Рента шартының шарттардың бір түрі ретіндегі құқықтық аспектілері
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министірлігі
Абай Мырзахметов атындағы Көкшетау университеті
Заңтану және кеден ісі кафедрасы
Қорғауға рұқсат беріледі:
Кафедра меңгерушісі:
з.ғ.к. Тасым Ж.К.
__________________
______________200_ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: Рента шартының шарттардың бір түрі ретіндегі құқықтық аспектілері
Мамандығы, шифр: Оқу түрі:
050301 Заңтану күндізгі
ОРЫНДАҒАН СТУДЕНТ: Туктубаева А.Т. _____________
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІ: З.ғ.к. Тасым Ж.К. _____________
(қолы, мерзімі)
Көкшетау, 2009
ҚЫСҚАРТУЛАРДЫҢ, СИМВОЛДАРДЫҢ, АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ
ТІЗІМДЕМЕСІ
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҮЕҰ – Үкіметтік емес ұйымдар
КЕҰ – Коммерциялық емес ұйымдар
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
БАҚ – Бұқаралық ақпарат құралдары
ӘҚСК – Әкімдерге қоғамдық сенім комитеттері
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАРДЫҢ, СИМВОЛДАРДЫҢ, АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ
ТІЗІМДЕМЕСІ
КІРІСПЕ
5
1 ӨРКЕНИЕТТІ ЕЛДЕРДЕГІ АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ПРОЦЕСІ
1.1 Ежелгі Греция мен Ежелгі Римдегі азаматтық қоғамның қалыптасу
концепциялары
1.2 Орта ғасырдық Еуропада азаматтық қоғамның түсінігінің даму жағдайлары
2 АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМНЫҢ АНЫҚТАМАСЫ
30
2.1 Азаматтық қоғамның түсінігі
33
2.2 Азаматтық қоғамның ғылыми концепциялары 35
3 ҚР-ҒЫ АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 45
3.1 ҚР-да азаматтық қоғамның қалыптасуы мен даму жолдары
48
3.2 Азаматтық қоғамның негізгі элементтерінің ерекшеліктері
57
3.3 Азаматтық қоғамның қалыптасуының құқықтық аспектілері
61
ҚОРЫТЫНДЫ
65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
70
ҚОСЫМША
75
КІРІСПЕ
Мемлекетіміз алдына құқықтық демократиялық және азаматтық қоғам құруды
мақсат етіп қойған. Конституцияның 1-бабында ҚР-сы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде, орнақтырады-деп айқын
жазылған[1]. Азаматтық қоғам жайлы кең әңгіме болғанымен, оның құқықтық
мәселелері азаматтық қоғамның қалыптасуы барысында туындайтын қоғамдық
қатынастар жүйесі, оның мәнің түсіну, жетекші институттарын саралау,
мемлекеттік органдардың азаматтық қоғамның қалыптасуына ықпалын анықтау,
т.б. күрделі мәселелер әлі күнге дейін кешенді түрде айқындалмаған.
Қазақстан Республикасы үшін азаматтық қоғам институттарын дамыту басты
қажеттілік болып табылады. Азаматтық қоғам институттарның өсуі белгілі
кезең шегінде жүзеге асырылады. Жаңа замаңда осы институттары өсу үшін жаңа
алдынғы қатарлы механизм қажет.
Тақырыб өзектілігі азаматтық қоғамның дамуына әсер ететің негізгі
мәселелерді анықтаумен байланыстырылады.
Сол үшін: біріншіден, ҚР-сы қол қойған халықаралық шарттар мен
пактілерді ескере отырып, ұлттық заңнаманы жетілдіру және үйлестіру;
екішіден, мемлекеттік органдар мен азаматтық қоғам институттарының
ынтымақтастық құралдарын нығайту және мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты
тиімді іске асыру үшін қолайлы жағдайлар жасау; үшіншіден, халықтың жоғарғы
саяси, құқықтық және азаматтық мәдениеті үшін жағдайлар жасау; адам
құқықтарын қорғаудағы азаматтық қоғам институттарының рөлін арттыру;
азаматтық қоғам институттарының халықаралық ынтымақтастығын дамыту қажет.
Зерттеу мақсаты – азаматтық қоғамның пайда болуын анықтап және оны
қадағалау саласындағы мемлекет қызметінің мінездемесін жасау болып
табылады. Жоғарыда айтылған мақсаттарға жету үшін келесі тапсырмалар
орындалды:
- азаматтық қоғам зерттеуіндегі теоретикалық аспектілерді ашу;
- азаматтық қоғам зерттеуінің методологиялық аспектілерін қолдану;
- Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамға жетілдіру мен
дамытуға бағытталған саясатты қарастыру.
Зерттеу обектісі азаматтық қоғам институттарының пайда болуы мен
қызмет етуін қадағалайтын ұйымдастырушы-құқықтық процестер.
Зерттеу пәні – жаңа замаңда азаматтық қоғамды мемлекеттік реттеу
болып табылады.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізідері нормативтік
құқықтық актілер мен Қазақстан республикасы және Ресей Федерациясының
ғылыми әдебиеттерің қолдануынан көрініс тапты. Сонымен қатар статистикалық
мәліметтер қолданылды.
Дипломдық зерттеулер жүргізу үшін келесі әдістер қолданылды:
аналитикалық, жалпы диалектикалық, салыстыру, тарихи, логикалық және
қорытындылау әдістері.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы, автормен Қазақстан
Республикасында азаматтық қоғам саясатың қолдауға бағытталған негізгі
шараларды ұсынуынан тұрады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімінде таңдалған жұмыстың өзектілігі, мақсаты мен зерттеу
пәні, зерттеу тәсілдері, ғылыми жаңашылдығы мен құрылымы көрсетілген.
Бірінші тарауда Ежелгі Греция мен Ежелгі Римдегі азаматтық қоғамның
қалыптасу концепциялары, Орта ғасырдық Батыс Европадағы азаматтық қоғам
түсінігінің даму жағдайлары анықталған.
Екінші тарауда азаматтық қоғамның түсінгі мен ғылыми концепциялары
көрсетілген.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамның
қалыптасуы мен даму жолдары, негізгі элементтерінің ерекшелігі,
қалыптасуының құқықтық аспектілері толықтай зерттелген.
Жасалынған зерттеулердің нәтижесімен, олар бойынша келтірілген
ұсыныстар қорытынды бөлімінде көрсетілген.
1 ӨРКЕНИЕТТІ ЕЛДЕРДЕГІ АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ПРОЦЕСІ
1.1 Ежелгі Греция мен Ежелгі Римдегі азаматтық қоғамның қалыптасу
концепциялары
Философиялық анықтама ретінде азаматтық қоғам ғылымға Аристотельмен
енгізілген. Ол айтқан, мемлекеттің түсінігін анықтау үшін ең біріншіден
азамат деген анықтаманы анықтау қажет, өйткені мемлекет ол азаматтардың
бірлігі, азаматтық қоғам. Аристотельдің Саясат еңбегінде айтылған: Нағыз
азаматтық, яғни қауым азаматтарынан құрылған қоғамда, жоғарғы билік қауым
мүшелерінің мүделерін қорғайды, азаматтар ретінде танылған тұлғалар (құлдар
емес) қоғамдық өмірдің барлық тиімді жердерінде тең қатысқан жағдайда
ғана бола алады. Осындай демократияның қазіргі демократиядан айырмашылығы,
ежелгігрециялық демократиядағы конституция, мемлекеттік билікке жүктелетін
конституциялық шектеулер және де мемлекеттегі құқықтық идея сияқты
түсініктердің болмағандығына байланысты.
Ежелгігрециялық ойшылдарда философиялық аспектілер полиске тіреледі.
Өзінің дамыған нысанында полис өзін-өзі ұйымдастырушылықтың дамыған
жүйесін қалыптастырған, ондағы басым рөлді көндіруге ие болған институттар
атқарған. Полис азаматтары бірін бірі білген және оның барлық территориясын
таудың шынынан көруге болар еді. Полистің жалпы мүдделері жеке азаматтардың
мүдделерімен байланысты болған, ал егер олардың мүдделерінің арсында
қайшылықтар болған кезде, басымдылық біріншілерге берілген. Адам, еркше
тұлға болғанмен, мемлекет-полиске тәуелді болған.
Б.з.д. мыңжылдықтың басында Ежелгі Грецияда жеке және тәуелсіз
полистер формасы түрінде бірнеше қала-мемлекеттер пайда болды. Алғашқы
қауымдық құрылыстан қоғамдық өмірдің ерте таптық және қоғамдық формасына
көшу халықтың әлеуметтік жіктелу процесін одан әрі күшейтіп ру
ақсүйектерімен мен қайыршаланған қауым мүшелерінің, байлар мен кедейлердің,
еріктілер мен құлдардың арасындағы күресті шиеленістіре түсті. Осындай
жағжайда ежелгі грек полистерінде басқару формасының өздері жақтаған түрін
орнату жолында әртүрлі әлеуметтік топтар арасында аяусыз күрес жүреді. Ол
кездегі басқару формасының негізгі түрлері мынадай еді: аристократия (ескі
немесе жаңа ақсүйектер тобы), олигархия (байлар мен дәулеттілер тобы) және
демократия (халық билігі). Осындай күрес нәтижесінде б.з.д. VI-V ғғ.
әртүрлі полистерде басқарудың өзіндік формалары пайда болып, одан әрі
дамыды. Афиныда демократия, Фивыда олигархия, Спарта мемлекетінде
аристократия пайда болды. Осы процесс Ежелгі Грецияның саяси және құқықтық
ілімінде көрініс тапты.
Ежелгі грек полистерінде саяси-құқықтық көзқарастың пайда болуы мен
дамуында үш кезең айқын байқалады. Ерте кезең (б.з.д. IX-VI ғғ.) ежелгі
грек ме,млекеттілігінің пайда болуына сәйкес келеді. Бұл кезеңде саяси
құқықтық көзқараста рационациялау (Гомер, Гесиод, атақты жеті данышпан)
байқалады және азаматтық қоғам проблемаларына философиялық тұрғыдан қарау
(Пифагор, Гераклит) қалыптасады. Екінші кезең – (б.з.д. V және IV ғасырдың
бірінші жартысы) ежелгі грек философиясы мен саяси-құқықтық ойлардың
гүлденген кезеңі (Демокрит, софистер, Сократ, Платон, Аристотель және
т.б.). Үшінші кезең – (б.з.д. IV ғасырдың екінші жартысы мен II ғасырлары)
элинизм кезеңі, ежелгі грек мемлекеттілігінің құлдырауы, грек полистерінің
алғашқыда Македония, кейіннен Рим билігіне көшуі (Эпикур, стоиктер, Полибий
және т.б.).
Б.з.д. V ғасырда саяси-құқықтық ойлардың дамуына азаматтық қоғам,
мемлекет, саясат туралы проблемаларға философиялық және әлеуметтік
талдаулардың тереңдеуі едәуір ықпал етті. Гректің ұлы ойшылы Демокрит
б.з.д. IV ғасырдың бірінші жартысының алғашқы жылдарында адамның, азаматтық
қоғамның пайда болуы мен тұрақтануын әлемдік дамудың табиғи процесіндегі
бір бөлшек ретінде қарастыруға талпынды. Дамудың осы процесі барысында
адамдар қажеттілік әсерінен, табиғат пен оның ерекшеліктеріне бақылау жасай
отырып қоғамдық өмірге қажетті негізгі білім мен қабілетті қалыптастырады.
Азаматтық қоғамның бір белгілерінің бірі – халық билігінің болуы болып
табылады. Мемлекеттік басқаруда халық билігі – демократияны жақтаған
Демокрит сонымен бірге аристократияның пайдалы жақтары бар екендігін
айтады. Оның пайымдауынша, Ақымақтардың ел басқарғанынан бағынғаны артық.
Табиғатты да үздіктер мен саналылардың басқаратыны мәлім, сондықтан да
жоғары ақыл мен адамгершілік қасиеттері бар адамдардың билігі дұрыс болып
табылады. Демокриттің айтуы бойынша, заңдар адамдардың қоғамдағы қалыпты
өмірін қамтамасыз етуге және сондай нәтижеге жетуге қажетті жағдай жасауы
тиіс. Адамдардың табиғи теңдігі туралы қағиданы негізге алған ол адамдардың
барлығы да элиндіктер мен варварлар да, дәулеттілермен қарапайым адамдар да
табиғи қажеттілікті тұтынады дейді. Адмдардың теңсіздігі табиғаттан емес,
(бұл теңсіздік) адамдардың өздері шығарған заңдардан пайда болды деген
қорытынды жасайды. Табиғат бойынша біз барлық қарым-қатынаста теңбіз -
деп жазады Антифонт. Ол бұл жерде барлық адамның табиғаттан қажеттілігі
бірдей екеніне ерекше көңіл бөлу керектігін айтады. Полис заңдары мен
табиғат заңдарын бөле отырып, ол негізгі басымдықты табиғат заңдарына
береді.
Антикалық азаматтық қоғамның саяси құқықтық ойдың одан әрі дамуы және
тереңдеуі Платонның шәкірті және сыншысы Аристотельдің (б.з.д. 384-322жж.)
есімімен тікелей байланысты. Кейбір деректер бойынша, ол азаматтық қоғам
жөнінде 20-дан 50-ге дейін ғылыми еңбектердің авторы болып табылады. Оның
Саясат, Афины политиясы, Никомах этикасы және т.б. еңбектер әлі күнге
дейін құндылығын жоймаған ғылыми шығармалар болып саналады. Ол өзі өмір
сүрген замаңдағы құл иеленуші мемлекеттің әртүрлі формаларын зерттеп, оның
үш түрін көрсетті. Аристотель тұнғыш рет азаматтық және азаматтық қоғам
жөнінде талдау жасауға талпыныс жасады. Аристотельде азаматтық қоғам
ретінде құқықтық мемлекетпен байланысты. Оның көз қарасы бойынша азаматтық
қоғамды ғылыми тұрғыдан түсіну адамгершілік пен этиканың дамыған ұғымы
болып табылады. Этика саясатың бастауы, оның кіріспесі ретінде көрінеді.
Аристотель әділдіктің екі түрін – теңестіретін және үлестіретін түрлерін
анықтайды. Теңестіретін әділдіктің өлшемі ретінде арифметикалық теңдік
қарастырылады. Бұл принциптің қолданылу аясы – азаматтық құқықтық мәмлелер,
шығынды қалпына келтіру, жаза және т.б., ал үлестіру әділдігі геометриалық
теңдік принципі түрінде ұсынылады және бұл принцип ортақ игіліктерді
еңбегі мен қоғамдағы орнына қарай бөлуге қарай негізделеді.
Азаматтық қоғамның Афина мемлекетінде көрініс табуы мемлекеттің басты
билік органдарындағы – халық жиналысы, бес жүздіктер кеңесі, ареопаг болды.
Афина мемлекетінің басты билік органы халық жиналысы – эклексия. Халық
жиналысы 10 күнде бір рет Акрополь жанындағы үлкен жайдақ төбе Пникстің
басына жиналатын. Кейінірек мәжілістер Афина театырында өткізілетін болды.
Халық жиналысына 20 жасқа тлған афина азаматтары қатынасатын. Афина
азаматтары деп саналатын адамдар антиканың қала тұрғындары, еркек адамдар,
18-ге толғаннан кейін бір жыл ішінде семсерлесу, ату, найза лақтыру үйрену
үшін Пир ауданында бірге жиналады. Афина азаматтарының негізгі құқықтарына
бостандық, жеке тәуелсіздік, жерге қожалық ету, үкіметтен нарықтық көмек
алу жататын. Ал міндеттеріне мүлікті сақтап ұстау, өзі тұрған полиске көмек
беру, отанды қорғау, үкіметтің заңын орындау, құдайды сыйлау, мемлекет
басқару ісіне белсенді қатысу кіретін.
Халық жиналысынан тысқары өзге де демократиялық мекемелер өмір сүрді.
Дегенмен, өздерінің маңызы жөнінен олардың ешқайсысы халық жиналысымен
теңесе алмайтын. Афина халық жиналысының қызмет бабы өте кең болатын. Онда:
заң қабылдау, қызмет адамдарын сайлау, қаржының қалай жұмсалғаның тексеру,
жоғары сот қызметін өткізу, халық жиналысы басқару органдары болды.
Антикада бүкіл қызмет адамдары халық жиналысы арқылы бір жылға сайланып
тұрды. Азаматтардың бәрі сайланбастан бұрын докимасияға салынды.
Бесжүздіктер кеңесі, архонт, Ареопаг дегендер болды.
Әлемдік ақыл-ой тарихындағы ұлы адамдар қатарынан көрнекті орын алған
Сократ азаматтық қоғам жөніндегі кейбір көзқарастарын сынға алғанымен,
олардың көптеген идеяларын одан әрі дамытты. Өзін даналыққа құштар
философпын деп есептеген ол алғашқы философиялық білімді ұстазы Продиктан
алды. Ол басқалар сияқты өз мектебін құрған жоқ. Оның замандастары мен
шәкірттерінің айтуына қарағанда ол азаматтық қоғам идеяларын кез келген
жерде, ел аралап, көпшілік жерде берген. Ол өзінің идеяларын сұрақ-жауап
түріндегі диалог арқылы өткізген. Қарастырып отырған мәселені әңгімелесу,
сұрақ беру, сұраққа жауап қайтару арқылы түсіндіруге, оның ақиқатына жетуге
тырысты. Мен өзінің түк білмейтіндігімді білемін, ал басқалар тіпті мұны
да білмейді деген ұлағатты сөзін өз философиясының басты қағидаларының
бірі ретінде ұстанады. Басқаны білу үшін алдымен өзінді-өзін таны деген
қағида оның мемлекетті басқарғын келсе, алдымен өзінді-өзін басқаруды
үйрен деген тұжырымына сәйкес келеді.
Заң деген шығармасында Платон мемлекеттік құрылымының екінші жобасын
ұсынды. Онда маңызды рөлді азаматтық қоғам атқарған. Екінше мемлекеттің
бірінші мемлекеттен басты айырмашылығы оның 5040 азаматы жеребе бойынша жер
учаскілерін алады. Бұл жер оларға жеке меншік түрінде емес, пайдалану
құқығы түрінде ғана беріледі де, мемлекеттің жалпы меншігі болып саналады.
Мүлік санына қарай барлық азаматтар төрт топқа бөлінеді. Қайыршылық пен
байлықтың заң шеңберіндегі шегі анықталады. Жеке меншік иелерінің ешқайсысы
да алтынға немесе күміске ие бола алмайды. Азаматтар қатарына (5040) құлдар
мен шет елдіктер жатқызылмайды. Платон мемлекетінің басында көп сатылы
сайлау жолымен сайланған 37 билеуші тұрады. Билеушілер жасы 50-ден 70-ке
дейін шектелді. Билік басында бір билеушінің 20 жыл тұруға мүмкіндігі
болды. 360 мүшеден тұратын (әр топтан 90 адамнан) сайланбалы кеңес едәуір
билікке ие бола алады. Халық жиналысына бірінші және екінші топ
азаматтарының қатысуы міндетті еді, ал үшінші және төртінші топ
азаматтарының халық жиналысына қатысуы міндетті болмады. Заңдылықтың
сақталуына әділ сот жауап берді, жекелеген және қатал заңдар азаматтардың
бұқаралық және жеке өмірін реттеп отырды. Сотта қаралған істерді қорғау
мүмкіндігі қарастырылды.
Платонның идеалды мемлекет туралы еңбегінде әділдікті әркімнің өз
ісімен айналасуынан және басқаның ісіне араласпауынан азаматтық қоғамды
көрді. Адамдардың әлеуметтік топқа бөлінуі мен олардың арасындағы мүлік
теңсіздігін қалыпты жағдай ретінде қарастырады және олардың бір топтан
екінші топқа өту мүмкіндігін жоққа шығармайды.
Платон идеалдық мемлекетті құру туралы жобасында азаматтық қоғам
мәселесімен аристократиялық мемлекеттік құрылымды жақтайды және өз
жобасының құндылықпен болса да жүзеге асатына сенеді. Идеалды мемлекеттің
өзі де, Платонның ойынша, мәңгі өмір сүре алмайды. Өйткені, билік басына
келгендердің бәрі де қайырымды бола бермейді, адамдық қасиетке зорлық-
зомбылық қасиеттері де қосылады. Сондықтан да басқа мемлекеттік құрылым
түрі келеді.
Платон адамдардың жан дүниесіне мемлекеттік құрылымның бестүрінің
сәйкес келетіндігі туралы (аристократия, тимократия, олигархия, демократия
және тирания) айтады. Олардың әрқайсысы биліктерін өз мүдделеріне қарай
іске асырады. Тимократияда әскери адамдар билікте болады, олар жиі
соғысады, соғыс мемлекеттің басты байлығы болып есептелінеді. Олигархияда
байлар билікке ие болғандықтан, өздеріне дұшпандық ниеттегі кедейлермен
үнемі қақтығыста болады. Бұл мемлекетте кедейлердің наразылығы нәтижесінде
кез-келген уақытта мемлекеттік төңкеріс болуы мүмкін. Тирания – мемлекеттік
құрылымның заңсыздық пен зорлық зомбылық үстемдік еткен ең нашар түрі.
Осындай мемлекеттік құрылымда азаматтық қоғам ешқашан болмайды.
Тұтыну теңдігін жақтаған Платон құлдар мен шет жерліктерден
басқаларында мүлік артықшылығы болмауы тиіс деп санайды. Жеке отбасылар
мойындалғанымен, тәрбие ісі түгелдей заңдастырылған арнайы лауазымды
адамдар қолына беріледі. әйелдер ерлермен тең құқылы болғанымен, олар
жоғары билік қатарына ене алмады. Осыдан біз Ежелгі Грециядағы азаматтық
қоғамның орнығуында гендрлік проблемалардын болуын көріп отырмыз.
Ежелгі Римдегі азаматтық қоғамның институттарары мен сол жөніндегі
көзқарастар халықтың әр түрлі топтары – патрицилер мен плебейлер,
нобилиттер (патрицилер мен байыған плебейлер) мен кедейлер оптиматтар
(қоғамның ақсүйектер тобы) мен популярлар (төменгі халықты қолдаушылар),
еріктілер мен құлдар арасындағы өткір күрес жағдайындағы ұзақ тарихы
бойында үнемі дамып отырды.
Ежелгі Римнің атақты шешені, заңгер, мемлекеттік қайраткері және
ойшылы Марк Туллий Цицерон б.з.д. 106 жылы туып, б.з.д. 43 жылы қайтыс
болды. Ол кейінгі ұрпаққа азаматтық қоғам мәселелерін қарастырған, адамзат
мәдениетіне орасан зор мұра қалдырған ұлы философ және саясаткер болды.
Оның кең қамтылған шығармашылығында азаматтық қоғам, мемлекет пен құқық
мәселеріне көп орын берілген. Бұл мәселелер оның осы тақырыпқа арнайы
арнайы жазған мемлекет туралы соның ішінде азаматтық қоғам құру жөнінде
Заңдар туралы еңбегінде кең қамтылған. Саяси құқықтық мәселелер оның
басқа да еңбектерінде (мысалы, Міндеттер туралы) және сонымен бірге оның
көптеген саяси және сот баяндамалары мен сөздерінде көрініс тапқан.
Цицеронның азаматтық қоғам мен мемлекет және құқық саласындағы
теориялық көзқарастары ежелгі грек ойларының, ең алдымен Платонның,
Аристотельдің, Полибийдің және стоиктердің едәуір ықпалында болды. Сонымен
бірге Цицерон Рим патриоты және қайраткері ретінде бұл жат жерлік
ықпалдарды мемлекеттік-құқықтық тәжрибе мен саяси құқықтық ойларды Рим
мемлекеті мен құқығының өзіндік сипаты бар тарихымен, сол кезеңдегі әлеумет
пен саясаттағы нақты жағдаймен, өзекті міндеттермен байланыстыруға тырысты.
Нақтылап айтқанда Цицеронның азаматтық қоғам ілімінде өзіне дейінгі
идеалдарды шығармашылықпен пайдалану бар. Ол азаматтық қоғам теориялық
аспетілері туралы жаңа қағидаларды одан әрі дамытты. Цицерон азаматтық
қоғамға халық еңбегінің жемісі ретінде анықтама берді.
Цицерон шығармасында жағымды мемлекет қайраткерлері мен оның ерікті
азаматтарына көп көніл бөлінген. Мемлекетті басқару тек білім мен
қайырымдылықты ғана емес, ғылым мен өнерді де қажет етеді деп есептеген
Цицерон, оны жалпы мүдде үшін пайдалану адамдарды қауіпсіз және дәулетті
етеді деп санайды. Оның айтуынша, ақылды мемлекеттік қайраткер мемлекеттік
басқару ісінде болатын қолайсыз сәттер мен сәтсіздіктерді алдын-ала көре
білуі керек. Мемлекет билеушісіне тән мұнадай қасиет мемлекеттің
тұрақтылығы мен тұтастығына, жалпыға бірдей құқық тәртібін сақтауға
жәрдемін тигізеді. Мемлекет басшысы, сонымен бірге, мемлекет туралы ілім
мен құқық негіздерін жақсы білуі шарт. Мұндай білімі жоқ мемлекет
қайраткері билеген елде әділдік болмайды. Әділдік салтанат құрғанда ғана
әркімнің сыбағасы өзіне тиесілі болмақ.
Азаматтық қоғамның бірден бір белгі – азаматтар, азаматтық болып
табылады. Әрбір азаматқа белгі міндеттер жүктеледі. Нағыз азаматтардың
міндеттеріне, Цицерон ақиқатты тануды, әділетілікті, білімділікті және
сабырлылықты жатқызады. Азамат басқа зиян тигізбеуге, басқаның меншігіне
қол сұқпауға, әділетсіздікке жол бермеуге, әділетсіздіктен жапа шеккендерге
көмек беруге және жалпы игілік үшін еңбек етуге тиіс. Азаматтардың жалпы
саяси белсенділігін әрдайым батыл жақтаған Цицерон азаматтардың
бостандығын қорғауда ешкімге де артықшылық беруге болмайды деп атап
көрсетті. Ол республиканы қорғауды әрбір азаматтың қасиетті борышы деп
санады. Ал римнің нағыз азаматтары ой-өрісті кеңейту, жан-дүниені байыту
үшін өздерін жан-жақты жетілдіру идеясын мәңгілік серік етуі керек.
Цицеронның ойынша адамды жан-жақты жетілеуге итермелейтін төрт ізгі нәрсе
бар, олар: ақыл, әділетті болу, ерлік және сабырлық. Адам неғұрлым ақ -
әділ болған сайын, соғұрлым басқадан арамдық күтпейді. Арамдық пен
әділетсіздіктің аз ғана жұғыны бар адамдардың өзі де өзгелері де сондай
көреді.
Рим аристократиялық республикасында азаматтық қоғамның көп белгісін
сақатап қалды. Халық жиналыстары – сол азаматтық қоғамның бір көрінісі. Ең
маңызды мемлекеттік органдары – халық жиналыстары. Олар комиция деп аталды.
Римде комициялардың үш түрі бар.
Куриялар жиналыстары (комициясы). Римде ежелден келе жатқан комиция
жиналыстары болатын. Бұған үкіметтің жоғарғы иесі, әкесі мен шешесінің
азаматтық құқығы бар, толық құқылы Рим азаматтары (патрицийлер) жататын.
Рим азаматтары халық жиналысына қатысып, мемлекеттік қызметке алынып, жеке
меншікке ие болып, Рим әскерлерінде қызмет ете алатын.
Халық жиналыстарының тағы бір күрделі түрі – центуриаттық
комициялардың маңызы зор болды. С.Туллий жүргізген реформадан кейін олардың
саны 193-тен 373 дейін көбейді. Центуриаттық жиналыс патрицийлер мен
плебейлердің жиналысы болатын. Бұл жиналыстарды жоғарғы қызмет адамдарды
қаланың шетінде, Марс алаңында шақырды. Магистрат жиналыс алдында шешілетін
мәселені қойып, дауыс беру ісін жүргізуді биледі. Алғашқы дауыс беру
центурия ішінде өтті. әрбір центурияда бір-бір дауыстан беретін. Центуриат
жиналысының қызметтік ықпалы күшті болатын, біріншіден олар қабылдайтын,
центуриат комициялары Рим халқының еркін білдіретін. Олар жоғары қызмет
адамдарын – консулдарды, преторларды, цензорларды сайлады. Соғыс жариялау
және бітім жасау мәселелерін шешті. Комиция қабылдаған заңдарды бекітті.
Азаматтық қоғамның пайда болуы мен өмір сүруі де бүкіл ғаламдық
қажеттіліктен туған. Табиғи құқықтар мен табиғи мемлекетті мойындау
қажетті және парасатты іс. Табиғат заңдары бойынша мұндай мемлекет
мүшелерінің оны мойындаған немесе мойындамағанына қарамай жалпыға бірдей
мемлекеті құрылымдар жекелеген топтардың мемлекеті ғана болып табылады.
Осыған сәйкес мемлекеттің де үлкен және кіші түрлері бар. Олар да үлкен
кішілігіне қарай тағдыр заңмен жүреді немесе оған наразылық білдіреді.
Тағдыр заңының қажеттілігі туралы ойларына қарамастан Сенека адмдарды
ізгілікке , жақсы істерге ұмтылуға және даналық пен білімді үйренуге
шақырады. Ол адамдарды, алдымен ізгі ниеттерді, ал одан соң даналықты
үйрен, өйткені, алғашқысыз сонғысына үйрену қиын. Ерлік дегеніміз – үрейді
жирене жек көру. Ол бізге төнген қауіп қатерлерді мазақ етеді, оларды
шайқасқа шақырып, күйретеді деп, үнемі ізденіс пен талпынысқа шақырады.
Азаматтық қоғамда адам жеке басының мүддесі үшін ғана емес, басқалар
үшін де, қоғам мен мемлекет үшін де өмір сүруі тиіс. Бұл қағида туралы
Сенека өзі туралы ғана ойлап, барлық нәрседен өз пайдасын іздейтін адам
бақытты бола алмайды. өзің үшін өмір сүргің келсе, өзгелер үшін де өмір
сүр деген тұжырым жасайды. Сенеканы өзінің диктатор шәкірті Нерон билікке
қастандық жасады деген айыппен өзін-өзі өлтіруді бұйырды. Билік тәртібіне
адалдық танытқан ойшыл-ұстаз шәкіртінің бұйрығын өзінің тамырын қию арқылы
орындайды. Ол азаматтық қоғамда адамның ақыл-ойы мен адамгершілігін жан-
жақты жетілдіруді және оған міндетті түрде сүйенуді уағыздаған Эпиктет
байлық пен құлдықты терең сынға алды. Аристотельдің Өзіне ұнамағанды
басқаға істеме деген қанатты сөзін серік еткен ол құл болу өзіне ұнамаса,
басқаны құлға айналдырма. Егер құлдың қызметінсіз ешнәрсе істей алмасан,
онда ең алдымен өзінді құл есебіне жатқыз деген тұжырым жасайды.
Табиғаттан берілген біздің еркіндігіміз бен бостандығымызға еш нәрсе де
кедергі келтірмеуі тиіс, ал біздің еркімізден тыс нәрселерден кедергі көп,
оны басқалар бізден алып та қоюы мүмкін деп есептейді Эпиктет. Оның бұл
пікірінен адам бостандығы ұғымы көрініс табады. Бірақ Эпиктет бойынша
бостандық шыдамдылық пен төзімділікті және өзін-өзі шектей білуді қажет
етеді. Ол өзінің бұл ойын былайша қортындылайды: адам өзінің ақшасынан, үй-
жайынан, қора-қопсысынан айырылуы өкінішті емес, өйткені, бұның бәрі адамға
тиесілі емес. Ал адам өзінің шынайы меншігі - өзінің қадір-қасиетін
жоғалтса, бұл енді өкінішті-ақ.
Рим заңгерлерінің тек құқықтану саласында ғана емес, азаматтық қоғам
мен бүкіл әлемдік өркениетке қосқан үлесі айрықша. Олар құқықтануды алғаш
рет жеке ғылым ретінде қарастырады. Құқықтанудың жеке ғылым ретінде
қалыптасуының өзіндік алғышарттары да болды. Оның ең бастысы ежелгі грек
және рим мәдениетінің қарқынды дамуы еді. Рим империясы көрші мемлекеттерді
өздеріне бағындырып қана қойған жоқ, олардың құқықтық тәжрибесін, сот
практикасын, саяси істегі құжаттарын Рим тарихына биімдеп, өзіне тән ерекше
құқық жүйесін құрды. Рим құқығы үнемі жетілдірілуде болды. Қазіргі
құқықтануды терең түсіну үшін Рим құқығының тарихи дамуы мен, оның
еркшеліктерімен, белгілерімен және сол кезедегі құқықтық терминдер де жақсы
таныс болу керек.
Рим құқықтық ойының маңызды табыстарының бір құқықты бұқаралық
(көпшілік) және жеке құқыққа бөлу болып табылады. Олар бұқаралық (көпшілік)
құқық саласында шіркеу иелері мен абыздардың құқықтық жағдайы, мемлекеттік
органдар мен лауазымды адамдардың өкілеттілігі , азаматтық және басқа да
мемлекеттік-азаматтық институттар ұғымына талдау жасады.
Б.з.д. II ғасырдың ортасында құқықтанудың, әсіресе азаматтық қоғамның
дамуына М. Манилий, П. Муций Сцевола, М. Юний Брут едәуір үлес қосты.
Претор этикасында алғаш рет Сервий Сульпиций Руф түсініктеме берді. Оның
шәкірті А. Офилий азаматтық қоғам жөніндегі көптеген мақалалардың авторы
болды. Офилийдің шәкірті К. Элий Туберон жеке және бұқаралық құқық туралы
жазды.
Римнің бірнеше ғасырлық классикалық тарихы оның құқықтық дамуын бүкіл
әлемдік тарихи маңызды оқиғаға айналдырды. Рим құқығы кейінгі дәуірлерде
көптеген мемлекеттердің азаматтық қоғам жүйесінің негізін қалады. Римдегі
азаматтық қоғамммен айналысқан заңгерлер мен ойшылдар да оның ұзақ ғасырлық
тәжірибесін жоғары бағалады. Қазіргі уақыттағы қолданыстағы азаматтық қоғам
жөніндегі терминдері мен анықтамалары да ежелгі рим құқығы дамуының
жетістіктері болып табылады.
1.2 Орта ғасырлық Батыс Европадағы азаматтық қоғам түсінігінің даму
жағдайлары
Батыс европалық орта ғасырлар тарихы алуан түрлі айтулы оқиғаларға
толы ұзақ дәуірді қамтиды. Бұл дәуір экономикалық және қоғамдық өмірдің,
әртүрлі топтар арасындағы шиеленіскен күрестің жаңа формаларының тууы мен
дамуымен, өткір саяси және идеологиялық қақтығыстармен, буржуазиялық
алғашқы революциялармен және мәдениет пен ғылымның одан әрі дамуымен, ұлы
жаңалықтар мен өзгерістер ашқан ұлы ойшылдарымен әйгілі болды. Бұл кезеңде
азаматтық қоғамның және рухани мәдениеттің дамуы жөнінде тарихтың бұған
дейінгі кезеңдерімен салыстырғанда едәуір ілгері басты. Бұл дәуір бүкіл
адамзат ұрпағы мақтаныш ететін ұлы адамдар тобын өсіріп шығарды. Петр
Абельяр, Роджер Бэкон, Николай Коперник, Джордано Бруно, Данте, Петрарка,
Шекспир, Сервантес, Рафаеэль, Микеланджело, Леонардо де Винчи, Рембранд
және т.б. әдебиет, өнер және музыка саңлақтарымен қатар саяси-құқықтық
ойдың Фома Аквинский, Марсилий Падуанский, Георг Гегель, Имануил Кант,
Томас Мор, Томмазо Кампанелла, Мартин Лютер, Жан Боден, Филип де Бомануар
сияқты алдыңғы қатарлы өкілдері де осы дәуірде өмір сүрді.
Орта ғасырлық батыс европалық азаматтық қоғам жөнінде саяси-құқықтық
ойдың бұл кезеңдегі дамуының өзіндік белгілері мен ерекшеліктері де болды
және қарастырылып отырған дәуір аралығында азаматтық қоғам өз бейнесі мен
сипатын үнемі өзгертіп отырды. Бұл құбылыс сол кезеңдегі феодалдық қоғамның
әлеуметтік, экономикалық және саяси жүйесіндегі эволюциялар дамуның заңды
нәтижесі болатын. Басқа да кезеңдер сияқты азаматтық қоғам өзінің мың
жылдан астам тарихында (V-XVII ғ.ғ.) өзгеріссіз қалған жоқ.
Орта ғасырлық батыс европадағы азаматтық қоғамның теориялық
аспектілерінің дамуына Имануил Канттың қосқан үлесі өте зор. Кант
азаматтық қоғамды бүкіл қоғамның үйі ретінде қарастырған. Осы үйдің
төбесі - мұрат. Бұл мақсаттардың патшалығы, этикалық мемлекет. Бұл
қоғамда, әрбір адамның іс әрекеті жоғары моральдық заңмен – категориялық
императивпен анықталады. Осындай әлем моральдың басымдылығымен
ерекшелінеді, оған лайықты адам өзінің барлық іс әрекеттерін жалпыға
міндетті барлық заңдарға көндіру арқасында анықталады. Үстінгі қабат -
бүкіләлемдік азаматтық жағдай, жария құқықтық заңдармен басқарылатын әлем,
ондағы бостандықтардың шектелуі, басқалардың бостандығын қамтамасыз етумен
теңестірілген. Осында жеке адам әлем азаматы мәртебесіне ие – бұл ізгілікті
жетілдіру үшін тиімді жағдай болып табылады. Қабатқа төмен жеке адамның
іс әрекеті әлем масштабындағы жария заңдарға емес, керсінше мемлекет
масштабында көндірілген: оның азаматтығы тек қана мемлекеткі шекара шегінде
жүзеге асады. Осындай мемлекеттің пайда болуы – адамзат тарихында маңызды
оқиға болып табылады.
Канттың азаматтық қоғам теориясы этикамен тығыз байланысты. Оның
ілімінде азаматтық қоғам да, моральдың да қайнар көзі (адамның практикалық
ақыл-ойы) және мақсаты (жалпыға ортақ еркіндікті бекіту) бір. Олардың
арасындағы айырмашылықты Кант қылық жасауға мәжбүр ететін тәсілдерден
аңғарады. Мораль адамның ішкі ұмтылыстарына және өз нарызын сезінуге
негізделген, ал құқық осындай қылықтарды қамтамасыз ету үшін өзге
индивидтер немесе мемлекет тарапынан сыртай мәжбүрлеуді пайдаланады. Мораль
саласында жалпыға міндетті кодекстер болмайды және болуы да мүмкін емес
болса, құқық мәжбүрлеуші күшпен қамтамасыз етілетін жалпы заңдылықты қажет
етеді. Құқық пен моральдың арақатынасын қарастыра отырып, Кант құқықтық
заңдарды адамгершіліктің алғашқы сатысы ретінде қарастырады. Егер қоғамда
адамгершілік заңдарына ұқсас құқық бекітілсе, онда жеке адамның ерікті ырқы
өзгелердің еркіндігіне қайшы келмейтіндей адамдар арасында қатаң сақталатын
қатынас орнайды. Мұндай қатынастар толық адамгершілікті болып табылмайды,
өйткені бұл қатынасқа түсетін индивидтер парыздың ықтиярын емес, мүлдем
өзге мотивтерді – бас пайданы ойлау, жазаланудан қорқу және т.б. басшылыққа
алады. Басқаша айтқанда құқық адамдар арасындағы сырт көзге ізгілікті,
өркениеттік қатынастарды қамтамасыз еткенімен, олардағы өзара антипатия,
тіпті бірін-бірі жек көру сақталып қалады. Тек құқық (моральсыз) үстемдік
ететін қоғамда индивидтер арасында толық антогонизм орын алады.
Азаматтық қоғам құрылымының бір бөлігі ретінде шіркеудің рөлін
анықтайық. Батыс Европалық орта ғасырлық саяси-құқықтық ойдың басты
ерекшелігі оған сол кездегі христиан діні мен рим-католиктік шіркеуінің
едәуір ықпал етуі болды. Шіркеу азаматтық қоғамның құрылымы ретінде орта
ғасырлардағы рухани өмір саласына шексіз билік етті. Орта ғасырлық христиан
діні феодалдық қоғам көзқарасының түп тамырын белгіледі, адамдар санасына
үстемдік етті. Орта ғасырлық саяси тарихтың бүкіл оң бойында рим-католик
шіркеуі мен Рим папасы және феодалдар мен монархтар арасында қоғамдағы
үстем билік үшін қиян-кескі күрес үздіксіз жүріп отырды. Бұл күрес те орта
ғасырлық саяси-құқықтық ойдың әр түрлі бағытта дамуына және әртүрлі
көзқарастардың пайда болуына өз ықпалын тигізбей қойған жоқ.
Батыс Европада XI-XIII ғасырларда өндіргіш күштер тез дамыды.
Қалалардың өсуі мен қолөнердің дамуы, сауда байланыстары күшейді. өндіргіш
күштердің дамуымен бірге жаңа қоғамдық топтар – копестер, банкирлер,
кәсіпкерлер, шеберхана иелері пайда болды. Бұл қоғамдық топтар мемлекеттегі
өзара қатынастар мен соғыстарды жоюға, тәртіп пен заңдылықтың сақталуына,
күшті мемлекет билігін сезінуге мүдделі болды. Осындай топтардың мүддесін
қорғаушылардың бірі Марсилий Падуанский болды. Өзінің кең көлемдегі Әлем
қорғаушысы деген еңбегінде ол өмірдегі қайыршылық пен бақытсыздықты шіркеу
жауапкершілігіне жүктейді. Егер шіркеу бұдан былай адамдардың рухани өмірі
саласында ғана қызмет етсе, бұл қайшылықтарды жоюға болады деп есептеді. М.
Падуанскийдің айтуынша шіркеу мемлекеттен бөлінуі тиіс. Ол билік пен
мемлекет адам қауымдастығы формаларының біртіндеп күрделенуінен пайда болды
деп есептейді.
Азаматтық қоғамның көрінісі ретінде халық, мемлекеттің маңызды
мәселелерін шешуіне қатысқан. өйткені, М. Паданскийдің айтуы бойынша барлық
биліктің нағыз қайнар көзі халық деген тезисті батыл жақтады. Бірақ, М.
Паданскийдің халық қатарына мемлекеттегі барлық тұрғындарды емес, оның бай
топтарын ғана кіргізді. Ол қоғам мүшелерін екі категорияға – төменгі және
жоғары деп бөлді. Ол қоғамның жоғары тобы (әскерлер, шіркеу иелері,
чиновниктер) жалпы игілікке қызмет етеді, төменгі тобы (саудагерлер,
шаруалар, қолөнершілер) өз мүдделеріне ғана қызмет етеді деп есептеді. Оның
айтуынша, мемлекеттік билік, ең алдымен, заңдар шығару арқылы әрекет етеді.
Яғни, нақты жаза арқылы адамдарды қорқыту және жақсы істері үшін
марапаттауға уәде беру. Падуанскийдің сөзімен айтсақ құқықтық заңдарды
шығаруға халықтың ғана құқығы бар.
Азаматтық қоғамды зерттеудегі М. Падуанский алғашқылардың бірі болып
мемлекеттегі заң шығару және атқару биліктерінің айырмашылығы туралы айтты.
Қабылданған заңдар халық үшін және оны қабылдаушылар үшін де міндетті болуы
тиіс. Заң оны шығарушыларға ғана емес, қалың көпшілікке қызмет еткенде
ғана толысқан заң болып есептеледі. Заңның күші оның ала-құлалығында емес,
барлық адамдар үшін бірдей міндеттілігінде. Заң шығарушы орган атқарушы
биліктің құрылымын және өкілеттілігінін айқындайды. Сол кездегі италияндық
республикалардағы саяси институттардың тәжірибесіне сүйене отырып, Марсилий
Падуанский мемлекеттік қызметтегі лауазымды адамдардың сайланбалы
принципін ұсынды. Ол мемлекеттік құрылымның ең үздігі деп таныған
монархияның өзінде де бұл принципті қолдануға болады деп есептеді. Оның
айтуынша мұрагерлікпен келген монархқа қарағанда, сайлау арқылы билікке
жеткен монархтың өкілеттілігі де, билігі де ауқымды және әділ болмақ.
М. Падуанскийдің мемлекеттің шіркеуден тәуелсіздігі, заң шығарушы және
атқарушы биліктің арақатынасы, заңның билеушіні қоса есептегенде барлық
адамдар үшін бірдей міндеттілігі және т.б. ойлары қайта өрлеу мен ерте
буржуазиялық дәуірдегі қоғамның демократиялық саяси құрылымы туралы жаңа
көзқарастары мен идеяларының одан әрі дамуына өз әсерін тигізді.
Азаматтық қоғамды зерттеудге үлкен үлес қосқандардың бірі Георг
Вильгельм Фридрих Гегель болып табылады. Гегель – объективті идеализімнің
ең көрнекті өкілі. Оның философиясының негізгі категориясы – абсолюттік
идея. Ол бастауы жоқ, мәңгі түпкі нақтылық және барлық мәнділіктің қайнар
көзі, өз дамуында үш кезеңнен немесе этаптан өтеді. Абсолюттік идея
ашылуының бірінші этапы – ең жалпы, абстрактылы ұғымдардан нақты, алуан
түрлі және көпқырлы ұғымдарға қарай дамуы. Абсолюттік идеяның өзіндік
қозғалысының екінші этапы – оның өзі қалыптастырған табиғатқа енуі.
Абсолюттік идея ашылуының үшінші кезеңі – оның табиғат арқылы өзіне қайта
оралуы. Табиғат төменгі формадан жоғары формаға қарай дами отырып, рухқа
қарай өрлейді және рухта абсолюттік идеямен қайта қосылады.
Субективті рухтың объективтілікпен синтезі абсолюттік рухқа әкеледі.
өнердің, діннің және философияның жоғарғы көріністерінде абсолюттік идеяны
игеру жүзеге асады, табиғат адам кейпінде өз отанына оралады. Гегельдің
объективті рух деп атаған триадасы абстрактылы құқықтан, мораль және
адамгершіліктен тұрады.
Абстрактылы құқық – бұл азамат статусымен байланысты емес, адамдардың
құқылы қабілеті, оның позитивті құқыққа тәуелсіздігіндегі абстрактылығы.
Абстрактылы құқықтың негізі – тұлға, оның басты принципі – үлгі бол және
үлгі ретінде өзгелерді құрметте - Канттың категориялық императивін еске
түсіреді. Абстракциялық құқықтың субъектісі қоғамдық желілермен
байланыспағандықтан, қоғамдық шарт мектебі өкілдерінің түсіндірмелеріндегі
табиғи құқықпен ұқсастығы бар. Бірақ Гегель абстрактылы құқықты тарихи
кезең ретінде қарастырмайды, оның іліміндегі тарихилық логикалық-
диалектикалықпен астасып жатады. Объективті рухтың компоненттері мен
құрамдас бөліктері сатылы түрде орналасқанымен, онымен бір уақытта қатар
өмір сүреді.
Абстрактылы құқықта да табиғи құқықтағыдай қамтамасыз етудің, кепілдік
берудің жоқтығы тәріздес идея бар. Абстрактылы құқық – бұл адамның еркін
ырқының бой көрсету мүмкіндігі бар саласы. Бұл абстракциялық құқықтың
Гегель белгілеген триада қатарына меншік, келісім және құқық бұзушылық
кіреді. Меншікте құқық бір адамның еркі арқылы іске аса, келісімде – екі
немесе бірнеше адамның еркі арқылы жүзеге асады, ал құқық бұзушылықта
әртүрлі адамдардың еркі қатынасады, бірақ олардың арасында келісім емес,
қайшылық болады.
Обективті рух триасындағы екінші тізбек – мораль. Ол абстрактылы
құқық субектінің еркіндігін шектейді. Бұл мүмкіндік емес, соған тән сала,
адамның қылықтарға қатынасын, жүріс-тұрысын бағалаушы әрекеті. Мораль
абстрактылы құқық тасмалдаушыларының нақты жағымды және жағымсыз
қасиеттерін қамтиды (ниет және кінә, пиғыл және игілік, қайрымдылық және
ұят).
Абстрактылы құқық пен мораль үшінші тізбек адамгершілікте тұтастыққа
бірігеді. Мораль мен адамгершілік ұғымдары Гегель ілімінде бүгінгі күні
синоним ретінде әдетте жалпы қабылданған түсінігінен алшақтайды. Оның
пайымдауынша мораль индивидуалды, субъективті, сондықтан қамтамасыз
етілмеген сипатта болады. Ал адамгершілік қоғамдық салаға жатады, онда адам
өзгелермен өзара әрекетінде ұжымның, бірлестіктің бөлігі түрінде көрінеді.
Адамгершілік субъективтік пікірден немесе талап-тілектен жоғары тұратын
әлеуметтік мазмұнға ие болды. Адамгершіліктің бұл анықтамасы қоғамдық
қатынастардың реттеудің жүйесі ретінде түсіндірілген антикалық заманнан өз
бастауын алады және бұл дәстүрлі түсінік XVIII-XIX ғасырға дейін өмір сүріп
келді.
Адамгершілік саласында адам тұйықталған оқшау емес, ұжымның,
бірлестіктің субъекті ретінде көрінеді. Адамды өз құрамына енгізетін мұндай
бірлестіктің немесе жүйенің үшеуі белгілі: отбасы, азаматтық қоғам және
мемлекет. Бұлар Гегель іліміндегі адамгершіліктің мазмұның ашатын триадаға
бірігеді. Отбасы - өзара сүйеспеншілік пен көмекке негізделген табиғи
бірлестік. Отбасына азаматтық қоғам қарсы тұрады, онда өзара байланыстың
ізгілікті нысандары жоқ, бұл жеке мүдделер әлемі. Отбасы мен азаматтық
қоғам принциптерін синтиздеп отырып, әртүрлі элементтерді келістіріп
біріктіретін және құқық пен моральдық іске асуына жағдай туғызатын жалғыз
нәрсе – мемлекет, адамгершіліктің жоғары формасы.
Обективті рух категориясына кіретін триаданың жалпы сипаттамасы
Гегельдің методологиясынан хабар береді. Осы тұрғыда оның саяси көзқарасын
білдіретін негізгі жалпы ұғымдарға тоқталайық. әсіресе құқық, азаматтық
қоғам және мемлекет түсініктері ерекше қызығушылық туғызады.
Гегель құқықтың философиялық және қолданбалы түсінігін жіктей отырып,
замандастары арасында жаңашылдығымен көзге түседі. Құқықтың қолданбалы
түсінігі практикалық заңгерлік үшін қажет олғанымен, философия үшін
қызығушылық танытпайды. Философиялық түсінікті Гегель құқық идеясы деп
айтады. Құқық идеясы дегеніміз еркіндік, өйткені құқықтың қайнар көзі –
ерік, ол болса еркін, сондықтан еркіндік – құқықтың мәні мен мақсаты.
Гегель еркіндік дегеніміз пайымдалған қажеттілік дей отырып, еркіндіктің
табиғат және қоғам заңдарына бағыну екендігін айтады.
Құқық идеясымен қатар әрбір елде позитивті құқық ұғымы да өмір
сүреді (құқықтық қолданбалы түсінігі). Гегель оның екі белгісін атап
көрсетеді: мемлекет мойындаған кезде формальды тұрғыдағы жүріс-тұрыс
қалыптары құқық нормасына айналады, ал соның нәтижесінде оның мәжбүрлеуші
қуатымен қорғалады. Құықтың мазмұны халық рухының, ұлттық мінез-құлықтың
ерекшелігімен (Монтескье пікіріне ұқсас) және оның тарихи дамуының
деңгейімен анықталады. Гегель позитивті құқықтың әлеуметтік-тарихи
шарттылығын айқындайды. Заң шығарушы құқық нормаларын бекіткенде өзінің
жеке еркін басшылыққа алмайды, қоғамда пісіп-жетілген нәрсені ғана
бекітеді. Құқық және заң синонимдер емес. Заң нормаға жалпыға ортақ
айқындылық беретін құқықтың бекітілуі. Әдет-ғұрып пен сот шешіміне
қарағанда заңның басымдылығы да осында. Заң тарихи қалыптасқан құқықтың
көрінісі, егер ол ақыл-ойдан ауытқыса онда өзгерістерді қажет етеді.
Гегельдің пікірінше заңның екі тегі бар: табиғат және құқық заңдары.
Біріншісі ешқандай талдауға түспейді, ал екіншісі кейді расталады, кейде
терістеледі.
Құқық идеялары және позитивті құқықтан өзге Гегель ілімінде ерекше
құқық туралы да айтылады. Ол объективті рух шеңберіндегі еркіндік
идеясының даму нысандары мен сатыларын осылай атайды. Ерекше құқыққа
жататын абстрактылы құқық, мораль, отбасы, азаматтық қоғам және мемлекет
тарихи тұрғыда бір-бірін алмастырмайды, бір-біріне иерархиялық (сатылы)
түрде бағына отырып қатар өмір сүреді. Абстрактылыдан нақтылыққа өтуді
білдіретін бұл сатылы жүйенің шыңы мемлекет, ал одан жоғары тек әлемдік рух
немесе ақыл-ой ғана тұрады.
Азаматтық қоғам – адамгершілік деп аталатын триаданың екінші мүшесі.
Ол антитезис ретінде отбасына қарсы қойылады, өйткені онда отбасын
құрайтын тұтастық принципі бұзылады. Азаматтық қоғамның құрылымында Гегель
үш сословиені анықтайды: 1) жермен байланысты субстанционалды (дворяндар
және шаруалар); 2) өнеркәсіптік (фабриканттар, саудагерлер, қолөнершілер,
жұмысшылар); 3) жалпыға бірдейлер (шенеуніктер). Бұл жіктеліс таптық
айырмашылықты ескермейді.
Қоғамдық шарт мектебінің өкілдері үшін азаматтық қоғам және мемлекет
ұғымдары бір мағынада қолданылса, Гегель бұл екеуінің мәнін ажыратып
қарастырады. Азаматтық қоғамды экономикалық заң үстем болса, мемлекетте
этикалық заң басым. Мемлекет концепциясы Гегельдің саяси теориясының өзегі
болып табылады. Оның ілімінде мемлекет адамгершілік идеясының нақтылығы,
жүзеге асқан ақыл-ой, еркіндіктің іске асуы. Ол мемлекеттің пайда болуы
жөніндегі қоғамдық шарт теориясын теріске шығара отырып, оны құдай еркінің
көрінісі ретінде асыра бағалайды. Ол мемлекетті тұлғадан, қоғамнан жоғары
тұратын мақсат, органикалық тұтастық ретінде қарастырып, белгілі дәрежеде
Гоббстың дәстүрін жалғастырады. Мемлекеттің негізгі міндеті – азаматтардың
бақыты емес, бүтінінің игілігі.
Гегельдің қоғамдық позициясы конституциялық құқыққа байланысты
көзқарастармен де айқындалады. Кант сияқты ол да биліктің бөлінуін
еркіндіктің кепілі деп есептегенімен бұл принцип Гегельде өзгеше талданады.
Сот билігін ол жеке емес, өкіметтік немесе атқарушы биліктің құрамдас
бөлігі ретінде қарастырады. Гегель заң шығарушы, өкіметтік және корольдік
биліктерді бөліп көрсетеді, оның үстіне соңғысын бүкіл осы жүйенің негізі
және шыңы ретінде сипаттайды. Корольдік билік қалған екі билікті
біріктіреді және тұтастық ретіндегі мемлекеттің айнасы болып табылады.
Гегель монархизімнің идеологы ретінде конституциялық монархияны әлемдік
рухтың көрінісі ретінде пайымдайды. Мұрагерлік монархия сайламалыға
қарағанда табиғи және көпшіліктің билігімен салыстырғанда басқарудың ақылды
формасы.
Гегельдің Азаматтық қоғам идеялары Локктың, Монтескьенің ілімдерінен
едәуір артта қалып, жартылай феодалдық монархияның шеңберінен шыға алмайды
және парламенттік нысандарды ағартушылық абсолютизмнің қатаң құрылымына
биімдеп пруссиялық тәртіптерді дәріптейді. Ол мемлекеттік құрылыс
мәселесіне келгенде, буржуазиялық өзгерістердің идеологтарынан артта
қалғанымен, әлеуметтік экономикалық салаға келгенде олардан батылырақ
болды. Бұл оның меншікке көзқарасынан байқалады. Гегель жеке меншікті
еркіндіктің бірінші деңгейі ретінде қарастырып, бөліністі теңестіруге қарсы
болды. Сондықтан құлдықты, крепостник құқықты қолдамады.
Азаматтық қоғамның құрылымын зерттеген Франциядағы XVIII-XIX ғасырдың
басындағы ағартушыларының бірі Франсуа Мари Аруэ Вольтер болған. Вольтер
барлық бостандықтың өмірлік бастауы болып табылатын ар-ождан және сөз
бостандығын діни қараңғылық пен сенім тұншықтыруда деп есептеді. Ол католик
шіркеуіне дұшпандық көзқарасқа және онымен аяусыз күресте болғанымен, дін
мен діншілдікті жоққа шығармайды. Вольтердің егер құдай болмаса, оны ойлап
табу қажет болар еді деген қанатты сөзі де бар.
Вольтер сонымен бірге демократиялық идеяларды да жақтай қойған жоқ.
Бостандық пен білімді және адамгершілікті жоғары бағалаған ол еңбекші
халықтың ауыр тұрмысы мен оны жақсартудың жолдарын және қоғамды
демократиялық негізде қайта құру мәселелерін қарастырмады. Демократия мен
халық билігін табыр билігі ретінде есептеді. Бірақ табиғи құқықтар,
бостандық, теңдік оның қызы қолдаған мәселелері болды.
Азаматтық қоғамды зерттеуде Вольтердің ойынша жеке тұлғаның бостандығы
қоғам бостандығы ретінде ғана қарастырылады. Жеке бас бостандығының негізгі
кілті ретінде сөз және баспасөз бостандығын алдынғы орынға қояды. Оның
католик шіркеуі тұншықтырған ар-ождан бостандығы туралы идеясы да осы
қатардан орын алған. Жаңа замаң сипатының негізгі ерекшелігінің бірі еңбек
бостандығы да Вольтер көзқарасынан тыс қалмаған. Яғни, еңбек бостандығы
әркімнің өз қалауы бойынша неғұрлым жоғары бағаға өз еңбегін сата алуы,
өйткені еңбек те әр адамның жеке меншігі болып саналады.
Адамзат тарихының тәжірибесіне сілтеме жасай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай Мырзахметов атындағы Көкшетау университеті
Заңтану және кеден ісі кафедрасы
Қорғауға рұқсат беріледі:
Кафедра меңгерушісі:
з.ғ.к. Тасым Ж.К.
__________________
______________200_ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: Рента шартының шарттардың бір түрі ретіндегі құқықтық аспектілері
Мамандығы, шифр: Оқу түрі:
050301 Заңтану күндізгі
ОРЫНДАҒАН СТУДЕНТ: Туктубаева А.Т. _____________
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІ: З.ғ.к. Тасым Ж.К. _____________
(қолы, мерзімі)
Көкшетау, 2009
ҚЫСҚАРТУЛАРДЫҢ, СИМВОЛДАРДЫҢ, АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ
ТІЗІМДЕМЕСІ
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҮЕҰ – Үкіметтік емес ұйымдар
КЕҰ – Коммерциялық емес ұйымдар
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
БАҚ – Бұқаралық ақпарат құралдары
ӘҚСК – Әкімдерге қоғамдық сенім комитеттері
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАРДЫҢ, СИМВОЛДАРДЫҢ, АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ
ТІЗІМДЕМЕСІ
КІРІСПЕ
5
1 ӨРКЕНИЕТТІ ЕЛДЕРДЕГІ АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ПРОЦЕСІ
1.1 Ежелгі Греция мен Ежелгі Римдегі азаматтық қоғамның қалыптасу
концепциялары
1.2 Орта ғасырдық Еуропада азаматтық қоғамның түсінігінің даму жағдайлары
2 АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМНЫҢ АНЫҚТАМАСЫ
30
2.1 Азаматтық қоғамның түсінігі
33
2.2 Азаматтық қоғамның ғылыми концепциялары 35
3 ҚР-ҒЫ АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 45
3.1 ҚР-да азаматтық қоғамның қалыптасуы мен даму жолдары
48
3.2 Азаматтық қоғамның негізгі элементтерінің ерекшеліктері
57
3.3 Азаматтық қоғамның қалыптасуының құқықтық аспектілері
61
ҚОРЫТЫНДЫ
65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
70
ҚОСЫМША
75
КІРІСПЕ
Мемлекетіміз алдына құқықтық демократиялық және азаматтық қоғам құруды
мақсат етіп қойған. Конституцияның 1-бабында ҚР-сы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде, орнақтырады-деп айқын
жазылған[1]. Азаматтық қоғам жайлы кең әңгіме болғанымен, оның құқықтық
мәселелері азаматтық қоғамның қалыптасуы барысында туындайтын қоғамдық
қатынастар жүйесі, оның мәнің түсіну, жетекші институттарын саралау,
мемлекеттік органдардың азаматтық қоғамның қалыптасуына ықпалын анықтау,
т.б. күрделі мәселелер әлі күнге дейін кешенді түрде айқындалмаған.
Қазақстан Республикасы үшін азаматтық қоғам институттарын дамыту басты
қажеттілік болып табылады. Азаматтық қоғам институттарның өсуі белгілі
кезең шегінде жүзеге асырылады. Жаңа замаңда осы институттары өсу үшін жаңа
алдынғы қатарлы механизм қажет.
Тақырыб өзектілігі азаматтық қоғамның дамуына әсер ететің негізгі
мәселелерді анықтаумен байланыстырылады.
Сол үшін: біріншіден, ҚР-сы қол қойған халықаралық шарттар мен
пактілерді ескере отырып, ұлттық заңнаманы жетілдіру және үйлестіру;
екішіден, мемлекеттік органдар мен азаматтық қоғам институттарының
ынтымақтастық құралдарын нығайту және мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты
тиімді іске асыру үшін қолайлы жағдайлар жасау; үшіншіден, халықтың жоғарғы
саяси, құқықтық және азаматтық мәдениеті үшін жағдайлар жасау; адам
құқықтарын қорғаудағы азаматтық қоғам институттарының рөлін арттыру;
азаматтық қоғам институттарының халықаралық ынтымақтастығын дамыту қажет.
Зерттеу мақсаты – азаматтық қоғамның пайда болуын анықтап және оны
қадағалау саласындағы мемлекет қызметінің мінездемесін жасау болып
табылады. Жоғарыда айтылған мақсаттарға жету үшін келесі тапсырмалар
орындалды:
- азаматтық қоғам зерттеуіндегі теоретикалық аспектілерді ашу;
- азаматтық қоғам зерттеуінің методологиялық аспектілерін қолдану;
- Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамға жетілдіру мен
дамытуға бағытталған саясатты қарастыру.
Зерттеу обектісі азаматтық қоғам институттарының пайда болуы мен
қызмет етуін қадағалайтын ұйымдастырушы-құқықтық процестер.
Зерттеу пәні – жаңа замаңда азаматтық қоғамды мемлекеттік реттеу
болып табылады.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізідері нормативтік
құқықтық актілер мен Қазақстан республикасы және Ресей Федерациясының
ғылыми әдебиеттерің қолдануынан көрініс тапты. Сонымен қатар статистикалық
мәліметтер қолданылды.
Дипломдық зерттеулер жүргізу үшін келесі әдістер қолданылды:
аналитикалық, жалпы диалектикалық, салыстыру, тарихи, логикалық және
қорытындылау әдістері.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы, автормен Қазақстан
Республикасында азаматтық қоғам саясатың қолдауға бағытталған негізгі
шараларды ұсынуынан тұрады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімінде таңдалған жұмыстың өзектілігі, мақсаты мен зерттеу
пәні, зерттеу тәсілдері, ғылыми жаңашылдығы мен құрылымы көрсетілген.
Бірінші тарауда Ежелгі Греция мен Ежелгі Римдегі азаматтық қоғамның
қалыптасу концепциялары, Орта ғасырдық Батыс Европадағы азаматтық қоғам
түсінігінің даму жағдайлары анықталған.
Екінші тарауда азаматтық қоғамның түсінгі мен ғылыми концепциялары
көрсетілген.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамның
қалыптасуы мен даму жолдары, негізгі элементтерінің ерекшелігі,
қалыптасуының құқықтық аспектілері толықтай зерттелген.
Жасалынған зерттеулердің нәтижесімен, олар бойынша келтірілген
ұсыныстар қорытынды бөлімінде көрсетілген.
1 ӨРКЕНИЕТТІ ЕЛДЕРДЕГІ АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ПРОЦЕСІ
1.1 Ежелгі Греция мен Ежелгі Римдегі азаматтық қоғамның қалыптасу
концепциялары
Философиялық анықтама ретінде азаматтық қоғам ғылымға Аристотельмен
енгізілген. Ол айтқан, мемлекеттің түсінігін анықтау үшін ең біріншіден
азамат деген анықтаманы анықтау қажет, өйткені мемлекет ол азаматтардың
бірлігі, азаматтық қоғам. Аристотельдің Саясат еңбегінде айтылған: Нағыз
азаматтық, яғни қауым азаматтарынан құрылған қоғамда, жоғарғы билік қауым
мүшелерінің мүделерін қорғайды, азаматтар ретінде танылған тұлғалар (құлдар
емес) қоғамдық өмірдің барлық тиімді жердерінде тең қатысқан жағдайда
ғана бола алады. Осындай демократияның қазіргі демократиядан айырмашылығы,
ежелгігрециялық демократиядағы конституция, мемлекеттік билікке жүктелетін
конституциялық шектеулер және де мемлекеттегі құқықтық идея сияқты
түсініктердің болмағандығына байланысты.
Ежелгігрециялық ойшылдарда философиялық аспектілер полиске тіреледі.
Өзінің дамыған нысанында полис өзін-өзі ұйымдастырушылықтың дамыған
жүйесін қалыптастырған, ондағы басым рөлді көндіруге ие болған институттар
атқарған. Полис азаматтары бірін бірі білген және оның барлық территориясын
таудың шынынан көруге болар еді. Полистің жалпы мүдделері жеке азаматтардың
мүдделерімен байланысты болған, ал егер олардың мүдделерінің арсында
қайшылықтар болған кезде, басымдылық біріншілерге берілген. Адам, еркше
тұлға болғанмен, мемлекет-полиске тәуелді болған.
Б.з.д. мыңжылдықтың басында Ежелгі Грецияда жеке және тәуелсіз
полистер формасы түрінде бірнеше қала-мемлекеттер пайда болды. Алғашқы
қауымдық құрылыстан қоғамдық өмірдің ерте таптық және қоғамдық формасына
көшу халықтың әлеуметтік жіктелу процесін одан әрі күшейтіп ру
ақсүйектерімен мен қайыршаланған қауым мүшелерінің, байлар мен кедейлердің,
еріктілер мен құлдардың арасындағы күресті шиеленістіре түсті. Осындай
жағжайда ежелгі грек полистерінде басқару формасының өздері жақтаған түрін
орнату жолында әртүрлі әлеуметтік топтар арасында аяусыз күрес жүреді. Ол
кездегі басқару формасының негізгі түрлері мынадай еді: аристократия (ескі
немесе жаңа ақсүйектер тобы), олигархия (байлар мен дәулеттілер тобы) және
демократия (халық билігі). Осындай күрес нәтижесінде б.з.д. VI-V ғғ.
әртүрлі полистерде басқарудың өзіндік формалары пайда болып, одан әрі
дамыды. Афиныда демократия, Фивыда олигархия, Спарта мемлекетінде
аристократия пайда болды. Осы процесс Ежелгі Грецияның саяси және құқықтық
ілімінде көрініс тапты.
Ежелгі грек полистерінде саяси-құқықтық көзқарастың пайда болуы мен
дамуында үш кезең айқын байқалады. Ерте кезең (б.з.д. IX-VI ғғ.) ежелгі
грек ме,млекеттілігінің пайда болуына сәйкес келеді. Бұл кезеңде саяси
құқықтық көзқараста рационациялау (Гомер, Гесиод, атақты жеті данышпан)
байқалады және азаматтық қоғам проблемаларына философиялық тұрғыдан қарау
(Пифагор, Гераклит) қалыптасады. Екінші кезең – (б.з.д. V және IV ғасырдың
бірінші жартысы) ежелгі грек философиясы мен саяси-құқықтық ойлардың
гүлденген кезеңі (Демокрит, софистер, Сократ, Платон, Аристотель және
т.б.). Үшінші кезең – (б.з.д. IV ғасырдың екінші жартысы мен II ғасырлары)
элинизм кезеңі, ежелгі грек мемлекеттілігінің құлдырауы, грек полистерінің
алғашқыда Македония, кейіннен Рим билігіне көшуі (Эпикур, стоиктер, Полибий
және т.б.).
Б.з.д. V ғасырда саяси-құқықтық ойлардың дамуына азаматтық қоғам,
мемлекет, саясат туралы проблемаларға философиялық және әлеуметтік
талдаулардың тереңдеуі едәуір ықпал етті. Гректің ұлы ойшылы Демокрит
б.з.д. IV ғасырдың бірінші жартысының алғашқы жылдарында адамның, азаматтық
қоғамның пайда болуы мен тұрақтануын әлемдік дамудың табиғи процесіндегі
бір бөлшек ретінде қарастыруға талпынды. Дамудың осы процесі барысында
адамдар қажеттілік әсерінен, табиғат пен оның ерекшеліктеріне бақылау жасай
отырып қоғамдық өмірге қажетті негізгі білім мен қабілетті қалыптастырады.
Азаматтық қоғамның бір белгілерінің бірі – халық билігінің болуы болып
табылады. Мемлекеттік басқаруда халық билігі – демократияны жақтаған
Демокрит сонымен бірге аристократияның пайдалы жақтары бар екендігін
айтады. Оның пайымдауынша, Ақымақтардың ел басқарғанынан бағынғаны артық.
Табиғатты да үздіктер мен саналылардың басқаратыны мәлім, сондықтан да
жоғары ақыл мен адамгершілік қасиеттері бар адамдардың билігі дұрыс болып
табылады. Демокриттің айтуы бойынша, заңдар адамдардың қоғамдағы қалыпты
өмірін қамтамасыз етуге және сондай нәтижеге жетуге қажетті жағдай жасауы
тиіс. Адамдардың табиғи теңдігі туралы қағиданы негізге алған ол адамдардың
барлығы да элиндіктер мен варварлар да, дәулеттілермен қарапайым адамдар да
табиғи қажеттілікті тұтынады дейді. Адмдардың теңсіздігі табиғаттан емес,
(бұл теңсіздік) адамдардың өздері шығарған заңдардан пайда болды деген
қорытынды жасайды. Табиғат бойынша біз барлық қарым-қатынаста теңбіз -
деп жазады Антифонт. Ол бұл жерде барлық адамның табиғаттан қажеттілігі
бірдей екеніне ерекше көңіл бөлу керектігін айтады. Полис заңдары мен
табиғат заңдарын бөле отырып, ол негізгі басымдықты табиғат заңдарына
береді.
Антикалық азаматтық қоғамның саяси құқықтық ойдың одан әрі дамуы және
тереңдеуі Платонның шәкірті және сыншысы Аристотельдің (б.з.д. 384-322жж.)
есімімен тікелей байланысты. Кейбір деректер бойынша, ол азаматтық қоғам
жөнінде 20-дан 50-ге дейін ғылыми еңбектердің авторы болып табылады. Оның
Саясат, Афины политиясы, Никомах этикасы және т.б. еңбектер әлі күнге
дейін құндылығын жоймаған ғылыми шығармалар болып саналады. Ол өзі өмір
сүрген замаңдағы құл иеленуші мемлекеттің әртүрлі формаларын зерттеп, оның
үш түрін көрсетті. Аристотель тұнғыш рет азаматтық және азаматтық қоғам
жөнінде талдау жасауға талпыныс жасады. Аристотельде азаматтық қоғам
ретінде құқықтық мемлекетпен байланысты. Оның көз қарасы бойынша азаматтық
қоғамды ғылыми тұрғыдан түсіну адамгершілік пен этиканың дамыған ұғымы
болып табылады. Этика саясатың бастауы, оның кіріспесі ретінде көрінеді.
Аристотель әділдіктің екі түрін – теңестіретін және үлестіретін түрлерін
анықтайды. Теңестіретін әділдіктің өлшемі ретінде арифметикалық теңдік
қарастырылады. Бұл принциптің қолданылу аясы – азаматтық құқықтық мәмлелер,
шығынды қалпына келтіру, жаза және т.б., ал үлестіру әділдігі геометриалық
теңдік принципі түрінде ұсынылады және бұл принцип ортақ игіліктерді
еңбегі мен қоғамдағы орнына қарай бөлуге қарай негізделеді.
Азаматтық қоғамның Афина мемлекетінде көрініс табуы мемлекеттің басты
билік органдарындағы – халық жиналысы, бес жүздіктер кеңесі, ареопаг болды.
Афина мемлекетінің басты билік органы халық жиналысы – эклексия. Халық
жиналысы 10 күнде бір рет Акрополь жанындағы үлкен жайдақ төбе Пникстің
басына жиналатын. Кейінірек мәжілістер Афина театырында өткізілетін болды.
Халық жиналысына 20 жасқа тлған афина азаматтары қатынасатын. Афина
азаматтары деп саналатын адамдар антиканың қала тұрғындары, еркек адамдар,
18-ге толғаннан кейін бір жыл ішінде семсерлесу, ату, найза лақтыру үйрену
үшін Пир ауданында бірге жиналады. Афина азаматтарының негізгі құқықтарына
бостандық, жеке тәуелсіздік, жерге қожалық ету, үкіметтен нарықтық көмек
алу жататын. Ал міндеттеріне мүлікті сақтап ұстау, өзі тұрған полиске көмек
беру, отанды қорғау, үкіметтің заңын орындау, құдайды сыйлау, мемлекет
басқару ісіне белсенді қатысу кіретін.
Халық жиналысынан тысқары өзге де демократиялық мекемелер өмір сүрді.
Дегенмен, өздерінің маңызы жөнінен олардың ешқайсысы халық жиналысымен
теңесе алмайтын. Афина халық жиналысының қызмет бабы өте кең болатын. Онда:
заң қабылдау, қызмет адамдарын сайлау, қаржының қалай жұмсалғаның тексеру,
жоғары сот қызметін өткізу, халық жиналысы басқару органдары болды.
Антикада бүкіл қызмет адамдары халық жиналысы арқылы бір жылға сайланып
тұрды. Азаматтардың бәрі сайланбастан бұрын докимасияға салынды.
Бесжүздіктер кеңесі, архонт, Ареопаг дегендер болды.
Әлемдік ақыл-ой тарихындағы ұлы адамдар қатарынан көрнекті орын алған
Сократ азаматтық қоғам жөніндегі кейбір көзқарастарын сынға алғанымен,
олардың көптеген идеяларын одан әрі дамытты. Өзін даналыққа құштар
философпын деп есептеген ол алғашқы философиялық білімді ұстазы Продиктан
алды. Ол басқалар сияқты өз мектебін құрған жоқ. Оның замандастары мен
шәкірттерінің айтуына қарағанда ол азаматтық қоғам идеяларын кез келген
жерде, ел аралап, көпшілік жерде берген. Ол өзінің идеяларын сұрақ-жауап
түріндегі диалог арқылы өткізген. Қарастырып отырған мәселені әңгімелесу,
сұрақ беру, сұраққа жауап қайтару арқылы түсіндіруге, оның ақиқатына жетуге
тырысты. Мен өзінің түк білмейтіндігімді білемін, ал басқалар тіпті мұны
да білмейді деген ұлағатты сөзін өз философиясының басты қағидаларының
бірі ретінде ұстанады. Басқаны білу үшін алдымен өзінді-өзін таны деген
қағида оның мемлекетті басқарғын келсе, алдымен өзінді-өзін басқаруды
үйрен деген тұжырымына сәйкес келеді.
Заң деген шығармасында Платон мемлекеттік құрылымының екінші жобасын
ұсынды. Онда маңызды рөлді азаматтық қоғам атқарған. Екінше мемлекеттің
бірінші мемлекеттен басты айырмашылығы оның 5040 азаматы жеребе бойынша жер
учаскілерін алады. Бұл жер оларға жеке меншік түрінде емес, пайдалану
құқығы түрінде ғана беріледі де, мемлекеттің жалпы меншігі болып саналады.
Мүлік санына қарай барлық азаматтар төрт топқа бөлінеді. Қайыршылық пен
байлықтың заң шеңберіндегі шегі анықталады. Жеке меншік иелерінің ешқайсысы
да алтынға немесе күміске ие бола алмайды. Азаматтар қатарына (5040) құлдар
мен шет елдіктер жатқызылмайды. Платон мемлекетінің басында көп сатылы
сайлау жолымен сайланған 37 билеуші тұрады. Билеушілер жасы 50-ден 70-ке
дейін шектелді. Билік басында бір билеушінің 20 жыл тұруға мүмкіндігі
болды. 360 мүшеден тұратын (әр топтан 90 адамнан) сайланбалы кеңес едәуір
билікке ие бола алады. Халық жиналысына бірінші және екінші топ
азаматтарының қатысуы міндетті еді, ал үшінші және төртінші топ
азаматтарының халық жиналысына қатысуы міндетті болмады. Заңдылықтың
сақталуына әділ сот жауап берді, жекелеген және қатал заңдар азаматтардың
бұқаралық және жеке өмірін реттеп отырды. Сотта қаралған істерді қорғау
мүмкіндігі қарастырылды.
Платонның идеалды мемлекет туралы еңбегінде әділдікті әркімнің өз
ісімен айналасуынан және басқаның ісіне араласпауынан азаматтық қоғамды
көрді. Адамдардың әлеуметтік топқа бөлінуі мен олардың арасындағы мүлік
теңсіздігін қалыпты жағдай ретінде қарастырады және олардың бір топтан
екінші топқа өту мүмкіндігін жоққа шығармайды.
Платон идеалдық мемлекетті құру туралы жобасында азаматтық қоғам
мәселесімен аристократиялық мемлекеттік құрылымды жақтайды және өз
жобасының құндылықпен болса да жүзеге асатына сенеді. Идеалды мемлекеттің
өзі де, Платонның ойынша, мәңгі өмір сүре алмайды. Өйткені, билік басына
келгендердің бәрі де қайырымды бола бермейді, адамдық қасиетке зорлық-
зомбылық қасиеттері де қосылады. Сондықтан да басқа мемлекеттік құрылым
түрі келеді.
Платон адамдардың жан дүниесіне мемлекеттік құрылымның бестүрінің
сәйкес келетіндігі туралы (аристократия, тимократия, олигархия, демократия
және тирания) айтады. Олардың әрқайсысы биліктерін өз мүдделеріне қарай
іске асырады. Тимократияда әскери адамдар билікте болады, олар жиі
соғысады, соғыс мемлекеттің басты байлығы болып есептелінеді. Олигархияда
байлар билікке ие болғандықтан, өздеріне дұшпандық ниеттегі кедейлермен
үнемі қақтығыста болады. Бұл мемлекетте кедейлердің наразылығы нәтижесінде
кез-келген уақытта мемлекеттік төңкеріс болуы мүмкін. Тирания – мемлекеттік
құрылымның заңсыздық пен зорлық зомбылық үстемдік еткен ең нашар түрі.
Осындай мемлекеттік құрылымда азаматтық қоғам ешқашан болмайды.
Тұтыну теңдігін жақтаған Платон құлдар мен шет жерліктерден
басқаларында мүлік артықшылығы болмауы тиіс деп санайды. Жеке отбасылар
мойындалғанымен, тәрбие ісі түгелдей заңдастырылған арнайы лауазымды
адамдар қолына беріледі. әйелдер ерлермен тең құқылы болғанымен, олар
жоғары билік қатарына ене алмады. Осыдан біз Ежелгі Грециядағы азаматтық
қоғамның орнығуында гендрлік проблемалардын болуын көріп отырмыз.
Ежелгі Римдегі азаматтық қоғамның институттарары мен сол жөніндегі
көзқарастар халықтың әр түрлі топтары – патрицилер мен плебейлер,
нобилиттер (патрицилер мен байыған плебейлер) мен кедейлер оптиматтар
(қоғамның ақсүйектер тобы) мен популярлар (төменгі халықты қолдаушылар),
еріктілер мен құлдар арасындағы өткір күрес жағдайындағы ұзақ тарихы
бойында үнемі дамып отырды.
Ежелгі Римнің атақты шешені, заңгер, мемлекеттік қайраткері және
ойшылы Марк Туллий Цицерон б.з.д. 106 жылы туып, б.з.д. 43 жылы қайтыс
болды. Ол кейінгі ұрпаққа азаматтық қоғам мәселелерін қарастырған, адамзат
мәдениетіне орасан зор мұра қалдырған ұлы философ және саясаткер болды.
Оның кең қамтылған шығармашылығында азаматтық қоғам, мемлекет пен құқық
мәселеріне көп орын берілген. Бұл мәселелер оның осы тақырыпқа арнайы
арнайы жазған мемлекет туралы соның ішінде азаматтық қоғам құру жөнінде
Заңдар туралы еңбегінде кең қамтылған. Саяси құқықтық мәселелер оның
басқа да еңбектерінде (мысалы, Міндеттер туралы) және сонымен бірге оның
көптеген саяси және сот баяндамалары мен сөздерінде көрініс тапқан.
Цицеронның азаматтық қоғам мен мемлекет және құқық саласындағы
теориялық көзқарастары ежелгі грек ойларының, ең алдымен Платонның,
Аристотельдің, Полибийдің және стоиктердің едәуір ықпалында болды. Сонымен
бірге Цицерон Рим патриоты және қайраткері ретінде бұл жат жерлік
ықпалдарды мемлекеттік-құқықтық тәжрибе мен саяси құқықтық ойларды Рим
мемлекеті мен құқығының өзіндік сипаты бар тарихымен, сол кезеңдегі әлеумет
пен саясаттағы нақты жағдаймен, өзекті міндеттермен байланыстыруға тырысты.
Нақтылап айтқанда Цицеронның азаматтық қоғам ілімінде өзіне дейінгі
идеалдарды шығармашылықпен пайдалану бар. Ол азаматтық қоғам теориялық
аспетілері туралы жаңа қағидаларды одан әрі дамытты. Цицерон азаматтық
қоғамға халық еңбегінің жемісі ретінде анықтама берді.
Цицерон шығармасында жағымды мемлекет қайраткерлері мен оның ерікті
азаматтарына көп көніл бөлінген. Мемлекетті басқару тек білім мен
қайырымдылықты ғана емес, ғылым мен өнерді де қажет етеді деп есептеген
Цицерон, оны жалпы мүдде үшін пайдалану адамдарды қауіпсіз және дәулетті
етеді деп санайды. Оның айтуынша, ақылды мемлекеттік қайраткер мемлекеттік
басқару ісінде болатын қолайсыз сәттер мен сәтсіздіктерді алдын-ала көре
білуі керек. Мемлекет билеушісіне тән мұнадай қасиет мемлекеттің
тұрақтылығы мен тұтастығына, жалпыға бірдей құқық тәртібін сақтауға
жәрдемін тигізеді. Мемлекет басшысы, сонымен бірге, мемлекет туралы ілім
мен құқық негіздерін жақсы білуі шарт. Мұндай білімі жоқ мемлекет
қайраткері билеген елде әділдік болмайды. Әділдік салтанат құрғанда ғана
әркімнің сыбағасы өзіне тиесілі болмақ.
Азаматтық қоғамның бірден бір белгі – азаматтар, азаматтық болып
табылады. Әрбір азаматқа белгі міндеттер жүктеледі. Нағыз азаматтардың
міндеттеріне, Цицерон ақиқатты тануды, әділетілікті, білімділікті және
сабырлылықты жатқызады. Азамат басқа зиян тигізбеуге, басқаның меншігіне
қол сұқпауға, әділетсіздікке жол бермеуге, әділетсіздіктен жапа шеккендерге
көмек беруге және жалпы игілік үшін еңбек етуге тиіс. Азаматтардың жалпы
саяси белсенділігін әрдайым батыл жақтаған Цицерон азаматтардың
бостандығын қорғауда ешкімге де артықшылық беруге болмайды деп атап
көрсетті. Ол республиканы қорғауды әрбір азаматтың қасиетті борышы деп
санады. Ал римнің нағыз азаматтары ой-өрісті кеңейту, жан-дүниені байыту
үшін өздерін жан-жақты жетілдіру идеясын мәңгілік серік етуі керек.
Цицеронның ойынша адамды жан-жақты жетілеуге итермелейтін төрт ізгі нәрсе
бар, олар: ақыл, әділетті болу, ерлік және сабырлық. Адам неғұрлым ақ -
әділ болған сайын, соғұрлым басқадан арамдық күтпейді. Арамдық пен
әділетсіздіктің аз ғана жұғыны бар адамдардың өзі де өзгелері де сондай
көреді.
Рим аристократиялық республикасында азаматтық қоғамның көп белгісін
сақатап қалды. Халық жиналыстары – сол азаматтық қоғамның бір көрінісі. Ең
маңызды мемлекеттік органдары – халық жиналыстары. Олар комиция деп аталды.
Римде комициялардың үш түрі бар.
Куриялар жиналыстары (комициясы). Римде ежелден келе жатқан комиция
жиналыстары болатын. Бұған үкіметтің жоғарғы иесі, әкесі мен шешесінің
азаматтық құқығы бар, толық құқылы Рим азаматтары (патрицийлер) жататын.
Рим азаматтары халық жиналысына қатысып, мемлекеттік қызметке алынып, жеке
меншікке ие болып, Рим әскерлерінде қызмет ете алатын.
Халық жиналыстарының тағы бір күрделі түрі – центуриаттық
комициялардың маңызы зор болды. С.Туллий жүргізген реформадан кейін олардың
саны 193-тен 373 дейін көбейді. Центуриаттық жиналыс патрицийлер мен
плебейлердің жиналысы болатын. Бұл жиналыстарды жоғарғы қызмет адамдарды
қаланың шетінде, Марс алаңында шақырды. Магистрат жиналыс алдында шешілетін
мәселені қойып, дауыс беру ісін жүргізуді биледі. Алғашқы дауыс беру
центурия ішінде өтті. әрбір центурияда бір-бір дауыстан беретін. Центуриат
жиналысының қызметтік ықпалы күшті болатын, біріншіден олар қабылдайтын,
центуриат комициялары Рим халқының еркін білдіретін. Олар жоғары қызмет
адамдарын – консулдарды, преторларды, цензорларды сайлады. Соғыс жариялау
және бітім жасау мәселелерін шешті. Комиция қабылдаған заңдарды бекітті.
Азаматтық қоғамның пайда болуы мен өмір сүруі де бүкіл ғаламдық
қажеттіліктен туған. Табиғи құқықтар мен табиғи мемлекетті мойындау
қажетті және парасатты іс. Табиғат заңдары бойынша мұндай мемлекет
мүшелерінің оны мойындаған немесе мойындамағанына қарамай жалпыға бірдей
мемлекеті құрылымдар жекелеген топтардың мемлекеті ғана болып табылады.
Осыған сәйкес мемлекеттің де үлкен және кіші түрлері бар. Олар да үлкен
кішілігіне қарай тағдыр заңмен жүреді немесе оған наразылық білдіреді.
Тағдыр заңының қажеттілігі туралы ойларына қарамастан Сенека адмдарды
ізгілікке , жақсы істерге ұмтылуға және даналық пен білімді үйренуге
шақырады. Ол адамдарды, алдымен ізгі ниеттерді, ал одан соң даналықты
үйрен, өйткені, алғашқысыз сонғысына үйрену қиын. Ерлік дегеніміз – үрейді
жирене жек көру. Ол бізге төнген қауіп қатерлерді мазақ етеді, оларды
шайқасқа шақырып, күйретеді деп, үнемі ізденіс пен талпынысқа шақырады.
Азаматтық қоғамда адам жеке басының мүддесі үшін ғана емес, басқалар
үшін де, қоғам мен мемлекет үшін де өмір сүруі тиіс. Бұл қағида туралы
Сенека өзі туралы ғана ойлап, барлық нәрседен өз пайдасын іздейтін адам
бақытты бола алмайды. өзің үшін өмір сүргің келсе, өзгелер үшін де өмір
сүр деген тұжырым жасайды. Сенеканы өзінің диктатор шәкірті Нерон билікке
қастандық жасады деген айыппен өзін-өзі өлтіруді бұйырды. Билік тәртібіне
адалдық танытқан ойшыл-ұстаз шәкіртінің бұйрығын өзінің тамырын қию арқылы
орындайды. Ол азаматтық қоғамда адамның ақыл-ойы мен адамгершілігін жан-
жақты жетілдіруді және оған міндетті түрде сүйенуді уағыздаған Эпиктет
байлық пен құлдықты терең сынға алды. Аристотельдің Өзіне ұнамағанды
басқаға істеме деген қанатты сөзін серік еткен ол құл болу өзіне ұнамаса,
басқаны құлға айналдырма. Егер құлдың қызметінсіз ешнәрсе істей алмасан,
онда ең алдымен өзінді құл есебіне жатқыз деген тұжырым жасайды.
Табиғаттан берілген біздің еркіндігіміз бен бостандығымызға еш нәрсе де
кедергі келтірмеуі тиіс, ал біздің еркімізден тыс нәрселерден кедергі көп,
оны басқалар бізден алып та қоюы мүмкін деп есептейді Эпиктет. Оның бұл
пікірінен адам бостандығы ұғымы көрініс табады. Бірақ Эпиктет бойынша
бостандық шыдамдылық пен төзімділікті және өзін-өзі шектей білуді қажет
етеді. Ол өзінің бұл ойын былайша қортындылайды: адам өзінің ақшасынан, үй-
жайынан, қора-қопсысынан айырылуы өкінішті емес, өйткені, бұның бәрі адамға
тиесілі емес. Ал адам өзінің шынайы меншігі - өзінің қадір-қасиетін
жоғалтса, бұл енді өкінішті-ақ.
Рим заңгерлерінің тек құқықтану саласында ғана емес, азаматтық қоғам
мен бүкіл әлемдік өркениетке қосқан үлесі айрықша. Олар құқықтануды алғаш
рет жеке ғылым ретінде қарастырады. Құқықтанудың жеке ғылым ретінде
қалыптасуының өзіндік алғышарттары да болды. Оның ең бастысы ежелгі грек
және рим мәдениетінің қарқынды дамуы еді. Рим империясы көрші мемлекеттерді
өздеріне бағындырып қана қойған жоқ, олардың құқықтық тәжрибесін, сот
практикасын, саяси істегі құжаттарын Рим тарихына биімдеп, өзіне тән ерекше
құқық жүйесін құрды. Рим құқығы үнемі жетілдірілуде болды. Қазіргі
құқықтануды терең түсіну үшін Рим құқығының тарихи дамуы мен, оның
еркшеліктерімен, белгілерімен және сол кезедегі құқықтық терминдер де жақсы
таныс болу керек.
Рим құқықтық ойының маңызды табыстарының бір құқықты бұқаралық
(көпшілік) және жеке құқыққа бөлу болып табылады. Олар бұқаралық (көпшілік)
құқық саласында шіркеу иелері мен абыздардың құқықтық жағдайы, мемлекеттік
органдар мен лауазымды адамдардың өкілеттілігі , азаматтық және басқа да
мемлекеттік-азаматтық институттар ұғымына талдау жасады.
Б.з.д. II ғасырдың ортасында құқықтанудың, әсіресе азаматтық қоғамның
дамуына М. Манилий, П. Муций Сцевола, М. Юний Брут едәуір үлес қосты.
Претор этикасында алғаш рет Сервий Сульпиций Руф түсініктеме берді. Оның
шәкірті А. Офилий азаматтық қоғам жөніндегі көптеген мақалалардың авторы
болды. Офилийдің шәкірті К. Элий Туберон жеке және бұқаралық құқық туралы
жазды.
Римнің бірнеше ғасырлық классикалық тарихы оның құқықтық дамуын бүкіл
әлемдік тарихи маңызды оқиғаға айналдырды. Рим құқығы кейінгі дәуірлерде
көптеген мемлекеттердің азаматтық қоғам жүйесінің негізін қалады. Римдегі
азаматтық қоғамммен айналысқан заңгерлер мен ойшылдар да оның ұзақ ғасырлық
тәжірибесін жоғары бағалады. Қазіргі уақыттағы қолданыстағы азаматтық қоғам
жөніндегі терминдері мен анықтамалары да ежелгі рим құқығы дамуының
жетістіктері болып табылады.
1.2 Орта ғасырлық Батыс Европадағы азаматтық қоғам түсінігінің даму
жағдайлары
Батыс европалық орта ғасырлар тарихы алуан түрлі айтулы оқиғаларға
толы ұзақ дәуірді қамтиды. Бұл дәуір экономикалық және қоғамдық өмірдің,
әртүрлі топтар арасындағы шиеленіскен күрестің жаңа формаларының тууы мен
дамуымен, өткір саяси және идеологиялық қақтығыстармен, буржуазиялық
алғашқы революциялармен және мәдениет пен ғылымның одан әрі дамуымен, ұлы
жаңалықтар мен өзгерістер ашқан ұлы ойшылдарымен әйгілі болды. Бұл кезеңде
азаматтық қоғамның және рухани мәдениеттің дамуы жөнінде тарихтың бұған
дейінгі кезеңдерімен салыстырғанда едәуір ілгері басты. Бұл дәуір бүкіл
адамзат ұрпағы мақтаныш ететін ұлы адамдар тобын өсіріп шығарды. Петр
Абельяр, Роджер Бэкон, Николай Коперник, Джордано Бруно, Данте, Петрарка,
Шекспир, Сервантес, Рафаеэль, Микеланджело, Леонардо де Винчи, Рембранд
және т.б. әдебиет, өнер және музыка саңлақтарымен қатар саяси-құқықтық
ойдың Фома Аквинский, Марсилий Падуанский, Георг Гегель, Имануил Кант,
Томас Мор, Томмазо Кампанелла, Мартин Лютер, Жан Боден, Филип де Бомануар
сияқты алдыңғы қатарлы өкілдері де осы дәуірде өмір сүрді.
Орта ғасырлық батыс европалық азаматтық қоғам жөнінде саяси-құқықтық
ойдың бұл кезеңдегі дамуының өзіндік белгілері мен ерекшеліктері де болды
және қарастырылып отырған дәуір аралығында азаматтық қоғам өз бейнесі мен
сипатын үнемі өзгертіп отырды. Бұл құбылыс сол кезеңдегі феодалдық қоғамның
әлеуметтік, экономикалық және саяси жүйесіндегі эволюциялар дамуның заңды
нәтижесі болатын. Басқа да кезеңдер сияқты азаматтық қоғам өзінің мың
жылдан астам тарихында (V-XVII ғ.ғ.) өзгеріссіз қалған жоқ.
Орта ғасырлық батыс европадағы азаматтық қоғамның теориялық
аспектілерінің дамуына Имануил Канттың қосқан үлесі өте зор. Кант
азаматтық қоғамды бүкіл қоғамның үйі ретінде қарастырған. Осы үйдің
төбесі - мұрат. Бұл мақсаттардың патшалығы, этикалық мемлекет. Бұл
қоғамда, әрбір адамның іс әрекеті жоғары моральдық заңмен – категориялық
императивпен анықталады. Осындай әлем моральдың басымдылығымен
ерекшелінеді, оған лайықты адам өзінің барлық іс әрекеттерін жалпыға
міндетті барлық заңдарға көндіру арқасында анықталады. Үстінгі қабат -
бүкіләлемдік азаматтық жағдай, жария құқықтық заңдармен басқарылатын әлем,
ондағы бостандықтардың шектелуі, басқалардың бостандығын қамтамасыз етумен
теңестірілген. Осында жеке адам әлем азаматы мәртебесіне ие – бұл ізгілікті
жетілдіру үшін тиімді жағдай болып табылады. Қабатқа төмен жеке адамның
іс әрекеті әлем масштабындағы жария заңдарға емес, керсінше мемлекет
масштабында көндірілген: оның азаматтығы тек қана мемлекеткі шекара шегінде
жүзеге асады. Осындай мемлекеттің пайда болуы – адамзат тарихында маңызды
оқиға болып табылады.
Канттың азаматтық қоғам теориясы этикамен тығыз байланысты. Оның
ілімінде азаматтық қоғам да, моральдың да қайнар көзі (адамның практикалық
ақыл-ойы) және мақсаты (жалпыға ортақ еркіндікті бекіту) бір. Олардың
арасындағы айырмашылықты Кант қылық жасауға мәжбүр ететін тәсілдерден
аңғарады. Мораль адамның ішкі ұмтылыстарына және өз нарызын сезінуге
негізделген, ал құқық осындай қылықтарды қамтамасыз ету үшін өзге
индивидтер немесе мемлекет тарапынан сыртай мәжбүрлеуді пайдаланады. Мораль
саласында жалпыға міндетті кодекстер болмайды және болуы да мүмкін емес
болса, құқық мәжбүрлеуші күшпен қамтамасыз етілетін жалпы заңдылықты қажет
етеді. Құқық пен моральдың арақатынасын қарастыра отырып, Кант құқықтық
заңдарды адамгершіліктің алғашқы сатысы ретінде қарастырады. Егер қоғамда
адамгершілік заңдарына ұқсас құқық бекітілсе, онда жеке адамның ерікті ырқы
өзгелердің еркіндігіне қайшы келмейтіндей адамдар арасында қатаң сақталатын
қатынас орнайды. Мұндай қатынастар толық адамгершілікті болып табылмайды,
өйткені бұл қатынасқа түсетін индивидтер парыздың ықтиярын емес, мүлдем
өзге мотивтерді – бас пайданы ойлау, жазаланудан қорқу және т.б. басшылыққа
алады. Басқаша айтқанда құқық адамдар арасындағы сырт көзге ізгілікті,
өркениеттік қатынастарды қамтамасыз еткенімен, олардағы өзара антипатия,
тіпті бірін-бірі жек көру сақталып қалады. Тек құқық (моральсыз) үстемдік
ететін қоғамда индивидтер арасында толық антогонизм орын алады.
Азаматтық қоғам құрылымының бір бөлігі ретінде шіркеудің рөлін
анықтайық. Батыс Европалық орта ғасырлық саяси-құқықтық ойдың басты
ерекшелігі оған сол кездегі христиан діні мен рим-католиктік шіркеуінің
едәуір ықпал етуі болды. Шіркеу азаматтық қоғамның құрылымы ретінде орта
ғасырлардағы рухани өмір саласына шексіз билік етті. Орта ғасырлық христиан
діні феодалдық қоғам көзқарасының түп тамырын белгіледі, адамдар санасына
үстемдік етті. Орта ғасырлық саяси тарихтың бүкіл оң бойында рим-католик
шіркеуі мен Рим папасы және феодалдар мен монархтар арасында қоғамдағы
үстем билік үшін қиян-кескі күрес үздіксіз жүріп отырды. Бұл күрес те орта
ғасырлық саяси-құқықтық ойдың әр түрлі бағытта дамуына және әртүрлі
көзқарастардың пайда болуына өз ықпалын тигізбей қойған жоқ.
Батыс Европада XI-XIII ғасырларда өндіргіш күштер тез дамыды.
Қалалардың өсуі мен қолөнердің дамуы, сауда байланыстары күшейді. өндіргіш
күштердің дамуымен бірге жаңа қоғамдық топтар – копестер, банкирлер,
кәсіпкерлер, шеберхана иелері пайда болды. Бұл қоғамдық топтар мемлекеттегі
өзара қатынастар мен соғыстарды жоюға, тәртіп пен заңдылықтың сақталуына,
күшті мемлекет билігін сезінуге мүдделі болды. Осындай топтардың мүддесін
қорғаушылардың бірі Марсилий Падуанский болды. Өзінің кең көлемдегі Әлем
қорғаушысы деген еңбегінде ол өмірдегі қайыршылық пен бақытсыздықты шіркеу
жауапкершілігіне жүктейді. Егер шіркеу бұдан былай адамдардың рухани өмірі
саласында ғана қызмет етсе, бұл қайшылықтарды жоюға болады деп есептеді. М.
Падуанскийдің айтуынша шіркеу мемлекеттен бөлінуі тиіс. Ол билік пен
мемлекет адам қауымдастығы формаларының біртіндеп күрделенуінен пайда болды
деп есептейді.
Азаматтық қоғамның көрінісі ретінде халық, мемлекеттің маңызды
мәселелерін шешуіне қатысқан. өйткені, М. Паданскийдің айтуы бойынша барлық
биліктің нағыз қайнар көзі халық деген тезисті батыл жақтады. Бірақ, М.
Паданскийдің халық қатарына мемлекеттегі барлық тұрғындарды емес, оның бай
топтарын ғана кіргізді. Ол қоғам мүшелерін екі категорияға – төменгі және
жоғары деп бөлді. Ол қоғамның жоғары тобы (әскерлер, шіркеу иелері,
чиновниктер) жалпы игілікке қызмет етеді, төменгі тобы (саудагерлер,
шаруалар, қолөнершілер) өз мүдделеріне ғана қызмет етеді деп есептеді. Оның
айтуынша, мемлекеттік билік, ең алдымен, заңдар шығару арқылы әрекет етеді.
Яғни, нақты жаза арқылы адамдарды қорқыту және жақсы істері үшін
марапаттауға уәде беру. Падуанскийдің сөзімен айтсақ құқықтық заңдарды
шығаруға халықтың ғана құқығы бар.
Азаматтық қоғамды зерттеудегі М. Падуанский алғашқылардың бірі болып
мемлекеттегі заң шығару және атқару биліктерінің айырмашылығы туралы айтты.
Қабылданған заңдар халық үшін және оны қабылдаушылар үшін де міндетті болуы
тиіс. Заң оны шығарушыларға ғана емес, қалың көпшілікке қызмет еткенде
ғана толысқан заң болып есептеледі. Заңның күші оның ала-құлалығында емес,
барлық адамдар үшін бірдей міндеттілігінде. Заң шығарушы орган атқарушы
биліктің құрылымын және өкілеттілігінін айқындайды. Сол кездегі италияндық
республикалардағы саяси институттардың тәжірибесіне сүйене отырып, Марсилий
Падуанский мемлекеттік қызметтегі лауазымды адамдардың сайланбалы
принципін ұсынды. Ол мемлекеттік құрылымның ең үздігі деп таныған
монархияның өзінде де бұл принципті қолдануға болады деп есептеді. Оның
айтуынша мұрагерлікпен келген монархқа қарағанда, сайлау арқылы билікке
жеткен монархтың өкілеттілігі де, билігі де ауқымды және әділ болмақ.
М. Падуанскийдің мемлекеттің шіркеуден тәуелсіздігі, заң шығарушы және
атқарушы биліктің арақатынасы, заңның билеушіні қоса есептегенде барлық
адамдар үшін бірдей міндеттілігі және т.б. ойлары қайта өрлеу мен ерте
буржуазиялық дәуірдегі қоғамның демократиялық саяси құрылымы туралы жаңа
көзқарастары мен идеяларының одан әрі дамуына өз әсерін тигізді.
Азаматтық қоғамды зерттеудге үлкен үлес қосқандардың бірі Георг
Вильгельм Фридрих Гегель болып табылады. Гегель – объективті идеализімнің
ең көрнекті өкілі. Оның философиясының негізгі категориясы – абсолюттік
идея. Ол бастауы жоқ, мәңгі түпкі нақтылық және барлық мәнділіктің қайнар
көзі, өз дамуында үш кезеңнен немесе этаптан өтеді. Абсолюттік идея
ашылуының бірінші этапы – ең жалпы, абстрактылы ұғымдардан нақты, алуан
түрлі және көпқырлы ұғымдарға қарай дамуы. Абсолюттік идеяның өзіндік
қозғалысының екінші этапы – оның өзі қалыптастырған табиғатқа енуі.
Абсолюттік идея ашылуының үшінші кезеңі – оның табиғат арқылы өзіне қайта
оралуы. Табиғат төменгі формадан жоғары формаға қарай дами отырып, рухқа
қарай өрлейді және рухта абсолюттік идеямен қайта қосылады.
Субективті рухтың объективтілікпен синтезі абсолюттік рухқа әкеледі.
өнердің, діннің және философияның жоғарғы көріністерінде абсолюттік идеяны
игеру жүзеге асады, табиғат адам кейпінде өз отанына оралады. Гегельдің
объективті рух деп атаған триадасы абстрактылы құқықтан, мораль және
адамгершіліктен тұрады.
Абстрактылы құқық – бұл азамат статусымен байланысты емес, адамдардың
құқылы қабілеті, оның позитивті құқыққа тәуелсіздігіндегі абстрактылығы.
Абстрактылы құқықтың негізі – тұлға, оның басты принципі – үлгі бол және
үлгі ретінде өзгелерді құрметте - Канттың категориялық императивін еске
түсіреді. Абстракциялық құқықтың субъектісі қоғамдық желілермен
байланыспағандықтан, қоғамдық шарт мектебі өкілдерінің түсіндірмелеріндегі
табиғи құқықпен ұқсастығы бар. Бірақ Гегель абстрактылы құқықты тарихи
кезең ретінде қарастырмайды, оның іліміндегі тарихилық логикалық-
диалектикалықпен астасып жатады. Объективті рухтың компоненттері мен
құрамдас бөліктері сатылы түрде орналасқанымен, онымен бір уақытта қатар
өмір сүреді.
Абстрактылы құқықта да табиғи құқықтағыдай қамтамасыз етудің, кепілдік
берудің жоқтығы тәріздес идея бар. Абстрактылы құқық – бұл адамның еркін
ырқының бой көрсету мүмкіндігі бар саласы. Бұл абстракциялық құқықтың
Гегель белгілеген триада қатарына меншік, келісім және құқық бұзушылық
кіреді. Меншікте құқық бір адамның еркі арқылы іске аса, келісімде – екі
немесе бірнеше адамның еркі арқылы жүзеге асады, ал құқық бұзушылықта
әртүрлі адамдардың еркі қатынасады, бірақ олардың арасында келісім емес,
қайшылық болады.
Обективті рух триасындағы екінші тізбек – мораль. Ол абстрактылы
құқық субектінің еркіндігін шектейді. Бұл мүмкіндік емес, соған тән сала,
адамның қылықтарға қатынасын, жүріс-тұрысын бағалаушы әрекеті. Мораль
абстрактылы құқық тасмалдаушыларының нақты жағымды және жағымсыз
қасиеттерін қамтиды (ниет және кінә, пиғыл және игілік, қайрымдылық және
ұят).
Абстрактылы құқық пен мораль үшінші тізбек адамгершілікте тұтастыққа
бірігеді. Мораль мен адамгершілік ұғымдары Гегель ілімінде бүгінгі күні
синоним ретінде әдетте жалпы қабылданған түсінігінен алшақтайды. Оның
пайымдауынша мораль индивидуалды, субъективті, сондықтан қамтамасыз
етілмеген сипатта болады. Ал адамгершілік қоғамдық салаға жатады, онда адам
өзгелермен өзара әрекетінде ұжымның, бірлестіктің бөлігі түрінде көрінеді.
Адамгершілік субъективтік пікірден немесе талап-тілектен жоғары тұратын
әлеуметтік мазмұнға ие болды. Адамгершіліктің бұл анықтамасы қоғамдық
қатынастардың реттеудің жүйесі ретінде түсіндірілген антикалық заманнан өз
бастауын алады және бұл дәстүрлі түсінік XVIII-XIX ғасырға дейін өмір сүріп
келді.
Адамгершілік саласында адам тұйықталған оқшау емес, ұжымның,
бірлестіктің субъекті ретінде көрінеді. Адамды өз құрамына енгізетін мұндай
бірлестіктің немесе жүйенің үшеуі белгілі: отбасы, азаматтық қоғам және
мемлекет. Бұлар Гегель іліміндегі адамгершіліктің мазмұның ашатын триадаға
бірігеді. Отбасы - өзара сүйеспеншілік пен көмекке негізделген табиғи
бірлестік. Отбасына азаматтық қоғам қарсы тұрады, онда өзара байланыстың
ізгілікті нысандары жоқ, бұл жеке мүдделер әлемі. Отбасы мен азаматтық
қоғам принциптерін синтиздеп отырып, әртүрлі элементтерді келістіріп
біріктіретін және құқық пен моральдық іске асуына жағдай туғызатын жалғыз
нәрсе – мемлекет, адамгершіліктің жоғары формасы.
Обективті рух категориясына кіретін триаданың жалпы сипаттамасы
Гегельдің методологиясынан хабар береді. Осы тұрғыда оның саяси көзқарасын
білдіретін негізгі жалпы ұғымдарға тоқталайық. әсіресе құқық, азаматтық
қоғам және мемлекет түсініктері ерекше қызығушылық туғызады.
Гегель құқықтың философиялық және қолданбалы түсінігін жіктей отырып,
замандастары арасында жаңашылдығымен көзге түседі. Құқықтың қолданбалы
түсінігі практикалық заңгерлік үшін қажет олғанымен, философия үшін
қызығушылық танытпайды. Философиялық түсінікті Гегель құқық идеясы деп
айтады. Құқық идеясы дегеніміз еркіндік, өйткені құқықтың қайнар көзі –
ерік, ол болса еркін, сондықтан еркіндік – құқықтың мәні мен мақсаты.
Гегель еркіндік дегеніміз пайымдалған қажеттілік дей отырып, еркіндіктің
табиғат және қоғам заңдарына бағыну екендігін айтады.
Құқық идеясымен қатар әрбір елде позитивті құқық ұғымы да өмір
сүреді (құқықтық қолданбалы түсінігі). Гегель оның екі белгісін атап
көрсетеді: мемлекет мойындаған кезде формальды тұрғыдағы жүріс-тұрыс
қалыптары құқық нормасына айналады, ал соның нәтижесінде оның мәжбүрлеуші
қуатымен қорғалады. Құықтың мазмұны халық рухының, ұлттық мінез-құлықтың
ерекшелігімен (Монтескье пікіріне ұқсас) және оның тарихи дамуының
деңгейімен анықталады. Гегель позитивті құқықтың әлеуметтік-тарихи
шарттылығын айқындайды. Заң шығарушы құқық нормаларын бекіткенде өзінің
жеке еркін басшылыққа алмайды, қоғамда пісіп-жетілген нәрсені ғана
бекітеді. Құқық және заң синонимдер емес. Заң нормаға жалпыға ортақ
айқындылық беретін құқықтың бекітілуі. Әдет-ғұрып пен сот шешіміне
қарағанда заңның басымдылығы да осында. Заң тарихи қалыптасқан құқықтың
көрінісі, егер ол ақыл-ойдан ауытқыса онда өзгерістерді қажет етеді.
Гегельдің пікірінше заңның екі тегі бар: табиғат және құқық заңдары.
Біріншісі ешқандай талдауға түспейді, ал екіншісі кейді расталады, кейде
терістеледі.
Құқық идеялары және позитивті құқықтан өзге Гегель ілімінде ерекше
құқық туралы да айтылады. Ол объективті рух шеңберіндегі еркіндік
идеясының даму нысандары мен сатыларын осылай атайды. Ерекше құқыққа
жататын абстрактылы құқық, мораль, отбасы, азаматтық қоғам және мемлекет
тарихи тұрғыда бір-бірін алмастырмайды, бір-біріне иерархиялық (сатылы)
түрде бағына отырып қатар өмір сүреді. Абстрактылыдан нақтылыққа өтуді
білдіретін бұл сатылы жүйенің шыңы мемлекет, ал одан жоғары тек әлемдік рух
немесе ақыл-ой ғана тұрады.
Азаматтық қоғам – адамгершілік деп аталатын триаданың екінші мүшесі.
Ол антитезис ретінде отбасына қарсы қойылады, өйткені онда отбасын
құрайтын тұтастық принципі бұзылады. Азаматтық қоғамның құрылымында Гегель
үш сословиені анықтайды: 1) жермен байланысты субстанционалды (дворяндар
және шаруалар); 2) өнеркәсіптік (фабриканттар, саудагерлер, қолөнершілер,
жұмысшылар); 3) жалпыға бірдейлер (шенеуніктер). Бұл жіктеліс таптық
айырмашылықты ескермейді.
Қоғамдық шарт мектебінің өкілдері үшін азаматтық қоғам және мемлекет
ұғымдары бір мағынада қолданылса, Гегель бұл екеуінің мәнін ажыратып
қарастырады. Азаматтық қоғамды экономикалық заң үстем болса, мемлекетте
этикалық заң басым. Мемлекет концепциясы Гегельдің саяси теориясының өзегі
болып табылады. Оның ілімінде мемлекет адамгершілік идеясының нақтылығы,
жүзеге асқан ақыл-ой, еркіндіктің іске асуы. Ол мемлекеттің пайда болуы
жөніндегі қоғамдық шарт теориясын теріске шығара отырып, оны құдай еркінің
көрінісі ретінде асыра бағалайды. Ол мемлекетті тұлғадан, қоғамнан жоғары
тұратын мақсат, органикалық тұтастық ретінде қарастырып, белгілі дәрежеде
Гоббстың дәстүрін жалғастырады. Мемлекеттің негізгі міндеті – азаматтардың
бақыты емес, бүтінінің игілігі.
Гегельдің қоғамдық позициясы конституциялық құқыққа байланысты
көзқарастармен де айқындалады. Кант сияқты ол да биліктің бөлінуін
еркіндіктің кепілі деп есептегенімен бұл принцип Гегельде өзгеше талданады.
Сот билігін ол жеке емес, өкіметтік немесе атқарушы биліктің құрамдас
бөлігі ретінде қарастырады. Гегель заң шығарушы, өкіметтік және корольдік
биліктерді бөліп көрсетеді, оның үстіне соңғысын бүкіл осы жүйенің негізі
және шыңы ретінде сипаттайды. Корольдік билік қалған екі билікті
біріктіреді және тұтастық ретіндегі мемлекеттің айнасы болып табылады.
Гегель монархизімнің идеологы ретінде конституциялық монархияны әлемдік
рухтың көрінісі ретінде пайымдайды. Мұрагерлік монархия сайламалыға
қарағанда табиғи және көпшіліктің билігімен салыстырғанда басқарудың ақылды
формасы.
Гегельдің Азаматтық қоғам идеялары Локктың, Монтескьенің ілімдерінен
едәуір артта қалып, жартылай феодалдық монархияның шеңберінен шыға алмайды
және парламенттік нысандарды ағартушылық абсолютизмнің қатаң құрылымына
биімдеп пруссиялық тәртіптерді дәріптейді. Ол мемлекеттік құрылыс
мәселесіне келгенде, буржуазиялық өзгерістердің идеологтарынан артта
қалғанымен, әлеуметтік экономикалық салаға келгенде олардан батылырақ
болды. Бұл оның меншікке көзқарасынан байқалады. Гегель жеке меншікті
еркіндіктің бірінші деңгейі ретінде қарастырып, бөліністі теңестіруге қарсы
болды. Сондықтан құлдықты, крепостник құқықты қолдамады.
Азаматтық қоғамның құрылымын зерттеген Франциядағы XVIII-XIX ғасырдың
басындағы ағартушыларының бірі Франсуа Мари Аруэ Вольтер болған. Вольтер
барлық бостандықтың өмірлік бастауы болып табылатын ар-ождан және сөз
бостандығын діни қараңғылық пен сенім тұншықтыруда деп есептеді. Ол католик
шіркеуіне дұшпандық көзқарасқа және онымен аяусыз күресте болғанымен, дін
мен діншілдікті жоққа шығармайды. Вольтердің егер құдай болмаса, оны ойлап
табу қажет болар еді деген қанатты сөзі де бар.
Вольтер сонымен бірге демократиялық идеяларды да жақтай қойған жоқ.
Бостандық пен білімді және адамгершілікті жоғары бағалаған ол еңбекші
халықтың ауыр тұрмысы мен оны жақсартудың жолдарын және қоғамды
демократиялық негізде қайта құру мәселелерін қарастырмады. Демократия мен
халық билігін табыр билігі ретінде есептеді. Бірақ табиғи құқықтар,
бостандық, теңдік оның қызы қолдаған мәселелері болды.
Азаматтық қоғамды зерттеуде Вольтердің ойынша жеке тұлғаның бостандығы
қоғам бостандығы ретінде ғана қарастырылады. Жеке бас бостандығының негізгі
кілті ретінде сөз және баспасөз бостандығын алдынғы орынға қояды. Оның
католик шіркеуі тұншықтырған ар-ождан бостандығы туралы идеясы да осы
қатардан орын алған. Жаңа замаң сипатының негізгі ерекшелігінің бірі еңбек
бостандығы да Вольтер көзқарасынан тыс қалмаған. Яғни, еңбек бостандығы
әркімнің өз қалауы бойынша неғұрлым жоғары бағаға өз еңбегін сата алуы,
өйткені еңбек те әр адамның жеке меншігі болып саналады.
Адамзат тарихының тәжірибесіне сілтеме жасай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz