Қазақстан Республикасы Азаматтық құқығының ұғымы. Азаматардың құқықтары мен бостандықтары және олардың қорғалуы
Кіріспе
Осы дипломдық жұмыстың негізгі тақырыбы: “Қазақстан Республикасы
Азаматтық құқығының ұғымы”.
Азаматтық құқық ұғымын, оның әдістерін, басқа салаларымен шекарасын,
ғылымын, субъектісін, объектісін, мүліктік және мүліктік емес өзіндік
қатынастарды нақты зерттеу болып табылады. Сонымен қатар, азаматтық
құқықтың ең бір қымбат қазынасы – адам. Адамның құқықтары, міндеттері болып
табылады. Қазақстан Республикасы Тәуелсіз алғаннан бастап нарықтық
эканомикасына өткеннен соң айырбас және сыйға тарту шарттары
жоғары деңгейде дамып, азаматтардың арасындағы ең жиі қолданып
келе жатқан шарттардың бірі болып отыр. Затты, мүлікті немесе
жеке меншікті екі тарап келісуі арқылы талап қою немесе сол
сияқты шарт қою арқылы заңды түрде айырбас шартына отырады .
Айырбас шарты Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіндегі 506
– 516 баптары арқылы жүзеге асырылады.
Менің ойымша, Конституцияда және осы кодексте көзделген баптарға әлі
де өзгерістер енгізуге тиіс деп ойлаймын.Себебі, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын нақты түрде қарастырылған мен әрбір азамат өз құқықтары мен
міндеттерін қадірлеуге Конституцияда баптарға қайшы келмеуге, халқының
қадір-қасиетін құрметтеуге және таңдауға тиісті.Қазақстан Республикасының
Конституцияның 14 бабында көзделген : заң мен сот алдында әрбір
азаматтардың құқықтары мен міндеттері немесе бостандықтары тең. Олардың
лауазымына, біліміне, кәсібіне, дініне,нәсіліне, ұлтына, мүліктік жағдайына
қарамастан заң алдындағы құқықтарының бірлігі. Егер де, осы кодекс пен
Конституциямызда осы баптар қарастырылмағанда елімізде бейбіт –татулық,
ұлттық бірліктігі дамымас еді.
Біз өзіміздің Конституция және кодекстеріміз арқылы елімізде тұрып
жатқан әрбір ұлттар жиынтығын сот пен заң алдында барлығының теңдігін нақты
зерттелінгендігін атап көрсеткен. Кез келген адамның өзгелерге
қатысты алғанда – басқа адамдардың, қоғамның,
мемлекеттің алдында атқаруға тиісті белгілі бір міндетті
болады. Бұл міндеттер заңмен белгіленген, оларды орындамау
азаматтың өзін ыңғайсыз жағдайға әкеліп соқтыруы
мүмкін. Адамдармен бірге өмір сүре отырып, олардан мүлдем
тәуелсіз болу мүмкін емес.Азаматтың Конституциялық
міндеттерінің бірі – басқа адамдар құқығын, бостандығын, ары
мен абыройын құрметтеуден тұрады. Азаматтардың құқығы,
бостандығы, абыройы, ар-ұжданы оның баға жетпес
байлығы болып табылады.
Дипломдық жұмысты Азаматтық құқығының ұғымы жөнінде жаза отырып
оны жан - жақты қарастырып жазуға тырыстым.
1. Азаматтық құқықтың ұғымы
Азаматтық құқық дегеніміз — азаматтық заңдарда көрініс тапқан мүліктік
және мүліктік қатынастармен байланысы бар мүліктік емес жеке қатынастарды
реттейтін нормалар жиынтығы. Бұл нормалар азаматтық заңнамада көрініс
тапқан.
Азаматтық құқық атауы ежелгі уақыттан бер белгілі, оны римдік
заңгерлер Рим азаматтарыны құқығы-цивильді (jus civile) құқық деп атаған.
Тарихтан белгілі римдіктердің құқығы осы атаумен белгіленді (квириттер
құқығы).Римдік jus civile көне римдегі азаматтардың мемлекеттік, қоғамдық
және жеке өзіндік қатынастарың реттеді және қазіргі азаматтық құқыққа
қарағанда ұғымы әлдеқайда кең болды. Қазіргі кезде заматтық құқықтың римдік
атауы сақталғанымен оның мазмұны барынша өзгерді. Дейтұрғанмен соған
қарамастан civile атауы еуропалық құқықтануға еніп қана қоймай, заң
терминалогиясына кірді. Сондықтан да азаматтық құқықты цивилистік деп
атайды, ал бұл саладағы мамандарды – цивилист деп дүр.
Римде құқықты жария және жеке деп екі салаға бөлгенін білеміз. Жария
және жеке құқықтардың классикалық аражігін Ульпиан былайша ашып көрсетеді:
жария құқық дегеніміз рим мемлекетінің құқықтық мәртебесіне қатысты, ал
жеке құқық болса жекелеген адамның мүддесіне сай келеді.
Қазақстан Республикасының қазіргі құқық жүйесі жария және құқық деп
бөлінбейді. Біздің ұлттық азаматтық құқық тек өзіне ғана тән және белгілі
бір ерекшеліктері бар институттардың аясында қалыптасты деп аламыз.
Сонымен қатар азаматтық құқықтың әртүрлі жүйелерінің арасында белгілі
бір дәрежеде ұқсастықтар бар. Сондықтан азаматтық құқықтық жүйелерде болып
жатқан процестер Қазақстан Республикасының азаматтық құқық іліміне әсерін
тигізіп отыр. Бұл орайда біз жаңа мемлекетті, жаңа нарықтық экономика мен
жаңа демократияны көптеген өзге де жас тәуелсіз мемлекетер осы тәрізді
жолды басынан кешіп те үлгерген уақытта құру үстіндеміз..., ендеше тосы
бағытта әр түрлі өркениеттердің ең соңғы жетістіктерін пайдаланудың маңызы
зор.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі
болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды
тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен
тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап,
басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал
азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық
құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінеді. Әдетте құқықтың қандай
салакға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі
қолданылады. Дәл осы пән мен құқықтық реттеу әдістеме арқылы азаматтық
құқықты Қазақстан Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра
отырып, сонымен бірге оның салалық ерекшелітерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша
қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар құрайды (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 1 бабы 1
тармағы). Сонымен қатар мүліктік қатынастарға байланысты жоқ мүліктік емес
жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар басқа заң
құжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен
туындамайды.
Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар негізінен мүліктік
қатынастар болып табылады. Материалдық игіліктермен (мүлікпен, жұмыспен,
қызмет көрсетумен, ақшамен құнды қағаздар мен басқа да мүліктермен)
байланысы бар қоғамдық қатынастар мүліктік қатынастар деп аталады. Мұндай
қатынастар иелену немесе мүліктің тиістілігіне қарай (заттық қатынас),
мүліктің бір адамнан екіншісіне ауысуы, өтуі (міндеттемелік қатынас),
меншік иесінің қайтыс болуына байланысты заттың тағдырын шешу (мұрагерлік
қатынас) тәрізді қатынастар тұрғысынан көрінсе, онда олар азаматтық заңмен
реттеледі. Бір сзбен айтқанда, мүліктік қатынас дегеніміз мүліктерді сатып
алу, иелену, басқа адамдарға беру мен пайдалану жөніндегі қатынас болып
табылады.
Дейтұрғанмен бұдан азаматтық құқық мүліктік қатынастардың бәрін бірдей
реттей береді деген ұғым тумауы тиіс. Өйткені, оларды өзі әртүрлі сипатта
кездеседі. Сайып келгенде, мүліктілік дегеніміз заңды белгі болып
табылмайды, ол тек экономикалық түсінік. Сондықтан да азаматтық құқық
пәнінің мазмұнын оны біріктіретін әрі мән-мағынасын ашатын тұсын бөліп
қарауды қажет етеді. Қоғамдық қатынастарды бір-бірінен ажырататын мүліктік
қатынастардың мынадай белгілері, атап айтқанда, белгілі бір экономикалық
құндылыққа ие болуымен байланысты материалдық объектілер жайында адамдардың
арасындағы қатынастар болғандықтан оның ерік сипатында болатындығы нарықта
дербес тауар иеленуші ретінде қимылдауы, қатысушылардың өзара келісім және
өзара шарт жасауы.
Мүліктік құндылық қатынастарға ең алдымен қатысушыладың құн заңына
сүйенетін мүліктік қатынастарының теңдігіне негізделген тауар-ақша
қатынастары және өзге де қатынастар жатады десек, нарықты экономика
жағдайында тауар-ақша азаматтық құқықты ретеудің негізгі өзегіне айналады.
Мүліктік қатынас адамдар арасындағы қатынас болғандықтан ол мүліктік
емес қатынастармен біте қайнасып, ұштасып жатады.
Қазақстан Республикасы азаматтық заңдары мүліктік емес қатынастардың
екі түрін, атап айтқанда, мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар мен мүліктік қатынастарды реттейді. Мүліктік емес жеке
қатынастың бірінші тобына мүліктік қатынаспен байланысы бар мүліктік емес
жеке қатынастар жатады.
Бұл жердегі байланыстылық деген сөз жеке қатынастардың мүлікке
бағыныштылығын көрсетпейді, қайта қоғамдық қатынастардың біртұтас бірлікте
болуын айқындайды (мәселен, авторлық, өнертабыс және т.б. қатынастар).
Мысалы, бір ұйымның басқа бір заңды тұлғаның тауарлық белгісін заңсыз
қолданса онда ол әлгі тұлғаға зиянын тигізеді. Мүліктік емес қатынастан
келіп мәселен, шығарманың авторы үшін мүліктік қатынастың мүліктілігі
пайда болады. Сондықтан мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар азаматтық құқық нормаларымен реттеледі.
Мүлік қатынасына байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастардың екінші
түрі мүліктік қатынасқа қарағанда өзге фактілерге орай және бсқа
субъектілер арасында да туындайды. Ол жеке адамдар мен ұйымдарға ғана тән
әрі олардан ажырамайтын игілік болып табылады, сондай-ақ онда мүлік мазмұны
болмайды, ақшамен де бағалауға келмейді.
Бірінші топтағы мүліктік қатынастармен тығыз байланысты мүліктік емес
жеке қатынастардың тікелей мүліктік сипаты мен ақшалай құны болмайды. Бұл
топтың негізін интеллектуалдық меншікпен байланысы бар қатынастар құрайды.
Ғылыми еңбектің авторы немесе өнертапқыш өзінің авторлық құқығын қорғауға
байланысты сотқа талап арыз беріп, арыз сот арқылы қанағаттандырылатын
болса, онда ғылыми еңбектің авторының немесе өнертапқыштың қаламақы немесе
басқалай сыйақы алуға құқығы болады. Бұл жағдайда мүліктік емес жеке
қатынастар мүліктік қатынастармен байланыстылық сипат алады.
Жеке мүліктік емес қатынастардың екінші тобын — мүліктік қатынастармен
байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар құрайды.
Адам денсаулығына көлік арқылы зиян келтірілді. Денсаулыққа келтірілген
зиянның нақты ақшалай құнын анықтауға болмайды. Дегенмен де, азаматтық
құқықтың нормалары істің мән-жайына байланысты денсаулыққа келген зиянның
орнын толтыруды реттейді (зиян келтірушінің кінәсін, зиян келтіруші мен
жөбірленушінің материалдық жағдайын және т.6.).
Жеке өмірге, тұрғын үйге, ар-намысқа, іскерлік беделге қолсұқпаушылық
екінші топтағы жеке мүліктік емес қатынастарға жатады.
• Реттеудің азаматтық-құқықтық әдісі заңды тараптардың теңдігін, құқық
бұзушылық кезіндегі жауапкершіліктің мүліктік және өтемақылық сипатын,
сотқа жүгіну арқылы жүзеге асатын құқық қорғаудың айрықша әдісін
білдіреді. Бұл әдіс диспозитивті деп аталады. Бұл тараптардың
теңдігін, әрекеттің тәуелсіздігін, қарым-қатынастың еріктілігін
білдіреді.
Дүкен иесі тауар жеткізіп берушілерді өзі анықтайды, тараптар баға мен
басқа да шарттар туралы келіседі жене бұл әрекеттерді келісімшарт
түрінде рәсімдейді. Аталған келісімшарт бұзылғанда тараптар
келісімшарттың күшін жояды, ал бір-біріне қоятын талаптары болса, онда
ол мәселелер сот арқылы шешіледі.
Мүліктік емес жеке қатынас Қазақстан Республикасы Конституциясымен
реттеледі. Конституцияның 2 тарауы адам мен азаматтың ажырамайтын
құқықтарына арналған. Сонымен азаматтық құқықтың реттеу пәніне мүліктік
қатынастарға байланысыжоқ мүліктік емес жеке қатынастардың мейлінше кең
ауқымы енеді. Қорыта айтқанда, азаматтық құқықты реттеудің әні, міне,
осындай.
1.1.Азаматтық құқықтың әдістемесі
Құқықтың әрбір негізгі саласының өзіне тән құқықтық реттеу әдістемесі
болады. Ал оның жеке қырлары субъектілердің құқықтық мәртебесінде, құқық
қатынастарын қалыптастыру негіздерінде, олардың мазмұнын айқындау
әдістерінде және заң санцияларында топтастырыла көрсетілген.
Мүліктік және мүліктік емес қатынастардың азаматтық-құқықтық реттеу
әдістемесі бірқатар өзіндік белгілерге ие:
1) Азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың жалпы құқықтық жағдайы
оладың тауар-ақша және басқа қатынастарынанегізделген заңды түрдегі
теңдігімен сипатталады. К.Маркс Капиталда былай деп жазды: Бұл
заттар бір-біріне тауар ретінде қатысуы үшін тауар иелері бір-біріне
адам ретінде, бұл заттарды еркімен билей тін адам ретінде, қатысуға
тиіс:сонымен, бір тауар иесі тек екіншінің еркі бойынша, демек олардың
әрқайсысы екеуіне ортақ ерікті акт арқылы, өз тауарын басқаға бере
отырып, өзге тауарды өзі иемденеді. Демек,олар бірін бірі жекеменшікті
деп білуге тиіс.
Азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылардың заң жүзіндегі теңдігіне
келсек, олардың азаматтық айналымда тең құқықты, тәуелсіз субъектілер
екендігін көреміз, әрі оның әрқайсысы мүліктік оқшаулыққа ие болады, сондай-
ақ бір-бірімен қарым-қатынаста тең дәрежед әрекет етеді. Бұл азаматтық
құқық субъектілерінің бірде-бірі азаматтық құқық қатынасында екінші жаққа
біржақты міндет жүктеуіне болмайды деген сөз. Сонымен қатар құқықтық
қатынастағы жақтардың араларында дау туындаған жағдайда, екінші жақ үшін
міндетті болып табылатын шешімді қабылдай алмайды;
2) Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарына өз
еркімен және өз мүддесін көздей отырып ие болады және оларды жүзеге
асырады. Олар шарт негізінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін
анықтауда және шарттың заңдарға қайшы келмейтін кез келген жағдайларын
белгілеуде ерікті. Демек, азаматық-құқықтық қатынастардың
қатысушыларына өзінің қалауынша және мүддесіне сай келетін жағдайларды
таңдауына мол мүмкіндік жасалады;
3) Тараптар азаматтық құқық қатынастарда тең дәрежеде қорғану құқығына ие
және қорғанудың белгілі бір мүмкіндігін таңдауға ерікті (теңдік және
тұлғалардың өз құқықтарын толық пайдалану мүмкіндігі). Азаматтық
құқықты қорғау сотпен (төрелік сотпен немесе аралық сотпен) жүзеге
асады, бұл орайда Азаматтық кодекстің 9-бабына сәйкес қорғанудың
азаматтық істерді жүргізу заңдарының ерекше ережелерін сақтай отырып
ашық әдістері қолданылады. Егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе,
бұзылған құқықты қорғау үшін өкімет билігі немесе басқару органына
өтініш жасау, құқық қорғау туралы талап арызбен сотқа шағымдануға
кедергі жасамайды. Былайша айтқанда, сот бұзылған немесе дауға түскен
құқықтарды қорғаға тиіс. Егер қандай да бір ққық әкімшілік жолмен
қорғалса, онда ол заңға тікелей сүйенуі керек. Мұндай жағдайда құқыққа
байланысты дау сотқа бірден жіберілмей, алдымен әкімшіліктің шешімін
күтеді. Әкімшілік шешім қабылдағаннан кейін ғана осы сотқа беруге
болады.
Азаматтық кодекстің 9-бабының 1 тармағына мемлекеттік басқару
органының немесе жергілікті өкілі атқарушы органның заңдарға сәйкес
келмейтін құжатын жарамсыз немесе орындауға жатпайды деп тану туралы
азаматтық құқықтарды қорғаудың жаңа тәсілі енгізілген. Азаматтық кодекс
қабылданғанға деін көптеген ұқық қолданушы органдар заңға сүйеніп жасаған
құжаттардың сол заңға сәйкес келмегенімен с жүзінде оның қолднып
келгеніне әрі мұндай заңсыз құжаттарды ешкімнің де теріске шығармағаныа
талай мәрте көз жеткізген болатын, ал осындай келеңсіздік көп қиындық
келтірді;
4) Азаматтық құқықтық жауапкершілік өзіндік сипатымен, атап айтқанда,
мүліктік және өтем түрінде айқындалады; сондай-ақ оған келтірілген
залалды толықтай өтеу талабы да жатады; заң құжаттарында өзгеше
көзделмеген жағдайда, бұл заң бұзушының кінәсініңқандай екендігіне де
байланысты болады.
Осы айтылғандарға сүйене отырып, мынадай тұжырым жасауға болады:
азаматтық құқық-құқықтың бір саласы, ол тауар-ақша қатынастары және
қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ
мүліктіік қатынастарға байланысты (немесе байланысы жоқ) мүліктік емес жеке
қатынастарын реттейтін нормалардың жиынтығы болып табылады.
1.2. Азаматтық құқықтың басқа салаларымен шекарасы
Бұдан бұрын айтылған құқықтық реттеудің пәні мен әдістемесі азаматтық
құқықтың сонымен шектес басқа салалардан бөліп қарауға мүмкіндік береді.
Бірақ та азаматтық құқықты шектес салалардан оқшаулағанда төмендегідей
жағдайларға көңіл аудару қажет: жаңа Азаматтық кодекс (1994ж) қабылданғанға
дейін азаматтық құқық өзіне тән қатынастарды реттеді. Айталық, Қазақ КСР
Азаматтық кодексі (1963 жылы қабылданған) бойынша отбасы, еңбек,жер
қатынастары, сондай-ақ колхоздардағы өздерінің Жарғысынан бастау алатын
қатынастар, суды пайдалану жөніндегі қатынастар тиісінше – отбасы,жер,
колхоз және су жөніндегі заңдарымен реттеліп келді.Ендігі жерде Азаматтық
кодекстің 1-бабы 3 тармағына сәйкес азаматтық құқық осы баптың 1-
тармағында аталған белгілерге сай келетін отбасылық, еңбек қатынастары мен
табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны орғау жөніндегі
қатынастарға (мәселен, мүліктік қатынастар және тараптардың заңдық
теңдігіене негізделген болса) , егер де тиісінше отбасылық,
еңбекзаңдарымен, табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау
туралы заңдармен реттелмеген жағдайларда, сондай-ақ оларды реттеуде
ағаттықтар кеткен кезде, қлданылады.
Азаматтық және еңбек құқықтарының ара жігін ашу белгілі бір жағдайда
өзіндік қиындықтар да туғызады. Бұл орайда Азаматтық кодекстің кейбір
нормаларының тікелей еңбек қатынастарын реттей алатындығына мән берген
жөн. Атап айтар болсақ, Азаматтық кодекстің 19-бабының 3-тармағы жеке
кәсіпкер мен азаматтардың арасындағы еңбек шартын, оның ішінде келісім-
шартты жасасу мүмкндігі жөнінде болып келегн дауларға нүкте қояды.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, еңбек қатынасына азаматтық құқықты қолдану
мүмкіндігі Азаматтық кодекстің 1-бабының 3-тармағында ап-анық өрсетілген.
Осы тұжырымдаманы түсіндіру жөнінде 1995 жылы 22 желтоқсанда Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты өзінің Пленумында №10 қаулысын (нормативтік
сипаты бар) қабылдады. Бұл қаулы Моральдық зиянды өндіртіп алу туралы
заңды соттардың қолдануы туралы деп аталды. Оның 5-тармағында былай
делінген: Еңбек туралы заңдарда рухани немесе дене зардабын шеккендерге
өтем төлету жөнінде тікелей айтылмауына қарап, жәбірленуші зиянның орнын
толтыруға құқығы жоқ деуге болмайды. Сот КСРО мен республикаларының
азаматтық заң Негіздерінің 131-бабына сәйкес отырып, жұмыскерді заңсыз
жұмыстан шығарғаны не басқа жұмысқа ауыстырғаны үшін, оған еңбекақы
төлемей, жұмыста мүгедектікке, кәсіби ауруға ұшыратқан үшін, сөйтіп, рухани
және дене зардабына жол бергеніне байланысты жұмыс берушіден өтем төлеуді
міндеттеуге құқылы.
Осы орайда еңбек құқығы пәнінің азаматтық құқықтан айырмашылығы- оның
еңбек үрдісіндегі қатынасты реттеуінен көрінеді. Себебі онда еңбек
нәтижесін алып беру жоқ. Жұмыс күші тауар болып табылмайды. Сол себепті де
жекелеген жағдайда жалақы жұмыс күшінің құнын бағалаудың нысаны бола
алмайды, жұмыскердің еңбегіне ақы төлеу оның істеген ісінің саны мен
спасына қатысты келеді. Құқықтық реттеу әдістемесі тұрғысынан қарағанда,
жұмыскер жұмыс берушімен шарт жасасып, сол арқылы тең құқықты әріптеске
айналатынын байқау қиын емес, дейтұрғанмен жұмыскер ақыр аяғында еңбек
тәртібіне бағынып, әкімшіліктің талабын, сондай-ақ оның еңбек ету
міндетіне жататын басқа да міндеттерді орындайды.
Отбасы құқығы некеге және отбасына қатысты қатынастарды реттейді. Отбасы
құқығы некеге тұру, некені бұзу және оны жарамсыз деп танудың жағдайы мен
тәртібін реттейді, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың
отбасында қалу тәртібі мен түрін, азаматтық хал актілерінің тіркеу
тәртібін, сондай-ақ отбасы мүшелері арасындағы мүліктік емес жеке
қатынастарды айқындайды. Қажет кезінде туыстар мен басқа адамдар арасындағы
жағдайлар заңда көзделген ретте қаралады.
Отбасы құқығына реттеудің ерекше әдістемесі тән, ол ерікті түрде болады,
ал жарлық ету түріндегісі- императивті, яғни бұйрықты сипатқа ие. Осы екі
бастаудың өзі оның ерекшелігін білдіреді.
Отбасы құқығының дербестігіне қарамастан ол туралы заңмен реттеуге
келмейтін отбасылық қатынастарға азаматтық заң қолданылады. Ал мұның өзі
отбасы қатынастарына қайшы қоймайды. Мысалы, Азаматтық кодекстің 223-бабына
сәйкес: ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкі, егер бұл
мүлік ерлі-зайыптылардың үлесті меншігі болатыны, не олардың әрқайсысына
тиесілі немесе меншік құқығында тиісті бөліктерде ерлі-зайыптылардың
әрқайсысына тиесілі екені олардың арасындағы шартта көзделмесе, олардың
бірескен меншігі болып табылады. Азаматтық кодекстің 223-бабындағы 2
тармаққа сәйкес, егер некеде тұрған ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкінің
есебінен сол мүліктің құнын едәуір арттырған қаражат жұмсалғаны (күрделі
жөндеу, қайта жаңғырту, қайта жабдықтау және т.б.) анықталса, ерлі-
зайыптылардың әрқайсысының мүлкі олардың бірлескен меншігі деп танылуы
мүмкін. Осы мысалдың өзі-ақ азаматтық заңды отбасы қатынастарына
қолданудың айқын бір көрінісі болып табылады.
Азаматтық табиғи ресурстарды пайдалану және айналадығы ортаны қорғау
жөніндегі қатынастардан былайша ерекшеленеді:а) табиғи объектілерді
пайдалану мен қорғауда мүліктік сипатымен болмауымен, бірақ материалдық
құндылық болып санала тұрса да толық түрде мүлік дәрежесіне ие бола
алмайды. Сонымен, табиғи объектілер арнайы есеп жүйесі (көлем, мөлшері
және т.б.) кадастрмен есепке алынады; ә) әзірге табиғат пайдалану жүйесінде
(жерден басқасы) толық дәрежедегі тауарлық қатынастарға түгел қосылған жоқ.
Солай бола тұрса да заңды табиғатты пайдалану арқылы көрсетілген, бірақ
заңға сәйкес табиғат пайдаланушыларға табиғи ресурстарды (жеке меншікке
берілген жерден басқасына) сатуына және сатып алуына рұқсат етілмейді.
Экологиялық әдебиеттерде кездесетін осындай пікірлерге қарамастан
азаматтық құқық (бірінші кезекте Азаматтық кодекс) жерді меншіктену және
жер учаскелерін пайдалану қатынастарын мейлінше кең түрде реттейтінін айта
кеткен жөн. Бұл орайда тұлғалардың құқықтарын да (мысалы, ипотеканы, жер
учаскесіне сервитутты, мұрагерлікке берілуді және т.б.) қорғайды. Осындай-
ақ табиғи ресурстарды пайдалану қажеттігі дау туғызбайтығын көреміз.
Азаматтық кодекстің 1-бабының 4- тармағына сәйкес, заң құжаттарында
көзделген реттерді қоспағанда, бір тараптың екіншісіне әкімшілік немесе
өзге де билік жағынан бағынуына негізделген мүліктік қатынастарға, оның
ішінде салық жөніндегі және басқа бюджеттік қатынастарға азаматтық заңдар
қолданылмайды.
Жоғарыда аталған қатынастардың азаматтық құқықпен арадағы жігін ашу онша
қиындық туғызбайды, жекелеген жағдайда олар бір-бірімен пәні бойынша, ал
өзге ретте құқықтық реттеу әдістемесі бойынша бөліктенеді, ал кейбір
жағдайларда олардың жиынтығын талап етеді. Сөйтіп, бір жағы екіншісіне
қандай да бір бағынышты болғанда мүліктік қатынас азаматтық заңмен
реттелмейді. Осыған орай әкімшілік (оның ішінде салыққа қатысты) не басқа
қатынастар азаматтық заңдар қарауынан шығып қалады.
1.3.Азаматтық құқықтың принциптері (қағидаттары)
Принцип (қағидат) термині латынның сөзі-бастау, негіз дегенді
білдіреді. Азаматтық принциптері- ол нормативтік сипаты бар, қоғамдық
қатынастарды азаматтық-құқықтық реттеу бастамасын басшылыққа алатын негіз.
Ол Қазақстан Республикасы азаматтық заңының мейлінше маңызды тұстарын
көрсетеді. Демек азаматтық заңды түсіну мен оны қолдану азаматтық құқықтың
тек жалпы принциптері арқылы мүмкін болады.
Принциптер (қағидаттар) Азаматтық құқық жүйесінде әрқашанда бастапқы
норма болып саналады. Сондықтан да басқа нормалар онымен жанама түрде
крініп, жалпы сипат алады, демек принциптер өзгелерден басым түседі.
Принциптер азаматтық-құқықтық нормалардың барлық жүйесін қамтып, басшылыққа
алынады. Азаматтық кодекстің 2- бабындағы азаматтық заңдардың жалпы
негіздері мен мәнісі беки түсуіне байланысты, енді принциптер нормативтік
мәнге ие болды және оны қолдану міндеттілікке айналды. Бұрын сонды
азаматтық принциптер заң нормаларында арнайы термин немесе тиянақты
тұжырымдама ретінде бекітілмеген еді, тек азаматтық заңдардың жалпы
негіздері мен мәнісіне байланысты деген жалпылама тұжырымдамамен
шектелетін.
Профессор Ю.Г.Басин азаматтық құқық принциптерінің ролі мен маңызы
туралы былай деп тұжырымдайды: Біріншіден, ол тікелей әрекет етеін
нормалар түрінде кездеседі. Екіншіден, ол жаңа заңды жасау немесе бұрынғы
заң құжаттарын өзгерту кезінде ескеріледі. Үшіншіден, құқық ұқсастығын
қолдану қажет болған жағдайда заң принциптері басшылыққа алынады.
Төртіншіден, мұндай принциптер құқықтық нормалардың бастапқы мазмұнының
немесе шарт талаптарының тиісті жағдайларының мазмұнының түсінілуі жүзеге
асырылғанда назарға алынуы тиіс.Бесіншіден, заң принциптеріне сүйене
отырып, заң нормалары арасындағы қарама-қайшылықты жоюдың жодарын табуға
болады, мұның өі егер бұл аалған жағдай кездескенде ғана қолданылады. Осы
мәселелерге орай оған екі жағдайды қосып айтуға болар еді: біріншіден,
принциптер тек заң актілері жүйесінің сипатын көрсетіп қоймайды, сонымен
қатар ол заңгерлердің құқықтағы құқықтарын белгілейді. Екіншіден, азаматтық
құқық принциптер өзінің реттеу жүйесі арқылы бірқатар мемлекеттік құқықтық
институттар мен нормаларды, яғни бірінші кезекте азаматтардың
конституциялық құқығын азаматтық құқықтар арқылы өзіне тән тәсілдермен
қорғауды нақтылай түседі.
Азаматтық құқықтың мынандай принциптері бар:
1) Азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылардың тендігі;
2) Меншікке және басқа заттық құқыққа қол сұқпаушылық;
3) Шарт еркіндігі;
4) Жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге
болмайтындығы;
5) Азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру;
6) Нұқсан келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуін қамтамасыз ету;
7) Азаматтық құқықты сот арқылы қорғау.
Міне, осы принциптердің бәрі де Азаматтық кодекстің Азаматтық заңдардың
негізгі бастаулары деп аталатын 2-бабында бекітілген. Яғни сол арқылы
мемлекет пен қоғамның азаматтық заңдарының алдына қойған мақсаты мен
міндетін орындаудағы азаматтық заңның демократиялық және ізгілікті
қасиеттері көрініс береді. Енді осы көрсетілген принциптерді талдасақ
дейміз.
Азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың теңдігі.Азаматтық құқықтың
басты қағидаттарының бірі олардың қатысушыларының теңдігіне байланысты
келеді. Азаматтық қатынастарға қатысушылардың теңдік принциптері қоғамдық
қатынастарды азаматтық-құқықтық ретету әдістемесінің өзімен айқындалады.
Яғни бұдан азаматтық-құқықтық қатынастарда тараптардың жағдайы тәуелсіз,
тең дәрежеде болатындығын көреміз. Демек, азаматтық қатынасқа қатысушының
бірі екіншісіне тіптен бағынышты емес, ал тәуелділігі оның мінез-құлқына,
екіншісінің ерік-жігеріне қатысты болмау керек. Азаматтық заңмен реттелетін
мүліктік және мүліктік емес қатынастар жүйесінде субъектілер теңдігі
төмендегідей жәйттерді білдіреді:
1) Мемлекет немесе оның әкімшілік – аумақтық бөлінісі азаматтық-құқықтық
қатынастарға жалпы негізде, өзге қатысушылармен тең құқықта
қатысады.Бір айта кететін жайт, азаматтық-құққытық қатынастардағы
мемлекеттің жауапкершілік ерекшелігі заңда көрсетілмеген;
2) Заңды тұлғалардың құқылық мәртебесі жеке тұлғалардың мәртебесіне
біртабан жақын келеді. Мысалы, қазіргі кезде азаматтар ғана емес,
заңды тұлғалар шартпен өздерінің құқықтары мен міндеттерін белгілей
алады, сондай-ақ заңға қайшы келмейтіндей шарт талаптарының кез
келгенін тандауға ерікті; заңды тұлға және заңды тұлға құрмай
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын азаматтар еңбек шартын, оның
ішінде келісім шартты жасасуға хақысы жоқ;
3) Егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, шетелдік жеке және заңды
тұлғалар, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар азаматтық заңдарда ҚР
азаматтары мен заңды тұлғалары үшін қандай құқықтар мен міндеттер
көзделсе, нақ сондай құқықтарға ие болуға қақылы және сондай
міндеттерді орындауға міндетті;
Қазақстан Республикаы Конституциясының 6-бабында меншік иелерінің құқы
қорғауға байланысты теңдік принципі тұжырымдалған. Мұның өзі оларға
қатысты құқықтардың бұзылуына қарсы қорғану құралын субъектілер бірдей
қолданылады дегенді білдіреді.
Меншікке және басқа заттық құқыққа қол сұқпушылық принципі. Меншікті
құрметтеп, оған ешкім қол сұқпайтын елде ғана азаматтар жайбарақат өмір
сүре алады. Сондықтан да әрбір қоғамда меншік ерекше мәребеге ие болып,
оны қасиетті әрі қол сұғылмайтын нәрсе деп бағалайды. Адамның белгілі бір
затты иелену оны тұтынып, белгілі бір мақсатына, яғни керегіне жаратуы
үшін керек, сондықтан ол бұл орайда қызмет ету құралын бәрінен де жоғары
қояды.
Мемлекет пен құқық, оның ішінде азаматтық құқық азаматқа мұндай
жағдайды қамтамасыз етеді.
Қанша да меншік құқығы азаматтық құқықтың орталық институты болып
есептелген және меншік иесінің құқығын қорғауды барынша талап еткен.
Міне, сондықтан да азаматтық құқық меншіктің қол сұқпаушылық қағидасына
негізделеді.
Меншікке қол сұқпаушылық Азаматтық кодекстің басқа нормаларында да
өзіндік көрініс тапқан, ал оны нақтылайтын тұжырымдама Конституцияның 26-
бабының 3 тармағында бекітілген. Яғни онда былай делінген: Соттың
шешімінсіз ешкімді өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерекше
жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп йыру оның құны тең
бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін. Конституцияның бұл қағидалары
Азаматтық кодексте реквизициялау, күтімсіз ұсталған мәдени және тарихи
қазыналарды сатып алу және т.б. қатынастарда қолданылады.
Қазіргі кезде заңда меншік құқығымен қатар меншік иесі болып
табылмайтын адамдардың заттық құқықтары да қаралған, оларға да қол
сұқпаушылық принципі қолданылады. Айталық: а) жерді пайдалау құқығы; ә)
шаруашылық жүргізу құқығы; б) оралымды басқару құқығы; в) өзге де заттық
құқықтар.
Кей жағдайда меншік құқығы шектеулі болуы да мүмкін. Мысалы, жер
туралы Заңның 48-бабында жер қатынастары субъектілерінің өздеріне
тиесілі құқықтарды жүзеге асыруы табиғи объект ретінде жерге, айналадағы
табиғи ортаға, сондай-ақ басқа адамдардың құқықтары мен заңды
мүдделеріне зиян келтірмеуі жөнінде айтылған.
Бірақ та заң арқылы белгілі бір дәрежеде шектеу қойыла тұрғанымен
азаматтық заңдағы меншік құқығының алар орны ерекше, ал меншік иесі
нарықтың басты тұлғасы болып табылады. Бұл бұрын-соңғы болмаған меншік
құқығын қорғаудың жаңа тәсілдерінің өмірге келумен байланысты болып отыр.
Мысалы, оған қозғалмайтын мүлікі мемлекеттік арнайы тіркеуге енгізу
жатады, сондай-ақ қозғалмайтың мүліктің, мәселен, бағалы қағаздардың
меншік құқығын сенімді де жедел ұштастырудың жаңа тәсілдері жасалды.
Шарт еркіндігі принципі. Заң шығарушы меншікті емін-еркін пайдалау
үшін заңды негіз жасайды, сол арқылы азаматтық субъектілердің өздеріне
контрагентті таңдауына, шарт талаптарын мүлдем дербес айқындауға әрі оны
тағаындауға мүмкіндік береді. Бұл принцип нарықтың дамуына және бәсекеге
қажетті алғышарттарды жасайды, міне, сондықтан да ол кәсіпкерлік қызмет
үшін ерекше маңызға ие. Сонымен АК-тің 10-бабының 6-тармағында әрбір
тұтынушының тауарлар сатып алу, жұмыс пен қызметті пайдалану үшін еркін
шарт жасасуға мүмкіндігі бар.
Шарт дегеніміз- шаруашылық қызметінің негізгі құралы. Азаматтар мен
заңды тұлғалар шарт негізінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін өз
еріктерімен, өз мүдделеріне сүйене отырып тағайындайды, сонымен бірге заң
құжаттарына қайшы келмейтін жағдайда олардың кез келген шарт жасасуына
мүмкіндігі бар.
Азаматтық кодекс шарт жасасуға мәжбүр етуге тыйым салады, дейтұрғанмен
бұл орайда оған кейбір жағдайда жол берілетіндігін жоққа шығаруға
болмайды. Мысалы, заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған
міндеттемеде шарт жасасуға мәжбүр етуге жол берілмейді.
Бұл принципті қолдануда мемлекеттің тағайындаумен белгілі бір дәрежеде
шектеу қойылу мүмкін, мысалы, оған валюталық шектеуді жатқызуға болады.
Айталық, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің валютаға деген
резиденттердің экспорттық операциялары төлемдерін және экспорттық валюта
түсімін міндетті сату ретін шектеуді тағайындауға құқығы бар.
Шарт еркіндігін шектеуді тек мемлекет қана емес, сонымен бірге
азаматтық айналым де жүзеге асырады. Мысалы, Азаматтық кодекстің 11-
бабына сәйкес заңды бәсекеестікті шектеуге немесе жоюға, негізсіз
артықшылықтар алуға, тұтынуылардың құқықтары мен заңды мүдделеріне қысым
жасауға бағыталған монополистік және қандай болса да басқа қызметке жол
берілмейді.
Еке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол еруге болмайтын
принципі. Бұл принцип Азаматтық кодекстің 2-бабының 1- тармағында
тұжырымдалған және де ол жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен
араласуына жол беруге болмайтындығын қарастырады. Азаматтық құқықтың бұл
нормасы Конституцияның 18-бабында бекітілген: әркімнің жее өміріне қол
сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, ар-намысы мен
абыройлы атының қорғалуына құқығы бар деген талапты алға тартады.
Жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол бермеу билік
және басқару органдарының ата-аналардың, қызмет орны жетекшілерінің және
басқа адамдардың әрекет қабілеті бар азаматтар мен заңды тұлғалардың
мүлкіне қожалық етуіне, пайдасын бөлісіп, кірісін пайдалануына тыйым
салынады. Егер заңда көзделмесе, әлдебіреудің рұқсаты, келісім беруі,
ақпарат ұсынуы талап етімейді. Жеке, отбасылық, коммерциялық құпиялары
бар мәліметтерді беруді талап етуге тыйым салынады.
Азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру принципі. Азаматтық
кодекстің бұл принципі конституциялық ережеде де жазылған: Әркімнің
кәсіпкерлік қызмет ерккіндігінде, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар. Азаматтық құқықты жүзеге
асырудың өзі осы принципке байланысты. Азаматтық кодекстің 8-бабына
сәйкес, азаматтар мен заңды тұлғлар өздеріне берілген азаматтық
құқықтарды, оның ішінде өздерін қорғау құқығын өз қалауанша пайдалынады.
Бір айта кететін жайт, олардың өздеріне берілген құқықтарды жүзеге
асырудан бас тартқан жалпы ережеге орай бұл құқықтардың тоқтатлуына әкеп
оқтырмайды. Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне берілген құқықтарды
жүзеге асырған кезде адал, парасатты және әділ әрекет жасап, заңдардағы
талаптарды, қоғамның адамгершілік қағидаттарын, ал кәсіпкерлер бұған қоса
іскерлік, әдептілік ережелерін сақтауға тиіс.Бұл міндетті шарт арқылы
алып тастауға немесе шектеуге болмайды. Азаматтық құқық қатынастарына
қатысушылардың адал, парасатты және әділ әрекет жасауы көзделеді.
Азаматтық құқық конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті,
адамның құқықтары мен бостандықтарын, халық денсаулығы мен имандылығын
сақтау мақсатына қажетті амада ғана және заңмен шектелуі мүмкін.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру басқа құқық субъектілерінің
құқықтарын және заңдармен қорғалатын мүдделерін бұзбауға, айналадағы
ортаға зиян келтірмеуге тиіс.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың басқа тарапқа зиян келтіруге, құқықты
басқа түрлерде қиянат жасап пайдалануға, сондай-ақ құқықы оның мақсатына
қайшы келетіндей етіп жүзеге асыруға бағытталған әрекеттеріне жол
берілмейді. Осы талаптарды орындамаған жағдайда сот ол адамның тиісті
құқығын қорғаудан бас тарта алады.
Сонымен қатар,тауарлар мен қызметтердің еркін қозғалысы жөніндегі
ереже де маңызды. Тауарлар, қызметтер және ақша Қазақстан Республикасының
барлық аумағында ркін қозғалыста болады. Қазақстан Республикасындағы не
заң шығарушының, не атқару билігінің тауарлар мен қызметтердің қозғалысын
шектеуге хақылары жоқ. Еркін қозғалысқа тек заңмен ғана тыйым салуға
болады.
Нұқсан келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуін қамтамасыз ету
принципі, Азаматтық құқықтар мен міндеттердің көбісі мүліктік
қатынастармен байланысты. Демек, олар белгілі бір дәрежеде материалдық
мазмұнға ие. Азаматтық заңға бұл принципті енгізу азаматтық құқықтың
өзекті мәселелерінің бірі – құқық бұзылғанға дейін болған жағдайды
қалпына келтіруді, ал ол мүмкін болмаған жағдайда келтірілген зиянды
өтеуді қамтамасыз ету мәселесін шешуді жүзеге асырады.
Азаматтық құқықтарды сот арқылы қорғау принципі. Соттың қорғауын
қамтамасыз ету принципі. Бұл конституциялық принцип: әркімнің өз
құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар. Бұдан
аз ғана уақыт бұрын сот арқылы қорғану рөлі төмен болып келді, яғни тек
заңда көрсетілген жағдайда ғана сотқа шағыну мүмкін еді.
Заматтық кодекстің 9-бабына сәйкес азаматтық құқықты қорғау сот
(төрелік сот немесе аралық сот) арқылы жүзеге асырады. Белгілі бір
жағдайларда бұрмаланған азаматтық құқық басқа да тәсілдермен қорғала
алады. Заңда көзделген ретте мұндай қорғау әкімшілік тарапынан жүзеге
асыруы мүмкін.
Азаматтық одекске дәстүрлі қорғау шараларынан басқа қорғаудың даңа да
арнайы тәсілдері енгізілген. Арнайы заң құжаттарында көзделген ағдайда
нақты және заңды әрекеттермен тікелей құқығы бұзылған адамның құқығын
қорғауға заң жол береді. Өзін-өзі қорғау азаматтың құқығына жасалған
қиянатты өз күшімен жеңуі деуге болады., бұл өзін – өзі қорғау, не
мүлікті , немесе қаржыға қатысты төлемді ұстап қалу, сондай-ақ өз бетімен
кепілдік құқығын жүзеге асыру түрінде көрінеді. Өзін-өзі қорғау ұғымы
қылмысық құқықтың аясына жатады, бірақ, өзін-өзі қорғау жазалауға
тұрмаса, онда онысы заңды әрекет болып таылады.Ұстап қалу құқығы деп
меншік иесінің бөтеннің затын иесіне өзінің алдындағы міндеттемесін
орындамағанша бермей, ұстай тұруын айтады. Мысалы, Азаматтық кодекстің
712-бабы бойынша экспедиторға тек экспедициялық қызметі үшін берілетін
ақы төленбейінше, жүкті ұстай тұру құқығы берілді.
Азаматтық кодекстің 318-бабының 2 тармағына сәйкес кепіл ұстаушы
кепіл туралы шартта, сондай-ақ Азаматтық кодексте және өзге де заң
құаттарында көзделген реттерде кепілге салынған мүлікті соттан ыс күштеу
тәртібімен сауда өткізу (аукцион) арқылы өз бетімен сатуға құқылы.
Ақшалай қарызды қамтамасыз ететін кепілге салынған нәрсені сату
жөнінде кепіл ұстаушы банктің де осындай құқығы болады.
Келесі жаңалық қорғаудың тағы бі түріне байланысты, яғни ол моральдық
зиянның өтемін төлету болып табылады. Тұңғыш рет мұндай моральдық зиянның
төлемін ақшалай түрде төлету мүмкіндігі 1990 жылы 12-маусымда
қабылданған КСРО-ның Баспасөз және басқа да бұқаралық ақпарат құралдары
туралы заңының 39-бабында тұжырылымдалды, кейін бұл норма басқа да әр
түрлі заң құжаттарына енгізілді.
Моральдық зиян Азаматтық кодекстің 951-бабына сәйкес адамның және
заңды тұлғалардың өзіндік мүліктік емес игіліктері мен құқықтарының
бұзылуы, кемсітілуі немесе олардан айыылуы, соның ішінде жәбірленушінің
өзіне қарсы құқық бұзушылықтың жасалуы салдарынан басынан кешірген жан
азабы немесе тән азабы деп есептелінеді. Моральдық зиян оны келтірушінің
кінәсіне орайластырылып өтеледі. Сонымен қатар, моральдық зиян оны
келтірушінің кінәсін есепке алмай-ақ, егер ол төмендегідей жағдайларға
байланысты орын алса:
1) Зиян азаматтың өмірі мен денсаулығына жоғары қауіптілік көзі арқылы
келтірілмесе;
2) Зиян азаматқа оның заңсыз сотталуының, заңсыз қылмыстық жауапқа
тартылуының, бұлтартпау шарасы ретінде заңсыз қамауға алуды, үйде
қамауда ұстауды немесе ешқайда кетпеу туралы қолхат алуды қолданудан,
қамауда ұстау, психиятриялық емдеу мекемесіне немесе басқа емдеу
мекемесіне орналастыру түрінде әкімшілік жазаны зңсыз қолданудың
салдарынан келтірілсе;
3) Зиян ар-ожданына, қадір-қасиетіне мен іскерлік беделіне нұқсан
келтіретін мәліметтер тарату арқылы келтірілсе;
4) Заң құжаттарында көзделген өзге де жағдайларда өтеледі.
Заңда көзделген реттен басқа жағдайда азаматтың мүліктік құқығын бұзатын
әрекеттер арқылы жасалған зиян өндіртіп алуға жатпайды.
Моральдық зиян ақшалай түрде өндіріледі. Моральдық зиянның көлемін
анықтау кезінде жәбірленушінің шекеен рухани зардабын субъективті баға
ретінде ескереді. Сондай-ақ жәбіренушінің рухани және денсаулығына
байланысты зардап шегуінің дәрежесін анықайтын объективті мәліметтер де
ескеріледі.: өмірлік маңызы бар жағдайларға қастандық жасау объектісі
(өмірі, денсаулығы, абыройы, ар-намысы, еркіндігі, үйіне ешкімнің
тиіспендігі және т.б.); құқық бұзушылықтың ауыр зардаптары (жақын туықанын
өлтіру, денеге жарақат салу, сол арқылы мүгедек ету, еркінен айыру,
жұмыссыз қалдыру немесе баспанасыздыққа душар ету және т.б.); адамды мазақ
қылатын жалған мәліметтер тарату сипаты мен жүйесі; жәбірленушінің өмірлік
хал-ахуалы (тұрмыстық, отбасылық, қызметтік, материалдық, денсаулық
жағдайлары, жасы және басқалары); асқа да назар аударуға тұратын жайттар.
Мүліктік зиянның өңдіріліп алынғанына қарамастан, моральдық зиян орнына
келтіріледі.
1.8. Дамыған мемлекеттердің азаматтық құқығының принциптері
Азаматтық құқық нормаларының негізгі принциптеріне жататындар:а) жеке
меншіктің қасиеттілігі; ә) кәсіпкерліктің еркіндігі; б) шарт еркіндігі; в)
азаматтық құқыққа қатысушылардың нарықтағы тең құқықтығы; г) құқық
бұзушының жауапкершілігі.
Жеке меншік – капиаталистік экономиканың темірқызығы, сондықтан да жеке
құқық жеке меншік құқығын қорғайды. Меншік құқығы – барлық мемлекеттерінің
құқығының орталық институты. Сол арқылы меншік құқығы қорғалып, меншік
иесі мүлікті иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге қақылы болады.
Құқықтар жүйесінде мүлікке ие болатын қандай болмасын тұлғану қорғау, одан
айырылып қалмауын қамтамасыз ететін принциптер бар. Дамыған мемлекеттер
өздерінің заңдарында мүліктік құқықты қорғаудың дуалистік түрін жасаған,
демек, меншік құқығын қорғаумен қатар иелікті да қарастырған.
Шет елдердің азаматтық құқығында азаматтың кәсіпкерлікпен немесе өзге де
шаруашылықтармен айналысуына болатындығын тайға таңба басқандай етіп
тәртіптеген. Бұл салада заңд тыйым салынбағанның бәріне рұқсат етіледі
деген принцип кеңінен қолданылады әрі бұл азаматтық және сауда заңдарындағы
ең маңызды қағида деп есептеледі. Әңгіме етіп отырған елдердің азаматтық
заңдарында өңдірістік және коммерциялық қызметтерді жүзеге асыру үшін
көптеген ұйымдық-құқықтық нысандар қарастырылған. Мұның өзі кәсіпкерлерге
кәсіпкерлік істі жүргізуде оңтайлы жолдар ұсынады. Әсіресе кәсіпкерліктің
акционерлік қоғам түрі өте күшті дамығаннан айта кету маңызды. Мәселен,
Францияда акционерлік қоғам үкіметтің белсенді араласумен дамиды. Құқығы
институционалды жүйеге бағындырылған. Ал, германияда акционерлік қоғамдары
қатаң автономиялы реттеу жолымен жүргізу және оны тәртіптеу пандекттік
жүйеге енгізілген.
Шарт еркіндігі принципі азамат және сауда айналымына қатысушылардың
шарттың қандай болмасын тәртібін, өздері келісіп шешетіндігіне негізделген.
Аталған принцип нарықты экономиканы дамытуға және белсенділіктің құқықтық
негізі болына қажетті алғышарт екенін анықтайды. Бұл принциптің мәні-
меншік иесіне өзінің меншігін басқаруға мүмкіндік беру. Орыстың атақты
ғалымы Г.Ф.Шершеневич былай деп жазды: Субъктвті шектеулерді, сондай-ақ
формализмді алып тастаған шарт еркіндігі, қазіргі құқық тәртібінің басты
негіздеріне айналып жеке меншік құқығымен қатар тұратын дәрежеге жетті.
Құқықтық теңдік принципі дегеніміз азаматтық-құқықтық қатынастарға
қатысушылардың бәрі де меншік түріне, кәсіпкерлік қызметінің құқықтық
нысанына, немесе азаматтығына қарамастан бірдей құқықтық ахуалды білдіруі
болып табылады. Бұл принцип буржуазиялық революцияға орай феодалдық қоғам
жойылғаннан кейін жүзеге асты, сол арқылы барлық азаматтар заң алдыңда тең
болды.
Мәселен, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін болған отбасына байланысты
жаслған реформа отбасылық қатынастар жүйесінде орын алған теңсіздікті
жойды.
Деликт (зиян келтіру) жауапкершілік принципі азаматтық құқықтың маңызды
принциптерінің бірінен салынады. Бұл қағида шартты бұзумен байланысты
емес құқыққа қарсы әрекет нәтижесінде тұлғаға немесе мүлікке келтірілген
зиянды қалпына келтіруге бағытталады. Аталған принцип бұрын белгісіз болып
келген зиян келтіретін факторлар: ядролық энергияны пайдалану, зиян
келтіретін өндіріс ошақтарын көбейту тәрізді жағдайлардың айтарлықтай
өсуімен байланысты болып отыр. Мысалы, Наполеон кодексінде зиян келтірумен
байланысты міндеттемейтін тек қана бес бап болса,; қазір еуропа елдерінде
жөн-жосықсыз бәсекені желеу етіп қоршаған ортаға аса қауіпті жағдай
туғызатын және т.б. заңсыз әрекеттер нәтижесінде зиян келтіретін
кінәлілерге азаматтық-құқықтық жауапкершілікті кеңінен қарастырған. Осы
айтылғандарға қарап, аталған принцип жалпыға бірдей сипат алатынын байқауға
болады.
1.5.Азаматтық құқық ғылымы
Азаматтық құқық ғылымы азаматтық құқық жөніндегі ұғымдардан,
көзқарастардан, пікірлер мен жасалған қорытындылардан тұрады. Азаматтық
құқық ғылымының пәні аталған құқық саласымен ол реттейтін қатынастар,
азаматтық құқықтың тарихы, оның даму келешегі мен тәжірибиеде қолданылуы
болып табылады. Азаматтық құқық ұғымының өзі құқықтың саласы және заң
ғылымының жүйесін белгілеу үшін қолданылуы мүмкін. Оның біріншісінде
құққытық нормалардың жиынтығы, екіншісінде-білімнің жиынтығы арқау болады.
Азаматтық құқық ғылымы сол құқық саласын зерттейтін жүйеге сәйкес келетін
жүйені қамтиды, бірақ олар өзара тепе-теңдікте бола қоймайды. Азаматтық
ғылым жүйесі азаматтық заңдарда, сонымен қатар азаматтық кодексте жоқ
бөлімдерді де қамтиды. Мысалы, азаматтық құқық пәні, азаматтық-құқықтық
әдістеме ұғымдары, азаматтық құқық қатынастары туралы ілім тарихы, оның
субъектілері мен объектілері иуралы, меншік құқығы туралы жалпы ілім,
міндеттемелер туралы, интеллектуалдық меншік туралы, мұрагерлік құқық
қатынастары туралы жалпы ілім жөнінде айтсақ та жеткілікті.
Ғылым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Осы дипломдық жұмыстың негізгі тақырыбы: “Қазақстан Республикасы
Азаматтық құқығының ұғымы”.
Азаматтық құқық ұғымын, оның әдістерін, басқа салаларымен шекарасын,
ғылымын, субъектісін, объектісін, мүліктік және мүліктік емес өзіндік
қатынастарды нақты зерттеу болып табылады. Сонымен қатар, азаматтық
құқықтың ең бір қымбат қазынасы – адам. Адамның құқықтары, міндеттері болып
табылады. Қазақстан Республикасы Тәуелсіз алғаннан бастап нарықтық
эканомикасына өткеннен соң айырбас және сыйға тарту шарттары
жоғары деңгейде дамып, азаматтардың арасындағы ең жиі қолданып
келе жатқан шарттардың бірі болып отыр. Затты, мүлікті немесе
жеке меншікті екі тарап келісуі арқылы талап қою немесе сол
сияқты шарт қою арқылы заңды түрде айырбас шартына отырады .
Айырбас шарты Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіндегі 506
– 516 баптары арқылы жүзеге асырылады.
Менің ойымша, Конституцияда және осы кодексте көзделген баптарға әлі
де өзгерістер енгізуге тиіс деп ойлаймын.Себебі, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын нақты түрде қарастырылған мен әрбір азамат өз құқықтары мен
міндеттерін қадірлеуге Конституцияда баптарға қайшы келмеуге, халқының
қадір-қасиетін құрметтеуге және таңдауға тиісті.Қазақстан Республикасының
Конституцияның 14 бабында көзделген : заң мен сот алдында әрбір
азаматтардың құқықтары мен міндеттері немесе бостандықтары тең. Олардың
лауазымына, біліміне, кәсібіне, дініне,нәсіліне, ұлтына, мүліктік жағдайына
қарамастан заң алдындағы құқықтарының бірлігі. Егер де, осы кодекс пен
Конституциямызда осы баптар қарастырылмағанда елімізде бейбіт –татулық,
ұлттық бірліктігі дамымас еді.
Біз өзіміздің Конституция және кодекстеріміз арқылы елімізде тұрып
жатқан әрбір ұлттар жиынтығын сот пен заң алдында барлығының теңдігін нақты
зерттелінгендігін атап көрсеткен. Кез келген адамның өзгелерге
қатысты алғанда – басқа адамдардың, қоғамның,
мемлекеттің алдында атқаруға тиісті белгілі бір міндетті
болады. Бұл міндеттер заңмен белгіленген, оларды орындамау
азаматтың өзін ыңғайсыз жағдайға әкеліп соқтыруы
мүмкін. Адамдармен бірге өмір сүре отырып, олардан мүлдем
тәуелсіз болу мүмкін емес.Азаматтың Конституциялық
міндеттерінің бірі – басқа адамдар құқығын, бостандығын, ары
мен абыройын құрметтеуден тұрады. Азаматтардың құқығы,
бостандығы, абыройы, ар-ұжданы оның баға жетпес
байлығы болып табылады.
Дипломдық жұмысты Азаматтық құқығының ұғымы жөнінде жаза отырып
оны жан - жақты қарастырып жазуға тырыстым.
1. Азаматтық құқықтың ұғымы
Азаматтық құқық дегеніміз — азаматтық заңдарда көрініс тапқан мүліктік
және мүліктік қатынастармен байланысы бар мүліктік емес жеке қатынастарды
реттейтін нормалар жиынтығы. Бұл нормалар азаматтық заңнамада көрініс
тапқан.
Азаматтық құқық атауы ежелгі уақыттан бер белгілі, оны римдік
заңгерлер Рим азаматтарыны құқығы-цивильді (jus civile) құқық деп атаған.
Тарихтан белгілі римдіктердің құқығы осы атаумен белгіленді (квириттер
құқығы).Римдік jus civile көне римдегі азаматтардың мемлекеттік, қоғамдық
және жеке өзіндік қатынастарың реттеді және қазіргі азаматтық құқыққа
қарағанда ұғымы әлдеқайда кең болды. Қазіргі кезде заматтық құқықтың римдік
атауы сақталғанымен оның мазмұны барынша өзгерді. Дейтұрғанмен соған
қарамастан civile атауы еуропалық құқықтануға еніп қана қоймай, заң
терминалогиясына кірді. Сондықтан да азаматтық құқықты цивилистік деп
атайды, ал бұл саладағы мамандарды – цивилист деп дүр.
Римде құқықты жария және жеке деп екі салаға бөлгенін білеміз. Жария
және жеке құқықтардың классикалық аражігін Ульпиан былайша ашып көрсетеді:
жария құқық дегеніміз рим мемлекетінің құқықтық мәртебесіне қатысты, ал
жеке құқық болса жекелеген адамның мүддесіне сай келеді.
Қазақстан Республикасының қазіргі құқық жүйесі жария және құқық деп
бөлінбейді. Біздің ұлттық азаматтық құқық тек өзіне ғана тән және белгілі
бір ерекшеліктері бар институттардың аясында қалыптасты деп аламыз.
Сонымен қатар азаматтық құқықтың әртүрлі жүйелерінің арасында белгілі
бір дәрежеде ұқсастықтар бар. Сондықтан азаматтық құқықтық жүйелерде болып
жатқан процестер Қазақстан Республикасының азаматтық құқық іліміне әсерін
тигізіп отыр. Бұл орайда біз жаңа мемлекетті, жаңа нарықтық экономика мен
жаңа демократияны көптеген өзге де жас тәуелсіз мемлекетер осы тәрізді
жолды басынан кешіп те үлгерген уақытта құру үстіндеміз..., ендеше тосы
бағытта әр түрлі өркениеттердің ең соңғы жетістіктерін пайдаланудың маңызы
зор.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі
болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды
тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен
тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап,
басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал
азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық
құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінеді. Әдетте құқықтың қандай
салакға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі
қолданылады. Дәл осы пән мен құқықтық реттеу әдістеме арқылы азаматтық
құқықты Қазақстан Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра
отырып, сонымен бірге оның салалық ерекшелітерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша
қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар құрайды (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 1 бабы 1
тармағы). Сонымен қатар мүліктік қатынастарға байланысты жоқ мүліктік емес
жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар басқа заң
құжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен
туындамайды.
Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар негізінен мүліктік
қатынастар болып табылады. Материалдық игіліктермен (мүлікпен, жұмыспен,
қызмет көрсетумен, ақшамен құнды қағаздар мен басқа да мүліктермен)
байланысы бар қоғамдық қатынастар мүліктік қатынастар деп аталады. Мұндай
қатынастар иелену немесе мүліктің тиістілігіне қарай (заттық қатынас),
мүліктің бір адамнан екіншісіне ауысуы, өтуі (міндеттемелік қатынас),
меншік иесінің қайтыс болуына байланысты заттың тағдырын шешу (мұрагерлік
қатынас) тәрізді қатынастар тұрғысынан көрінсе, онда олар азаматтық заңмен
реттеледі. Бір сзбен айтқанда, мүліктік қатынас дегеніміз мүліктерді сатып
алу, иелену, басқа адамдарға беру мен пайдалану жөніндегі қатынас болып
табылады.
Дейтұрғанмен бұдан азаматтық құқық мүліктік қатынастардың бәрін бірдей
реттей береді деген ұғым тумауы тиіс. Өйткені, оларды өзі әртүрлі сипатта
кездеседі. Сайып келгенде, мүліктілік дегеніміз заңды белгі болып
табылмайды, ол тек экономикалық түсінік. Сондықтан да азаматтық құқық
пәнінің мазмұнын оны біріктіретін әрі мән-мағынасын ашатын тұсын бөліп
қарауды қажет етеді. Қоғамдық қатынастарды бір-бірінен ажырататын мүліктік
қатынастардың мынадай белгілері, атап айтқанда, белгілі бір экономикалық
құндылыққа ие болуымен байланысты материалдық объектілер жайында адамдардың
арасындағы қатынастар болғандықтан оның ерік сипатында болатындығы нарықта
дербес тауар иеленуші ретінде қимылдауы, қатысушылардың өзара келісім және
өзара шарт жасауы.
Мүліктік құндылық қатынастарға ең алдымен қатысушыладың құн заңына
сүйенетін мүліктік қатынастарының теңдігіне негізделген тауар-ақша
қатынастары және өзге де қатынастар жатады десек, нарықты экономика
жағдайында тауар-ақша азаматтық құқықты ретеудің негізгі өзегіне айналады.
Мүліктік қатынас адамдар арасындағы қатынас болғандықтан ол мүліктік
емес қатынастармен біте қайнасып, ұштасып жатады.
Қазақстан Республикасы азаматтық заңдары мүліктік емес қатынастардың
екі түрін, атап айтқанда, мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар мен мүліктік қатынастарды реттейді. Мүліктік емес жеке
қатынастың бірінші тобына мүліктік қатынаспен байланысы бар мүліктік емес
жеке қатынастар жатады.
Бұл жердегі байланыстылық деген сөз жеке қатынастардың мүлікке
бағыныштылығын көрсетпейді, қайта қоғамдық қатынастардың біртұтас бірлікте
болуын айқындайды (мәселен, авторлық, өнертабыс және т.б. қатынастар).
Мысалы, бір ұйымның басқа бір заңды тұлғаның тауарлық белгісін заңсыз
қолданса онда ол әлгі тұлғаға зиянын тигізеді. Мүліктік емес қатынастан
келіп мәселен, шығарманың авторы үшін мүліктік қатынастың мүліктілігі
пайда болады. Сондықтан мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар азаматтық құқық нормаларымен реттеледі.
Мүлік қатынасына байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастардың екінші
түрі мүліктік қатынасқа қарағанда өзге фактілерге орай және бсқа
субъектілер арасында да туындайды. Ол жеке адамдар мен ұйымдарға ғана тән
әрі олардан ажырамайтын игілік болып табылады, сондай-ақ онда мүлік мазмұны
болмайды, ақшамен де бағалауға келмейді.
Бірінші топтағы мүліктік қатынастармен тығыз байланысты мүліктік емес
жеке қатынастардың тікелей мүліктік сипаты мен ақшалай құны болмайды. Бұл
топтың негізін интеллектуалдық меншікпен байланысы бар қатынастар құрайды.
Ғылыми еңбектің авторы немесе өнертапқыш өзінің авторлық құқығын қорғауға
байланысты сотқа талап арыз беріп, арыз сот арқылы қанағаттандырылатын
болса, онда ғылыми еңбектің авторының немесе өнертапқыштың қаламақы немесе
басқалай сыйақы алуға құқығы болады. Бұл жағдайда мүліктік емес жеке
қатынастар мүліктік қатынастармен байланыстылық сипат алады.
Жеке мүліктік емес қатынастардың екінші тобын — мүліктік қатынастармен
байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар құрайды.
Адам денсаулығына көлік арқылы зиян келтірілді. Денсаулыққа келтірілген
зиянның нақты ақшалай құнын анықтауға болмайды. Дегенмен де, азаматтық
құқықтың нормалары істің мән-жайына байланысты денсаулыққа келген зиянның
орнын толтыруды реттейді (зиян келтірушінің кінәсін, зиян келтіруші мен
жөбірленушінің материалдық жағдайын және т.6.).
Жеке өмірге, тұрғын үйге, ар-намысқа, іскерлік беделге қолсұқпаушылық
екінші топтағы жеке мүліктік емес қатынастарға жатады.
• Реттеудің азаматтық-құқықтық әдісі заңды тараптардың теңдігін, құқық
бұзушылық кезіндегі жауапкершіліктің мүліктік және өтемақылық сипатын,
сотқа жүгіну арқылы жүзеге асатын құқық қорғаудың айрықша әдісін
білдіреді. Бұл әдіс диспозитивті деп аталады. Бұл тараптардың
теңдігін, әрекеттің тәуелсіздігін, қарым-қатынастың еріктілігін
білдіреді.
Дүкен иесі тауар жеткізіп берушілерді өзі анықтайды, тараптар баға мен
басқа да шарттар туралы келіседі жене бұл әрекеттерді келісімшарт
түрінде рәсімдейді. Аталған келісімшарт бұзылғанда тараптар
келісімшарттың күшін жояды, ал бір-біріне қоятын талаптары болса, онда
ол мәселелер сот арқылы шешіледі.
Мүліктік емес жеке қатынас Қазақстан Республикасы Конституциясымен
реттеледі. Конституцияның 2 тарауы адам мен азаматтың ажырамайтын
құқықтарына арналған. Сонымен азаматтық құқықтың реттеу пәніне мүліктік
қатынастарға байланысыжоқ мүліктік емес жеке қатынастардың мейлінше кең
ауқымы енеді. Қорыта айтқанда, азаматтық құқықты реттеудің әні, міне,
осындай.
1.1.Азаматтық құқықтың әдістемесі
Құқықтың әрбір негізгі саласының өзіне тән құқықтық реттеу әдістемесі
болады. Ал оның жеке қырлары субъектілердің құқықтық мәртебесінде, құқық
қатынастарын қалыптастыру негіздерінде, олардың мазмұнын айқындау
әдістерінде және заң санцияларында топтастырыла көрсетілген.
Мүліктік және мүліктік емес қатынастардың азаматтық-құқықтық реттеу
әдістемесі бірқатар өзіндік белгілерге ие:
1) Азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың жалпы құқықтық жағдайы
оладың тауар-ақша және басқа қатынастарынанегізделген заңды түрдегі
теңдігімен сипатталады. К.Маркс Капиталда былай деп жазды: Бұл
заттар бір-біріне тауар ретінде қатысуы үшін тауар иелері бір-біріне
адам ретінде, бұл заттарды еркімен билей тін адам ретінде, қатысуға
тиіс:сонымен, бір тауар иесі тек екіншінің еркі бойынша, демек олардың
әрқайсысы екеуіне ортақ ерікті акт арқылы, өз тауарын басқаға бере
отырып, өзге тауарды өзі иемденеді. Демек,олар бірін бірі жекеменшікті
деп білуге тиіс.
Азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылардың заң жүзіндегі теңдігіне
келсек, олардың азаматтық айналымда тең құқықты, тәуелсіз субъектілер
екендігін көреміз, әрі оның әрқайсысы мүліктік оқшаулыққа ие болады, сондай-
ақ бір-бірімен қарым-қатынаста тең дәрежед әрекет етеді. Бұл азаматтық
құқық субъектілерінің бірде-бірі азаматтық құқық қатынасында екінші жаққа
біржақты міндет жүктеуіне болмайды деген сөз. Сонымен қатар құқықтық
қатынастағы жақтардың араларында дау туындаған жағдайда, екінші жақ үшін
міндетті болып табылатын шешімді қабылдай алмайды;
2) Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарына өз
еркімен және өз мүддесін көздей отырып ие болады және оларды жүзеге
асырады. Олар шарт негізінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін
анықтауда және шарттың заңдарға қайшы келмейтін кез келген жағдайларын
белгілеуде ерікті. Демек, азаматық-құқықтық қатынастардың
қатысушыларына өзінің қалауынша және мүддесіне сай келетін жағдайларды
таңдауына мол мүмкіндік жасалады;
3) Тараптар азаматтық құқық қатынастарда тең дәрежеде қорғану құқығына ие
және қорғанудың белгілі бір мүмкіндігін таңдауға ерікті (теңдік және
тұлғалардың өз құқықтарын толық пайдалану мүмкіндігі). Азаматтық
құқықты қорғау сотпен (төрелік сотпен немесе аралық сотпен) жүзеге
асады, бұл орайда Азаматтық кодекстің 9-бабына сәйкес қорғанудың
азаматтық істерді жүргізу заңдарының ерекше ережелерін сақтай отырып
ашық әдістері қолданылады. Егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе,
бұзылған құқықты қорғау үшін өкімет билігі немесе басқару органына
өтініш жасау, құқық қорғау туралы талап арызбен сотқа шағымдануға
кедергі жасамайды. Былайша айтқанда, сот бұзылған немесе дауға түскен
құқықтарды қорғаға тиіс. Егер қандай да бір ққық әкімшілік жолмен
қорғалса, онда ол заңға тікелей сүйенуі керек. Мұндай жағдайда құқыққа
байланысты дау сотқа бірден жіберілмей, алдымен әкімшіліктің шешімін
күтеді. Әкімшілік шешім қабылдағаннан кейін ғана осы сотқа беруге
болады.
Азаматтық кодекстің 9-бабының 1 тармағына мемлекеттік басқару
органының немесе жергілікті өкілі атқарушы органның заңдарға сәйкес
келмейтін құжатын жарамсыз немесе орындауға жатпайды деп тану туралы
азаматтық құқықтарды қорғаудың жаңа тәсілі енгізілген. Азаматтық кодекс
қабылданғанға деін көптеген ұқық қолданушы органдар заңға сүйеніп жасаған
құжаттардың сол заңға сәйкес келмегенімен с жүзінде оның қолднып
келгеніне әрі мұндай заңсыз құжаттарды ешкімнің де теріске шығармағаныа
талай мәрте көз жеткізген болатын, ал осындай келеңсіздік көп қиындық
келтірді;
4) Азаматтық құқықтық жауапкершілік өзіндік сипатымен, атап айтқанда,
мүліктік және өтем түрінде айқындалады; сондай-ақ оған келтірілген
залалды толықтай өтеу талабы да жатады; заң құжаттарында өзгеше
көзделмеген жағдайда, бұл заң бұзушының кінәсініңқандай екендігіне де
байланысты болады.
Осы айтылғандарға сүйене отырып, мынадай тұжырым жасауға болады:
азаматтық құқық-құқықтың бір саласы, ол тауар-ақша қатынастары және
қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ
мүліктіік қатынастарға байланысты (немесе байланысы жоқ) мүліктік емес жеке
қатынастарын реттейтін нормалардың жиынтығы болып табылады.
1.2. Азаматтық құқықтың басқа салаларымен шекарасы
Бұдан бұрын айтылған құқықтық реттеудің пәні мен әдістемесі азаматтық
құқықтың сонымен шектес басқа салалардан бөліп қарауға мүмкіндік береді.
Бірақ та азаматтық құқықты шектес салалардан оқшаулағанда төмендегідей
жағдайларға көңіл аудару қажет: жаңа Азаматтық кодекс (1994ж) қабылданғанға
дейін азаматтық құқық өзіне тән қатынастарды реттеді. Айталық, Қазақ КСР
Азаматтық кодексі (1963 жылы қабылданған) бойынша отбасы, еңбек,жер
қатынастары, сондай-ақ колхоздардағы өздерінің Жарғысынан бастау алатын
қатынастар, суды пайдалану жөніндегі қатынастар тиісінше – отбасы,жер,
колхоз және су жөніндегі заңдарымен реттеліп келді.Ендігі жерде Азаматтық
кодекстің 1-бабы 3 тармағына сәйкес азаматтық құқық осы баптың 1-
тармағында аталған белгілерге сай келетін отбасылық, еңбек қатынастары мен
табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны орғау жөніндегі
қатынастарға (мәселен, мүліктік қатынастар және тараптардың заңдық
теңдігіене негізделген болса) , егер де тиісінше отбасылық,
еңбекзаңдарымен, табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау
туралы заңдармен реттелмеген жағдайларда, сондай-ақ оларды реттеуде
ағаттықтар кеткен кезде, қлданылады.
Азаматтық және еңбек құқықтарының ара жігін ашу белгілі бір жағдайда
өзіндік қиындықтар да туғызады. Бұл орайда Азаматтық кодекстің кейбір
нормаларының тікелей еңбек қатынастарын реттей алатындығына мән берген
жөн. Атап айтар болсақ, Азаматтық кодекстің 19-бабының 3-тармағы жеке
кәсіпкер мен азаматтардың арасындағы еңбек шартын, оның ішінде келісім-
шартты жасасу мүмкндігі жөнінде болып келегн дауларға нүкте қояды.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, еңбек қатынасына азаматтық құқықты қолдану
мүмкіндігі Азаматтық кодекстің 1-бабының 3-тармағында ап-анық өрсетілген.
Осы тұжырымдаманы түсіндіру жөнінде 1995 жылы 22 желтоқсанда Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты өзінің Пленумында №10 қаулысын (нормативтік
сипаты бар) қабылдады. Бұл қаулы Моральдық зиянды өндіртіп алу туралы
заңды соттардың қолдануы туралы деп аталды. Оның 5-тармағында былай
делінген: Еңбек туралы заңдарда рухани немесе дене зардабын шеккендерге
өтем төлету жөнінде тікелей айтылмауына қарап, жәбірленуші зиянның орнын
толтыруға құқығы жоқ деуге болмайды. Сот КСРО мен республикаларының
азаматтық заң Негіздерінің 131-бабына сәйкес отырып, жұмыскерді заңсыз
жұмыстан шығарғаны не басқа жұмысқа ауыстырғаны үшін, оған еңбекақы
төлемей, жұмыста мүгедектікке, кәсіби ауруға ұшыратқан үшін, сөйтіп, рухани
және дене зардабына жол бергеніне байланысты жұмыс берушіден өтем төлеуді
міндеттеуге құқылы.
Осы орайда еңбек құқығы пәнінің азаматтық құқықтан айырмашылығы- оның
еңбек үрдісіндегі қатынасты реттеуінен көрінеді. Себебі онда еңбек
нәтижесін алып беру жоқ. Жұмыс күші тауар болып табылмайды. Сол себепті де
жекелеген жағдайда жалақы жұмыс күшінің құнын бағалаудың нысаны бола
алмайды, жұмыскердің еңбегіне ақы төлеу оның істеген ісінің саны мен
спасына қатысты келеді. Құқықтық реттеу әдістемесі тұрғысынан қарағанда,
жұмыскер жұмыс берушімен шарт жасасып, сол арқылы тең құқықты әріптеске
айналатынын байқау қиын емес, дейтұрғанмен жұмыскер ақыр аяғында еңбек
тәртібіне бағынып, әкімшіліктің талабын, сондай-ақ оның еңбек ету
міндетіне жататын басқа да міндеттерді орындайды.
Отбасы құқығы некеге және отбасына қатысты қатынастарды реттейді. Отбасы
құқығы некеге тұру, некені бұзу және оны жарамсыз деп танудың жағдайы мен
тәртібін реттейді, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың
отбасында қалу тәртібі мен түрін, азаматтық хал актілерінің тіркеу
тәртібін, сондай-ақ отбасы мүшелері арасындағы мүліктік емес жеке
қатынастарды айқындайды. Қажет кезінде туыстар мен басқа адамдар арасындағы
жағдайлар заңда көзделген ретте қаралады.
Отбасы құқығына реттеудің ерекше әдістемесі тән, ол ерікті түрде болады,
ал жарлық ету түріндегісі- императивті, яғни бұйрықты сипатқа ие. Осы екі
бастаудың өзі оның ерекшелігін білдіреді.
Отбасы құқығының дербестігіне қарамастан ол туралы заңмен реттеуге
келмейтін отбасылық қатынастарға азаматтық заң қолданылады. Ал мұның өзі
отбасы қатынастарына қайшы қоймайды. Мысалы, Азаматтық кодекстің 223-бабына
сәйкес: ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкі, егер бұл
мүлік ерлі-зайыптылардың үлесті меншігі болатыны, не олардың әрқайсысына
тиесілі немесе меншік құқығында тиісті бөліктерде ерлі-зайыптылардың
әрқайсысына тиесілі екені олардың арасындағы шартта көзделмесе, олардың
бірескен меншігі болып табылады. Азаматтық кодекстің 223-бабындағы 2
тармаққа сәйкес, егер некеде тұрған ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкінің
есебінен сол мүліктің құнын едәуір арттырған қаражат жұмсалғаны (күрделі
жөндеу, қайта жаңғырту, қайта жабдықтау және т.б.) анықталса, ерлі-
зайыптылардың әрқайсысының мүлкі олардың бірлескен меншігі деп танылуы
мүмкін. Осы мысалдың өзі-ақ азаматтық заңды отбасы қатынастарына
қолданудың айқын бір көрінісі болып табылады.
Азаматтық табиғи ресурстарды пайдалану және айналадығы ортаны қорғау
жөніндегі қатынастардан былайша ерекшеленеді:а) табиғи объектілерді
пайдалану мен қорғауда мүліктік сипатымен болмауымен, бірақ материалдық
құндылық болып санала тұрса да толық түрде мүлік дәрежесіне ие бола
алмайды. Сонымен, табиғи объектілер арнайы есеп жүйесі (көлем, мөлшері
және т.б.) кадастрмен есепке алынады; ә) әзірге табиғат пайдалану жүйесінде
(жерден басқасы) толық дәрежедегі тауарлық қатынастарға түгел қосылған жоқ.
Солай бола тұрса да заңды табиғатты пайдалану арқылы көрсетілген, бірақ
заңға сәйкес табиғат пайдаланушыларға табиғи ресурстарды (жеке меншікке
берілген жерден басқасына) сатуына және сатып алуына рұқсат етілмейді.
Экологиялық әдебиеттерде кездесетін осындай пікірлерге қарамастан
азаматтық құқық (бірінші кезекте Азаматтық кодекс) жерді меншіктену және
жер учаскелерін пайдалану қатынастарын мейлінше кең түрде реттейтінін айта
кеткен жөн. Бұл орайда тұлғалардың құқықтарын да (мысалы, ипотеканы, жер
учаскесіне сервитутты, мұрагерлікке берілуді және т.б.) қорғайды. Осындай-
ақ табиғи ресурстарды пайдалану қажеттігі дау туғызбайтығын көреміз.
Азаматтық кодекстің 1-бабының 4- тармағына сәйкес, заң құжаттарында
көзделген реттерді қоспағанда, бір тараптың екіншісіне әкімшілік немесе
өзге де билік жағынан бағынуына негізделген мүліктік қатынастарға, оның
ішінде салық жөніндегі және басқа бюджеттік қатынастарға азаматтық заңдар
қолданылмайды.
Жоғарыда аталған қатынастардың азаматтық құқықпен арадағы жігін ашу онша
қиындық туғызбайды, жекелеген жағдайда олар бір-бірімен пәні бойынша, ал
өзге ретте құқықтық реттеу әдістемесі бойынша бөліктенеді, ал кейбір
жағдайларда олардың жиынтығын талап етеді. Сөйтіп, бір жағы екіншісіне
қандай да бір бағынышты болғанда мүліктік қатынас азаматтық заңмен
реттелмейді. Осыған орай әкімшілік (оның ішінде салыққа қатысты) не басқа
қатынастар азаматтық заңдар қарауынан шығып қалады.
1.3.Азаматтық құқықтың принциптері (қағидаттары)
Принцип (қағидат) термині латынның сөзі-бастау, негіз дегенді
білдіреді. Азаматтық принциптері- ол нормативтік сипаты бар, қоғамдық
қатынастарды азаматтық-құқықтық реттеу бастамасын басшылыққа алатын негіз.
Ол Қазақстан Республикасы азаматтық заңының мейлінше маңызды тұстарын
көрсетеді. Демек азаматтық заңды түсіну мен оны қолдану азаматтық құқықтың
тек жалпы принциптері арқылы мүмкін болады.
Принциптер (қағидаттар) Азаматтық құқық жүйесінде әрқашанда бастапқы
норма болып саналады. Сондықтан да басқа нормалар онымен жанама түрде
крініп, жалпы сипат алады, демек принциптер өзгелерден басым түседі.
Принциптер азаматтық-құқықтық нормалардың барлық жүйесін қамтып, басшылыққа
алынады. Азаматтық кодекстің 2- бабындағы азаматтық заңдардың жалпы
негіздері мен мәнісі беки түсуіне байланысты, енді принциптер нормативтік
мәнге ие болды және оны қолдану міндеттілікке айналды. Бұрын сонды
азаматтық принциптер заң нормаларында арнайы термин немесе тиянақты
тұжырымдама ретінде бекітілмеген еді, тек азаматтық заңдардың жалпы
негіздері мен мәнісіне байланысты деген жалпылама тұжырымдамамен
шектелетін.
Профессор Ю.Г.Басин азаматтық құқық принциптерінің ролі мен маңызы
туралы былай деп тұжырымдайды: Біріншіден, ол тікелей әрекет етеін
нормалар түрінде кездеседі. Екіншіден, ол жаңа заңды жасау немесе бұрынғы
заң құжаттарын өзгерту кезінде ескеріледі. Үшіншіден, құқық ұқсастығын
қолдану қажет болған жағдайда заң принциптері басшылыққа алынады.
Төртіншіден, мұндай принциптер құқықтық нормалардың бастапқы мазмұнының
немесе шарт талаптарының тиісті жағдайларының мазмұнының түсінілуі жүзеге
асырылғанда назарға алынуы тиіс.Бесіншіден, заң принциптеріне сүйене
отырып, заң нормалары арасындағы қарама-қайшылықты жоюдың жодарын табуға
болады, мұның өі егер бұл аалған жағдай кездескенде ғана қолданылады. Осы
мәселелерге орай оған екі жағдайды қосып айтуға болар еді: біріншіден,
принциптер тек заң актілері жүйесінің сипатын көрсетіп қоймайды, сонымен
қатар ол заңгерлердің құқықтағы құқықтарын белгілейді. Екіншіден, азаматтық
құқық принциптер өзінің реттеу жүйесі арқылы бірқатар мемлекеттік құқықтық
институттар мен нормаларды, яғни бірінші кезекте азаматтардың
конституциялық құқығын азаматтық құқықтар арқылы өзіне тән тәсілдермен
қорғауды нақтылай түседі.
Азаматтық құқықтың мынандай принциптері бар:
1) Азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылардың тендігі;
2) Меншікке және басқа заттық құқыққа қол сұқпаушылық;
3) Шарт еркіндігі;
4) Жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге
болмайтындығы;
5) Азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру;
6) Нұқсан келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуін қамтамасыз ету;
7) Азаматтық құқықты сот арқылы қорғау.
Міне, осы принциптердің бәрі де Азаматтық кодекстің Азаматтық заңдардың
негізгі бастаулары деп аталатын 2-бабында бекітілген. Яғни сол арқылы
мемлекет пен қоғамның азаматтық заңдарының алдына қойған мақсаты мен
міндетін орындаудағы азаматтық заңның демократиялық және ізгілікті
қасиеттері көрініс береді. Енді осы көрсетілген принциптерді талдасақ
дейміз.
Азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың теңдігі.Азаматтық құқықтың
басты қағидаттарының бірі олардың қатысушыларының теңдігіне байланысты
келеді. Азаматтық қатынастарға қатысушылардың теңдік принциптері қоғамдық
қатынастарды азаматтық-құқықтық ретету әдістемесінің өзімен айқындалады.
Яғни бұдан азаматтық-құқықтық қатынастарда тараптардың жағдайы тәуелсіз,
тең дәрежеде болатындығын көреміз. Демек, азаматтық қатынасқа қатысушының
бірі екіншісіне тіптен бағынышты емес, ал тәуелділігі оның мінез-құлқына,
екіншісінің ерік-жігеріне қатысты болмау керек. Азаматтық заңмен реттелетін
мүліктік және мүліктік емес қатынастар жүйесінде субъектілер теңдігі
төмендегідей жәйттерді білдіреді:
1) Мемлекет немесе оның әкімшілік – аумақтық бөлінісі азаматтық-құқықтық
қатынастарға жалпы негізде, өзге қатысушылармен тең құқықта
қатысады.Бір айта кететін жайт, азаматтық-құққытық қатынастардағы
мемлекеттің жауапкершілік ерекшелігі заңда көрсетілмеген;
2) Заңды тұлғалардың құқылық мәртебесі жеке тұлғалардың мәртебесіне
біртабан жақын келеді. Мысалы, қазіргі кезде азаматтар ғана емес,
заңды тұлғалар шартпен өздерінің құқықтары мен міндеттерін белгілей
алады, сондай-ақ заңға қайшы келмейтіндей шарт талаптарының кез
келгенін тандауға ерікті; заңды тұлға және заңды тұлға құрмай
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын азаматтар еңбек шартын, оның
ішінде келісім шартты жасасуға хақысы жоқ;
3) Егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, шетелдік жеке және заңды
тұлғалар, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар азаматтық заңдарда ҚР
азаматтары мен заңды тұлғалары үшін қандай құқықтар мен міндеттер
көзделсе, нақ сондай құқықтарға ие болуға қақылы және сондай
міндеттерді орындауға міндетті;
Қазақстан Республикаы Конституциясының 6-бабында меншік иелерінің құқы
қорғауға байланысты теңдік принципі тұжырымдалған. Мұның өзі оларға
қатысты құқықтардың бұзылуына қарсы қорғану құралын субъектілер бірдей
қолданылады дегенді білдіреді.
Меншікке және басқа заттық құқыққа қол сұқпушылық принципі. Меншікті
құрметтеп, оған ешкім қол сұқпайтын елде ғана азаматтар жайбарақат өмір
сүре алады. Сондықтан да әрбір қоғамда меншік ерекше мәребеге ие болып,
оны қасиетті әрі қол сұғылмайтын нәрсе деп бағалайды. Адамның белгілі бір
затты иелену оны тұтынып, белгілі бір мақсатына, яғни керегіне жаратуы
үшін керек, сондықтан ол бұл орайда қызмет ету құралын бәрінен де жоғары
қояды.
Мемлекет пен құқық, оның ішінде азаматтық құқық азаматқа мұндай
жағдайды қамтамасыз етеді.
Қанша да меншік құқығы азаматтық құқықтың орталық институты болып
есептелген және меншік иесінің құқығын қорғауды барынша талап еткен.
Міне, сондықтан да азаматтық құқық меншіктің қол сұқпаушылық қағидасына
негізделеді.
Меншікке қол сұқпаушылық Азаматтық кодекстің басқа нормаларында да
өзіндік көрініс тапқан, ал оны нақтылайтын тұжырымдама Конституцияның 26-
бабының 3 тармағында бекітілген. Яғни онда былай делінген: Соттың
шешімінсіз ешкімді өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерекше
жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп йыру оның құны тең
бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін. Конституцияның бұл қағидалары
Азаматтық кодексте реквизициялау, күтімсіз ұсталған мәдени және тарихи
қазыналарды сатып алу және т.б. қатынастарда қолданылады.
Қазіргі кезде заңда меншік құқығымен қатар меншік иесі болып
табылмайтын адамдардың заттық құқықтары да қаралған, оларға да қол
сұқпаушылық принципі қолданылады. Айталық: а) жерді пайдалау құқығы; ә)
шаруашылық жүргізу құқығы; б) оралымды басқару құқығы; в) өзге де заттық
құқықтар.
Кей жағдайда меншік құқығы шектеулі болуы да мүмкін. Мысалы, жер
туралы Заңның 48-бабында жер қатынастары субъектілерінің өздеріне
тиесілі құқықтарды жүзеге асыруы табиғи объект ретінде жерге, айналадағы
табиғи ортаға, сондай-ақ басқа адамдардың құқықтары мен заңды
мүдделеріне зиян келтірмеуі жөнінде айтылған.
Бірақ та заң арқылы белгілі бір дәрежеде шектеу қойыла тұрғанымен
азаматтық заңдағы меншік құқығының алар орны ерекше, ал меншік иесі
нарықтың басты тұлғасы болып табылады. Бұл бұрын-соңғы болмаған меншік
құқығын қорғаудың жаңа тәсілдерінің өмірге келумен байланысты болып отыр.
Мысалы, оған қозғалмайтын мүлікі мемлекеттік арнайы тіркеуге енгізу
жатады, сондай-ақ қозғалмайтың мүліктің, мәселен, бағалы қағаздардың
меншік құқығын сенімді де жедел ұштастырудың жаңа тәсілдері жасалды.
Шарт еркіндігі принципі. Заң шығарушы меншікті емін-еркін пайдалау
үшін заңды негіз жасайды, сол арқылы азаматтық субъектілердің өздеріне
контрагентті таңдауына, шарт талаптарын мүлдем дербес айқындауға әрі оны
тағаындауға мүмкіндік береді. Бұл принцип нарықтың дамуына және бәсекеге
қажетті алғышарттарды жасайды, міне, сондықтан да ол кәсіпкерлік қызмет
үшін ерекше маңызға ие. Сонымен АК-тің 10-бабының 6-тармағында әрбір
тұтынушының тауарлар сатып алу, жұмыс пен қызметті пайдалану үшін еркін
шарт жасасуға мүмкіндігі бар.
Шарт дегеніміз- шаруашылық қызметінің негізгі құралы. Азаматтар мен
заңды тұлғалар шарт негізінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін өз
еріктерімен, өз мүдделеріне сүйене отырып тағайындайды, сонымен бірге заң
құжаттарына қайшы келмейтін жағдайда олардың кез келген шарт жасасуына
мүмкіндігі бар.
Азаматтық кодекс шарт жасасуға мәжбүр етуге тыйым салады, дейтұрғанмен
бұл орайда оған кейбір жағдайда жол берілетіндігін жоққа шығаруға
болмайды. Мысалы, заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған
міндеттемеде шарт жасасуға мәжбүр етуге жол берілмейді.
Бұл принципті қолдануда мемлекеттің тағайындаумен белгілі бір дәрежеде
шектеу қойылу мүмкін, мысалы, оған валюталық шектеуді жатқызуға болады.
Айталық, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің валютаға деген
резиденттердің экспорттық операциялары төлемдерін және экспорттық валюта
түсімін міндетті сату ретін шектеуді тағайындауға құқығы бар.
Шарт еркіндігін шектеуді тек мемлекет қана емес, сонымен бірге
азаматтық айналым де жүзеге асырады. Мысалы, Азаматтық кодекстің 11-
бабына сәйкес заңды бәсекеестікті шектеуге немесе жоюға, негізсіз
артықшылықтар алуға, тұтынуылардың құқықтары мен заңды мүдделеріне қысым
жасауға бағыталған монополистік және қандай болса да басқа қызметке жол
берілмейді.
Еке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол еруге болмайтын
принципі. Бұл принцип Азаматтық кодекстің 2-бабының 1- тармағында
тұжырымдалған және де ол жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен
араласуына жол беруге болмайтындығын қарастырады. Азаматтық құқықтың бұл
нормасы Конституцияның 18-бабында бекітілген: әркімнің жее өміріне қол
сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, ар-намысы мен
абыройлы атының қорғалуына құқығы бар деген талапты алға тартады.
Жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол бермеу билік
және басқару органдарының ата-аналардың, қызмет орны жетекшілерінің және
басқа адамдардың әрекет қабілеті бар азаматтар мен заңды тұлғалардың
мүлкіне қожалық етуіне, пайдасын бөлісіп, кірісін пайдалануына тыйым
салынады. Егер заңда көзделмесе, әлдебіреудің рұқсаты, келісім беруі,
ақпарат ұсынуы талап етімейді. Жеке, отбасылық, коммерциялық құпиялары
бар мәліметтерді беруді талап етуге тыйым салынады.
Азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру принципі. Азаматтық
кодекстің бұл принципі конституциялық ережеде де жазылған: Әркімнің
кәсіпкерлік қызмет ерккіндігінде, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар. Азаматтық құқықты жүзеге
асырудың өзі осы принципке байланысты. Азаматтық кодекстің 8-бабына
сәйкес, азаматтар мен заңды тұлғлар өздеріне берілген азаматтық
құқықтарды, оның ішінде өздерін қорғау құқығын өз қалауанша пайдалынады.
Бір айта кететін жайт, олардың өздеріне берілген құқықтарды жүзеге
асырудан бас тартқан жалпы ережеге орай бұл құқықтардың тоқтатлуына әкеп
оқтырмайды. Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне берілген құқықтарды
жүзеге асырған кезде адал, парасатты және әділ әрекет жасап, заңдардағы
талаптарды, қоғамның адамгершілік қағидаттарын, ал кәсіпкерлер бұған қоса
іскерлік, әдептілік ережелерін сақтауға тиіс.Бұл міндетті шарт арқылы
алып тастауға немесе шектеуге болмайды. Азаматтық құқық қатынастарына
қатысушылардың адал, парасатты және әділ әрекет жасауы көзделеді.
Азаматтық құқық конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті,
адамның құқықтары мен бостандықтарын, халық денсаулығы мен имандылығын
сақтау мақсатына қажетті амада ғана және заңмен шектелуі мүмкін.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру басқа құқық субъектілерінің
құқықтарын және заңдармен қорғалатын мүдделерін бұзбауға, айналадағы
ортаға зиян келтірмеуге тиіс.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың басқа тарапқа зиян келтіруге, құқықты
басқа түрлерде қиянат жасап пайдалануға, сондай-ақ құқықы оның мақсатына
қайшы келетіндей етіп жүзеге асыруға бағытталған әрекеттеріне жол
берілмейді. Осы талаптарды орындамаған жағдайда сот ол адамның тиісті
құқығын қорғаудан бас тарта алады.
Сонымен қатар,тауарлар мен қызметтердің еркін қозғалысы жөніндегі
ереже де маңызды. Тауарлар, қызметтер және ақша Қазақстан Республикасының
барлық аумағында ркін қозғалыста болады. Қазақстан Республикасындағы не
заң шығарушының, не атқару билігінің тауарлар мен қызметтердің қозғалысын
шектеуге хақылары жоқ. Еркін қозғалысқа тек заңмен ғана тыйым салуға
болады.
Нұқсан келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуін қамтамасыз ету
принципі, Азаматтық құқықтар мен міндеттердің көбісі мүліктік
қатынастармен байланысты. Демек, олар белгілі бір дәрежеде материалдық
мазмұнға ие. Азаматтық заңға бұл принципті енгізу азаматтық құқықтың
өзекті мәселелерінің бірі – құқық бұзылғанға дейін болған жағдайды
қалпына келтіруді, ал ол мүмкін болмаған жағдайда келтірілген зиянды
өтеуді қамтамасыз ету мәселесін шешуді жүзеге асырады.
Азаматтық құқықтарды сот арқылы қорғау принципі. Соттың қорғауын
қамтамасыз ету принципі. Бұл конституциялық принцип: әркімнің өз
құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар. Бұдан
аз ғана уақыт бұрын сот арқылы қорғану рөлі төмен болып келді, яғни тек
заңда көрсетілген жағдайда ғана сотқа шағыну мүмкін еді.
Заматтық кодекстің 9-бабына сәйкес азаматтық құқықты қорғау сот
(төрелік сот немесе аралық сот) арқылы жүзеге асырады. Белгілі бір
жағдайларда бұрмаланған азаматтық құқық басқа да тәсілдермен қорғала
алады. Заңда көзделген ретте мұндай қорғау әкімшілік тарапынан жүзеге
асыруы мүмкін.
Азаматтық одекске дәстүрлі қорғау шараларынан басқа қорғаудың даңа да
арнайы тәсілдері енгізілген. Арнайы заң құжаттарында көзделген ағдайда
нақты және заңды әрекеттермен тікелей құқығы бұзылған адамның құқығын
қорғауға заң жол береді. Өзін-өзі қорғау азаматтың құқығына жасалған
қиянатты өз күшімен жеңуі деуге болады., бұл өзін – өзі қорғау, не
мүлікті , немесе қаржыға қатысты төлемді ұстап қалу, сондай-ақ өз бетімен
кепілдік құқығын жүзеге асыру түрінде көрінеді. Өзін-өзі қорғау ұғымы
қылмысық құқықтың аясына жатады, бірақ, өзін-өзі қорғау жазалауға
тұрмаса, онда онысы заңды әрекет болып таылады.Ұстап қалу құқығы деп
меншік иесінің бөтеннің затын иесіне өзінің алдындағы міндеттемесін
орындамағанша бермей, ұстай тұруын айтады. Мысалы, Азаматтық кодекстің
712-бабы бойынша экспедиторға тек экспедициялық қызметі үшін берілетін
ақы төленбейінше, жүкті ұстай тұру құқығы берілді.
Азаматтық кодекстің 318-бабының 2 тармағына сәйкес кепіл ұстаушы
кепіл туралы шартта, сондай-ақ Азаматтық кодексте және өзге де заң
құаттарында көзделген реттерде кепілге салынған мүлікті соттан ыс күштеу
тәртібімен сауда өткізу (аукцион) арқылы өз бетімен сатуға құқылы.
Ақшалай қарызды қамтамасыз ететін кепілге салынған нәрсені сату
жөнінде кепіл ұстаушы банктің де осындай құқығы болады.
Келесі жаңалық қорғаудың тағы бі түріне байланысты, яғни ол моральдық
зиянның өтемін төлету болып табылады. Тұңғыш рет мұндай моральдық зиянның
төлемін ақшалай түрде төлету мүмкіндігі 1990 жылы 12-маусымда
қабылданған КСРО-ның Баспасөз және басқа да бұқаралық ақпарат құралдары
туралы заңының 39-бабында тұжырылымдалды, кейін бұл норма басқа да әр
түрлі заң құжаттарына енгізілді.
Моральдық зиян Азаматтық кодекстің 951-бабына сәйкес адамның және
заңды тұлғалардың өзіндік мүліктік емес игіліктері мен құқықтарының
бұзылуы, кемсітілуі немесе олардан айыылуы, соның ішінде жәбірленушінің
өзіне қарсы құқық бұзушылықтың жасалуы салдарынан басынан кешірген жан
азабы немесе тән азабы деп есептелінеді. Моральдық зиян оны келтірушінің
кінәсіне орайластырылып өтеледі. Сонымен қатар, моральдық зиян оны
келтірушінің кінәсін есепке алмай-ақ, егер ол төмендегідей жағдайларға
байланысты орын алса:
1) Зиян азаматтың өмірі мен денсаулығына жоғары қауіптілік көзі арқылы
келтірілмесе;
2) Зиян азаматқа оның заңсыз сотталуының, заңсыз қылмыстық жауапқа
тартылуының, бұлтартпау шарасы ретінде заңсыз қамауға алуды, үйде
қамауда ұстауды немесе ешқайда кетпеу туралы қолхат алуды қолданудан,
қамауда ұстау, психиятриялық емдеу мекемесіне немесе басқа емдеу
мекемесіне орналастыру түрінде әкімшілік жазаны зңсыз қолданудың
салдарынан келтірілсе;
3) Зиян ар-ожданына, қадір-қасиетіне мен іскерлік беделіне нұқсан
келтіретін мәліметтер тарату арқылы келтірілсе;
4) Заң құжаттарында көзделген өзге де жағдайларда өтеледі.
Заңда көзделген реттен басқа жағдайда азаматтың мүліктік құқығын бұзатын
әрекеттер арқылы жасалған зиян өндіртіп алуға жатпайды.
Моральдық зиян ақшалай түрде өндіріледі. Моральдық зиянның көлемін
анықтау кезінде жәбірленушінің шекеен рухани зардабын субъективті баға
ретінде ескереді. Сондай-ақ жәбіренушінің рухани және денсаулығына
байланысты зардап шегуінің дәрежесін анықайтын объективті мәліметтер де
ескеріледі.: өмірлік маңызы бар жағдайларға қастандық жасау объектісі
(өмірі, денсаулығы, абыройы, ар-намысы, еркіндігі, үйіне ешкімнің
тиіспендігі және т.б.); құқық бұзушылықтың ауыр зардаптары (жақын туықанын
өлтіру, денеге жарақат салу, сол арқылы мүгедек ету, еркінен айыру,
жұмыссыз қалдыру немесе баспанасыздыққа душар ету және т.б.); адамды мазақ
қылатын жалған мәліметтер тарату сипаты мен жүйесі; жәбірленушінің өмірлік
хал-ахуалы (тұрмыстық, отбасылық, қызметтік, материалдық, денсаулық
жағдайлары, жасы және басқалары); асқа да назар аударуға тұратын жайттар.
Мүліктік зиянның өңдіріліп алынғанына қарамастан, моральдық зиян орнына
келтіріледі.
1.8. Дамыған мемлекеттердің азаматтық құқығының принциптері
Азаматтық құқық нормаларының негізгі принциптеріне жататындар:а) жеке
меншіктің қасиеттілігі; ә) кәсіпкерліктің еркіндігі; б) шарт еркіндігі; в)
азаматтық құқыққа қатысушылардың нарықтағы тең құқықтығы; г) құқық
бұзушының жауапкершілігі.
Жеке меншік – капиаталистік экономиканың темірқызығы, сондықтан да жеке
құқық жеке меншік құқығын қорғайды. Меншік құқығы – барлық мемлекеттерінің
құқығының орталық институты. Сол арқылы меншік құқығы қорғалып, меншік
иесі мүлікті иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге қақылы болады.
Құқықтар жүйесінде мүлікке ие болатын қандай болмасын тұлғану қорғау, одан
айырылып қалмауын қамтамасыз ететін принциптер бар. Дамыған мемлекеттер
өздерінің заңдарында мүліктік құқықты қорғаудың дуалистік түрін жасаған,
демек, меншік құқығын қорғаумен қатар иелікті да қарастырған.
Шет елдердің азаматтық құқығында азаматтың кәсіпкерлікпен немесе өзге де
шаруашылықтармен айналысуына болатындығын тайға таңба басқандай етіп
тәртіптеген. Бұл салада заңд тыйым салынбағанның бәріне рұқсат етіледі
деген принцип кеңінен қолданылады әрі бұл азаматтық және сауда заңдарындағы
ең маңызды қағида деп есептеледі. Әңгіме етіп отырған елдердің азаматтық
заңдарында өңдірістік және коммерциялық қызметтерді жүзеге асыру үшін
көптеген ұйымдық-құқықтық нысандар қарастырылған. Мұның өзі кәсіпкерлерге
кәсіпкерлік істі жүргізуде оңтайлы жолдар ұсынады. Әсіресе кәсіпкерліктің
акционерлік қоғам түрі өте күшті дамығаннан айта кету маңызды. Мәселен,
Францияда акционерлік қоғам үкіметтің белсенді араласумен дамиды. Құқығы
институционалды жүйеге бағындырылған. Ал, германияда акционерлік қоғамдары
қатаң автономиялы реттеу жолымен жүргізу және оны тәртіптеу пандекттік
жүйеге енгізілген.
Шарт еркіндігі принципі азамат және сауда айналымына қатысушылардың
шарттың қандай болмасын тәртібін, өздері келісіп шешетіндігіне негізделген.
Аталған принцип нарықты экономиканы дамытуға және белсенділіктің құқықтық
негізі болына қажетті алғышарт екенін анықтайды. Бұл принциптің мәні-
меншік иесіне өзінің меншігін басқаруға мүмкіндік беру. Орыстың атақты
ғалымы Г.Ф.Шершеневич былай деп жазды: Субъктвті шектеулерді, сондай-ақ
формализмді алып тастаған шарт еркіндігі, қазіргі құқық тәртібінің басты
негіздеріне айналып жеке меншік құқығымен қатар тұратын дәрежеге жетті.
Құқықтық теңдік принципі дегеніміз азаматтық-құқықтық қатынастарға
қатысушылардың бәрі де меншік түріне, кәсіпкерлік қызметінің құқықтық
нысанына, немесе азаматтығына қарамастан бірдей құқықтық ахуалды білдіруі
болып табылады. Бұл принцип буржуазиялық революцияға орай феодалдық қоғам
жойылғаннан кейін жүзеге асты, сол арқылы барлық азаматтар заң алдыңда тең
болды.
Мәселен, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін болған отбасына байланысты
жаслған реформа отбасылық қатынастар жүйесінде орын алған теңсіздікті
жойды.
Деликт (зиян келтіру) жауапкершілік принципі азаматтық құқықтың маңызды
принциптерінің бірінен салынады. Бұл қағида шартты бұзумен байланысты
емес құқыққа қарсы әрекет нәтижесінде тұлғаға немесе мүлікке келтірілген
зиянды қалпына келтіруге бағытталады. Аталған принцип бұрын белгісіз болып
келген зиян келтіретін факторлар: ядролық энергияны пайдалану, зиян
келтіретін өндіріс ошақтарын көбейту тәрізді жағдайлардың айтарлықтай
өсуімен байланысты болып отыр. Мысалы, Наполеон кодексінде зиян келтірумен
байланысты міндеттемейтін тек қана бес бап болса,; қазір еуропа елдерінде
жөн-жосықсыз бәсекені желеу етіп қоршаған ортаға аса қауіпті жағдай
туғызатын және т.б. заңсыз әрекеттер нәтижесінде зиян келтіретін
кінәлілерге азаматтық-құқықтық жауапкершілікті кеңінен қарастырған. Осы
айтылғандарға қарап, аталған принцип жалпыға бірдей сипат алатынын байқауға
болады.
1.5.Азаматтық құқық ғылымы
Азаматтық құқық ғылымы азаматтық құқық жөніндегі ұғымдардан,
көзқарастардан, пікірлер мен жасалған қорытындылардан тұрады. Азаматтық
құқық ғылымының пәні аталған құқық саласымен ол реттейтін қатынастар,
азаматтық құқықтың тарихы, оның даму келешегі мен тәжірибиеде қолданылуы
болып табылады. Азаматтық құқық ұғымының өзі құқықтың саласы және заң
ғылымының жүйесін белгілеу үшін қолданылуы мүмкін. Оның біріншісінде
құққытық нормалардың жиынтығы, екіншісінде-білімнің жиынтығы арқау болады.
Азаматтық құқық ғылымы сол құқық саласын зерттейтін жүйеге сәйкес келетін
жүйені қамтиды, бірақ олар өзара тепе-теңдікте бола қоймайды. Азаматтық
ғылым жүйесі азаматтық заңдарда, сонымен қатар азаматтық кодексте жоқ
бөлімдерді де қамтиды. Мысалы, азаматтық құқық пәні, азаматтық-құқықтық
әдістеме ұғымдары, азаматтық құқық қатынастары туралы ілім тарихы, оның
субъектілері мен объектілері иуралы, меншік құқығы туралы жалпы ілім,
міндеттемелер туралы, интеллектуалдық меншік туралы, мұрагерлік құқық
қатынастары туралы жалпы ілім жөнінде айтсақ та жеткілікті.
Ғылым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz