Қазақстандағы адам және адамзат құқығының қалыптасу тарихы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Адам және азаматтың конституциялық құқықтары: түрлері мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1.Тұлға ұғымының мәні мен
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2.Адам құқығының түсінігі, саяси құқықтары мен
бостандықтары ... ... ... ... 8
1.3.Адамзат ұғымы олардың құқықтарын халықаралық-құқықтық реттеу ... .16
2 Қазақстандағы адам және адамзат құқығының қалыптасу тарихы ... .31
2.1.Кеңес дәуіріндегі қазақстандағы адам құқығының
мәселелері ... ... ... ... ..31
2.2.Қазақстан адам құқығын қорғаудың әлемдік
жүйесінде ... ... ... ... ... ... .. ...38
2.3.Қазақтан адам құқығын қорғаудың аймақтық
жүйесінде ... ... ... ... ... ... .. .49
3 Қазақстан республикасындағы адам құқығын қорғаудағы институттардың
қалыптасу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .59
3.1.Қазақстан Республикасындағы адам құқығын қорғаудағы ұлттық мемлекеттік
институттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .59
3.2.Адам құқығын қорғаудың мемлекеттік емес
институттары ... ... ... ... ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...67
Кіріспе.
Бұл тақырыптың өзектілігі: Адам құқықтары мен бостандықтары тек
қана бір мемлекеттің ісі емес, бүкіл халықаралық бірлестіктің субъектісі
болып табылады. Адам құқығы облысы жөнінде жалпы танылған халықаралық
нормалар қазір ұлттық заңдарды қалыптастырудың негізі болып табылады.
Сондықтан да мемлекет ішіндегі адам құқын қорғау механизмі, халықаралық
құқық нысандарымен қамтамасыз етілуімен тығыз байланысты. Адам құқығын
қорғау жөнінде нормалар қабылдаған халықаралық ұйымдар, адам құқығының
бұзылмауына жол бермеуге нақты механизмдер қарастырды. Егер мемлекет
ішінде құқықтық көмек құралдары болмаған жағдайда, халықаралық құқық
көзқарарасы бойынша, әрбір адам өзінің мемлекетінің халықаралық шарттары
бойынша, адам құқығы мен бостандығын қорғау мемлекет аралық органдарынан
көмек алуға болады. Адам құқықтары мен бостандықтары конституциялық
құрылысты қорғау жайында, қоғамдық тәртіпті сақтауда, адам құқықтары мен
бостандықтарын, адам денсаулығы мен ар абыройын қорғау негізінде заңда
көрсетілген жағдайда ғана шектеледі. Азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын саяси ниетпен шектеуге жол берілмейді.
Зерттеудің мақсаты мен мәселелері: Адамдардың әрбір ұрпағы өздерінің ұлы
қазыналарын, яғни құқықтары мен бостандықтарын әрқашанда белсенді түрде
қорғап, сендіру керек. Республикада адам әдет-ғұрпын, құқықтары мен
бостандықтарын бағалау әлі де жеткіліксіз. Сондықтан да адам құқықтарын
ұлы қазына ретінде тек қана сөз жүзінде ғана емес, іс жүзінде басшылыққа
алуға әлі көп уақыт керек. Осы дипломдық жұмысты таңдап алғандағы негізгі
мақсатым, халықаралық құқықтағы адам құқығына терең үңіле отырып, қазіргі
кезеңдегі айтулы келеңсіздіктер мен олқылықтардың орнын алу жолдарын
қарастыра отырып, осы құқықтар мен бостандықтарды қорғауды жүйелі түрде
ұйымдастыру үшін қандай мәселелер шешілуі керек екендігін талдадым.
Зерттеу объектісі: Қоғамның демократиялық деңгейі, тек қана Конституцияда
жарияланған қандай да бір құқықтар мен бостандықтардан көрінбейді, сонымен
қатар қандай деңгейде азаматтар сол құқықтар мен бостандықтарды пайдалана
алуында.Өкінішке орай, зейнеткерлердің, кәмелетке жасы толмаған балалардың,
тағы сол сияқты халықтың қорғаусыз қабатының қазіргі жағдайлары қиын.
Әскерге шұғыл щақыру, әскери қызметкерлердің қорғау системасы дұрыс
қамтамасыз етілмеген. Мектепке дейінгі балалар мекемелерінің жабылуы,
мектептер, ауруханалардың және мәдени объектілердің қысқартулары,
адамдардың дұрыс білім алу, дем алуға, емделуге мүмкіндіктерін шектеп
тастады.
Зерттеу пәні: Көбінесе қазіргі кезде іс-тәжірибеде қылмыстық іс жүргізуде
адам құқықтары мен бостандықтарының көп бұзылуының оқиғалары кездеседі.
Адам ар абыройын қорлайтындай негізсіз ұстау, қамау оқиғалары аз емес.
Адам құқық саласындағы әрекет ететін заңдарды білген жағдайда азамат өзінің
Конституциялық құқықтарын қорғауға мүмкіндік алады. Зерттеу әдістері:
Негізгі заңда көрсетілген Конституциялық қағидаларды өмірдің іс-
тәжірибесіне араластыру үшін, республиканың әр азаматы өзінің құқықтары мен
бостандықтарын қорғауда құқықтық көмек алуға, қосымша құқықтық механизмдер
құру қажет. Қажетті түрде адам құқықтары мен бостандықтарына кепілдік
беретін заңдардың жедел түрдегі билік басындағы саяси күштеріне тәуелсіз
әрекет етуін қамтамасыз ету қажет. Кез келген мемлекеттің халқы нақты
кезеңде қандай да бір мемлекеттің аумағында өмір сүріп жатқан индивидтердің
жиынтығын көрсетеді. Халықтың құрамы, әдетте, өзінің азаматтарынан, шетел
азаматтарынан және азаматтығы жоқ адамдардан құралады. Сондай-ақ, "аралас
мәртебесі" бар халықтар санаты да болуы мүмкін, яғни олар екі азаматтығы
бар адамдар болып табылады. Тар мағынадағы "халық" ұғымынан басқа, кейде
бұл сөзді кең мағынада талдау да кездесіп қалады, атап айтқанда, жер
жүзіндегі барлық тұрғындарды халық деп айтады.
Ғылыми жаңалығы: Халықаралық құқықта азаматтық мәселелерін реттейтін
шарттық және әдет-ғұрыптық нормалар жүйесі бар. Мысалы, оларға азаматтық
мәселелері жөніндегі халықаралық-құқықтық нормалар, шетелдіктердің, қос
азаматтығы бар адамдардың (бипатридтердің), азаматтығы жоқ адамдардың
мәртебесін айқындау жатқызылады. Халықаралық-кұқықтық реттеу мәселелерінде
адам құқықтары жөніндегі ынтымақтастық проблемалары мен перспективаларына
айрықша орын беріледі. Мұнан өзге, халықаралық құқықтағы болып жатқан
барлық өзгерістер тікелей немесе жанама түрде болсын, халықтар мәселесіне
ықпалын тигізіп отырады.Мәселен,мемлекет қылмыстылықпен күрес жүргізудегі
ынтымақтастық мәселелерінде өз әрекеттерін үйлестіру кезінде бір мезгілде
қылмыскерді бір-біріне беру туралы мәселені де шешіп отырады. Егер мемлекет
ғарыштық зерттеу саласында ынтымақтастық жүргізсе, онда ғарыш кемесі
экипажының апат, бақытсыздық немесе мәжбүрлі түрде қону жағдайларында
көмектесудің құқықтық проблемалары туындайды. Мемлекеттер, өкінішке қарай
қарулы жанжал жағдайында болса, онда соғыс құрбандарын қорғау мәселесі екі
жақты келісе отырып, шешіледі. Соғысушы елдермен шекаралас мемлекеттер үшін
босқындарды баспанамен, азық-түлікпен,киім-кешекпенқамтамас ызетумәселелері
туындайды. Халықаралық-құқықтық нормалардың мемлекет халқының жағдайына
жанама әсер етуі әр түрлі болатыны сөзсіз, осыған орай халықаралық
құқықтағы сапалық өзгерістердін ішкі заңдарға әсер ету дәрежесі мен сапасы
да артып келеді.
Зерттеу құрылымы: Дипломдық жұмыс үш тараудан, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі, кіріспеден тұрады. Бірінші бөлім Қазақстандағы
адам,адамзат құқығы тарихы, кеңес дәуіріндегі қазақстандағы адам құқығының
бұзылу тарихы, Қазақстан адам құқығын қорғаудың әлемдік жүйесінде, Қазақтан
адам құқығын қорғаудың аймақтық жүйесі қарастырылады.Екінші бөлімде
мемлекет және құқық теориясы бойынша жеке тұлға, адам, адамзат ұғымының
теориялық аспектілері талдау жасалынады.Қазақстан Республикасындағы адам
құқығын қорғаудағы институттардың қалыптасу мәселелері, Қазақстан
Республикасындағы адам құқығын қорғаудағы ұлттық мемлекеттік институттар,
адам құқығын қорғаудың мемлекеттік емес институттары үшінші бөлімде
көрсетіледі.
Жасалынған зерттеулердің нәтижесімен, олар бойынша келтірілген
ұсыныстар қорытынды бөлімінде көрсетілген.
1. Адам және азаматтың конституциялық құқықтары: түрлері мен міндеттері.
1.1 Тұлға ұғымының мәні мен түсінігі
Тұлға проблемасы бірқатар ғылымдардың-философия, социология,
психология, педагогика ғылымдардың зерттеу объектісіне жатады. Мәселен,
философия тұлғаны таным мен творчествоның, іс-әрекеттің субъектісі ретінде
қарастырса, психология оны психикалық қасиеттер мен процестердің: мінез-
құлық, темперамент, қабілет, т.б. тұрақты жиынтығы ретінде зерттейді.
Осы аталған және басқа да ғылымдардың ғылыми мәліметтеріне сүйене
отырып, әлеуметтану ғылымы тұлғаны әлеуметтік өмірге белсеңді түрде
араласатын, әлеуметтік қатынастардың субъектісі ретінде қарастырады. Тұлға
- әлеуметтанудың өзекті проблемаларының бірі, өйткені қоғамдағы болып
жататын әлеуметтік құбылыстар мен процестердің, сол сияқты жекелеген
адамдар мен әлеуметтік топтардың іс-әрекеттерінің себептерін, мәнін жеке
тұлғалардың мәнді сипатты белгілері арқылы түсінуге болады. Басқаша
айтқанда, жеке тұлғаның мінез-құлқы арқылы тұтас топтың, қоғамның өмірін
түсінуге болады.
Әлеуметтану тұлғаның қоғам өмірінің барлық дерлік салаларындағы
қызметін (отбасы, экология, саясат, құқық, білім беру мен тәрбие, мәдениет)
өзінің зерттеу пәніне жатқызады.
Тұлға әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып
саналады. Тұлға дегеніміз кім? Бұл сұраққа жауап беру үшін адам,
индивид, тұлға деген ұғымдардың арасындағы мазмұндық айырмашылықты
біліп алуымыз керек. Адам деген – адамзат баласының жер бетіндегі басқа
биологиялық организмдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым.
Индивид адам тегінің нақты өкілі, жеке адам. Индивидуалдық – бұл әр
адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің жиынтығы, яғни бір адамның
екінші адамнан айырмашылығы. Ал, тұлға дегеніміз, адамның тек табиғи-
биологиялық қасиеті ғана емес, ол табиғаттан тысқары тұрған, тек қана
қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс-қатынастар негізінде
қалыптасқан адамдардың мәні. Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы
деп те атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға дегеніміз, индивидтің табиғаттан тыс
адами қасиеті, яғни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын
сапасы.
Адам қоғамсыз өмір сүре алмайды. Менің өмір сүруім, сенің өмір
сүруіңді және басқалардың өмір сүруін қажет етеді және керісінше де солай.
Индивид – жеке-дара адам. Барлық адамға тән ортақ қасиет – ол тек
қоғамда ғана өмір сүреді. Ол қоғам ішінде ғана нәтиже алады, себебі ол
қоғамдық болмыс тәжірибесін бойына сіңіреді. Жаңа туған сәбидің ата-
анасынан тәуелсіз өмір сүруге ешқандай қабілеті болмайды. Бұл жағынан ол
жануар, хайуанаттардың кез келгенінен әлсіз екені белгілі. Мысалы,
жұмыртқадан шыққан құс балапаны бірден тамақ іздеп жүгіреді. Ата-ананың,
басқа адамдардың қамқолық көмегінсіз адам баласы өсіп жетіле алмаған болар
еді.
Мысалы, кездеймоқ бір жағдайлармен кішкентай адам балаларын аңдардың
алып кетіп, жылдар бойы өз орталарында тірі қалдырып қойған
фактілерінтарихтан жақсы білеміз. Қырыққа жақын мәлім болған жағдайлардың
барлылығында да балалар адам қалпынан айырылып қалған. Төрт аяқтап еңбектеп
жүріп, өзін асырап өсірген жануарлардың барлық қимылдарына еліктеуден басқа
ешбір қабілеттері болмаған. Кейбір олардың қолға түскендерін адам қалпына
келтіріп, сөйлеуді, екі аяқпен жүруді үйретуге тырысқан талай белгілі маман
ғалымдардың әрекеттері нәтиже бермеген.
Демек, адамның адамдық қасиеттерін қалыптастыратын тек қоғамдық орта.
Ол үшін адам туған күнінен бастап, сол ортадан қол үзіп кетпеуі міндет. Осы
ортамен тығыз байланыс, қатынаста болып, сол ортаның (топтың, ұйымның,
алуан түрлі басқа қауымдастықтардың) іс-тәжірибелерін, сапа қасиеттерін
өзінің бойына сіңіруі қажет.
Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі - өмір сүру
ортасын өз еңбегімен өзгерту, қайта жасау тәсілін, ол үшін еңбек
құралдарын, оның ең қарапайым түрінен бастап, бірте-бірте жетілдіру жолын
меңгеру қабілетінде болды. Тек еңбек процесінде адамдар бір-бірімен
қатынас, байланыс жасауды, ойларын сөз арқылы жеткізуді үйренеді. Бара-бара
адам еңбегі материалдық және рухани мәдениет жүйесінің субъектісі, яғни
жасаушысы болып шықты. Қоғамдық қатынастар адамның өмір сүруіне қажетті
материалдық игіліктерді (тамақ, киім, баспана) өндіру қажеттілігінен туады.
Осыларды еске ала отырып, адам дегеніміз, еңбек әрекетімен шұғылдана
алатын, әлеуметтік қатынастарға түсетін, өзара байланыс жасауға толық
қабілеті бар тіршілік иесі деп анықтама беруге болады.
Бұдан адам мәнінің тек қоғамдық-әлеуметтік жағы шамадан тыс
үлкейтіліп, оның биологиялық, психологиялық жақтарының маңызы төмендетіліп,
жоққа шығарылып отыр деген пікір тумауы тиіс. Анығында адамның өлшемі
(кейбір уақытта құрылымы деп те айтады) үш түрлі болады: биологиялық,
психологиялық және әлеуметтік. Бологиялық өлшем – бұл адам организмінің түр
бейнесі мен құрылымының (морфологиясын), басқаша айтқанда, органимзнің
құрылысын және формаларын зерттейді, оның атқаратын, орындайтын қызметін,
шығу негізін, ми, жүйке жүйесін, т.б. қамтиды.
Психологиялық өлшем – адамның ішкі жан дүниесі, онда жүріп жататын
саналы және санадан тыс құбылыстар мен процестер, (сезім жүйесі, мысалы,
құмарлығы, жек көру, не сүю, мақтаныш, не қорлану, күйініш, не наразылық,
ойлау) адамның еркі мен сипатын (бейнесін) темпераментін, т.б. қамтиды.
Осыған орай жеке-жеке алып қарағанда бұл екі өлшемнің әрқайсысы адам
ұғымын тұтас тұлға ретінде ашып бере алмайды, өйткені биология мен
психология адамдарды жеке-дара зерттеп, оларды тұлға ретінде көрсете
алмайды.
Әлеуметтік өлшем – адамды тұлға, яғни белгілі бір тип, бірнеше адамның
үлгісі, образы, бейнесі, моделі ретінде қарайды. Тұлғаны жан-жақты осылай
қалыптастыратын оны қоршап тұрған орта, мұнда ол үнемі іс-әрекет, қызмет
атқарады, үнемі онымен тығыз байланыс, қатынаста болады. Осыған сәйкес
әрбір қоғам өзіне тән лайықты тұлғаны қалыптастырып отырады.
Әлеуметтану тұлғаның идеалды типін, яғни оның қоғамның идеясына сәйкес
келетін немесе идеалды емес, яғни қоғамға сәйкес келмейтін типін, оның
идеалды типтен қандай ерекшілігі, айырмашылығы барын зерттейді.
Әлеуметтануда тұлға негізгі екі тұрғыдан қарастырылады:
а) Тұлғаның қоғамдық қатынастар жүйесіне араласып, мұның бар
жақсылықтарын бойына сіңіріп, тұлға ретінде қалыптасуын;
ә) Әлеуметтік қатынастардың және саналы іс-әрекеттің субъектісі
ретінде тұлғаны қарастырады.
Туған сәби әлі тұлға емес. Ол тек қана индивид. Ол адам тегінің өкілі.
Ол тұлға болу үшін негізгі екі шарт қажет:
Биологиялық, генетикалық дамудың алғы шарттары.
Әлеуметтік ортаның болуы қажет, өйткені онда мәдени орта болады,
онымен жас сәби бала әр уақытта байланыста, қатынаста болуы қажет. Онсыз,
яғни әлеуметтік ортасыз сәби бала жан-жақты дами алмайды.
Әрбір тұлғаның белгілі бір деңгейде іштей санасы, қасиеті болады.
Осылардың жиынтығы тұғаның құрылымын қалыптастырады.
1.2 Адам құқығының түсінігі, саяси құқықтары мен бостандықтары
Заң адам құқығын, оларды пайдаланушы жеке тұлғаны мемлекеттің теріс
пайдалануынан қорғауы тиіс деген қағида 1690 жылы Джон Локктың "Басқару
туралы екі трактаты" еңбегінде алғаш рет шыққан.
Джон Локк заттардың табиғи тәртібіне байланысты бірінші орында
мемлекет құқығы емес, адам құқығы тұруы тиіс деп ойлаған. Өз еңбегінде Джон
Локк ағылшындарға билікті сыйлаушы кезең 1688 жылғы Революция нәтижесінде
пайда болған құқықтық көтерді. Ұлы Британияның жазылмаған Конституциясы
нақты басымдылығын, француз саясаткер философы Монтескье 1748 жылғы
"Заңдар жаны туралы" шығармашылығында өзара заң шығарушы, атқарушы және
билік сот тармақтары құзіреттерінің айрықша бөлінуін анықтады және
түсіндіріп берді. 1762 жылы Жан Жак Руссо адам құқығының революяциялық
қабілетін айтты: "Адам тәуелсіз болып туылады, бірақ бүкіл жерде шынжырмен
байлаулы". Кейінірек Америкада бүкіл Европада демократиялық революциялар
басталды. 1776 жылы 4 шілдеде Филодельфияда Американың тәуелсіздік
Декларациясы қабылданды. Томас Джефферсонның бұл құжатында Дж. Локк,
Монтескье және Руссоның интеллектуалды ықпалы көрінеді. Адам құқығының
оларды өкіметтің қорғау міндетін салтанатты қабылдап, хабарлап, он үш
Америка Құрама Штаттарының делегаттары жариялады:
- біз өз айқындылық ақиқаты деп ойлаймыз. Бүкіл адамдар тең
жаратылған және жаратушы мен бөлінбейтін құқықтар берілген, соның ішінде
бостандық, өмір сүру және бақытқа ұмтылу құқығы кіреді;
- осы құқықтары қамтамасыз ету үшін адамдар үкімет құрады, әділетті
үкімет басқарылатындардың келісіміне негізделеді;
- егер қандай да бір мемлекет құрылымы осы құқықтарды бұзса, онда
халық оны өзгертуге немесе қысқартуғажәне жаңа құрылым орнатуға құқылы.
Олар халықтың игілік іс-әрекеттерін және қауіпсіздігін өте жақсы
қамтамасыз ететін қағидаларға негізделуге тиіс. Саяси қатынаста XVIII
ғасырдың соңғы он жылдығы адам құқықтарын бекітуде қолайлы уақыт болды.
Бастилияның құлауынан кейін бірнеше апта өткен соң, 1789 жылы 27 тамызда
халық жиналысы Лафайеттің құжаттар жобасы адам және азамат Декларациясы
ретінде қабылданды. Көбі оның ой-желісі философ Руссоның және
Филадельфиялық тәжірибенің жалғастырушысы ретінде танылды.
Француз Декларациясы "жоғарғы тәңір алдында және оның игілік еркімен
төмендегідей адам және азамат құқықтарын" растады және жариялады.[16]
1. Адамдар тәуелсіз және тең құқылы болып туылады және қалады.
Қоғамдық өзгешеліктер тек қоғам қажеттіліктерінің пайдасын ойлау
негізінде ғана жүргізіледі;
2. Бүкіл саяси бірлестіктердің мақсаты табиғи және бөлінбейтін адам
құқықтарын қамтамасыз ету. Мұндай бостандық, жеке меншік,
қауіпсіздік және езгілікке қарсылық.
3. Егеменділіктің қайнар көзі халыққа тікелей байланысы бар.
Ешқандай да корпорация, бірде-бір жеке дара осы қайнар көзден
шықпайтын билікті иемдене алмайды.
4. Бостандық басқаға зиян келтірмейтін бүкіл нәрсе істеуге мүмкіндік
беруден тұрады. Сондықтан да адамның табиғи құқықтарын жүзеге асыру
шекарасы басқа да қоғам мүшелерінің дәл сол құқықтарды пайдалануды
қамтамасыз ететінділігі. Шекараларды тек заңмен ғана анықтауы
мүмкін.
5. Заң тек қоғамға қауіпті әрекеттерге тиым салады. Заңмен тиым
салынбаған нәрсенің бүкілі рұқсат етіледі және заңмен рұқсат
етілмеген әрекетке ешкім де мәжбүрленуі тиісті емес.
6. Заң - жалпы ерікті білдіруші. Бүкіл азаматтар оның құрылуына
тікелей немесе өздерінің өкілдері арқылы қатысуға құқылы. Ол
барлығы үшін, өзінің қорғаушылығын көрсеткенде не жазылғанда тең
болуы тиіс.
7. Ешкім де айыпталуға, қамауға немесе тұтқынға тартылмай, егер
заңмен көрсетілген және заңда жазылған тәртібін сақталу
жағдайымен жүзеге асырылмаса. Сондай заңсыз бұйрықта шығарған,
жүзеге асырған оны орындау туралы бұйрық берген кімді-кім
жазаланады, бірақ заң күшіне сәйкес шақырылған немесе ұсталған әр
азамат сөзсіз бағынуы керек, қарсылық көрсеткен жағдайда ол
жауаптылыққа тартылады.
8. Заң тек дәлме-дәл даусыз қажетті жазаларды орнатады. Заң күшін
тиісті қолдану шығарылғанға және жарияланғанға дейін құқық
бұзушылық жүзеге асырылса жазаланбайды.
9. Әр адамның кінәліліге белгілі болғанға дейін кінәсіздеп
боджаланады.
10. Ешкім де өз пікірін білдіруде ыңғайсызданбауы керек, діни пікірдің
өзінде де, өйткені мұның сипаты заңмен белгіленген қоғамдық
тәртіпті бұзбайды.
11. Ойларын және пікірлерін тәуелсіз білдіруі адамның қымбат бағалы
құқығының бірі.
12. Адам және азаматтар құқығын қамтамасыз ету қарулы күштерді
пайдалануды керек етеді.
13. Қарулды күштерді және әкімшіліктерді қаржымен қамтамасыз ету үшін
жалпы алымда қажет, ола бүкіл азаматтардың жағдайына байланысты
бөлінуі керек.
14. Барлық азаматтардың өздеріне өкілдері арқылы мемлекеттік алымдардың
қажеттілігін белгілеуге, оны алуға әркім келісім ьеруге, оның
шығындалуын бақылауға және оның бөліктің мөлшерін, негізін алу
тәртібіін және ұзақтығын анықтауға құқықтары бар.
15. Қоғам әр лацуазымды тұлғадан оған сеніп тапсырған басқару саласына
байланысты есеп беруді талап етуді құқылы.
16. Құқықтық пайдалануды қамтамасыз ту және билікті бөлу жүргізілмеген
әр қоғам конституциясына ие болмайды.
17. Меншік қасиетті әрі қол сұғылмайтын құқық болғандықтан, алдын-ала
және әділетті түрде орнын толтыру шартымен тек заңмен белгіленген ,
қоғамға аса қажетті реттерден басқа кезде ешкімді де ол құқығынан
айыруға болмайды.
Өздері мойындаған және жариялап отырған бастамалар негізінде Франция
Конституциясын бекіте отырып Ұлттық жиналыс құқықтардың теңдігі мен
еркінділігіне зиян келтіретін, бекітулердің күшін жояды. Американың
Тәуелсіздік Декларациясы, Францияның адам және азамат құқық Декларациясы
XVIII ғасырдың интеллектуалдық және құжаттық негізін құрады және кейінгі
екі ғасырда адам құқықтарын қорғау заңдылықтарын жүзеге асырды. Қазіргі
таңда адам құқықтарының конституциялық кепілі кең ауқымда тараған. Бір
зерттеудің көрсетуі бойынша, адам құқығын және негізгі бостандықтарын
1788 жылдан 1948 жылдар аралығында қабылданған Ұлттық Констиитуцияның 82
процентінде 1949 жылдан 1975 жылдар аралығында қабылданған ұлттық
конгституциялардың 93 процентінде ескерілінген. Бүгінгші таңда адам
құқықтарын қорғау қағидасы жүзден аса ұлттық конституцияларда
бекітілген.[29]
1789 жылғы француздық "адам және азамат құқығы" декларациясынан кейін
көптеген ел конституцияларында осы екі субъектілердің құқықтық жағдайына
байланысты нормалар пайда бола бастады.
Адам құқығы - бұл тұлғаға тумасынан берілетін одан бөлінбейтін
құқықтар. Бодандық және тәуелділіктен құтылу үшін буржуазиялық
революционерлер монархтен және шіркеуден олардың негізгі құқықтарын
мойындауды талап етті. Ал қазіргі уақытта мұндай талаптар тоталитарлық және
авторитарлық мемлекеттерде қойылып отыр.
Адамнан бөлінбейтін, аластатылмайтын құқықтар қатарына әдетте - өмір
сүруге құқық, бостандыққа құқық, менщікке құқық, отбасылық құпияға құқық
және тағы басқа құқықтар жатады. Соңғы жылдары бұлардың қатарына кейбір
"үшінші" және "төртінші" ұрпақ қосылып жүр. Мысалы, мәдениет жетістіктерін
қолдану құқығы, таза қоршаған ортада өмір сүруге құқығы және т.б. құқықтар.
Бұл құқықтарды мемлекет өз актілерімен және өз әрекеттерімен бере де, ала
да алмайды деп есептеледі.
Азамат құқығы керісінше тұлғаның белгілі бір мемлекетке саяси
қауымдастыққа жатуына байланысты болады. Саяси қауымдастықтың мүшесі
ретіндегі азаматтың құқықтары мемлекеттің актілері және әрекеттері арқылы
қамтамасыз етіледі және беріледі. Мысалы, оларға сайлау құқығы, саяси
партияға бірігу құқығы және тағы басқа құқықтар жатады. Тағы осы топқа
кейбір әлеуметтік-экономикалық құқықтарды кіргізуге болады. Олар тегін
білім алу құқығы, тегін медициналық біоім алу құқығы және т.б. құқықтар.
Бұл құқықтар азаматтарға мемлекеттердің материалдық мүмкіндеріне, сол
елдегі демократияның даму деңгейіне елдегі әдет-ғұрыпқа байланысты
беріледі.
Адам құқығы мен азамат құқығының арасында бір бекіп қалған шекара
жоқ. Олардың болуы тек жалпы теориялық деңгейде жүргізіледі. Екеуі де
Конституцияда жазылып мемлекетпен және оның органдарымен қамтамасыз
етілуге тиіс. Азамат және адам құқығын айыру қалыптаспаған тоталитарлы-
социализм мемлекеттерінде құқықтары басқаша болуы орныққан. Ондай елдерде
азамат құқығы мен еңбекші құқығы деп бөлуге қалыптасқан. Кейбір елдердің
Конституцияларында белгілі әлеуметтік-экономикалық құқықтар тек
еңбекшілерге ғана беріледі.
Адам құқықтары туралы халықаралық құқықтың негізгі қағидалық
нормалары дүние жүзіндегі көп елдермен мойындалып, қабылданғанымен тұлғаның
қоғамдағы нақты жағдайы сол елдегі құқықтық жүйеге байланысты болады.
Демократиялық құқықтық жүйе жағдайында адам мен азамат құқығының,
қоғам мен мемлекеттен тұлғаның жоғары тұруынан туындайтын жеке көзқарас
қалыптасқан. Мұндай жүйеде саяси және жеке құқықтар мен бостандықтарға көп
көңіл бөліп әлеуметтік-экономикалық құқықтарға көп көңіл бөлмейді. Бірақ
қазіргі уақыттағы жаңа конституцияларда (Бразилия, Италия, Перу және т.б.)
әлеуметтік-экономикалық құқықтар аумағы әжептәуір кеңейтілген кейбір
конституцияларда мысалы, Үндістанда мұндай құқықтар үкімет әрекетін
бағыттаушы ретінде қарастырылады, ал басқаларында, мысалы, Америка Құрамам
Штатында көптеген әлеуметтік-экономикалық құқықтар туралы мүлдем
айтылмайды. Оларды соттық талаптар, шешімдер арқылы қорғау мүмкін емес
болғандықтан, олар нағыз мағынасында құқық деп қарастырылмайды.
Адам құқығы туралы социалистік тұжырымдама ұжымдық қағидадардан
бастау алады. Бұл тұжырымдама бойынша мемлекет , қоғам, ұжым адамнан
жоғары тұрады. Тұл тұжырымдама қолдаушыларының айтуына қарағанда адам
қоғамда өмір сүреді және одан бос болу мағынасыз, мүмкін емес, сондықтан
адамның әсіресе азаматтың құқықтары тек қауымдастықта жүзеге асырылып
мемлекетпен қамтамасыз етіледі. Айтылған тұжырымдама бойынша адамға
құқықтар мен бостандықтар тек мемлекетпен ғана беріледі, ал табиғи
құқықтар негізінде мүлдем мойындалмайды. Социалистік тұжырымдама
керісінше адамның әдеуметтік-экономикалық құқықтарына көп көңіл бөледі.
Мұсылмандық құқықтық жүйеде адам құқығына деген көзқарас ұлғаның
діни-нанымына, жынысына байланысты болады. Мұсылмандардың мұсылман
еместердің алдында артықшылықтары болады. Оларға берілген құқықтар көлемі
көп болады. Мысалы, 1973 жылғы қабылданған Сирия Конституциясы бойынша
ел Президенті тек мұсылман адам ғана бола алады.[30] Классикалық мұсылман
құқығы бойынша ер адам әйел адамға қарағанда жоғары тұрады. Мысалы,
кейбір елдерде әйелдерге сайлау құқығы берілмеген, әйел мұрагерлер ерлер
алатын мұраның жартысын ғана алады, сотта екі әйел берген көрсетпе бір ер
адам берген көрсетпеге теңестірілген. Иранның 1979 жылдан бастап
тәжірибелік түрде пайдаланып 1996 жылы күшіне енген Қылмыстық Кодексі
бойынша әйел адам қоғамдық жерлерде бет пердесіз көрінсе, онда ол 74 қамшы
соққысымен жазаланып отыруы мүмкін, күйеуіне сенім сақатамағаны үшін оны
таспен соққылап тастауы мүмкін. Бірақ ол үшін үш куәгердің болуы қажет.
Мұсылмандық құқықта адам құқықтары көп тоқталмай, оның Алла Тағаланың
алдында мұсылмандар қауымы алдындағы міндеттеріне ерекше көп көңіл
бөлінеді.
Классскалық мұсылман құқығында әйел адамдарға да кейбір кепілдіктер
беріледі. Мысалы, ерлі-зайыптылар ажырасқанда күйеуі балаларын қамтамасыз
етуге міндетті болады. Сонымен қоса классикалық мұсылман құқығы бойынша
ол тек мұсылман адамдары арасында ғана қолданылады. Классикалық мұсылман
құқығы бұрынғы күйінде кейбір елдерде ғана сақталған. Қазіргі уақытта
көп елдерде оларға жалпы азаматтық нормалар мен қағидалар, халықаралық
құқық әсерінің асытна түсіп өзгерістерге ұшырады. Бірақ барлық
мұсылмандық елдерде заң шығарушылықтың қайнар көзі болып шариғат
есептеледі.
Кәдімгі құқықтық жүйеде тұлғаның құқықтық мәртебесі оның белгілі бір
тайпа, руға тиістілігіне байланысты. Кәдімгі құқық нормалары тайпа
ақсақалдарының естерінде сақталып тек өз тайпаларының мүшелеріне
тарады.[31]
Құқық зерттеушілердің айтуан қарағанда тұлғаға берілген құқықтар мен
бостандықтарды ол тек қана өз тайпасында ғана жүзеге асырал алады.
Адам бір тайпаның бөлігі ретінде қарастырылады, ол адам тайпадан тыс
өмір сүре алмайды.
Адам құқықтары мен бостандықтары - дүние жүзілік қауымдастық игерген,
мойындаған және тиісті халықаралық құқықтық актілерде бекітілген және
заңдық жағынан қастамасыз етілген әрбір адамның құқығы ретінде
мойындалған ешкім де еркін шектеп немесе тиым сала алмайды. Адам өзінің
табиғи құқығы мен бостандығының қайнар көзі, сондықтан да оларда
шектелмеуі тиіс. Қазақстан Республикасы адам құқығы мен бостандығын қай ел
дің азаматтығы екендігіне қарамастан мойындайды, кеплідік береді әрі
қорғайды. Адам құқығы оның міндетімен байланысты. Сондықтан олардың жүзеге
асырылуы нақтылы жағдайға қатысты адамға берілген құқық оның мүмкін болған
мінез-құлық түрі мен өлшемінен сипат алады. Адам бостандықтары ешқандай
жағдайларға байланысты болмайды. Ол оның еркінің нәтижесі.
Адам мен азаматтардың құқықтары тепе-тең емес, Республика
азаматтарының құқықтары мен бостандықтары Қазақстан мемлекеті мойындайтын
әрі кепілдік беретін өз азаматтарының белгілі мінез-құлқының заңдық
мүмкіндіктерін білдіреді. Адам құқықтары мен бостандықтары және азамат
құқықтары мен бостандықтары өзара байланысты болғанмен, дәл келмейді.
Біріншісі, бастаушы және жан-жақты категгория, ал екіншісі, қоғам мен
мемлекеттік даму деңгейін көрсетеді. Алайда, кез-келген жағдайда құқықтар
мен бостандықтар атау Қазақстан Республикасының Конститиуциясының басты
категориясына жатады. Адамды қазақстандық қоғамның ең қымбат қазынасы
ретінде бекітуге бағытталған. Адам және азаматтар құқықтары мен
бостандықтары серпінді түрде кеңейе түсуде. Өркениетті мемлекеттердегі адам
мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтары толық көлемде Республика
Конституциясында бекітілген.[17]
Адамдардың саяси құқықтары мен бостандықтары. Саяси құқықтар мен
бостандықтар мемлекет азаматына саяси қауымдастық мүшесі ретінде беріліп
отырады. Олар мемлекеттік билікті жүзеге асыру барысында туатын қоғамдық
қатынастарда тұлғаның құқықтық жағдайын анықтайды. Қазіргі кездегі жаңа
Конституциялар барлық азаматтарда бірдей саяси мәртебе бар екендігін
мойындайды, ол көрінісін "заң алдында барлық адамдардың теңдік" қағидасын
тапты.
Азаматтарға заң бойынша ауқымды саяси құқықтар мен бостандықтар
берілген.
Маңызды саяи құқық болып - белсенді және пассивті сайлау құқығынан
тұратын азаматтардың сайлау құқығы болып табылады. Ол азаматтарға өкілді
органдарға өз адамдарын сайлау арқылы мемлекетті басқару ісіне қатысуға жол
ашады және де өздерінің сайлануына да жол ашады. Өз ойын еркін айтуды
қамтамасыз ететін құқықтар тобы ерекше орын алады. Бұл топқа сөз еркіндігі,
баспасөз еркіндігі, мәлімет алу құқығы жатады. Көптеген практиктердің
айтуы бойынша нағыз демократиялық мемлекетте әр адам кез-келген мәселе
бойынша өз ойын айтуға құқылы болуы керек дейді. Карл Маркстің айтуы
бойынша адамның рухани әрекетіне мемлекеттік қол сұғуы нағыз заңсыздық
болады. Өз ойын еркін айту абсолюттік құқық ретінде қарастырылмайды. 1913
жылы АҚЩ-Ш-тың Жоғарғы Сотының Ниар ісі бойынша шығарған шешімінде: " -
сөз және баспасөз еркіндігі абсолютті құқық болып табылмайды және мемлекет
бұл құқықты шектен аса пайдаланғаны үшін жазалануы мүмкін" - делінген.
Баспасөз құралдары дамыған сайын өз ойын еркін айту бостандығына да
әртүрлі шектеуліктер көбеюде. Кейбір елдерде шығатын газеттерге,
журналдарға, киноларға цензуралар қойылуда.
Шет ел Конституцияларында жарияланған рухани бостандықтар қатарына
адамның кез-кед-лген дінді ұстануға құқығын жатқызуға болады. Кейбір
елдерде, негізгі заңдарда діни бостандық берілмей, оның орнына белгілі
бір діннің басымдылығын бекіткен. Мысалы, 1973 жылғы Пакистан Ислам
Республикасының Конституциясының 3-бабында: " Ислам Пакистанның
мемлекеттік діні болып табылады" делінген.
Еңбекшілердің ең бір қолы жеткен жетістіктері, ол Одақтасу бостандығы.
Қазіргі уақытта бұл құқық демократиялық елдер Конституциясында бекітілген.
Одақтасу бостандығы дегеніміз - азаматтар мүддесін қорғау үшін заңды
түрде әр азаматта кәсіподақтар құру құқығының бар екендігін мойындау.
Олар заңды тұлға болып табылады және мемлекеттік органдарда тіркеледі.
Италия Конституциясының 39-бабында: "Кәсіподақтарды тағайындау ерікті түрде
жүзеге асады. Заңға сәйкес кәсіподақтарға тиісті мемлекеттік органдарда
тіркелу міндеті жүктеледі" - деп жазылған.[45]
Бұл мемлекеттің азаматы болуы-болмауына қарамастан адамға жеке тұлға
ретінде берілетін құқықтар. Шетел ғалымдарының теориясы бойынша бұл
құқықтар мен бостандықтар адамдарға мемлекетпен берілмейді, ол табиғат пен
не құдаймен беріледі.
Жалпы жеке адамдардың құқықтар мен бостандықтарын ғылыми әдебиеттерде
екі негізгі топқа бөледі:
- басқа тұлғалардың қол сұқпаушылығынан қорғайтын құқықтар мен
бостандықтар;
- мемлекеттің қол сұғуынан қорғайтын құқықтар мен бостандықтар;
Бірінші топтағы жеке құқықтар мен бостандықтар аса көп емес және
кейбіреулерінде мемлекеттің және жеке адамдардың қол сұқпаушылығынан
қорғайтын заңды кепілдіктер бар. Олардың қатарына өмір сүру қүқығы, тұлғаға
ешкім тиіспеушілік құқығы, зорлық-зомбылыққа қарсыласу құқығы және соңғы
кезде қосылып жүрген құқықтарды қосуға болады (мәдени жетістіктерін
пайдалану құқықтары және таза қоршаған ортада өмір сүру құқығы).
Ерекше орынды бостандық құқығы алады. Ол құқық құлдыққа және басқа да
тәуелділік түрлеріне тиым салады. XIX ғасырда өрлеп, дамыған құлдық пен
құлдарды сату кейбір елдерде әлі күнге дейін бар. Мысалы, тәуелділіктің бір
түрі пеонаж Латын Америкасында әлі күнге дейін сақталып отыр.
Құқықтық мемлекет және құқықтық басқару идеялары бойынша мемлекет өз
заңдарын сақтауға міндетті емес, сонымен қатар сол азаматтарға қатысты
ешқандай қол сұғушылық, заңсыз әрекеттер жасамауға да міндетті. Мұндай
көзқарастар азаматты мемлекеттің және оның органдарының қол сұғушылығынан
қорғайтын көптеген заңды кепілдіктер де көрініс тапты. Мұндай кепілдіктер
мыналар: тұрғын үйге қол сұқпаушылық, хат жазу, телефон арқылы сөйлесу,
почта, телеграф арқылы және тағы басқа жолдармен алысқа хабарлардың
құпиялылығы, жүріп-тұру еркіндігі, тұрғылықты жерді таңдау сияқты құқықтар
мен бостандықтар. Тұрғын үйге қол сұқпаушылық тек заңсыз тінтулер
жүргізуден, полициялық басып-кіруден ғана қорғамай, сонымен бірге жеке
тұлғалардың әрекетінен де қорғайды. Бұл жерде жеке кепілдіктерге қоса жеке
меншікті қорғау түрін де байқауға болады.
Хат жазысу, телефон арқылы сөйлесу, почта, телеграф арқылы және тағы
басқа жолдармен алысқа хабарлардың құпиясы құқық қорғау органдарын мұндай
әрекеттер жасау үшін арнаулы рұқсат алуға міндеттейтін заң баптары арқылы
қамтамасыз етіледі.
Адамның ең негізгі жеке құқықтарының бірі еркін жүріп тұру және
тұрғылықты жерді таңдау бостандығы болып табылады. Жалпыға бірдей адам
құқығы Декларациясы бұл бостандықты былай жариялайды: "Әр адам бір мемлекет
аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты орынды еркін таңдауға құқылы.
Әр адам өз елінің аумағынан шығып, оны тастап кетуге және оған қайтып
оралуға құқылы".[46]
Қазіргі кезде адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау мәселесі
маңызды сипатқа ие. БҰҰ өзінің құрылу уақытынан бастап мемлекеттердің адам
құқықтарын қорғау мәселесі бойынша бірігіп жұмыс істеудің орталығы болды.
БҰҰ-ның 1945 жылғы 26 маусымда қабылданған жарғысының 1-бап 3-тармағында
"БҰҰ-ның бір мақсаты адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеу
және көтермелеу үстінде халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыру болып
бекіткен". Жарғының 55-бабына байланысты БҰҰ мынадай жағдайларды жасауы
тиіс:
- тұрғындардың өмір деңгейі мен, жұмыс деңгейін көтеру;
- экономикалық-әлеуметтік, мәдени аймақтарда халықаралық мәселелерді
шешу;
- әрбір адамның дініне, ұлтына, тіліне, жынысына тағы басқа
айырмашылықтарына қарамай адамдардың бостандықтары мен құқықтарын
сақтауға, құрметтеуге тиіс.
Қазіргі таңда халықаралық құқықта адам құқығына байланысты 40-тан
астам халықаралық келісім-шарттар бар. Көпшілігі БҰҰ-ның шегінде
дайындалған болатын. Солардың ең бастысы 1948 жылы 10 желтоқсанда
қабылданған "жалпыға бірдей адам құқығы туралы Декларация".
Жалпыға бірдей адам құқығы туралы Декларация бірінші рет өмір сүру
құқығын, бүкіл адамдар теңдігін, бостандық және басқа қол сұқпайшылық
құқығын, тұрғын үйді қорғау құқығын, саяси және азаматтылық құқығын нақты
айқындады, міне осында мұның үлкен халықаралық маңыздылығы. Мысалы, 5-
бабында "Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай
қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не
жазалауға болмайды" деп көрсетілген.[24]
Өкінішке орай, Декларацияда халықтардың және ұлттардың өзін-өзі
анықтау құқығы, соғысқа үгіттеуді тиым салу, онда жарияланған адам
құқықтары мен бостандықтарын сақтау мемлекет міндеті деген мәселелер
көрініс таппады. Декларацияда декларивандық адам құқық кепілі және оның
жүзеге асыру жолдары мен әдістері көрсетілмеген.
18 жыл бойы БҰҰ-ның шеңберінде адам құқығы туралы халықаралық Пактілер
дайындалды. 1966 жылы 19 желтоқсанда - экономикалық, әлеуметтік және
мәдениет құқығының пактісі және азаматтық және саяси құқық туралы
халықаралық пакт қабылданды. Олар төмендегідей ережелерді қамтыды:
халықтардың және ұлттардың өзін-өзі анықтау құқығы (экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқықтар мен халықаралық пактісі. 1-бап 1-тармақ);
Еңбек ету құқығы (экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарының
халықаралық пактісі 6-бабы 1-тармағы).
Кәсіподақ ұйымдастыру құқығы (экономикалық, әлеуметтік және мәдени
құқықтарының халықаралық пактісі, 8-бап 1-тармағы);
Білім алу құқығы (экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарының
халықаралық пактісі, 13-бап 1-тармақ);
Ерлер мен әйелдер теңдігі (азаматтық және саяси құқықтарының
халықаралық пактісі, 26-бап).
Бұл пактілердің маңыздылығы олар бірінші рет адам құқығын жинақы
реттеп көрсетті.
1.3 Адамзат құқықтарын халықаралық- құқықтық реттеу
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге қолдау
керсетудегі халықаралық ынтымақтастықтың мақсаттары мынадай:
• халықтың саяси, экономикалық және азаматтық құқықтарын үдемелі
дамытуға көмектесу;
• шетелдіктердің құқықтық жағдайын айқындау;
• азаматтық мәселелер бойынша коллизиялардың алдын алу және шешу;
• азаматтық, отбасы және қылмыстық істер бойынша өзара құқықтық көмек
көрсету;
• халықаралық қылмыстылықпен күрес жүргізудегі мемлекет күштерін
үйлестіру.
Халықаралық құқықтың түрлі даму сатыларында ынтымақтастықтын аталған
бағыттары мемлекеттер позициясын нығайтып келеді. Мысалы, бүгінгі танда
соңғы екі бағыт ең өзекті болып есептеледі.
Адам және азаматтың құқықтары туралы Франция Декларациясында "Адамдар
ерікті және тең құқылы болып туылады және солай болып қалады", - делінген.
Алайда бұл Декларация жүзінде ғана, ейткені шын емірде халықтың
кепшілігінің құқықтары шектеулі күйде болады. Дегенмең буржуазия мемлекет
құқықтарын аяққа таптағанымен басқа мемлекеттерге қатысты көп мәрте осы
құқықтарды қорғаушы рөлінде шығып та жүрді. Мемлекеттер арасындағы және
адам құқықтары мәселесіндегі қатынастарды реттейтін жеке халықаралық-
құқықтық актілер XIX ғасырда-ақ қабылданған болатын. Осы кезеңде
мемлекеттер арасында құлдарды сатуға тыйым салатын келісімдер жасалды.
Мемлекеттер ұлттық азшылықтарға жататын немесе үстемдік етуші ұлттың
дінінен өзге дінге сенетін адамдардың құқықтық жағдайын жақсарту үшін өзіне
міндеттер жүктейді. Осы халықаралық-құқықтық актілер адам құқықтары туралы
мәселелер жөніндегі мемлекеттердің өзара халықаралық ынтымақтастығын
дамытуға жаңа жол ашып берді.
Біздің дәуірімізде, әлемнің барлық аймағындағы мемлекеттердің бәрі
дерлік адам құқықтарын сақтау (бұзбау) туралы қағидаларды ұстанатындықтарын
жария етуде. Үкіметтер ішкі және сыртқы күштердің қысым етуімен осы
қағидаларға сай әрекет етуге мәжбүр болуда. Бүгінгі таңда адам құқықтарын
өрескел бұзу айыпталып та жатыр. Ал екінші дүниежүзілік соғыс кезінде қанды
геноцид, жаппай қырып-жою жай ғана кінәланатын. Адам құқықтары көзге ұрып
тұратындай бұзылмаса, тіпті дипломатиялық айыптауға тұрмайды деп те
есептелетін. Көпке дейін мемлекеттің өз азаматтарына деген қатынасы тек сол
мемлекеттің ішкі ісі деген көзқарас қалыптасып келді.
Дүниежүзілік екі соғыс, жүздеген аймақтық және жергілікті қарулы
қақтығыстар, соғыста және лагерьлерде азапталып олтірілген ондаған миллион
адамдар, саяси терроризм - мүның бәрі адамзаттың есінен шьгға қойған жоқ.
Жеке адамның құқықтарына берілетін кепілдіктерді жоюға аз қалған
сілкіністер адам құқықтары проблемаларының маңызды екенін айқындап берді.
1945 ж. қабылданған БҰҰ жарғысында адам құқықтарына едәуір орын
берілген. Біріккен Ұлттар Ұйымының негізгі мақсаттарының бірі - адам
құқықтарын құрметтеу. БҰҰ Жарғысының кіріспесінде БҰҰ мүшелері адамның
негізгі құқықтарына, жеке адамның құндылығы мен адамгершілігіне, әйелдер
мен ерлердің тең құқылығына, көп және аз ұлттар құқықтарының теңдігіне
деген сенімді қайтадан нығайтуға батыл кірісеміз делінген. БҰҰ аясында адам
құқықтарын құрметтеуге көмек кәрсету мақсатында мемлекеттер арасындағы
ынтымақтастық мәселелерімен тұрақты айналысатын арнайы органдар құрылды.
Әмбебап ұйым аясында түрлі санаттағы азаматтардың құқықтары мен
міндеттеріне қатысты адам құқықтары туралы мынадай негізгі халықаралық-
құқықтық актілер қабылданды:
• 1948 ж. Адам қүқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы;
• 1966 ж. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
Халықаралық Пакті;
• 1966 ж. Азаматтық жоне саяси қүқықтар туралы Халықаралық Пакті, 1976
және 1992 жылдардагы қосымша хаттамаларымен бірге;
• Отар елдер мен халықтарға тоуелсіздік беру туралы 1960 ж.
Декларация, 1976 және 1992 жылдардагы факульгативтіхаттамаларымен бірге;
• Геноцид қылмысының алдын алу және оны жазалау туралы 1948 ж.
Конвенция;
• Нәсілдік кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы 1965 ж.
Конвенция;
• Апартеид қылмысының алдын алу және оны жазалау туралы 1973 ж.
Халықаралық конвенция;
• Соғыс құрбандарын қорғау туралы 1949 ж. Женева конвенциясы және оған
1977 ж. I және II қосымша хаттамалары;
• Әйелдердің саяси құқықтары туралы 1952 ж. Конвенция;
• Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы 1979
ж. Конвенция;
• 1959 жылғы Бала құқығы Декларациясы;
• Бала құқығы туралы 1989 жылғы Конвенция;
• Тұрмыстағы әйелдердің құқықтары туралы 1957 ж. Конвенция;
• Төтенше жағдайлар мен қарулы қақтығыс кезінде әйелдер мен балаларды
қорғау туралы 1974 ж. Конвенция;
• Азаматсыздықты қысқарту туралы 1961 ж. Конвенция;
• Апатридтер мәртебесі туралы 1954 жылғы Конвенция;
• Босқындардың мәртебесі туралы 1951 ж. Конвенция және 1966 ж.
хаттама;
• Аумақтық баспана туралы 1967 ж. Декларация.
Осы халықаралық жаңа ұйым адам құқықтары жөнінде беделді халықаралық
нормаларды жасап шығарды. Мәселең 1984 ж. мамыр айында Экономикалық және
Әлеуметтік Кеңестің 198450 қарарында "Өлім жазасына кесілгендердің
құқықтарын қорғауға кепіл беретін шаралар" мақұлданды. Миланда және
Италияда 1985 ж. тамыз-қыркүйек айларында өткен Жетінші Конгресте
Экономикалық және әлеуметтік Кеңес ұсынған кәмелетке толмағандарға қатысты
әділ сотты жүзеге асыруға байланысты БҰҰ-ның ең төменгі стандарттық
ережелерін (көпшілікке "Пекин ережелері" деген атпен белгілі) Жетінші
Конгресс 1985 ж. 6 қыркүйегінде мақұлдады. Бұл ережелерді Бас Ассамблея 40
33 қарарында қабылдады. 1988 ж. 9 желтоқсанында БҰҰ Бас Ассамблеясы "Кез
келген нысандағы ұстауға немесе қамауға алынатын барлық адамдарды қорғау
қағидаларының жинағы" деп аталатын 43173 қарарын қабылдады. 1997 ж. БҰҰ
Бас Хатшысы Біріккен Ұлттар Ұйымына адам құқықтары женінде мәселелер
баяндайды. Оның ішінде, адам құқықтары саласындағы қайта құрудың рөлі
туралы, осы саладағы мемлекеттер жоспары туралы мәселелер қамтылды.
1948 ж. 10 желтоқсанында Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Декларациясын қабылдау БҰҰ-ның алғашқы іс жүзінде қабылдаған шараларының
бірі болды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, Освенцим мен Хиросимадан
кейін Адам кұқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының пайда болуы, әрине
кездейсоқтық емес. Бұл XX әлеуметтік және рухани дамуының заңдылықтарының
бір көрінісі және адам құқықтарын өркениетті қоғамның теориялық қағидасы
ретінде мойындауы болып табылады.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының кіріспесінде:
"...адам құқықтарына деген елемеушілік, менсінбеушілік адам баласы арының
зығырданын қайнататын тағылық жағдайға әкеліп соғатынына назар аудара
отырып, ...адам құқықтары заң билігімен қорғалуы керек екеніне, ...мүше-
мемлекеттер Біріккен Ұлттар Ұйымымен ынтымақтаса отырып, адам құқықтары мен
негізгі бостандықтары жалпыға бірдей құрметтеліп сақталуына ықпал жасауға
міндеттенгендеріне... Бас Ассамблея Адам құқықтарының жалпыға бірдей осы
Декларациясын бүкіл халықтар мен мемлекеттердің ұмтылыстары арқылы жүзеге
асырылуы үшін алға қойылған мақсат ретінде жария етіп отыр".
Декларацияның қабылданған күні - 1948 ж. 10 желтоқсанын -Халықаралық
қауымдастық Адам құқықтарын қорғау күні деп белгіледі.
Декларация латынның - жариялау деген сөзінен шыққан. Әдетте,
халықаралық шарттық тәжірибеде декларация атауын құжаттардың
салтанаттылығын, көпшілікке түсініктілігін, демократиялығын көрсету үшін
қолданады. Мұндай сипаттағы құжаттардың мазмұны - айбынды, әрі жоғары
азаматтық рухта болады. Сонымен қатар, мұндай құжаттар қатаң ресми мазмұнды
да болып келеді.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы заңи міндетті құжат
емес. Алайда, осы халықаралық актінің негізгі ережелері барлық мемлекеттер
сақтайтын құқықтық актілер мәртебесін иеленіп отыр. Халықаралық қауымдастық
осы құжатқа ұдайы сүйенеді; сондай-ақ Декларацияның негізгі ережелері
көптеген халықаралық-құқықтық құжаттардың негізін қалаған идеяларға
айналды. Сөйтіп, 1948 ж. Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы
дегеніміз - бұл:
• адам құқықтарын қорғау саласындағы әлемдік құқықтық жүйелерді
әлемдік стандарттармен салыстыру үшін үлгі болып табылады;
• осы заманғы әлемде халықаралық қатынастарды адамгершілік тұрғыда
және заңи негіздейді;
• халықтардың өзін-өзі билеу құқығы үшін қайнар көз болып табылады -
Декларацияның көптеген ережелері жас мемлекеттердің конституцияларының
негізін қалады;
• осы заманғы халықаралық құқық азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары саласының негізі болып табылады.
Осы маңызды халықаралық-құқықтық құжат барлық индивидтер құқықтарының
теңдігін паш етеді. Сонымен қатар, әрбір адам осы құқықтарды ешқандай
ерекшеліктерсіз иеленеді. Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы
адамның тіршілік әрекеттерінің барлық басты салаларын қамтитын негізгі
қүкықтарын айқындайды. Тұтастай алғанда, бүл құқықтар екі топқа бөлінуі
мүмкін.
Бірінші топ - бұл азаматтық және саяси құқықтар мен бостандыңтар.
Адамның жеке тұлға ретінде өмір сүруіне қажетті басты, негізгі жағдайларды
азаматтық құқықтар деп түсінеді. Кейде оларды жеке құқықтар деп те атайды.
Құқықтың бұл санаты жеке адамды басынушылықтан және жеке өміріне қол
сұғушылықтан қорғауды қамтамасыз етеді. Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Декларациясының 3-19-баптары осы тізібені бекітеді. Мысалы, өмір сүру
құқығы, жеке басының бостандық құқығы, жеке басының қадір-қасиетіне қол
сұғылмаушылық; құлдық бұғаудан және азаптау мен зорлық-зомбылықтан азаттық;
заң алдындағы теңдік; өз бетінше қамауға, тұтқындауға алудан, қуғынға
салудан қорғау; әділ соттылыққа деген құқық; некеге тұру құқығы және т.с.с.
Азаматтардың қоғамдық және мемлекеттік істерді басқаруға қатысу
құқығын Саяси құқықтар деп түсінеді. 20 және 21-баптар сенім бостандығы мен
олардың сипатын айқындайды; баспасөз бостандығы - ақпараттар алуға және
таратуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, саяси құқықтар жеке адамның
мемлекеттің саясатына, қоғамдағы оқиғаларға қатынасын, қоғамдағы пікірге
әсер ету құқықтарын айқындайды.
Азаматтық және саяси құқықтар алғаш рет буржуазиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Адам және азаматтың конституциялық құқықтары: түрлері мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1.Тұлға ұғымының мәні мен
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2.Адам құқығының түсінігі, саяси құқықтары мен
бостандықтары ... ... ... ... 8
1.3.Адамзат ұғымы олардың құқықтарын халықаралық-құқықтық реттеу ... .16
2 Қазақстандағы адам және адамзат құқығының қалыптасу тарихы ... .31
2.1.Кеңес дәуіріндегі қазақстандағы адам құқығының
мәселелері ... ... ... ... ..31
2.2.Қазақстан адам құқығын қорғаудың әлемдік
жүйесінде ... ... ... ... ... ... .. ...38
2.3.Қазақтан адам құқығын қорғаудың аймақтық
жүйесінде ... ... ... ... ... ... .. .49
3 Қазақстан республикасындағы адам құқығын қорғаудағы институттардың
қалыптасу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .59
3.1.Қазақстан Республикасындағы адам құқығын қорғаудағы ұлттық мемлекеттік
институттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .59
3.2.Адам құқығын қорғаудың мемлекеттік емес
институттары ... ... ... ... ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...67
Кіріспе.
Бұл тақырыптың өзектілігі: Адам құқықтары мен бостандықтары тек
қана бір мемлекеттің ісі емес, бүкіл халықаралық бірлестіктің субъектісі
болып табылады. Адам құқығы облысы жөнінде жалпы танылған халықаралық
нормалар қазір ұлттық заңдарды қалыптастырудың негізі болып табылады.
Сондықтан да мемлекет ішіндегі адам құқын қорғау механизмі, халықаралық
құқық нысандарымен қамтамасыз етілуімен тығыз байланысты. Адам құқығын
қорғау жөнінде нормалар қабылдаған халықаралық ұйымдар, адам құқығының
бұзылмауына жол бермеуге нақты механизмдер қарастырды. Егер мемлекет
ішінде құқықтық көмек құралдары болмаған жағдайда, халықаралық құқық
көзқарарасы бойынша, әрбір адам өзінің мемлекетінің халықаралық шарттары
бойынша, адам құқығы мен бостандығын қорғау мемлекет аралық органдарынан
көмек алуға болады. Адам құқықтары мен бостандықтары конституциялық
құрылысты қорғау жайында, қоғамдық тәртіпті сақтауда, адам құқықтары мен
бостандықтарын, адам денсаулығы мен ар абыройын қорғау негізінде заңда
көрсетілген жағдайда ғана шектеледі. Азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын саяси ниетпен шектеуге жол берілмейді.
Зерттеудің мақсаты мен мәселелері: Адамдардың әрбір ұрпағы өздерінің ұлы
қазыналарын, яғни құқықтары мен бостандықтарын әрқашанда белсенді түрде
қорғап, сендіру керек. Республикада адам әдет-ғұрпын, құқықтары мен
бостандықтарын бағалау әлі де жеткіліксіз. Сондықтан да адам құқықтарын
ұлы қазына ретінде тек қана сөз жүзінде ғана емес, іс жүзінде басшылыққа
алуға әлі көп уақыт керек. Осы дипломдық жұмысты таңдап алғандағы негізгі
мақсатым, халықаралық құқықтағы адам құқығына терең үңіле отырып, қазіргі
кезеңдегі айтулы келеңсіздіктер мен олқылықтардың орнын алу жолдарын
қарастыра отырып, осы құқықтар мен бостандықтарды қорғауды жүйелі түрде
ұйымдастыру үшін қандай мәселелер шешілуі керек екендігін талдадым.
Зерттеу объектісі: Қоғамның демократиялық деңгейі, тек қана Конституцияда
жарияланған қандай да бір құқықтар мен бостандықтардан көрінбейді, сонымен
қатар қандай деңгейде азаматтар сол құқықтар мен бостандықтарды пайдалана
алуында.Өкінішке орай, зейнеткерлердің, кәмелетке жасы толмаған балалардың,
тағы сол сияқты халықтың қорғаусыз қабатының қазіргі жағдайлары қиын.
Әскерге шұғыл щақыру, әскери қызметкерлердің қорғау системасы дұрыс
қамтамасыз етілмеген. Мектепке дейінгі балалар мекемелерінің жабылуы,
мектептер, ауруханалардың және мәдени объектілердің қысқартулары,
адамдардың дұрыс білім алу, дем алуға, емделуге мүмкіндіктерін шектеп
тастады.
Зерттеу пәні: Көбінесе қазіргі кезде іс-тәжірибеде қылмыстық іс жүргізуде
адам құқықтары мен бостандықтарының көп бұзылуының оқиғалары кездеседі.
Адам ар абыройын қорлайтындай негізсіз ұстау, қамау оқиғалары аз емес.
Адам құқық саласындағы әрекет ететін заңдарды білген жағдайда азамат өзінің
Конституциялық құқықтарын қорғауға мүмкіндік алады. Зерттеу әдістері:
Негізгі заңда көрсетілген Конституциялық қағидаларды өмірдің іс-
тәжірибесіне араластыру үшін, республиканың әр азаматы өзінің құқықтары мен
бостандықтарын қорғауда құқықтық көмек алуға, қосымша құқықтық механизмдер
құру қажет. Қажетті түрде адам құқықтары мен бостандықтарына кепілдік
беретін заңдардың жедел түрдегі билік басындағы саяси күштеріне тәуелсіз
әрекет етуін қамтамасыз ету қажет. Кез келген мемлекеттің халқы нақты
кезеңде қандай да бір мемлекеттің аумағында өмір сүріп жатқан индивидтердің
жиынтығын көрсетеді. Халықтың құрамы, әдетте, өзінің азаматтарынан, шетел
азаматтарынан және азаматтығы жоқ адамдардан құралады. Сондай-ақ, "аралас
мәртебесі" бар халықтар санаты да болуы мүмкін, яғни олар екі азаматтығы
бар адамдар болып табылады. Тар мағынадағы "халық" ұғымынан басқа, кейде
бұл сөзді кең мағынада талдау да кездесіп қалады, атап айтқанда, жер
жүзіндегі барлық тұрғындарды халық деп айтады.
Ғылыми жаңалығы: Халықаралық құқықта азаматтық мәселелерін реттейтін
шарттық және әдет-ғұрыптық нормалар жүйесі бар. Мысалы, оларға азаматтық
мәселелері жөніндегі халықаралық-құқықтық нормалар, шетелдіктердің, қос
азаматтығы бар адамдардың (бипатридтердің), азаматтығы жоқ адамдардың
мәртебесін айқындау жатқызылады. Халықаралық-кұқықтық реттеу мәселелерінде
адам құқықтары жөніндегі ынтымақтастық проблемалары мен перспективаларына
айрықша орын беріледі. Мұнан өзге, халықаралық құқықтағы болып жатқан
барлық өзгерістер тікелей немесе жанама түрде болсын, халықтар мәселесіне
ықпалын тигізіп отырады.Мәселен,мемлекет қылмыстылықпен күрес жүргізудегі
ынтымақтастық мәселелерінде өз әрекеттерін үйлестіру кезінде бір мезгілде
қылмыскерді бір-біріне беру туралы мәселені де шешіп отырады. Егер мемлекет
ғарыштық зерттеу саласында ынтымақтастық жүргізсе, онда ғарыш кемесі
экипажының апат, бақытсыздық немесе мәжбүрлі түрде қону жағдайларында
көмектесудің құқықтық проблемалары туындайды. Мемлекеттер, өкінішке қарай
қарулы жанжал жағдайында болса, онда соғыс құрбандарын қорғау мәселесі екі
жақты келісе отырып, шешіледі. Соғысушы елдермен шекаралас мемлекеттер үшін
босқындарды баспанамен, азық-түлікпен,киім-кешекпенқамтамас ызетумәселелері
туындайды. Халықаралық-құқықтық нормалардың мемлекет халқының жағдайына
жанама әсер етуі әр түрлі болатыны сөзсіз, осыған орай халықаралық
құқықтағы сапалық өзгерістердін ішкі заңдарға әсер ету дәрежесі мен сапасы
да артып келеді.
Зерттеу құрылымы: Дипломдық жұмыс үш тараудан, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі, кіріспеден тұрады. Бірінші бөлім Қазақстандағы
адам,адамзат құқығы тарихы, кеңес дәуіріндегі қазақстандағы адам құқығының
бұзылу тарихы, Қазақстан адам құқығын қорғаудың әлемдік жүйесінде, Қазақтан
адам құқығын қорғаудың аймақтық жүйесі қарастырылады.Екінші бөлімде
мемлекет және құқық теориясы бойынша жеке тұлға, адам, адамзат ұғымының
теориялық аспектілері талдау жасалынады.Қазақстан Республикасындағы адам
құқығын қорғаудағы институттардың қалыптасу мәселелері, Қазақстан
Республикасындағы адам құқығын қорғаудағы ұлттық мемлекеттік институттар,
адам құқығын қорғаудың мемлекеттік емес институттары үшінші бөлімде
көрсетіледі.
Жасалынған зерттеулердің нәтижесімен, олар бойынша келтірілген
ұсыныстар қорытынды бөлімінде көрсетілген.
1. Адам және азаматтың конституциялық құқықтары: түрлері мен міндеттері.
1.1 Тұлға ұғымының мәні мен түсінігі
Тұлға проблемасы бірқатар ғылымдардың-философия, социология,
психология, педагогика ғылымдардың зерттеу объектісіне жатады. Мәселен,
философия тұлғаны таным мен творчествоның, іс-әрекеттің субъектісі ретінде
қарастырса, психология оны психикалық қасиеттер мен процестердің: мінез-
құлық, темперамент, қабілет, т.б. тұрақты жиынтығы ретінде зерттейді.
Осы аталған және басқа да ғылымдардың ғылыми мәліметтеріне сүйене
отырып, әлеуметтану ғылымы тұлғаны әлеуметтік өмірге белсеңді түрде
араласатын, әлеуметтік қатынастардың субъектісі ретінде қарастырады. Тұлға
- әлеуметтанудың өзекті проблемаларының бірі, өйткені қоғамдағы болып
жататын әлеуметтік құбылыстар мен процестердің, сол сияқты жекелеген
адамдар мен әлеуметтік топтардың іс-әрекеттерінің себептерін, мәнін жеке
тұлғалардың мәнді сипатты белгілері арқылы түсінуге болады. Басқаша
айтқанда, жеке тұлғаның мінез-құлқы арқылы тұтас топтың, қоғамның өмірін
түсінуге болады.
Әлеуметтану тұлғаның қоғам өмірінің барлық дерлік салаларындағы
қызметін (отбасы, экология, саясат, құқық, білім беру мен тәрбие, мәдениет)
өзінің зерттеу пәніне жатқызады.
Тұлға әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып
саналады. Тұлға дегеніміз кім? Бұл сұраққа жауап беру үшін адам,
индивид, тұлға деген ұғымдардың арасындағы мазмұндық айырмашылықты
біліп алуымыз керек. Адам деген – адамзат баласының жер бетіндегі басқа
биологиялық организмдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым.
Индивид адам тегінің нақты өкілі, жеке адам. Индивидуалдық – бұл әр
адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің жиынтығы, яғни бір адамның
екінші адамнан айырмашылығы. Ал, тұлға дегеніміз, адамның тек табиғи-
биологиялық қасиеті ғана емес, ол табиғаттан тысқары тұрған, тек қана
қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс-қатынастар негізінде
қалыптасқан адамдардың мәні. Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы
деп те атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға дегеніміз, индивидтің табиғаттан тыс
адами қасиеті, яғни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын
сапасы.
Адам қоғамсыз өмір сүре алмайды. Менің өмір сүруім, сенің өмір
сүруіңді және басқалардың өмір сүруін қажет етеді және керісінше де солай.
Индивид – жеке-дара адам. Барлық адамға тән ортақ қасиет – ол тек
қоғамда ғана өмір сүреді. Ол қоғам ішінде ғана нәтиже алады, себебі ол
қоғамдық болмыс тәжірибесін бойына сіңіреді. Жаңа туған сәбидің ата-
анасынан тәуелсіз өмір сүруге ешқандай қабілеті болмайды. Бұл жағынан ол
жануар, хайуанаттардың кез келгенінен әлсіз екені белгілі. Мысалы,
жұмыртқадан шыққан құс балапаны бірден тамақ іздеп жүгіреді. Ата-ананың,
басқа адамдардың қамқолық көмегінсіз адам баласы өсіп жетіле алмаған болар
еді.
Мысалы, кездеймоқ бір жағдайлармен кішкентай адам балаларын аңдардың
алып кетіп, жылдар бойы өз орталарында тірі қалдырып қойған
фактілерінтарихтан жақсы білеміз. Қырыққа жақын мәлім болған жағдайлардың
барлылығында да балалар адам қалпынан айырылып қалған. Төрт аяқтап еңбектеп
жүріп, өзін асырап өсірген жануарлардың барлық қимылдарына еліктеуден басқа
ешбір қабілеттері болмаған. Кейбір олардың қолға түскендерін адам қалпына
келтіріп, сөйлеуді, екі аяқпен жүруді үйретуге тырысқан талай белгілі маман
ғалымдардың әрекеттері нәтиже бермеген.
Демек, адамның адамдық қасиеттерін қалыптастыратын тек қоғамдық орта.
Ол үшін адам туған күнінен бастап, сол ортадан қол үзіп кетпеуі міндет. Осы
ортамен тығыз байланыс, қатынаста болып, сол ортаның (топтың, ұйымның,
алуан түрлі басқа қауымдастықтардың) іс-тәжірибелерін, сапа қасиеттерін
өзінің бойына сіңіруі қажет.
Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі - өмір сүру
ортасын өз еңбегімен өзгерту, қайта жасау тәсілін, ол үшін еңбек
құралдарын, оның ең қарапайым түрінен бастап, бірте-бірте жетілдіру жолын
меңгеру қабілетінде болды. Тек еңбек процесінде адамдар бір-бірімен
қатынас, байланыс жасауды, ойларын сөз арқылы жеткізуді үйренеді. Бара-бара
адам еңбегі материалдық және рухани мәдениет жүйесінің субъектісі, яғни
жасаушысы болып шықты. Қоғамдық қатынастар адамның өмір сүруіне қажетті
материалдық игіліктерді (тамақ, киім, баспана) өндіру қажеттілігінен туады.
Осыларды еске ала отырып, адам дегеніміз, еңбек әрекетімен шұғылдана
алатын, әлеуметтік қатынастарға түсетін, өзара байланыс жасауға толық
қабілеті бар тіршілік иесі деп анықтама беруге болады.
Бұдан адам мәнінің тек қоғамдық-әлеуметтік жағы шамадан тыс
үлкейтіліп, оның биологиялық, психологиялық жақтарының маңызы төмендетіліп,
жоққа шығарылып отыр деген пікір тумауы тиіс. Анығында адамның өлшемі
(кейбір уақытта құрылымы деп те айтады) үш түрлі болады: биологиялық,
психологиялық және әлеуметтік. Бологиялық өлшем – бұл адам организмінің түр
бейнесі мен құрылымының (морфологиясын), басқаша айтқанда, органимзнің
құрылысын және формаларын зерттейді, оның атқаратын, орындайтын қызметін,
шығу негізін, ми, жүйке жүйесін, т.б. қамтиды.
Психологиялық өлшем – адамның ішкі жан дүниесі, онда жүріп жататын
саналы және санадан тыс құбылыстар мен процестер, (сезім жүйесі, мысалы,
құмарлығы, жек көру, не сүю, мақтаныш, не қорлану, күйініш, не наразылық,
ойлау) адамның еркі мен сипатын (бейнесін) темпераментін, т.б. қамтиды.
Осыған орай жеке-жеке алып қарағанда бұл екі өлшемнің әрқайсысы адам
ұғымын тұтас тұлға ретінде ашып бере алмайды, өйткені биология мен
психология адамдарды жеке-дара зерттеп, оларды тұлға ретінде көрсете
алмайды.
Әлеуметтік өлшем – адамды тұлға, яғни белгілі бір тип, бірнеше адамның
үлгісі, образы, бейнесі, моделі ретінде қарайды. Тұлғаны жан-жақты осылай
қалыптастыратын оны қоршап тұрған орта, мұнда ол үнемі іс-әрекет, қызмет
атқарады, үнемі онымен тығыз байланыс, қатынаста болады. Осыған сәйкес
әрбір қоғам өзіне тән лайықты тұлғаны қалыптастырып отырады.
Әлеуметтану тұлғаның идеалды типін, яғни оның қоғамның идеясына сәйкес
келетін немесе идеалды емес, яғни қоғамға сәйкес келмейтін типін, оның
идеалды типтен қандай ерекшілігі, айырмашылығы барын зерттейді.
Әлеуметтануда тұлға негізгі екі тұрғыдан қарастырылады:
а) Тұлғаның қоғамдық қатынастар жүйесіне араласып, мұның бар
жақсылықтарын бойына сіңіріп, тұлға ретінде қалыптасуын;
ә) Әлеуметтік қатынастардың және саналы іс-әрекеттің субъектісі
ретінде тұлғаны қарастырады.
Туған сәби әлі тұлға емес. Ол тек қана индивид. Ол адам тегінің өкілі.
Ол тұлға болу үшін негізгі екі шарт қажет:
Биологиялық, генетикалық дамудың алғы шарттары.
Әлеуметтік ортаның болуы қажет, өйткені онда мәдени орта болады,
онымен жас сәби бала әр уақытта байланыста, қатынаста болуы қажет. Онсыз,
яғни әлеуметтік ортасыз сәби бала жан-жақты дами алмайды.
Әрбір тұлғаның белгілі бір деңгейде іштей санасы, қасиеті болады.
Осылардың жиынтығы тұғаның құрылымын қалыптастырады.
1.2 Адам құқығының түсінігі, саяси құқықтары мен бостандықтары
Заң адам құқығын, оларды пайдаланушы жеке тұлғаны мемлекеттің теріс
пайдалануынан қорғауы тиіс деген қағида 1690 жылы Джон Локктың "Басқару
туралы екі трактаты" еңбегінде алғаш рет шыққан.
Джон Локк заттардың табиғи тәртібіне байланысты бірінші орында
мемлекет құқығы емес, адам құқығы тұруы тиіс деп ойлаған. Өз еңбегінде Джон
Локк ағылшындарға билікті сыйлаушы кезең 1688 жылғы Революция нәтижесінде
пайда болған құқықтық көтерді. Ұлы Британияның жазылмаған Конституциясы
нақты басымдылығын, француз саясаткер философы Монтескье 1748 жылғы
"Заңдар жаны туралы" шығармашылығында өзара заң шығарушы, атқарушы және
билік сот тармақтары құзіреттерінің айрықша бөлінуін анықтады және
түсіндіріп берді. 1762 жылы Жан Жак Руссо адам құқығының революяциялық
қабілетін айтты: "Адам тәуелсіз болып туылады, бірақ бүкіл жерде шынжырмен
байлаулы". Кейінірек Америкада бүкіл Европада демократиялық революциялар
басталды. 1776 жылы 4 шілдеде Филодельфияда Американың тәуелсіздік
Декларациясы қабылданды. Томас Джефферсонның бұл құжатында Дж. Локк,
Монтескье және Руссоның интеллектуалды ықпалы көрінеді. Адам құқығының
оларды өкіметтің қорғау міндетін салтанатты қабылдап, хабарлап, он үш
Америка Құрама Штаттарының делегаттары жариялады:
- біз өз айқындылық ақиқаты деп ойлаймыз. Бүкіл адамдар тең
жаратылған және жаратушы мен бөлінбейтін құқықтар берілген, соның ішінде
бостандық, өмір сүру және бақытқа ұмтылу құқығы кіреді;
- осы құқықтары қамтамасыз ету үшін адамдар үкімет құрады, әділетті
үкімет басқарылатындардың келісіміне негізделеді;
- егер қандай да бір мемлекет құрылымы осы құқықтарды бұзса, онда
халық оны өзгертуге немесе қысқартуғажәне жаңа құрылым орнатуға құқылы.
Олар халықтың игілік іс-әрекеттерін және қауіпсіздігін өте жақсы
қамтамасыз ететін қағидаларға негізделуге тиіс. Саяси қатынаста XVIII
ғасырдың соңғы он жылдығы адам құқықтарын бекітуде қолайлы уақыт болды.
Бастилияның құлауынан кейін бірнеше апта өткен соң, 1789 жылы 27 тамызда
халық жиналысы Лафайеттің құжаттар жобасы адам және азамат Декларациясы
ретінде қабылданды. Көбі оның ой-желісі философ Руссоның және
Филадельфиялық тәжірибенің жалғастырушысы ретінде танылды.
Француз Декларациясы "жоғарғы тәңір алдында және оның игілік еркімен
төмендегідей адам және азамат құқықтарын" растады және жариялады.[16]
1. Адамдар тәуелсіз және тең құқылы болып туылады және қалады.
Қоғамдық өзгешеліктер тек қоғам қажеттіліктерінің пайдасын ойлау
негізінде ғана жүргізіледі;
2. Бүкіл саяси бірлестіктердің мақсаты табиғи және бөлінбейтін адам
құқықтарын қамтамасыз ету. Мұндай бостандық, жеке меншік,
қауіпсіздік және езгілікке қарсылық.
3. Егеменділіктің қайнар көзі халыққа тікелей байланысы бар.
Ешқандай да корпорация, бірде-бір жеке дара осы қайнар көзден
шықпайтын билікті иемдене алмайды.
4. Бостандық басқаға зиян келтірмейтін бүкіл нәрсе істеуге мүмкіндік
беруден тұрады. Сондықтан да адамның табиғи құқықтарын жүзеге асыру
шекарасы басқа да қоғам мүшелерінің дәл сол құқықтарды пайдалануды
қамтамасыз ететінділігі. Шекараларды тек заңмен ғана анықтауы
мүмкін.
5. Заң тек қоғамға қауіпті әрекеттерге тиым салады. Заңмен тиым
салынбаған нәрсенің бүкілі рұқсат етіледі және заңмен рұқсат
етілмеген әрекетке ешкім де мәжбүрленуі тиісті емес.
6. Заң - жалпы ерікті білдіруші. Бүкіл азаматтар оның құрылуына
тікелей немесе өздерінің өкілдері арқылы қатысуға құқылы. Ол
барлығы үшін, өзінің қорғаушылығын көрсеткенде не жазылғанда тең
болуы тиіс.
7. Ешкім де айыпталуға, қамауға немесе тұтқынға тартылмай, егер
заңмен көрсетілген және заңда жазылған тәртібін сақталу
жағдайымен жүзеге асырылмаса. Сондай заңсыз бұйрықта шығарған,
жүзеге асырған оны орындау туралы бұйрық берген кімді-кім
жазаланады, бірақ заң күшіне сәйкес шақырылған немесе ұсталған әр
азамат сөзсіз бағынуы керек, қарсылық көрсеткен жағдайда ол
жауаптылыққа тартылады.
8. Заң тек дәлме-дәл даусыз қажетті жазаларды орнатады. Заң күшін
тиісті қолдану шығарылғанға және жарияланғанға дейін құқық
бұзушылық жүзеге асырылса жазаланбайды.
9. Әр адамның кінәліліге белгілі болғанға дейін кінәсіздеп
боджаланады.
10. Ешкім де өз пікірін білдіруде ыңғайсызданбауы керек, діни пікірдің
өзінде де, өйткені мұның сипаты заңмен белгіленген қоғамдық
тәртіпті бұзбайды.
11. Ойларын және пікірлерін тәуелсіз білдіруі адамның қымбат бағалы
құқығының бірі.
12. Адам және азаматтар құқығын қамтамасыз ету қарулы күштерді
пайдалануды керек етеді.
13. Қарулды күштерді және әкімшіліктерді қаржымен қамтамасыз ету үшін
жалпы алымда қажет, ола бүкіл азаматтардың жағдайына байланысты
бөлінуі керек.
14. Барлық азаматтардың өздеріне өкілдері арқылы мемлекеттік алымдардың
қажеттілігін белгілеуге, оны алуға әркім келісім ьеруге, оның
шығындалуын бақылауға және оның бөліктің мөлшерін, негізін алу
тәртібіін және ұзақтығын анықтауға құқықтары бар.
15. Қоғам әр лацуазымды тұлғадан оған сеніп тапсырған басқару саласына
байланысты есеп беруді талап етуді құқылы.
16. Құқықтық пайдалануды қамтамасыз ту және билікті бөлу жүргізілмеген
әр қоғам конституциясына ие болмайды.
17. Меншік қасиетті әрі қол сұғылмайтын құқық болғандықтан, алдын-ала
және әділетті түрде орнын толтыру шартымен тек заңмен белгіленген ,
қоғамға аса қажетті реттерден басқа кезде ешкімді де ол құқығынан
айыруға болмайды.
Өздері мойындаған және жариялап отырған бастамалар негізінде Франция
Конституциясын бекіте отырып Ұлттық жиналыс құқықтардың теңдігі мен
еркінділігіне зиян келтіретін, бекітулердің күшін жояды. Американың
Тәуелсіздік Декларациясы, Францияның адам және азамат құқық Декларациясы
XVIII ғасырдың интеллектуалдық және құжаттық негізін құрады және кейінгі
екі ғасырда адам құқықтарын қорғау заңдылықтарын жүзеге асырды. Қазіргі
таңда адам құқықтарының конституциялық кепілі кең ауқымда тараған. Бір
зерттеудің көрсетуі бойынша, адам құқығын және негізгі бостандықтарын
1788 жылдан 1948 жылдар аралығында қабылданған Ұлттық Констиитуцияның 82
процентінде 1949 жылдан 1975 жылдар аралығында қабылданған ұлттық
конгституциялардың 93 процентінде ескерілінген. Бүгінгші таңда адам
құқықтарын қорғау қағидасы жүзден аса ұлттық конституцияларда
бекітілген.[29]
1789 жылғы француздық "адам және азамат құқығы" декларациясынан кейін
көптеген ел конституцияларында осы екі субъектілердің құқықтық жағдайына
байланысты нормалар пайда бола бастады.
Адам құқығы - бұл тұлғаға тумасынан берілетін одан бөлінбейтін
құқықтар. Бодандық және тәуелділіктен құтылу үшін буржуазиялық
революционерлер монархтен және шіркеуден олардың негізгі құқықтарын
мойындауды талап етті. Ал қазіргі уақытта мұндай талаптар тоталитарлық және
авторитарлық мемлекеттерде қойылып отыр.
Адамнан бөлінбейтін, аластатылмайтын құқықтар қатарына әдетте - өмір
сүруге құқық, бостандыққа құқық, менщікке құқық, отбасылық құпияға құқық
және тағы басқа құқықтар жатады. Соңғы жылдары бұлардың қатарына кейбір
"үшінші" және "төртінші" ұрпақ қосылып жүр. Мысалы, мәдениет жетістіктерін
қолдану құқығы, таза қоршаған ортада өмір сүруге құқығы және т.б. құқықтар.
Бұл құқықтарды мемлекет өз актілерімен және өз әрекеттерімен бере де, ала
да алмайды деп есептеледі.
Азамат құқығы керісінше тұлғаның белгілі бір мемлекетке саяси
қауымдастыққа жатуына байланысты болады. Саяси қауымдастықтың мүшесі
ретіндегі азаматтың құқықтары мемлекеттің актілері және әрекеттері арқылы
қамтамасыз етіледі және беріледі. Мысалы, оларға сайлау құқығы, саяси
партияға бірігу құқығы және тағы басқа құқықтар жатады. Тағы осы топқа
кейбір әлеуметтік-экономикалық құқықтарды кіргізуге болады. Олар тегін
білім алу құқығы, тегін медициналық біоім алу құқығы және т.б. құқықтар.
Бұл құқықтар азаматтарға мемлекеттердің материалдық мүмкіндеріне, сол
елдегі демократияның даму деңгейіне елдегі әдет-ғұрыпқа байланысты
беріледі.
Адам құқығы мен азамат құқығының арасында бір бекіп қалған шекара
жоқ. Олардың болуы тек жалпы теориялық деңгейде жүргізіледі. Екеуі де
Конституцияда жазылып мемлекетпен және оның органдарымен қамтамасыз
етілуге тиіс. Азамат және адам құқығын айыру қалыптаспаған тоталитарлы-
социализм мемлекеттерінде құқықтары басқаша болуы орныққан. Ондай елдерде
азамат құқығы мен еңбекші құқығы деп бөлуге қалыптасқан. Кейбір елдердің
Конституцияларында белгілі әлеуметтік-экономикалық құқықтар тек
еңбекшілерге ғана беріледі.
Адам құқықтары туралы халықаралық құқықтың негізгі қағидалық
нормалары дүние жүзіндегі көп елдермен мойындалып, қабылданғанымен тұлғаның
қоғамдағы нақты жағдайы сол елдегі құқықтық жүйеге байланысты болады.
Демократиялық құқықтық жүйе жағдайында адам мен азамат құқығының,
қоғам мен мемлекеттен тұлғаның жоғары тұруынан туындайтын жеке көзқарас
қалыптасқан. Мұндай жүйеде саяси және жеке құқықтар мен бостандықтарға көп
көңіл бөліп әлеуметтік-экономикалық құқықтарға көп көңіл бөлмейді. Бірақ
қазіргі уақыттағы жаңа конституцияларда (Бразилия, Италия, Перу және т.б.)
әлеуметтік-экономикалық құқықтар аумағы әжептәуір кеңейтілген кейбір
конституцияларда мысалы, Үндістанда мұндай құқықтар үкімет әрекетін
бағыттаушы ретінде қарастырылады, ал басқаларында, мысалы, Америка Құрамам
Штатында көптеген әлеуметтік-экономикалық құқықтар туралы мүлдем
айтылмайды. Оларды соттық талаптар, шешімдер арқылы қорғау мүмкін емес
болғандықтан, олар нағыз мағынасында құқық деп қарастырылмайды.
Адам құқығы туралы социалистік тұжырымдама ұжымдық қағидадардан
бастау алады. Бұл тұжырымдама бойынша мемлекет , қоғам, ұжым адамнан
жоғары тұрады. Тұл тұжырымдама қолдаушыларының айтуына қарағанда адам
қоғамда өмір сүреді және одан бос болу мағынасыз, мүмкін емес, сондықтан
адамның әсіресе азаматтың құқықтары тек қауымдастықта жүзеге асырылып
мемлекетпен қамтамасыз етіледі. Айтылған тұжырымдама бойынша адамға
құқықтар мен бостандықтар тек мемлекетпен ғана беріледі, ал табиғи
құқықтар негізінде мүлдем мойындалмайды. Социалистік тұжырымдама
керісінше адамның әдеуметтік-экономикалық құқықтарына көп көңіл бөледі.
Мұсылмандық құқықтық жүйеде адам құқығына деген көзқарас ұлғаның
діни-нанымына, жынысына байланысты болады. Мұсылмандардың мұсылман
еместердің алдында артықшылықтары болады. Оларға берілген құқықтар көлемі
көп болады. Мысалы, 1973 жылғы қабылданған Сирия Конституциясы бойынша
ел Президенті тек мұсылман адам ғана бола алады.[30] Классикалық мұсылман
құқығы бойынша ер адам әйел адамға қарағанда жоғары тұрады. Мысалы,
кейбір елдерде әйелдерге сайлау құқығы берілмеген, әйел мұрагерлер ерлер
алатын мұраның жартысын ғана алады, сотта екі әйел берген көрсетпе бір ер
адам берген көрсетпеге теңестірілген. Иранның 1979 жылдан бастап
тәжірибелік түрде пайдаланып 1996 жылы күшіне енген Қылмыстық Кодексі
бойынша әйел адам қоғамдық жерлерде бет пердесіз көрінсе, онда ол 74 қамшы
соққысымен жазаланып отыруы мүмкін, күйеуіне сенім сақатамағаны үшін оны
таспен соққылап тастауы мүмкін. Бірақ ол үшін үш куәгердің болуы қажет.
Мұсылмандық құқықта адам құқықтары көп тоқталмай, оның Алла Тағаланың
алдында мұсылмандар қауымы алдындағы міндеттеріне ерекше көп көңіл
бөлінеді.
Классскалық мұсылман құқығында әйел адамдарға да кейбір кепілдіктер
беріледі. Мысалы, ерлі-зайыптылар ажырасқанда күйеуі балаларын қамтамасыз
етуге міндетті болады. Сонымен қоса классикалық мұсылман құқығы бойынша
ол тек мұсылман адамдары арасында ғана қолданылады. Классикалық мұсылман
құқығы бұрынғы күйінде кейбір елдерде ғана сақталған. Қазіргі уақытта
көп елдерде оларға жалпы азаматтық нормалар мен қағидалар, халықаралық
құқық әсерінің асытна түсіп өзгерістерге ұшырады. Бірақ барлық
мұсылмандық елдерде заң шығарушылықтың қайнар көзі болып шариғат
есептеледі.
Кәдімгі құқықтық жүйеде тұлғаның құқықтық мәртебесі оның белгілі бір
тайпа, руға тиістілігіне байланысты. Кәдімгі құқық нормалары тайпа
ақсақалдарының естерінде сақталып тек өз тайпаларының мүшелеріне
тарады.[31]
Құқық зерттеушілердің айтуан қарағанда тұлғаға берілген құқықтар мен
бостандықтарды ол тек қана өз тайпасында ғана жүзеге асырал алады.
Адам бір тайпаның бөлігі ретінде қарастырылады, ол адам тайпадан тыс
өмір сүре алмайды.
Адам құқықтары мен бостандықтары - дүние жүзілік қауымдастық игерген,
мойындаған және тиісті халықаралық құқықтық актілерде бекітілген және
заңдық жағынан қастамасыз етілген әрбір адамның құқығы ретінде
мойындалған ешкім де еркін шектеп немесе тиым сала алмайды. Адам өзінің
табиғи құқығы мен бостандығының қайнар көзі, сондықтан да оларда
шектелмеуі тиіс. Қазақстан Республикасы адам құқығы мен бостандығын қай ел
дің азаматтығы екендігіне қарамастан мойындайды, кеплідік береді әрі
қорғайды. Адам құқығы оның міндетімен байланысты. Сондықтан олардың жүзеге
асырылуы нақтылы жағдайға қатысты адамға берілген құқық оның мүмкін болған
мінез-құлық түрі мен өлшемінен сипат алады. Адам бостандықтары ешқандай
жағдайларға байланысты болмайды. Ол оның еркінің нәтижесі.
Адам мен азаматтардың құқықтары тепе-тең емес, Республика
азаматтарының құқықтары мен бостандықтары Қазақстан мемлекеті мойындайтын
әрі кепілдік беретін өз азаматтарының белгілі мінез-құлқының заңдық
мүмкіндіктерін білдіреді. Адам құқықтары мен бостандықтары және азамат
құқықтары мен бостандықтары өзара байланысты болғанмен, дәл келмейді.
Біріншісі, бастаушы және жан-жақты категгория, ал екіншісі, қоғам мен
мемлекеттік даму деңгейін көрсетеді. Алайда, кез-келген жағдайда құқықтар
мен бостандықтар атау Қазақстан Республикасының Конститиуциясының басты
категориясына жатады. Адамды қазақстандық қоғамның ең қымбат қазынасы
ретінде бекітуге бағытталған. Адам және азаматтар құқықтары мен
бостандықтары серпінді түрде кеңейе түсуде. Өркениетті мемлекеттердегі адам
мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтары толық көлемде Республика
Конституциясында бекітілген.[17]
Адамдардың саяси құқықтары мен бостандықтары. Саяси құқықтар мен
бостандықтар мемлекет азаматына саяси қауымдастық мүшесі ретінде беріліп
отырады. Олар мемлекеттік билікті жүзеге асыру барысында туатын қоғамдық
қатынастарда тұлғаның құқықтық жағдайын анықтайды. Қазіргі кездегі жаңа
Конституциялар барлық азаматтарда бірдей саяси мәртебе бар екендігін
мойындайды, ол көрінісін "заң алдында барлық адамдардың теңдік" қағидасын
тапты.
Азаматтарға заң бойынша ауқымды саяси құқықтар мен бостандықтар
берілген.
Маңызды саяи құқық болып - белсенді және пассивті сайлау құқығынан
тұратын азаматтардың сайлау құқығы болып табылады. Ол азаматтарға өкілді
органдарға өз адамдарын сайлау арқылы мемлекетті басқару ісіне қатысуға жол
ашады және де өздерінің сайлануына да жол ашады. Өз ойын еркін айтуды
қамтамасыз ететін құқықтар тобы ерекше орын алады. Бұл топқа сөз еркіндігі,
баспасөз еркіндігі, мәлімет алу құқығы жатады. Көптеген практиктердің
айтуы бойынша нағыз демократиялық мемлекетте әр адам кез-келген мәселе
бойынша өз ойын айтуға құқылы болуы керек дейді. Карл Маркстің айтуы
бойынша адамның рухани әрекетіне мемлекеттік қол сұғуы нағыз заңсыздық
болады. Өз ойын еркін айту абсолюттік құқық ретінде қарастырылмайды. 1913
жылы АҚЩ-Ш-тың Жоғарғы Сотының Ниар ісі бойынша шығарған шешімінде: " -
сөз және баспасөз еркіндігі абсолютті құқық болып табылмайды және мемлекет
бұл құқықты шектен аса пайдаланғаны үшін жазалануы мүмкін" - делінген.
Баспасөз құралдары дамыған сайын өз ойын еркін айту бостандығына да
әртүрлі шектеуліктер көбеюде. Кейбір елдерде шығатын газеттерге,
журналдарға, киноларға цензуралар қойылуда.
Шет ел Конституцияларында жарияланған рухани бостандықтар қатарына
адамның кез-кед-лген дінді ұстануға құқығын жатқызуға болады. Кейбір
елдерде, негізгі заңдарда діни бостандық берілмей, оның орнына белгілі
бір діннің басымдылығын бекіткен. Мысалы, 1973 жылғы Пакистан Ислам
Республикасының Конституциясының 3-бабында: " Ислам Пакистанның
мемлекеттік діні болып табылады" делінген.
Еңбекшілердің ең бір қолы жеткен жетістіктері, ол Одақтасу бостандығы.
Қазіргі уақытта бұл құқық демократиялық елдер Конституциясында бекітілген.
Одақтасу бостандығы дегеніміз - азаматтар мүддесін қорғау үшін заңды
түрде әр азаматта кәсіподақтар құру құқығының бар екендігін мойындау.
Олар заңды тұлға болып табылады және мемлекеттік органдарда тіркеледі.
Италия Конституциясының 39-бабында: "Кәсіподақтарды тағайындау ерікті түрде
жүзеге асады. Заңға сәйкес кәсіподақтарға тиісті мемлекеттік органдарда
тіркелу міндеті жүктеледі" - деп жазылған.[45]
Бұл мемлекеттің азаматы болуы-болмауына қарамастан адамға жеке тұлға
ретінде берілетін құқықтар. Шетел ғалымдарының теориясы бойынша бұл
құқықтар мен бостандықтар адамдарға мемлекетпен берілмейді, ол табиғат пен
не құдаймен беріледі.
Жалпы жеке адамдардың құқықтар мен бостандықтарын ғылыми әдебиеттерде
екі негізгі топқа бөледі:
- басқа тұлғалардың қол сұқпаушылығынан қорғайтын құқықтар мен
бостандықтар;
- мемлекеттің қол сұғуынан қорғайтын құқықтар мен бостандықтар;
Бірінші топтағы жеке құқықтар мен бостандықтар аса көп емес және
кейбіреулерінде мемлекеттің және жеке адамдардың қол сұқпаушылығынан
қорғайтын заңды кепілдіктер бар. Олардың қатарына өмір сүру қүқығы, тұлғаға
ешкім тиіспеушілік құқығы, зорлық-зомбылыққа қарсыласу құқығы және соңғы
кезде қосылып жүрген құқықтарды қосуға болады (мәдени жетістіктерін
пайдалану құқықтары және таза қоршаған ортада өмір сүру құқығы).
Ерекше орынды бостандық құқығы алады. Ол құқық құлдыққа және басқа да
тәуелділік түрлеріне тиым салады. XIX ғасырда өрлеп, дамыған құлдық пен
құлдарды сату кейбір елдерде әлі күнге дейін бар. Мысалы, тәуелділіктің бір
түрі пеонаж Латын Америкасында әлі күнге дейін сақталып отыр.
Құқықтық мемлекет және құқықтық басқару идеялары бойынша мемлекет өз
заңдарын сақтауға міндетті емес, сонымен қатар сол азаматтарға қатысты
ешқандай қол сұғушылық, заңсыз әрекеттер жасамауға да міндетті. Мұндай
көзқарастар азаматты мемлекеттің және оның органдарының қол сұғушылығынан
қорғайтын көптеген заңды кепілдіктер де көрініс тапты. Мұндай кепілдіктер
мыналар: тұрғын үйге қол сұқпаушылық, хат жазу, телефон арқылы сөйлесу,
почта, телеграф арқылы және тағы басқа жолдармен алысқа хабарлардың
құпиялылығы, жүріп-тұру еркіндігі, тұрғылықты жерді таңдау сияқты құқықтар
мен бостандықтар. Тұрғын үйге қол сұқпаушылық тек заңсыз тінтулер
жүргізуден, полициялық басып-кіруден ғана қорғамай, сонымен бірге жеке
тұлғалардың әрекетінен де қорғайды. Бұл жерде жеке кепілдіктерге қоса жеке
меншікті қорғау түрін де байқауға болады.
Хат жазысу, телефон арқылы сөйлесу, почта, телеграф арқылы және тағы
басқа жолдармен алысқа хабарлардың құпиясы құқық қорғау органдарын мұндай
әрекеттер жасау үшін арнаулы рұқсат алуға міндеттейтін заң баптары арқылы
қамтамасыз етіледі.
Адамның ең негізгі жеке құқықтарының бірі еркін жүріп тұру және
тұрғылықты жерді таңдау бостандығы болып табылады. Жалпыға бірдей адам
құқығы Декларациясы бұл бостандықты былай жариялайды: "Әр адам бір мемлекет
аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты орынды еркін таңдауға құқылы.
Әр адам өз елінің аумағынан шығып, оны тастап кетуге және оған қайтып
оралуға құқылы".[46]
Қазіргі кезде адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау мәселесі
маңызды сипатқа ие. БҰҰ өзінің құрылу уақытынан бастап мемлекеттердің адам
құқықтарын қорғау мәселесі бойынша бірігіп жұмыс істеудің орталығы болды.
БҰҰ-ның 1945 жылғы 26 маусымда қабылданған жарғысының 1-бап 3-тармағында
"БҰҰ-ның бір мақсаты адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеу
және көтермелеу үстінде халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыру болып
бекіткен". Жарғының 55-бабына байланысты БҰҰ мынадай жағдайларды жасауы
тиіс:
- тұрғындардың өмір деңгейі мен, жұмыс деңгейін көтеру;
- экономикалық-әлеуметтік, мәдени аймақтарда халықаралық мәселелерді
шешу;
- әрбір адамның дініне, ұлтына, тіліне, жынысына тағы басқа
айырмашылықтарына қарамай адамдардың бостандықтары мен құқықтарын
сақтауға, құрметтеуге тиіс.
Қазіргі таңда халықаралық құқықта адам құқығына байланысты 40-тан
астам халықаралық келісім-шарттар бар. Көпшілігі БҰҰ-ның шегінде
дайындалған болатын. Солардың ең бастысы 1948 жылы 10 желтоқсанда
қабылданған "жалпыға бірдей адам құқығы туралы Декларация".
Жалпыға бірдей адам құқығы туралы Декларация бірінші рет өмір сүру
құқығын, бүкіл адамдар теңдігін, бостандық және басқа қол сұқпайшылық
құқығын, тұрғын үйді қорғау құқығын, саяси және азаматтылық құқығын нақты
айқындады, міне осында мұның үлкен халықаралық маңыздылығы. Мысалы, 5-
бабында "Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай
қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не
жазалауға болмайды" деп көрсетілген.[24]
Өкінішке орай, Декларацияда халықтардың және ұлттардың өзін-өзі
анықтау құқығы, соғысқа үгіттеуді тиым салу, онда жарияланған адам
құқықтары мен бостандықтарын сақтау мемлекет міндеті деген мәселелер
көрініс таппады. Декларацияда декларивандық адам құқық кепілі және оның
жүзеге асыру жолдары мен әдістері көрсетілмеген.
18 жыл бойы БҰҰ-ның шеңберінде адам құқығы туралы халықаралық Пактілер
дайындалды. 1966 жылы 19 желтоқсанда - экономикалық, әлеуметтік және
мәдениет құқығының пактісі және азаматтық және саяси құқық туралы
халықаралық пакт қабылданды. Олар төмендегідей ережелерді қамтыды:
халықтардың және ұлттардың өзін-өзі анықтау құқығы (экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқықтар мен халықаралық пактісі. 1-бап 1-тармақ);
Еңбек ету құқығы (экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарының
халықаралық пактісі 6-бабы 1-тармағы).
Кәсіподақ ұйымдастыру құқығы (экономикалық, әлеуметтік және мәдени
құқықтарының халықаралық пактісі, 8-бап 1-тармағы);
Білім алу құқығы (экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарының
халықаралық пактісі, 13-бап 1-тармақ);
Ерлер мен әйелдер теңдігі (азаматтық және саяси құқықтарының
халықаралық пактісі, 26-бап).
Бұл пактілердің маңыздылығы олар бірінші рет адам құқығын жинақы
реттеп көрсетті.
1.3 Адамзат құқықтарын халықаралық- құқықтық реттеу
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге қолдау
керсетудегі халықаралық ынтымақтастықтың мақсаттары мынадай:
• халықтың саяси, экономикалық және азаматтық құқықтарын үдемелі
дамытуға көмектесу;
• шетелдіктердің құқықтық жағдайын айқындау;
• азаматтық мәселелер бойынша коллизиялардың алдын алу және шешу;
• азаматтық, отбасы және қылмыстық істер бойынша өзара құқықтық көмек
көрсету;
• халықаралық қылмыстылықпен күрес жүргізудегі мемлекет күштерін
үйлестіру.
Халықаралық құқықтың түрлі даму сатыларында ынтымақтастықтын аталған
бағыттары мемлекеттер позициясын нығайтып келеді. Мысалы, бүгінгі танда
соңғы екі бағыт ең өзекті болып есептеледі.
Адам және азаматтың құқықтары туралы Франция Декларациясында "Адамдар
ерікті және тең құқылы болып туылады және солай болып қалады", - делінген.
Алайда бұл Декларация жүзінде ғана, ейткені шын емірде халықтың
кепшілігінің құқықтары шектеулі күйде болады. Дегенмең буржуазия мемлекет
құқықтарын аяққа таптағанымен басқа мемлекеттерге қатысты көп мәрте осы
құқықтарды қорғаушы рөлінде шығып та жүрді. Мемлекеттер арасындағы және
адам құқықтары мәселесіндегі қатынастарды реттейтін жеке халықаралық-
құқықтық актілер XIX ғасырда-ақ қабылданған болатын. Осы кезеңде
мемлекеттер арасында құлдарды сатуға тыйым салатын келісімдер жасалды.
Мемлекеттер ұлттық азшылықтарға жататын немесе үстемдік етуші ұлттың
дінінен өзге дінге сенетін адамдардың құқықтық жағдайын жақсарту үшін өзіне
міндеттер жүктейді. Осы халықаралық-құқықтық актілер адам құқықтары туралы
мәселелер жөніндегі мемлекеттердің өзара халықаралық ынтымақтастығын
дамытуға жаңа жол ашып берді.
Біздің дәуірімізде, әлемнің барлық аймағындағы мемлекеттердің бәрі
дерлік адам құқықтарын сақтау (бұзбау) туралы қағидаларды ұстанатындықтарын
жария етуде. Үкіметтер ішкі және сыртқы күштердің қысым етуімен осы
қағидаларға сай әрекет етуге мәжбүр болуда. Бүгінгі таңда адам құқықтарын
өрескел бұзу айыпталып та жатыр. Ал екінші дүниежүзілік соғыс кезінде қанды
геноцид, жаппай қырып-жою жай ғана кінәланатын. Адам құқықтары көзге ұрып
тұратындай бұзылмаса, тіпті дипломатиялық айыптауға тұрмайды деп те
есептелетін. Көпке дейін мемлекеттің өз азаматтарына деген қатынасы тек сол
мемлекеттің ішкі ісі деген көзқарас қалыптасып келді.
Дүниежүзілік екі соғыс, жүздеген аймақтық және жергілікті қарулы
қақтығыстар, соғыста және лагерьлерде азапталып олтірілген ондаған миллион
адамдар, саяси терроризм - мүның бәрі адамзаттың есінен шьгға қойған жоқ.
Жеке адамның құқықтарына берілетін кепілдіктерді жоюға аз қалған
сілкіністер адам құқықтары проблемаларының маңызды екенін айқындап берді.
1945 ж. қабылданған БҰҰ жарғысында адам құқықтарына едәуір орын
берілген. Біріккен Ұлттар Ұйымының негізгі мақсаттарының бірі - адам
құқықтарын құрметтеу. БҰҰ Жарғысының кіріспесінде БҰҰ мүшелері адамның
негізгі құқықтарына, жеке адамның құндылығы мен адамгершілігіне, әйелдер
мен ерлердің тең құқылығына, көп және аз ұлттар құқықтарының теңдігіне
деген сенімді қайтадан нығайтуға батыл кірісеміз делінген. БҰҰ аясында адам
құқықтарын құрметтеуге көмек кәрсету мақсатында мемлекеттер арасындағы
ынтымақтастық мәселелерімен тұрақты айналысатын арнайы органдар құрылды.
Әмбебап ұйым аясында түрлі санаттағы азаматтардың құқықтары мен
міндеттеріне қатысты адам құқықтары туралы мынадай негізгі халықаралық-
құқықтық актілер қабылданды:
• 1948 ж. Адам қүқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы;
• 1966 ж. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
Халықаралық Пакті;
• 1966 ж. Азаматтық жоне саяси қүқықтар туралы Халықаралық Пакті, 1976
және 1992 жылдардагы қосымша хаттамаларымен бірге;
• Отар елдер мен халықтарға тоуелсіздік беру туралы 1960 ж.
Декларация, 1976 және 1992 жылдардагы факульгативтіхаттамаларымен бірге;
• Геноцид қылмысының алдын алу және оны жазалау туралы 1948 ж.
Конвенция;
• Нәсілдік кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы 1965 ж.
Конвенция;
• Апартеид қылмысының алдын алу және оны жазалау туралы 1973 ж.
Халықаралық конвенция;
• Соғыс құрбандарын қорғау туралы 1949 ж. Женева конвенциясы және оған
1977 ж. I және II қосымша хаттамалары;
• Әйелдердің саяси құқықтары туралы 1952 ж. Конвенция;
• Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы 1979
ж. Конвенция;
• 1959 жылғы Бала құқығы Декларациясы;
• Бала құқығы туралы 1989 жылғы Конвенция;
• Тұрмыстағы әйелдердің құқықтары туралы 1957 ж. Конвенция;
• Төтенше жағдайлар мен қарулы қақтығыс кезінде әйелдер мен балаларды
қорғау туралы 1974 ж. Конвенция;
• Азаматсыздықты қысқарту туралы 1961 ж. Конвенция;
• Апатридтер мәртебесі туралы 1954 жылғы Конвенция;
• Босқындардың мәртебесі туралы 1951 ж. Конвенция және 1966 ж.
хаттама;
• Аумақтық баспана туралы 1967 ж. Декларация.
Осы халықаралық жаңа ұйым адам құқықтары жөнінде беделді халықаралық
нормаларды жасап шығарды. Мәселең 1984 ж. мамыр айында Экономикалық және
Әлеуметтік Кеңестің 198450 қарарында "Өлім жазасына кесілгендердің
құқықтарын қорғауға кепіл беретін шаралар" мақұлданды. Миланда және
Италияда 1985 ж. тамыз-қыркүйек айларында өткен Жетінші Конгресте
Экономикалық және әлеуметтік Кеңес ұсынған кәмелетке толмағандарға қатысты
әділ сотты жүзеге асыруға байланысты БҰҰ-ның ең төменгі стандарттық
ережелерін (көпшілікке "Пекин ережелері" деген атпен белгілі) Жетінші
Конгресс 1985 ж. 6 қыркүйегінде мақұлдады. Бұл ережелерді Бас Ассамблея 40
33 қарарында қабылдады. 1988 ж. 9 желтоқсанында БҰҰ Бас Ассамблеясы "Кез
келген нысандағы ұстауға немесе қамауға алынатын барлық адамдарды қорғау
қағидаларының жинағы" деп аталатын 43173 қарарын қабылдады. 1997 ж. БҰҰ
Бас Хатшысы Біріккен Ұлттар Ұйымына адам құқықтары женінде мәселелер
баяндайды. Оның ішінде, адам құқықтары саласындағы қайта құрудың рөлі
туралы, осы саладағы мемлекеттер жоспары туралы мәселелер қамтылды.
1948 ж. 10 желтоқсанында Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Декларациясын қабылдау БҰҰ-ның алғашқы іс жүзінде қабылдаған шараларының
бірі болды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, Освенцим мен Хиросимадан
кейін Адам кұқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының пайда болуы, әрине
кездейсоқтық емес. Бұл XX әлеуметтік және рухани дамуының заңдылықтарының
бір көрінісі және адам құқықтарын өркениетті қоғамның теориялық қағидасы
ретінде мойындауы болып табылады.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының кіріспесінде:
"...адам құқықтарына деген елемеушілік, менсінбеушілік адам баласы арының
зығырданын қайнататын тағылық жағдайға әкеліп соғатынына назар аудара
отырып, ...адам құқықтары заң билігімен қорғалуы керек екеніне, ...мүше-
мемлекеттер Біріккен Ұлттар Ұйымымен ынтымақтаса отырып, адам құқықтары мен
негізгі бостандықтары жалпыға бірдей құрметтеліп сақталуына ықпал жасауға
міндеттенгендеріне... Бас Ассамблея Адам құқықтарының жалпыға бірдей осы
Декларациясын бүкіл халықтар мен мемлекеттердің ұмтылыстары арқылы жүзеге
асырылуы үшін алға қойылған мақсат ретінде жария етіп отыр".
Декларацияның қабылданған күні - 1948 ж. 10 желтоқсанын -Халықаралық
қауымдастық Адам құқықтарын қорғау күні деп белгіледі.
Декларация латынның - жариялау деген сөзінен шыққан. Әдетте,
халықаралық шарттық тәжірибеде декларация атауын құжаттардың
салтанаттылығын, көпшілікке түсініктілігін, демократиялығын көрсету үшін
қолданады. Мұндай сипаттағы құжаттардың мазмұны - айбынды, әрі жоғары
азаматтық рухта болады. Сонымен қатар, мұндай құжаттар қатаң ресми мазмұнды
да болып келеді.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы заңи міндетті құжат
емес. Алайда, осы халықаралық актінің негізгі ережелері барлық мемлекеттер
сақтайтын құқықтық актілер мәртебесін иеленіп отыр. Халықаралық қауымдастық
осы құжатқа ұдайы сүйенеді; сондай-ақ Декларацияның негізгі ережелері
көптеген халықаралық-құқықтық құжаттардың негізін қалаған идеяларға
айналды. Сөйтіп, 1948 ж. Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы
дегеніміз - бұл:
• адам құқықтарын қорғау саласындағы әлемдік құқықтық жүйелерді
әлемдік стандарттармен салыстыру үшін үлгі болып табылады;
• осы заманғы әлемде халықаралық қатынастарды адамгершілік тұрғыда
және заңи негіздейді;
• халықтардың өзін-өзі билеу құқығы үшін қайнар көз болып табылады -
Декларацияның көптеген ережелері жас мемлекеттердің конституцияларының
негізін қалады;
• осы заманғы халықаралық құқық азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары саласының негізі болып табылады.
Осы маңызды халықаралық-құқықтық құжат барлық индивидтер құқықтарының
теңдігін паш етеді. Сонымен қатар, әрбір адам осы құқықтарды ешқандай
ерекшеліктерсіз иеленеді. Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы
адамның тіршілік әрекеттерінің барлық басты салаларын қамтитын негізгі
қүкықтарын айқындайды. Тұтастай алғанда, бүл құқықтар екі топқа бөлінуі
мүмкін.
Бірінші топ - бұл азаматтық және саяси құқықтар мен бостандыңтар.
Адамның жеке тұлға ретінде өмір сүруіне қажетті басты, негізгі жағдайларды
азаматтық құқықтар деп түсінеді. Кейде оларды жеке құқықтар деп те атайды.
Құқықтың бұл санаты жеке адамды басынушылықтан және жеке өміріне қол
сұғушылықтан қорғауды қамтамасыз етеді. Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Декларациясының 3-19-баптары осы тізібені бекітеді. Мысалы, өмір сүру
құқығы, жеке басының бостандық құқығы, жеке басының қадір-қасиетіне қол
сұғылмаушылық; құлдық бұғаудан және азаптау мен зорлық-зомбылықтан азаттық;
заң алдындағы теңдік; өз бетінше қамауға, тұтқындауға алудан, қуғынға
салудан қорғау; әділ соттылыққа деген құқық; некеге тұру құқығы және т.с.с.
Азаматтардың қоғамдық және мемлекеттік істерді басқаруға қатысу
құқығын Саяси құқықтар деп түсінеді. 20 және 21-баптар сенім бостандығы мен
олардың сипатын айқындайды; баспасөз бостандығы - ақпараттар алуға және
таратуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, саяси құқықтар жеке адамның
мемлекеттің саясатына, қоғамдағы оқиғаларға қатынасын, қоғамдағы пікірге
әсер ету құқықтарын айқындайды.
Азаматтық және саяси құқықтар алғаш рет буржуазиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz