы ќазасынан кейін м±раѓа ќойѓан пєтерді
сатып алу-сату шартын А.Р-дыњ кємелетке толмаѓанын айтып, ол онда ќамќорлыќ
органынан пєтерді сатуѓа р±ќсат болмауына байланысты куєландырмаѓан
нотариалдыќ кењсеге талабы бойынша іс ќаралды. Ал А.Р. ќашан он алты жасќа
толѓанда єкімдіктен неке жасын тµмендету жµнінде тиісті шешім алып, некеге
отырады жєне А.Р. єрекеттілік ќабілетін толыќ кµлемде иеленді. Сондыќтан
нотариалдыќ кенсе єрекеті кегізсіз деп танылды.[5]
Сондыќтан адам жас ќоса келе ќажетті білім мен танымды алады,
азаматтыќ ќабілетке аќырын – аќырын µтуін ќарастырады. Жалпы 6-дан 14 жасќа
дейінгі жастаѓы азаматтарда ±саќ т±рмыстыќ мємілелерді, мемлекеттік
тіркелуді талап етпейтін кірісті ќайтарымсыз алуѓа баѓытталѓан мємілелер
жєне бірќатар басќа да мємлелерді дербес жасау ќ±ќы кµрініс береді он
тµртке жеткен соњ кємелетке толмаѓан азаматќа оныњ зањды µкілдерініњ
жазбаша келісімі, мєміле жасалѓанѓа дейін алануы тиіс. 14-тен 18-ге дейінгі
жасты дербес жєне зањды µкілдері келісімісыз, µз табыстарын иеленуге, зањѓа
сєйкес авторлыќ ќ±ќыќты ж‰зеге асыруѓа, несие мекемелеріне салым енгізуге
жєне оларды ж±мсауѓа ал он алты жасќа жеткенде кооператив м‰шесі болуѓа
ќ±ќылы.
Азаматтардыњ б±л мєртебесі жартылай єрекеттілік ќабілеті болып
табылады. Б±л кємелетке толмаѓандарѓа, олармен жасалатын мємілелер байынша
дербес м‰ліктік жауыпкершілік ж‰ктелуімен, сондай-аќ шыѓын келтіруімен
дєйектеледі. Кємелетке толмаѓандардыњ жартылай єрекеттілік ќабілеті,
олардыњ талысу дењгейін, азаматтыќ айналымѓа дербес ќатысуѓа дайындыѓын
базалауѓа жол ашады. Кємелетке толмаѓандардыњ жартылай єрекеттілігініњ ењ
т‰бегейлі бµлшегі µз жалаќысын, стипендиясын жєне µзге де кірістерін
басќару ќ±ќы болып табылады. М±ндай жаѓдайда кємелетке толмаѓан µз ќарауы
бойынша єрекет етеді, µзі дербес алѓан ќаражатты ж±мсайды. Б±л кємелетке
толмаѓанмен жєне толыќ єрекеттілік ќуаты бар т±лѓа жаѓдайымен жаќындасады.
Кємелетке толмаѓан т±лѓамен µз ќаражатын негізсіз ж±мсау жаѓдайында
зањды µкілдері, не ќамќорлыќ органы сот алдында кємелетке толмаѓанныњ ќ±ќын
шектеу немесе алыптастау туралы µтініш жасай алады. Асыраушы µзініњ
єрекеттілігіне байланысты µзініњ тєрбиеленуші сініњ єрекеттілік ќабілетін
толыќ ауыстырады, ал ќамќоршы тек µз панаѓа алушысыныњ єрекетін маќ±лдайды.
Єрекетсіздігі бар т±лѓаѓа єрекеттілік ќабілетімен толыќ ќамќоршы жєне
панашымен белгіленеді. Б±л ретте асыраушы, ќашан ата-анасы немесе олар ата-
ана ќ±ќынан айрылѓанда сотпен таѓайындалады. Ќамќоршы білім беру органыныњ
ќамќорлыќ жасау мекемесі мен оныњ баќылауында ж±мыс істейді.
Дегенмен азамат он сегіз жасќа толѓанда толыќ кµлемде єрекеттілік
ќабілетін алады, ќашан азаматтыњ ерік-жігері ќабілеті науќастану не
ішімдікке немесе есірткі заттарына бой ±ру салдарынан ауытќыѓандаѓы
жаѓдайда азаматты ќабілетсіз деп, не ќабілетсіздігін шектеу орын алуы
ыќтимал. Егер азаматтыњ психикалыќ ауытќушылыќ салдарынан µз мєнін
т‰сінбегенде немесе оларды басќарѓанда, ол сотпен ќабілетсіз деп танылады
жєне кез келегн мємілені жасау ќ±ќынан айырады (ЌР АК 29 бабы). М±ндай
азамат атынан барлыќ мємілелерді оныњ асыраушысы жасайды. Егер, азаматтыњ
психикалыќ жаѓдайы осындай дєрежеге дейін болса да, ол µз іс єрекеттерін
басќаратын жаѓдайда болса да, жауапкершілік атќарса да, сот азаматты
єрекетті не оны шектеуді µзгертуге шешім енгізе алады.
Азаматтыњ ќ±ќыќтар мен міндеттерді ж‰зеге асыру азаматќа ќалыпты
психикалыќ денсаулыќ ±сынды. Б±рынѓы ќолданыстаѓы АК ќазіргі АК
салыстырѓанда азаматпен єрекетсіздікті танудыњ осындай негіздемесі жоќ,
сондыќтан кµњіл-к‰й дерті терминініњ орнына басќаша психикалыќ
ауытќушылыќ ќолданылады. ЌР АК 29 бабында ќашан адам іс-єрекетінде
саналылыќ толыќ ќалыс ќалѓанда, аќыл-есі кем т±лѓаларѓа таратылмайды.[6]
Сонымен ќатар аќыл-есі кем т±лѓалар біздіњ кезењіміз ‰шін кездейсоќтыќ
емес. Міне б±л ќ±ќыќтыќ норманы µзгерту ќажеттігі де осындай жаѓдайдан
туындайды.
ЌР АК 29 бабыныњ ерекшелігі, оны µз алдына азаматтыќ µлім ісі бойынша
ќолдануѓа итермелейді. ¤з єрекеттілігін толыќ кµлемде жоѓалтќан т±лѓа, µз
ќ±ќыќтарымен жєне міндеттерімен азамат ретінде µмір с‰руін тоќтатады. Ол
ешќандай шарт, оныњ т±рѓын ‰й ќ±ќын ќорѓай алмайды, ќањмен белгіленген
тєртіпте некеге отыра алмайды.
Єрекеттілікті толыќ жоѓалтудан туындаѓан µзекті мєселелер, психикалыќ
науќастар ±дайы арту жаѓдайымен терењдей береді.
Адам ќ±ќын ќорѓау жµніндегі µкілдіњ баяндамасында, соњѓы он жылда
осындай психиклыќ ауытќудан м‰гедектер саны ‰ш есеге µскені айтылады, б±л
шамамен 700 мыњ адамды ќ±райды. Олардыњ ќатарында µз єрекеттерін саналы
басќара алсайтындар бар. Адам ќ±ќын ќорѓау жµніндегі µкілдіњ ЌР зањ
тєртібінде µзініњ єрекеттілігін жоѓалтќан азаматтарды азаматтыќ зањнамаѓа
уаќытша, оныњ ішінде процессуалдыќ, єрекетсіздік арнайы ережесін ењгізу
толымен ќорѓаудыњ ќ±ќыќтыќ алѓышарттарын бекіту ќажет. Керсінше жаѓдайда,
біріншіден, барлыќ азаматтардыњ ќ±ќыќтары мен еркіндіктерініњ тепе –
тењдігі туралы конституциялыќ идея ж‰зеге асырылмай ќалады, екіншіден,
єрекетсіз т±лѓалардыњ ќ±ќыќтыќ ќорѓау идеясы жєне соњында, ‰шіншіден,
келелі µміршењ м‰дделерді ќасаќана пайдалану жаѓдайында ауыр психикалыќ
науќастар жєне аќылы кем азаматтар µз зардаптарымен кµп есе µсе т‰седі.[7]
Ж‰йке ауруы немесе аќылы кем болуы сотпен таѓайындалатын сот-психиатр
сараптамасымен белгіленеді. Біраќ психикалыќ ауруѓа шалдыѓуы тіпті
айѓаќталѓан сараптамамен де азаматтыњ єрекетсіздігін тану ‰шін жеткіліксіз.
Сот азаматќа психикалыќдерт осындай ыќпал ететінін белгілеуі тиіс, µйткені
ол µз іс єрекетін т‰йсінбей, басќара алмайды. М±ндай кµрініс м‰ліктік
салада кµрінуі ќажет, мысалы, м‰лікті негізсіз сатып алу жєне басќасында
жоѓалту. Егер психикалыќ дертке шандыѓу азаматќа оныњ ќоршаѓан ортаныњ
ќ±былыстарын баѓалаудаѓы єрекет ету жаѓдайымен ањѓарылса. Мєселен,
т±йыќталѓан кењістік дерті, не от жєне таѓы басќалары, онда азаматты
єрекетсіз деп тану ‰шін негіз жоќ.
Азаматтыњ єрекеттілігініњ болмау дерегі сот шешімімен ѓана
айѓаќталады, басќа ќ±жат, толќ±жаттаѓы белгі немесе басќа да жалпы оњтайлы
аќпараттарды зањ ќарастырмайды. Сот шешімі єрекетсіз танылѓан азаматтарѓа
асыраушы бекіту ‰шін негіз болады. Асыраушыны ќамќорлыќ жасау органдары
таѓайындайды. Єрекетсіз азамат µз іс єрекетіне жауапкершілік атќармайды,
ешќандай мєміле жасауѓа, оѓан ќоса ±саќ т±рмыстыќ, хаќысы жоќ, барлыќ
мємілелерді оныњ атынан оныњ асыраушысы жасайды, ол єрекетсіздіњ іс
єрекетіне жауап береді. Зањ сотпен єрекетсіз деп танылѓан т±лѓамен
жасалатын барлыќ мємілелерді белгілейді. Біраќ бірде єрекетсізбен жасалѓан
мємле оныњ м‰дделеріне ешќандай ќауіп ±стамайды, керісінше, оныњ пайдасына
баѓытталады. М±ндай жаѓдайда асыраушысы мємілені маќ±лдауы жеткіліксіз,
µйткені келесі маќ±лдау сот актісімен єрекетсіздікті белгілегенде, оны
орындай алмайды.
Єрекетсіздікпен жасалѓан мємілені тану негізді, оѓан зањ к‰ші
беріледі. Асыраушы талабы бойынша єрекетсізбен жасалѓан мєміле, егер ол
оныњ пайдасына жасалса, сотпен негізді деп танылуы м‰мкін.
Азаматтыњ ішімдік пен есірткіне т±тынды µз алдына оныњ єрекетіне
мемлекет тарапынан араласу ќажеттігі туралы айѓаќтайды, біраќ азаматтыќ
ќ±ќыќ т±лѓаны маск‰немдік пен нашаќорлыќтан жазу маќсатын ±станбайды, сол
сияќты осы ‰шін оларды жазалау маќсатында ±станбайды.
Осындай жаѓдайларда азаматтыќ – ќ±ќыќтыќ араласуѓа мемлекет ол азамат
осы єрекеттерімен отбасын материалдыќ ќиын жаѓдайда ќалдырса ѓана м‰мкін.
Б±л оќиѓаларда єрекеттілікті шектеу отбасы м‰шелерініњ м‰ліктік
м‰дделерін ќорѓауѓа баѓытталады. Егер жалѓыз басты азамат ішімдікке ‰йір
болса, м±ныњ соњы бар м‰лкін ішуге ж±мсауѓа єкелсе, оны емдеу мєселесін ќою
керек, біраќ оныњ єрекеттілігін шектеу ‰шін ешќандай негіз жоќ.
єрекеттілігін шектеу нєтижесінде арнайы таѓайындалѓан т±лѓа тарапынан
баќылау белгіленеді.[8] Т±лѓаны єрекетсіз деп тануда, азаматтыњ
єрекеттілігін шектеу незінде асыраушы келісімі болса барлыќ мємілелерді µзі
жасауѓа хаќылы. Ол мєміленіњ бір ѓана дєрежесін, ±саќ т±рмыстыќ мємілелерді
келсім алмай жасауына ќ±ќы бар.[9]
Іс тєжірибе мемлекеттіњ тарапынан араласу ќажеттілігін атап кµрсетеді.
Басќа жаѓдайларда ысырапшылдыњ µз отбасын ќиый материалдыќ жаѓдайѓа
ќалдырады, б±ѓан азартты ойындарды жєне кєсіпкерлі ќызметті маќсатсыз
ж‰ргізу жєне таѓы басќалары жатады. Оѓан ќоса, д‰ниені босќа шашу отбасы
м‰шелерін ѓана ќиын жаѓдайѓа ќалдырмайды, сонымен ќатар осындай µмір салтын
ж‰ргізетін азаматќа да кері єсерін тигізеді. Тоњкеріске дейінгі орыстыњ
азаматтыќ ќ±ќы маск‰немдікті, ќашан адам µзін жєне µз отбасын ќажеттілікке
±рындырып, єрекеттілік ќабілетін шектеуге єкеліп соќтыратынына ќарамастан,
оны бµліп – жара кµрсеткен емес. Ішімдікке ќ±ныѓу д‰ние шашудыњ негізі
болып табылатыны ѓана ауызѓа аланып отырды. Ќазіргі уаќытта азаматтардыњ
єрекеттілік ќабілетін шектеу негіздерініњ бірі ретінде д‰ниені босќа шашып,
ысырапшылдыќќа ±рынудыњ тізбесі ќањмен аныќталды.
Азамат ішімдік пен есірткі заттарын т±тынуда таќтатуы жµнінде айѓаќты
деректердіњ бар болуы жаѓдайында, оѓан µз м‰лкін жєне аќша ќаражаттарын
дербес ж±мсауѓа сенім білдіріледі.
Сот єрекеттілік ќабілетін шектеуді µзгертеді.
М±ндай µзгерту, егер отбасы т±лѓасыныњ єрекеттілік ќабілеті шектеуді
деп танылса, б±л т±лѓаныњ оларды ±стауѓа ќарататын беру міндеті жоѓалса,
єрекеттілікті шектеуді µзгерту к‰шіне кіруі тиіс.
Єрекеттіліктен ќ±ќыќ ќаблетін ‰зу, есею ќабілетін иеленетін жєне
аќырын – аќырын ерік – жігер, психикалыќ ќасиеттерді алатын
азаматтарѓаќатысты болуы м‰мкін.
Бір ѓана ќ±ќыќ ќабілетін иелену, мысалы єрекеті аз сєбиді зањмен
азаматтыќ ќ±ќыќ ќатынастарыныњ ќатысушысы ретінде тану ‰шін жеткілікті деп
есептеледі. Б±л ретте оныњ єрекетсіздігі мен єрекеттілігін орындау оныњ
зањды µкілдеріне жатады, мысалы ата-аналарын алуѓа болады.
Ќ±ќыќ ќабілетіне ќараѓанда єрекеттіліктіњ айырмасы азаматпен жасалатын
ерік-жігер єрекеттеріне байланысты, б±л белгілі психикалыќ пісіп-жетілу
дењгейіне жетуді кµрсетеді. Азаматпен сапалыќ дењгейге кµтерілуі зањда µз
єрекеттері м‰мкіндіктері арќылы ќ±ќыќ алу жєне міндет атќару жасына ќатысты
алынады. Єрекеттілікті иелену ‰шін, адам µз єрекеттерін сезінуі тиіс.
Ќ±ќыќ ќабілеті немесе єрекеттілікті шектеу орын алуы м‰мкін жєне
белгіленген зањ жаѓдайлары мен тєртіптерінде осындай кезде ѓана ж‰зеге
асырылады. Ќ±ќыќтыњ нысандылыќты осылай шектеу азаматтыњ науќастануына да
байланысты болады. Оныњ нєтижесінде ол µз іс-єрекетін баѓалау м‰мкіндігіне
айрылады, не ќ±ќыќ б±зѓаны ‰шін санкция т‰рінде кµрінуі м‰мкін , мысалы,
азамат ќ±ќын белгілі уаќытќа кєсіпкерлікпен айналысуѓа ќылмыс жасаѓаны ‰шін
шектеу м‰мкіндігі.
Ќ±ќыќ нысандылыѓы наќтылы ќ±ќыќ нысаны белгілеріне тікелей байланысты
болады.
2.3 Дараландыратын белгілер.
Нысандарды дараландыру µзара тыѓыз байланысты єрт‰рлі белгілермне
ж‰зеге асырылуы м‰мкін.
Ол азаматтар, зањды т±лѓалар немесе µзге де нысандай жайлы айтылады.
Азаматтар ‰шін м±ндай белгілерге аты, мекен-жайы жєне азаматтыќ хал-жайы
актілері жатады.
Азаматтар ќ±ќыќтары мен міндеттерін азаматтыќ ќатынастарѓа кіру жайлы
кіммен єњгіме болып отырѓанын наќтылы елестетпей оны ќалыпты ж‰зеге асыру
м‰мкін емес. Єр жекелеген азаматты жараландыру ењалдымен оныњ атына
байланысты ж‰зеге асырылады. Азамат есімін туѓан кезде алады. Егер басќаша
зањмен немесе ±лттыќ дєст‰рлермен ќарастырылмаса, аты тегінен, µз есімі мен
єкесініњ есімінен т±рады. Барлыќ азаматтыќ ќ±ќыќтарды азамат текµзініњ
есіміне байланысты иеленеді. Ќањмен ќарастырылатын жаѓдайлар да бар. Ќашан
азамат жатылѓы атпен немесе есімсіз єрекет етсе, мєселен, єдебиет, µнер
шыѓармаларын жариялау кезінде азамат шыѓарманы µзініњ зањды есімімен жєне
жамылѓы атты пайдаланып шыѓаруѓа ќ±ќылы. Б±л ретте барлыќ ќ±ќыќтармен
міндеттер саќталады, біраќ м±ндай т±лѓа азаматтыќ кодекстіњ 19 бабында
сєйкес µз несиешілді мен ќарызгерлеріне атыныњ µзгергені жµнінде хабарлауѓа
міндетті.
¤з есіміне ќ±ќыќ – азаматтыњ бµліп-жаруѓа болмайтын ќ±ќы саналады.
Азаматтыќ кодекспен азаматтардыњ б±л ќ±ќы осы уаќытќа дейін реттелген жµњ.
Сєбиге ат беру жєне тіркеу тєртібі бойынша нормалар 1995 жылѓы Отбасы
Кодексініњ 51 бабында баяндалды.
АК 19 бабында ат алуѓа ќ±ќыќ, б±л ќ±ќыќтарды ќорѓау тєртібі мен
тєсілдерін ж‰зеге асыру негіздері бекітіледі.
Есім жµніндегі мєліметтер адамды дараландырады жєне оныњ азаматтыќ
ќ±ќыќтарын ќамтамасыз ету мен ќорѓау ‰шін мањызѓа ие болады. Ол кезкелген
ќатынастарда ж‰реді, оныњ ішінде азаматтыќ – ќ±ќыќтыќ жаѓадайларда, µз
атымен ќ±ќыќтары мен ліндеттерін алып, ж‰зеге асырады. Басќа т±лѓаныњ
атымен ќ±ќыќ пен міндеттерді иеленуге жол берілмейді. Б±л азаматтыњ –
ќ±ќыќтыќ ќатынастарѓа ќатысушы басќалардыњ ќ±ќыќтары мен м‰дделерін
ќорѓауѓа баѓытталады. Біраќ жасанды (біреудікі емес) жамылѓы аттарды
пайдалану м‰мккіндігі бар. Жамылѓы ат – єдебиет, µнер немесе ѓылым
туындыларыныњ м‰ліктік емес авторлыќ жеке ќ±ќы болып табылады.
Есім жµніндегі (тегі, аты, єкесініњ аты) мєлеметтер баланыњ тууы
туралы акті жазбасына енгізіледі. Азамат туѓан кезінде µз атын ќолдануѓа
ќ±ќылы. Тегін, атын єкесініњ атын µзгерту 16 жасќа жеткесін ѓана м‰мкін.
Б±л жасќа дейін оныњ тегін баланы тєрбиелейтін ата-ана µтініші бойынша
µзгертуге жол беріледі, неке б±зылѓан жаѓдайда, егер б±л ата-ананыњ жєне
баланыњ аты-жµндері єрт‰рлі болса. Тегін ауыстыру некеге отырѓанда жєне
оны б±зѓанда да ж‰зеге асырылуы м‰мкін.
Азаматпен есімін µзгерту оныњ азаматтыќ ќ±ќыќтары мен міндеттеріне
єсерін тигізе алмай, оны тоќтату немесе µзгертуге де негіз болмай алмайды,
біраќ ол б±л туралы µз ќарызгерлер мен несиешілерін хабардар етуге
міндетті. Зањ азаматќа, µз есімін µзгерткен, осындай міндеттерді ж‰ктей
отыра, оѓан ќ±жаттарына, б±рынѓы аты мен ресімделген, тиісті µзгертулер
енгізуді талап етуге хаќылы. Ќарызгерлер мен несиешілерде µзгертілген аты
жайлы мєліметтіќ болмауынан туындаѓан зардаптарѓа есімін µзгерткен азамат
жауапты болады.
АК 19 бабы 5 тармаѓында азаматтыњ атын д±рыс ќолданбаѓаннан туындайтын
ќ±ќыќтыќ жаѓдайлар аныќталады. Осындай жаѓдайѓа азаматќа келтірілген шыѓан
ќайтарылуѓа жатады.[10]
Азаматты даралайтын таѓы бір белгісі т±рѓылыќты мекен-жайы болып
табылады. Атынмен ќатар т±рѓылыќты мекен-жайы да азаматтыќ ќ±ќыќтарда дєл
наќтыларды талап етіледі. Азаматтыќ аты, оѓан ќоса тегі мен єкесініњ аты
толыќ сєйкес келетін жаѓдайлар жиі кездеседі. Біраќ т±рѓылыќты мекен-
жайыныњ толыќ сєйкес келуі кездейсоќ ќана болуы м‰мкін. ЌР АК 20 бабына
сєйкес азаматтыќ т±рѓылыќты мекен-жайы болып ол т±раќты немесе кµп т±ратын
орыны танылады. Б±л ретте азаматтыќ мекен-жайѓа тіркелуі ерекше мањызѓа ие.
µйткені онда оныњ м‰лік, не жубайымен басќа да осындай мєліметтер есепке
алынады. Єрине, кезкелген азамат т±рѓылыќты мекен-жайын зањмен
ќарастырылѓан жаѓдайлардан басќасында µзі тањдайды. М±ндай µќиѓаларда
т±рѓылыќты орыны болып, оныњ зањды µкілдері – ата-аналары, асыраушылары
жєне басќалары танылады.
Сондай-аќ азаматтыњ азасматтыќ ќ±ќыќ нысаны ретіндегі жаѓдайы
азаматтыќ актілермен айѓаќталады. Ол актілерге зањмен азаматтыњ азаматтыќ –
ќ±ќыќтыќ мєртебесін аныќтайтын деректері (тууы, некеге отыруы жєне б±зуы,
асырап алуы, ќайтыс болуы жєне басќалары) енгізіледі. Мысалы, нысанныњ
ќ±ќыќ ќабілетініњ туындауы мен таќтатылуы азаматтыњ тууы жєне ќайтыс болуы
сєтімен байланыстырылады, некеге отыру ерлізайыптылардыњ жалпы ортаќ
ќ±ќыќтардыњ туындаудын кµрсетеді. Осы деректердіњ мањыздылыѓына байланысты
зањмен оларды арнайы мемлекеттік органдарда азаматтыќ хал-жаѓдайлары
актілері жазбасы органдарында (АХАЖ) + іркеудіњ арнайы тєртібі белгіленеді.
Ж±ргізілген жазбалар негізінде азаматтарѓа арнайы ќ±жат – куєлік кємелетке
толмаѓанын оныњ белгілі жасќа жеткенше тµлќ±жат алѓанѓа дейінгі жеке басын
куєлайтын ќ±жаты болып табылады. Аталѓан жаѓдайда м±ндай жасќа он алты жас
жатады. Біраќ алдаѓы уаќатта б±л жасты он тµртке дейін тµмендету ќањда
ќарастырылуы м‰мкін. Ал некелік жаѓдайын айѓаќтау ‰шін неке туралы куєлік
±сынылады.
Азаматтыќ ќатынастарды реттеу азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастарѓа ќатысуын
білдіреді. Біраќ кейде азаматтыњ т±раќты мекен жайы болмауы туралы ќ±жаты
туралы деректер кµрініс беру жаѓдайы да болады, м±ндай азаматты іздеу µз
нєтижесін бермейді. Ондай жаѓдайларда азаматтыќ ќ±ќыќ ќатынастары
нысаныныњ белгісіздігі туындайды. Сондыќтан оны реттеу зањмен ќарастырылѓан
арнайы ерележермен ќарастырылады. Хабарсыз болу институты ќалыптасады. Б±л
институтќа тиісті мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz