Ақмола облысының кейбір орман шаруашылықтарының экологиялық жағдайы
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Қадырбаев Адилбек
Ақмола облысының кейбір орман шаруашылықтарының экологиялық жағдайы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 050608 - Экология
Көкшетау 2011
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ақмола облысының кейбір орман шаруашылықтарының экологиялық
жағдайы
Мамандығы: 050608 - Экология
Орындады: Қадырбаев Адилбек
Жетекші б. ғ. к. аға оқытушы Зандыбай А.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушіс і________________Зандыбай А.
Көкшетау 2011
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Орман-тіршілік тынысы (Әдеби шолу)
1.1 Орман және олардың биосферадағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қазақстан Республикасының орман қоры және оны пайдалану
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Ормандардың экологиялық қызметін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.4 Қазақстан Республикасында орман қорғаудың құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 Зерттеу нысанына сипаттама
2.1 Ақмола облысының географиялық
зонасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..20
2.2 Ақмола облысының орман қорлары және оларды
тиімді
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3. Ақмола облысының Мемлекеттік орман қорларының
категориялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.4 Ақмола облысында орманды қорғаудың іс шаралары және экологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
3 Зерттеу нәтижелері
3.1 Ақмола облысында орман шаруашылығын дамытудың бағыттары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2 Орман шаруашылығын дамытудың экономикалық және ұйымдастыру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3.3 Ақмола облысындағы Жасыл ел бағдарламасының іске
асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.4 Ақмола облысының орман қорын сауықтыруға қатысты техникалық
шешімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.5 Табиғи климаттық шарттар және орманды қайта қалпына келтіруге арналған
кескіндер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .58
Қосымша
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 60
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі:
Экологиялық жағдайдың жер бетінде барған сайын ауырлап бара
жатқаны, бұл күндері әркімге-ақ белгілі. Соңғы 40-50 жыл бойы бұл проблема
күн тәртібінен түскен емес. Табиғи ресурстарды адам баласының ойланбай
жыртқыштықпен пайдалануының әсерінен, қандай қауіп пен қатер тұрғанын
адамзат көп уақытқа дейін білмей де келеді. Табиғи ортаның ластануын,
ешқандай экономикалық табыстар ақтай алмайтындығын адамзат түсінуі керек.
Ал бүгінгі күннің тәртібінде, қоршаған ортаны қорғау проблемасы, қай
кездегіден де өткір қойылып отыр. Қоршаған ортаны күйзелтпеу, оны
асқындырмау әрбір адамның қасиетті борышы.
Бүгінгі күні - ауаның, судың бүлінуі, судағы тіршілік қорының азаюы,
жер құнарлығының кемуі, өсімдік пен жануар әлемінің жоғалып кету қаупі бар.
Сондықтан экологтардың алдында тұрған негізгі міндет - қоршаған ортаның ары
қарай ластануына ешқандай да жол бермеу.
Орман қатынастарының құқықтық реттелуі Қазақстан Республикасының
Конституциясынан бастау алып отыр. Конституцияның 6-бап 3-тармағында жер,
жер қойнауы, су, өсімдік және жануарлар әлемі, өзге табиғи ресурстар
мемлекеттік меншікке тиесілі деп нақты көрсетілген (Қазақстан
Республикасының Конституциясы 1995ж. 30 тамыз).
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың Жасыл ел бағдарламасы қалалар мен
ауылдарды, даланы, елді мекендерді жасыл желекке бөлеуге бағытталып,
осы бағдарлама аясында көптеген іс - шаралардың атқарылуы да қуантарлық
іс.
Республика ормандарында қалыптасқан экологиялық нашар ахуал және тозу
процестері орман ресурстарын сақтап, ұтымды пайдалану жөнінде шұғыл және
келісімді шараларды қабылдауды талап етеді. 1993 жылы қабылданған жаңа
Орман кодексі (8шілде 2003жыл) Қазақстан Республикасының құқықтық және
экологиялық жағынан орманды қорғауға, шаруашылықты ұтымды жүргізуге
ынталандыруды белгілі шамада арттырды.
Қазақстан Республикасының экология және Биоресурстар Министірлігі
Ақмола облыстық мемлекеттік Отрадненское ағаш қорғау ұйымы. Ақмола
облысының солтүстік ауданында, яғни Макинск қаласының маңында орналасқан.
Почталық мекен - жайы: 020501 Ақмола облысы Бұланды ауданы Тасты өзек -
ауылы. Солтүстіктен оңтүстікке дейін 50км Шығыстан батысқа дейін 27км
жерді алып жатыр. 1993ж. қарастыру бойынша Мемлекеттік Ұйымның алып жатқан
жері 17505га.
Мемлекеттік Ұйымның мекемесі Тасты өзек ауылында орналасқан Аудан
орталығы Макинск қаласының 45 шақырым және Ақмола облысы орталығы Көкшетау
қаласынан 192 шақырым жерде. Орман шаруашылық ұйым құрылымы бойынша 4 орман
шарына бөлінген және ағаш цехы бар.
Егістік шаруашылығы 1993ж. Қазақстан Республикасының Микроресурстар
орман шаруашылық комитеті мен Қазақстан ағаш отырғызу ұйымының келісім
шарты бойынша өткізілген.
Ақмола облысының орман қорының жалпы алаңы 905,7 мың гектар жерді
алып жатыр. Бұл жалпы территорияның 2,6 процентін құрайды.
Ақмола облысы Қазақстанның солтүстігінде орналасқан. Онда — орман
және дала зоналарының бөліктері алмасып отырады. Облыстың жер бедері тегіс,
қыратты, таулы кейде жазық болып келеді.
1гектар орман тәулігіне ауадан 220 - 280кг көмір қышқыл газды алып,
орнына 180 - 200кг оттек береді. Ағаштың жапырақтары, бұталары, қабықтары
қурап, жерге түсіп, топырақты органикалық заттармен байытады. Оларды
топырақтағы бактериялар біртіндеп шірітіп органикалық тыңайтқышқа (азотқа)
айналдырады. Атмосферадағы 3 газдың (оттек, көмірқышқыл газ және азот)
қалыптасқан теңдестігін сақтауға көмектеседі.Сондықтан орманды жұмыр жердің
өкпесі деуге де болады. Төрт толысқан ағаш бір адамның оттегіне тәуліктік
қажеттілігін қамтамасыз етеді. Орта есеппен орманның 1 тонна органикалық
заттары атмосферадан 1,5-1,8 тонна көмірқышқыл газын сіңіріп, 1,4 тоннаға
дейін оттегіні бөліп шығарады.
Қазақстан Республикаы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман және
аңшылық шаруашылығы комитеті 2011 жылғы 31 қаңтарда 2010 жылдың өрт қаупі
бар маусымының қорытындылары және 2011 жылдың өрт қаупі бар маусымына
дайындық жөніндегі міндеттер туралы №29 бұйрық шығарды. Сонымен бірге,
биылғы жылдың 2 ақпанында облыс әкімі орынбасарының, аудан әкімдерінің,
облыс әкімдігі орман шаруашылығының құрылымдық бөлімшелерінің, орман
шаруашылығы мемлекеттік мекемелерінің және облыстың табиғат қорғау
мекемелерінің, инспекция мамандарының қатысуымен өткен жылғы осы бағытта
атқарылған жұмыстардың қорытындылары шығарылып, 2011 жылдың өрт қаупі бар
маусымына дайындығы мәселесін талқылауға арналған кеңес өткізді. Өрт қаупі
бар маусымда облыстағы ормандарды күзету Қазавиаорман қорғау
республикалық мемлекеттік кәсіпорнының 3 тікұшағымен жүзеге асырылады. Олар
облыстағы ормандарды күн сайын ұшып бақылайды. Әуе және жердегі қадағалау
қызметінің басты міндеті – ормандағы өрттің жайылып кетпеуін қадағалау және
оны дер кезінде сөндіру. Ормандардың өрт қауіпсіздігін арттыру бойынша
қолданылатын шаралар орман және авиабақылау қызметіне олардың орман
өрттеріне қарсы тұруларына сенімділік береді.
Ормандағы ағаштар мен шөптерден 300 - ден астам түрлі химиялық белсенді
заттар атмосфераға бөлінеді. 1гектар жапырақты орман тәулігіне 2кг,
қылқанды орман - 5кг осындай заттар бөледі.
Cондықтан орман шаруашылығын экологиялық тұрғыдан зерттеп, оны сақтап,
қалпына келтіру мәселелерімен айналысу бүгінгі күнде кезек күттірмейтін
мәселелердің біріне айналып отыр.
Мақсаты: Ақмола облысының орман шаруашылықтарының экологиялық жағдайына
баға беру.
Міндеттері:
- Ақмола облысының орман қоры жағдайына сипаттама беру;
- Ақмола облысының Мемлекеттік орман қорларының негізгі категорияларын
анықтау;
- Ақмола облысындағы Жасыл ел бағдарламасының іске асырылуы жағдайын
талдау;
- Ақмола облысындағы орман шаруашылығын дамытудың бағыттары мен
міндеттерін айқындау.
1 Орман-тіршілік тынысы (Әдеби шолу)
1.1 Орман және оның биосферадағы орны
Өмірде адам баласы онша елей бермейтін қарапайым құбылыстар бар.
Мәселен, ауа... Біз ауамен дем аламыз. Онсыз өмір сүру мүмкін емес. Ауа
адамзаттың бүкіл тіршіліктің тірегі. Бірақ, байлықтың, қайнар көзі қайда
екенін ойлап көрдіңіз бе, сірә?!
Ғалымдар адамзаттың жаралғанына 3 миллион жыл шамасы болды деген
болжамдар айтып жүр. Содан бері қаншама ұрпақ ауысты. Қеңістіктегі ауа
қорын баяғыда-ақ жұтып тауысатын мезгіл жетті емес пе? Адамды былай
қойғанда жер бетінде тіршілік ететін жан-жануар, құрт-құмырсқа мен ұшқан
құсқа дейін осы ауамен дем алады, оның құрамындағы оттегін бойына сіңіріп,
көмір қышқыл газын бөледі. Сондай-ақ барлық органикалық зат атаулы шіріген
кезде осы бір улы газды түзеді екен. Мұның үстіне бүгінгі фабрика мен
заводтардың алуан түрлі машиналардың шығаратын көмір қышқыл газын
қосыңыз... Ендеше біздің уланып қалмай, тірі жүруіміздің сыры неде? Шынында
ғажап емес пе?
Әзірге ауа құрамы адамзаттың тыныс алуына жетіп жатыр. Ал осы оттегі
неге таусылмайды десек — орманның, жалпы жасыл желек атаулының, планетадағы
тіршілік үшін маңызына келіп тірелеміз. Жер бетіндегі барлық әсемдіктің
жасыл жапырағындағы хлорофилл деген зат көмір қышқыл газын жұлып, ауаға
ұдайы таза оттегін бөліп отыратындығы белгілі. Фотосинтез деп аталатын
осынау ғажайып құбылысқа, оны жасаушы жасыл желек атаулыға күллі тіршілік
иелері жер басып жүргендері үшін де қарыздар...
Ғылыми есептеулер жер шарындағы жасыл жапырақ жылына 150 миллиард
тонна көмір қышқыл газын өзіне сіңіріп, тіршілік үшін 120 миллиард тонна
оттегін бөліп шығаратындығын анықтады. Осы астрономиялық санды түсінікті
болу үшін карапайым мысалмен айтар болсақ — 1гектар орман бір жылда 18
миллион текше метр ауаны тазартады деген сөз. Немесе, сол орман бір күн
ішінде 11 тонна улы газды (көмір қышқыл газын) бойына сіңіріп, ыдыратып
отырады екен. Мұның өзі 15 мың адамның, бір тәуілікте шығаратын көмір
қышқыл газына тең.
Шахталардың маңайында жыл санап көбейіп бара жатқан қалдық үйінділер
ауаны газбен улап, көмір шаңымен ластайды. Бұл проблеманы шешудің бір амалы
тау-тау үйінділерді елді мекеннен алысқа тасу болатын. Мұндай тәсіл
әрі ауыр, әрі аса қымбатқа түсетін еді. Ауыл шаруашылық академиясының
ғалымдары соңғы жылдары террикондарды алысқа тасымай-ақ сол жерде
залалсыздандырудың тәсілін ұсынған. Олар үйінділердің үстіне ағаш пен гүл
егіп тастау керек дейді.
Күл тәрізді өлі топыраққа қалайша ағаш егуге болады? Әрине,
терриконның өзіне ештеңе де өспейтінін ғалымдар да мойындап отыр. Ол үшін
терриконның беткі қабатына тыңайтқыштар сеуіп, алғашқы кезеңде еккен
өсімдіктерді суарып, үстеп қоректендіріп отыру керек. Мұның бәрі сырт көзге
ғана қиын шаруа сияқты, ал соның құны террикондарды тасуға қарағанда
әлдеқайда арзанға түседі.
Қазір бұл мәселе шындап қолға алынып жатыр. Алғашқы тәжірибенің өзі
мұндай күл жоталарда ақ қарағанның, боз қарағанның, итмұрынның, шетеннің,
үйеңкінің, жабайы алмұрттың, орман алмасының, қысқасы отызға тарта бұта мен
ағаш түрінің өсе алатынын дәлелдеп береді. Ал террикон қабықтарына қаулай
шыққан шөптерді былай қойғанда, раушан гүлінің де жаңа ортаға бейім екені
анықталды.15
Жер бетіндегі тұщы судың ең тазасы да, міне, осы ормандағы су.
Бұлақты қазақ халқы тазалықтың үлгісі деп біледі. Ендеше, осы бұлақтың
тазалығын да, өзін де сақтап тұрған тағы да сол орман.
Суға деген өнеркәсіп мұқтажын былай қойғанда, адамның өзі де сусыз
өмір сүре алмайды емес пе? Оны мүмкіндігімізше пайдаланамыз. Ал, орман
болса біз өзенге қарай ағызған лас суды тап-таза күйінде бізге қайта
қайырады. Адамдар ағашқа бұдан 20 мың жыл шамасы бұрын табына бастаған
дейді ғалымдар. Ол кездің адамдары ағаштан қару жасады, баспана тұрғызды,
отын ретінде пайдаланды, ал онын, қабығы мен жапырақтарынан киім киді. Олар
еменнің жаңғағын да, қайың мен қарағайдың шел қабығын да тамаққа жаратты,
ағаштардың гүлді бүршіктерін қорек етті, қайың мен үйеңкінің шырынын ішті.
Ең қызығы — олар үйеңкіден қант та дайындай білген екен.
Ағаштың бой көтеріп өсуі, көктеуі, жазда жапырақ жайып, күзде сарғая
солуы алғашқы адамдарды кереметтей тандандырған. Бұл құбылыстарға қарап
ертедегі адамдар ағашты тірі жанға балаған. Олардың ойынша ағаш адам
тәрізді сезіне біледі, ауырады, жылайды, тіпті ашу шақырып, кектене де
алады. Сондықтан ертедегі отын кесушілер алдымен ағаштың түбіне май жағып,
құрбандық шалып сыйынып, ағашты иіндіріп барып кесетін болған.
Адамзат тас көмір мен мұнайды жағып, металды тапқанға дейін мыңдаған
жылдар өтті. Металдың ашылуы адам өмірінен ағашты алып тастаған жоқ. Тіпті
бүгінгі атом ғасырында да ағаштың құлы қаз қалпында. Әрбір қадам аттаған
сайын ағаш! Оңай өңделеді, ыңғайлы, әрі берік, әдемі әрі зиянсыз!
Ал оның құрылыстағы маңызын тізіп жатудың қажеті жоқ сияқты. Жалпы,
ағаш шикізатынан қазір 20 мыңнан астам өнім, сонымен бірге азық-түліктік
заттар шығарылады. Оның бәрін көріп жүрміз, бірақ ескере бермейміз.
Қоршаған ортада су мөлшерден тыс көп болған жағдайда да орман адам
игілігіне қызмет етеді. Қайыңды орманның 1гектар алқабы күніне 47 мың литр
суды буландырып, ауаны ылғалдандырып отырады. Ағаш түбіндегі мүкке дейін
пайдалы, оның 1 килограмы жаңбырдан соң бойына 4литр су сіңіріп, қажетті
кезде буландырады.9
Көптеген ағаштардың ауру таратқыш микробтарды құртатын ерекше қасиеті
барлығы анықталуда. Мәселен, еменнің жапырағы дизентерия мен сүзек, ал қара
самырсын мен қарағай инелері дифтерия таратқыш микробтарды жояды.
Орманның халық шаруашылығы үшін ғаламат маңызының бірі- егістік
алқаптарды эрозиядан, қуаңшылықтан, желден қорғағыштық қасиеті болып
табылады. Мамандардың зерттеулері еліміздегі орманның су айналымын
реттегіш қабілетінің аса зор екендігін анықтады. Оның пайдалы сыйымдылығы
200 текше километрге тең деп есептелуде. Тіпті құрғақшылық болған жылдың
өзінде ашық даламен салыстырғанда орманды алқаптардағы егістік өнімі 20-30
процент, мәдени өсімдіктер 50-70 процент, ал шабындық шөп 200 процент
артатындығы анықталып отыр.
Мұның барлығы орманның ғаламат жомарттығының болмашы бір мысалы ғана.
Орман адамзат жаратылысынан бері оның тек қана таусылмас игілік қорына
айналып келеді.
Дүние жүзінде 300 мыңнан астам жоғары сатыдағы өсімдік түрлері бар.
Олардың адамдар мен биосфера үшін маңызы зор. Өсімдіктер топырақтың
құнарлылығын арттыруға, қара шірікті көбейтуге қатысады. Ауадағы
көмір қышқыл газдан фотосинтез арқылы көміртекті алып, ауаға оттек бөледі.
Теңіз суларының газдық құрамы да өсімдіктермен байланысты болады. 1
миллиард жылдан астам уақыт бұрын басталған фотосинтез процесі арқылы
өсімдіктер орасан көп оттек пен органикалық заттар өндірді. Олардың бір
бөлігі көмір, мұнай, газ, жанғыш тақта тас, шымтезек сияқты пайдалы
заттарға айналып сақталуда. Қазіргі тірі организмдермен салыстырғанда мұнай
мен көмірде жиналған көміртек 50 есе көп. Осының бәрі өсімдіктердің тек жер
шары үшін емес, бүкіл әлем үшін маңызды екенін көрсететін болуы керек.
Адамзат тарихында көптеген жаңа өсімдіктер түрлері пайда болып, олардың
тараған аудандары кеңейді. Көп өнім беретін жаңа ауыл шаруашылық дақылдар
түрлерін шығару үшін жабайы өсімдіктер өте құнды және орны толмайтын
тұқымдық қор болып есептеледі. Өйткені олар желге қарсы тұра алады, жерге
құлап, шашылып төгілмейді. Вирус пен саңырауқұлақ ауруларына, қуаңшылыққа
төзімді, өсу мерзімі қысқа, құнары аз жерлерге көндіккіш. Олардың
құрамындағы белоктардың сапасы өте жоғары. Өкінішке орай, адамдар жоғары
сатыдағы жаңа өсімдік түрлерін шығарумен қатар қолда бар өсімдік түрлерін
сақтауға қалай болса, солай қараудан арылған жоқ. Осы күнге дейін 30 мыңға
жуық жоғары сатыдағы өсімдік түрлері түгел жойылып кетсе, тағы 24 мыңына
сондай қауіп төніп түр. Олардың тағдырына немқұрай қарауға болмайды. Себебі
жоғалған түрлерді қайта шығара алмасақ, қалғандарын сақтау қолдан келетін
іс. Барлық өсімдіктер дүниесінің 88 проценті ағаштардан құралған.
Жер жүзіндегі ормандар көлемі 4 млрд. гектар, оның тең жартысы
тропикалық ормандарға жатады. Соңғы 300 жылда 8 миллиард гектар жердің
ормандары жойылды.
Қазір әрбір минут сайын 30-35гектар немесе бір жылда 20 - 25 млн.
гектар ормандар кесілетінін ескерсек, жақын арада олардың көлемі тым
қысқарып, Индонезия, Малайзия, Таиланд сияқты елдер ормансыз қалатын түрі
бар. Осының салдарынан климат және топырақтың химиялық құрамы өзгеріп,
қалыптасқан су мен оттек қоры азайып, кейбір экологиялық жүйелердің жойылып
кетуі мүмкін.
Тропикалық ормандарды есептемегенде орманы көп елдер қатарына Ресей (көлемі
700 млн. гектар, ағаш қоры 80 млрд м3), Канада (250 жэне 24), АҚШ (202 және
18,4) Швеция (23 және 2,3), Финляндия (22 және 1,5) және Франция (13 және
1,3) жатады.
Қазақстанның табиғаты алуан түрлі болуы себепті мұндағы өсімдік
түрлері де көп, Қазақстан флорасы деген еңбекте
Республикада 4750 түрлі жоғары сатыдағы өсімдіктер бары көрсетілген.
Бұлардың көбі шөпті өсімдіктер, ағаштар мен бұталардың үлесі аз.
Таулы аудандарда ағаштардан - шырша, қарағай, самырсын, көктерек,
қайың, бұталардан - тобылғы, ешкі-сабақ, шөптерден -астық тұқымдастар, боз
туыстылар, жусан, түрлі түсті шөптер, эфемерлі шөптер, бау - бақша
өсімдіктері өседі. Ағаштардын адамдар мен биосфера үшін зор маңызы бар.
Орман - жер бетінің көркі. Ағаштар, бұталар, шөптер, гүлдер түрге,
түске және бейнеге өте бай болғандықтан жағалай әсем көрік беріп, көз
тартып тұрады. Сондықтан да ағаштарды қалаларды, елді -мекендерді
көріктендіруге, демалыс орындарын ұйымдастыруға көп пайдаланады. Орман
құстар мен аңдардың мекені. Азық - түлікке (жидек, жаңғақ, саңырауқұлақ
т.б.) және дәрі – дәрмекке жарамды өсімдіктер өсетін жер.
Орман су қорлары көп жиналатын жер. Қар қалың болғандықтан жер
қыртысы терең қатпайды да, жазғытұры тез жібиді. Сондықтан еріген қар суы
сай - салаға ағып кетпей, топыраққа жақсы сіңеді. Өсімдік қалдықтарынан
құралған жамылғы, нөсер жауын мен қар сулары топырақтың жуылып кетуіне
кедергі болады.
Ормандар - ауыл шаруашылығына да пайдалы. Топырақты жел және су
эрозиясынан сақтап, жердің құнарлылығын арттырады. Аңызақ жерден сақтайды.
Қысты және жазғытұры эрбір гектар жерге 540 тоннадай су жиналып, эсіресе
өсімдіктердің жаңа өсе бастаған кезінде оларды ылғалмен қамтамасыз етеді.
Қар тоқтатуға, сай-саланы болдырмауға ағаштардың көмегі көп.
Орманды - жердің өкпесі деуге де болады. 1гектар орман тэулігіне ауадан
220 - 280кг. көмір қышқыл газды алып, орнына 180 -200кг. оттек береді.
Ағаштың жапырақтары, бұталары, қабықтары қурап, жерге түсіп, топырақты
органикалық заттармен байытады. Оларды топырақтағы бактериялар біртіндеп
шірітіп органикалық тыңайтқышқа (азотқа) айналдырады. Атмосферадағы 3
газдың (оттек, көміркышқыл газ жэне азот) қалыптасқан теңдестігін сақтауға
көмектеседі.
Ормандағы ағаштар мен шөптерден 300 - ден астам түрлі химиялық белсенді
заттар атмосфераға бөлінеді. 1гектар жапырақты орман тәулігіне 2кг.,
қылқанды орман - 5кг. осындай заттар бөледі.
Ормандар, әсіресе қылқанды ағаштар, фитонцид (гректің рһуіюп -өсімдік,
саесіо - өлтіру деген сөздерінен құралған) деп аталатын жеңіл химиялық
заттарды бөліп ауру тарататын микробтарды (бактерия, саңырауқұлақ, жабайы
микроб т.б.) өлтіреді, ауаны тазалайды.
Ормандар - ауаны ластаушы химиялық заттарды, әсіресе газдарды,
тотықтырып өзгертіп, олардың зиянды әсерлерін азайтады. Мұндай тотықтыру
қасиеті әсіресе қылқанды ағаштарға, жөкеге, қайыңға, қызыл талдың бірнеше
түріне тән.
Ормандар - ауаны шаң - тозаңнан тазалайды. Ағаш жапырақтарына жиналған
шаң - тозаң жауын жауғанда жер бетіне жуылып түседі. Қала ауасымен
салыстырғанда ормандарда бактериялар 300 есе кем болады.
Ормандар - адамдар денсаулығына пайдалы. Орман климаты қыста өте салқын,
жазда ыстық болмай, ағашсыз жерлермен салыстырғанда қыста 7-8 °С- қа жылы,
жазда салқын болады. 1м көгал алаң ауаға сағатына 200 гр. ылғал бөледі.
1гектар қылқанды орман жылына 40 тонна жапырақты орман - 300 тонна шаң
-тозаң ұстайды. Орман күн сәулесінің әсерін кемітіп, адамға зиянын
азайтады. Топырақ бетіндегі органикалық жапқыштар радиоактивті сәулені
сіңіріп, ортаны бейтарап жасайды.
Орман - шуды (дыбысты) азайтып, оның әсерінен адамдарды қорғайды.
Орманға жеткен дыбыстың 26 проценті жоғалып, 74 проценті жан - жаққа
шашырап кетеді.
Экологиялық тұрғыдан қарағанда ормандар ондағы шөптер мен бұталардың
қамқоршысы болып табылады. Олар ағаштардың саясында өсіп, аңызақ желден,
қысқы суықтан, нөсер жауын мен су тасқындарынан қорықпайды. Орманда жиі
болатын өрт маңайдағы бұталарды, шөптерді де күйдіріп, топырақтың азуына,
тау-тастардың жалаңаштануына әкеліп соғады. Сөйтіп топырақ эрозиясы жүріп,
су тасқындары көбейіп қоршаған ортаға зиян келіп жатады. Осындай жағдайлар
күшті техниканы қолданып ағаштарды жүйесіз, қалай болса солай кескеннен де
болады. Топырақты қалпына келтіру үшін немесе тау-тау болып үйіліп жатқан
қалдықтарды тегістеп, үстіне саз балшық пен құнарлы топырақ төгіп ағаш
өсіруге болады.
1.2 Қазақстан Республикасының орман қоры және оны пайдалану
мәселесі.
Қазақстан территориясының 3,8%-ын орманды жерлер алып жатыр.
Қазақстан—2030 стратегиясында бұл көрсеткішті 5,1%-ке дейін көтеру
жоспарланған.
Қазақстан Республикасының орман және аңшылық шаруашылығының комитеті
Республикадағы ормандарды мемлекеттік есепке алу жұмыстарын жүргізуде.
Қазақстанның Солтүстігіндегі өзен жағалай өскен ормандары мен
Оңтүстігіндегі тоғайлары да жеке-жеке алаптар болып есептеледі.
Орманды далалы алқапқа — Қазақстанның солтүстігіндегі шоқ болып өсетін
қайыңды ормандары жатады. Олардың жалпы көлемі 700 мың гектар. Бұл
ормандарда өсетін ағаш тұқымының көбі қайыңнан құралады. Одан басқа мұнда
терек, ал бұталардан түрлі талдар, қарақаттар, дала шиесі, мойыл, итмұрын,
тобылғы кездеседі. Далалы алқапта - қайыңды шоқтардың оңтүстігін алып
жатқан қарағайлы ормандар өседі. Олар ертеде Орал мен Алтай аралығын
тұтастырып жатқан. Жергілікті халықтың өртеп, кесіп, мал бағуының
салдарынан кеміп кеткен.
Торғай ойпатында өсетін қарағайлы ормандардың көлемі 21,5 мың гектар.
Мұнда 4 орман шаруашылығы — Арақарағай, Бурабай, Семиозер, Басаман және
Наурызым қорығы ұйымдастырылған. Бұл ормандарда қарағайдан басқа қайың,
тобылғы, итмұрын, долана, шие, қарақат өседі. Шөлді алапқа - Қазақстанның
бүкіл оңтүстігі, орталығы мен батысының көп жері кіреді. Мұнда ақ сексеуіл
мен қара сексеуіл өседі және қоянсүйек, жыңғыл, жүзгін, шеркез, қандым
кездеседі. Ағаш тұқымдарынан тоғайларда көбіне жиде мен тораңғы, ал
бұлардан әр түрлі тал, жыңғыл, шеңгел, шырғанақ, тез өседі.
Солтүстік Тянь-Шань тауы алабына - Іле Алатауы, Күнгей Алатауы, Жоңғар
Алатауы мен Кетпен, Нарын жоталарының ағаштары кіреді. Төменгі белдеуінде
көбіне түрлі өрік, жаңғақ бұталар мен жалпақ жапырақты ағаштар өседі.
Олардың көбі - жеміс-жидекті, алма, қарақат.
Батыс Тянь-Шань таулы алабына — Талас Алатауы, Қаратау мен Өгем
жотасындағы ағаштар кіреді. Бұл аймақ жеміс-жидекке өте бай. Мұнда
Қазақстанның басқа жерлерінде кездеспейтін алша сияқты бағалы бұталар түрі
өседі.
Республика ормандарында қалыптасқан экологиялық нашар ахуал және тозу
процестері орман ресурстарын сақтап, ұтымды пайдалану жөнінде шұғыл және
келісімді шараларды қабылдауды талап етеді.
1993 жылы қабылданған жаңа Орман кодексі Қазақстан Республикасының
құқықтық және экологиялық жағынан орманды қорғауға, шаруашылықты ұтымды
жүргізуге ынталандыруды белгілі шамада арттырды.
Халық шаруашылық маңызы бойынша Қазақстан ормандарын 3 топқа бөлуге
болады. Бірінші топқа- жататын ормандар 18,7 млн. га алып жатыр. Бұларға
егістік қорғауға алынған, топырақ қорғау, су қорғауға арналған орман
алқаптары, қалалар мен өндіріс орындарының айналасындағы, курорттық
ормандар, өзендер, тас жол, темір жол жиегіндегі және мемлекеттік
қорықтардың ормандары жатады. Бұл ормандарды кесуге тыйым салынған. Тек
күтіп баптау, тазалық және орманды қалпына келтіру кезіндегі кесулер ғана
жүргізіледі. 1-топқа жататын ормандарды қорғауда, оларды тиімді пайдалану
мен өсірудің маңызы зор.
Қазақстан ормандарының басым көпшілігі осы 1-топқа жатады. Бұған
жататындар: Тянь-Шаньннің таулы ормандары, Ертіс маңындағы таспалы бор,
Қазақстан қатпарлы өлкесінің қарағайлы-қайыңды ормандары, Солтүстік
Қазақстанның қайыңды ормандары, тоғайлар мен сексеуіл ормандары.
Екінші топқа су, қорғауға алынған ормандар, аз орманды, орташа орманды
жерлердің ормандары жатады. Бұл жерлерде интенсивті шаруашылық жүргізіледі.
Бірақ, ағашты кесу мөлшері жылдық өсімге сәйкес анықталады. Қазақстанда бұл
топқа 591 мың га жерді алып жатқан Шығыс Қазақстан облысының жерлері
жатады.
Үшінші топқа- орманды жерлерде орналасқан барлық ормандар кіреді. Бұл
жерлерде өндірістік орман дайындау жұмыстары жүргізіледі. Республикамызда
мұндай орман ағаштарын дайындайтын алқаптарға Кенді Алтайдың таулы
ормандары, Шығыс Қазақстан облысында - 1,5 млн. га жерді алып жатқан
ормандар кіреді.
Сексеуілдің үлесіне барлық ормандардың территориясының 50% сәйкес
келгенмен, олардағы ағаш қоры бар болғаны 2,1% ғана. Бағалы қылқанжапырақты
ормандар Алтай мен Тянь-Шаньде, Ертіс маңындағы таспалы бор мен
Қазақстанның қатпарлы өлкесінде өседі. Ағаш қоры мен көлемі бойынша Шығыс
Қазақстанның қылқан-жапырақты ормандары бірінші орында. Олар самырсын,
шырша, кедр ағаштарынан тұрады. Екінші орында шоқ қарағайлы ормандар,
үшінші орында- Тянь-Шань шыршасынан тұратын таулы ормандар тұр.
Орман шаруашылығының ғылыми-зерттеу институтының есептеулері бойынша
Қазақстанның облыстарында болашақ қорғаныштық ормандар отырғызу қажет.
Солтүстік Қазақстан облысында ормандарды егістік жерлердің көлемінен
1,6%-ға жеткізу, Павлодар- 4%, Ақмола-3,8%, Ақтөбе-3,9% жеткізу
жобаланған. Егістік қорғайтын ормандардың көлемін солтүстік және батыс
облыстарда 3,3%-ға дейін көтеру керек. Оңтүстік суармалы егістік жерлері
мен оңтүстік Шығыста орман белдеуіне 3,5% жер берілуі қажет. Қазақстанның
орташа егістік қорғауға арналған орман белдеуін 3%-ға дейін жеткізу
көзделіп отыр. Қазіргі кездегі табиғи және жасанды ормандар
3,6% құрайды.
Республиканың жалпы ормандылығын шамамен 6-7%-ға дейін жеткізу
жоспарланып отыр. Дүние жүзіндегі ормандардың жалпы ауданы 4 млрд.га-дан
астам. Жалпы ормандардың ішінен таза ормандарды жеке бөледі. Оған ормандар
шамамен 3 млрд. га-ды алып жатыр. Бір адамға есептегенде жалпы орманды
жерлер шамамен 0,8 га-дан келеді.
Құрлықтың жалпы ауданына қатысты ормандар алып жатқан территориялардың
пайызбен көрсетілген шамасын ормандылық деп атайды. Дүние жүзі бойынша бұл
көрсеткіш 32,2%-ға тең. Өзінің тарихында адам шамамен 23 орманды
аудандардағы ормандарды жойған. Мұның нәтижесінде ормандылық бастапқы 75%-
дан қазір 25-30%-ға дейін кеміген. Ормандарды аудандарының кему процесі
қазір де жалғасуда. Бұл процесс тропиктік ормандар үшін өте қауіпті болып
отыр.
Ормандардың экологиялық жүйе ретіндегі өзіне тән ерекшеліктері бар.
Біріншіден, адамның әсерінен көп өзгеріске ұшырамаған, табиғи күйде
сақталған экожүйелердің бірі; екіншіден, бұл жоғары өнімділікпен
сипатталатын, ағаш, детрит, гумус түрінде органикалық зат шоғырланған ең
қуатты жүйе; үшіншіден, ормандар тірі затқа тән функцияларды ашық
көрсететін күшті орта түзуші және ортаны тұрақтандырушы фактор;
төртіншіден, көптеген жануарлардың мекен ету ортасы; бесіншіден, орман-
шаруашылықтың көптеген салалары үшін бағалы органикалық өнім мен шикізат
көзі болып табылады. Сонымен қатар, орманның санитарлық-гигиеналық, тынығу,
стресс жағдайынан құтылуда, эстетикалық және экологиялық тәрбие берудегі
маңызы зор.
1992 жылы Рио-де-Жанейродағы БҰҰ-ның конференциясында Ормандарға
қатысты мәлімдеме принциптерінде былай делінген: Ормандар атмосфераға
түсіп, парниктік эффектке әкелетін көміртегі мен сутегін сіңіретін қойма
болып табылады. Дүниежүзілік форумда мұндай құжаттың қабылдануы ғаламдық,
экологиялық, экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешудегі ормандардың
маңыздылығын көрсетеді.12
1.3 Ормандардың экологиялық қызметін бағалау
Ормандардың экологиялық қызметін бағалауда олардың қоршаған ортаға
әсерінің екі түрін атап көрсетуге болады: биогеохимиялық және механикалық
немесе физикалық. Биогеохимиялық қызмет әр түрлі физиологиялық процестердің
(фотосинтез, минералдық қоректену, транспирация, қоршаған ортаға әр
түрлі ұшқыш заттарды бөліп шығару және т.б.) жүзеге асуы арқылы
көрінеді. Механикалық қызметі биомасса, оның көлемі арқылы, сонымен қатар
алып жатқан ауданы және негізінен бірлестіктің іші мен одан тыс
территорияда арнайы экоклиматты түзу, ауадағы заттарды тұндыру қызметі
арқылы көрінеді.
Ормандардың көміртегіне қатысты қызметі. Атмосферадағы көміртегінің
артық мөлшерін шығару арқылы парниктік эффект мәселесін шешуде адамдар
орман экожүйелерінен үміттенеді. 1 т өсімдік өнімі түзілуі үшін 1,5-1,8т
көмірқышқыл газы сіңіріліп, 1,1-1,3 т оттегінің бөлініп шығатыны белгілі.
Өнімділігі орташа орманға есептесек 1га орман жылына 6-7 т оттегін бөліп
шығарады.
Көміртегінің көп мөлшері ормандардың өлі органикалық затында, топырақ
гумусында және орман батпақтарының торфтық қабатында сақталған. Сондықтан,
көміртегінің байланыстыру процестерін жылдамдату үшін ормандардың ауданын
кеңейту мен өнімділігін арттыру шаралары қолға алынуы қажет.
Ластаушы заттарды, соның ішінде улы заттарды денесінде жинауы арқылы
көрінеді. Улы заттар кейін топыраққа түскен жапырақтармен немесе басқа
жолмен ағзадан шығарылады. Мәліметтер бойынша 1кг жапырақ маусымда 50-70г
күкіртті газ, 40-50г хлор және 15-20 мг қорғасынды сіңіре алады. Азоттың
қос оксиді және аммоний тұздары түріндегі қосылыстары аз мөлшерде
сіңіріледі де, тамырдан тыс үстеме қоректендіру факторы болып табылады.
Бірақ бұл заттардың артық мөлшері, басқа да ластаушы заттар тәрізді
өсімдіктердің тұрақтылығын төмендетіп, оларды уландырады.
2-ші ретті қызметімен негізінен ауадағы бөлшектерді тұндыру
байланысты. Бұл поцесс құрғақ күйде де, ылғалды атмосфералық жауын-шашында
немесе су буында еріген күйде де жүруі мүмкін.
Орман алабында орманды емес жермен салыстырғанда ауаны тазарту
интенсивтілігі 20-30 есе жоғары болады. Санап қорғайтын орман белдеуі ауаны
топырақтың жел эрозиясының өнімдерінен тазартуында осы эффект қолданылады.
Өсімдіктердің ластаушыларды нейтралдауы мен олардың өсімдіктердің тіршілік
қызметіне зиянды әсер етуі қатар жүреді.
Ормандардың климаттық және метеорологиялық қызметі. Ормандар
метеорологиялық факторларға да әсер етеді. Олар атмосфералық құбылыстарға
әсер ете отырып, өзіне тән ерекше ортасын түзеді.
Ормандар күн радиациясына көп әсер етеді. Ормандардың грунт суларын
арттырып, беттік ағысты кемітуінің негізгі себебі, ондағы топырақтың су
өткізгіштігінің жақсы болуына (жабы қабатынмен, тамырлармен қопсытылған)
және оның бетіне ылғалдың біртекті түсуіне байланысты.
Ормандар күшті экожүйе ретінде өздігінен тазарумен техногенездің бұзушы
күштеріне қарсы тұру қабілетінің жоғары болуымен сипатталады. Орман
экожүйелерін ластанған суларды тазарту үшін де қолданады. Ені 30м орман
белдеуі арқылы өткен суда аммоний тұздарының мөлшері 5 есе аз, 80-6 еседен
астам, фосфор мен калий 10 есе кеміген.
Орман кесілгенде, оның су қорғау және басқа да қасиеттері жойылады.
Екінші реттік сукцессия нәтижесінде орман қалпына келсе, бұл қасиетте
қалпына келеді.
Антропогенді қысым жағдайында ормандардың тұрақтылығын сақтау
мәселесі. Ормандардың қоршаған органы тазарту функциясы, олардың
зақымдануымен, тұрақтылығының төмендеуімен, жойылуымен байланысты.
Ормандардың зақымдануының жалпы заңдылықтарымен одан қорғау іс-шаралары
төмендегідей:
1. Ормандардың зақымдануы күкіртті андигридпен оның туындыларымен
(күкірттің триоксиді, күкірт қышқылы) ластанудан болады. Сонымен қатар азот
тотықтары фтор, хлор,фотохимиялық смог өнімдері де айтарлықтай әсер етеді.
2. Улы заттар өсімдіктертерге не құрғақ тұнбалар түрінде, не қышқылдық
жауын шашынға айналғанда әсер етеді. Ең алдымен ассимиляциялаушы аппарат
зақымданады (жабын ұлпалары, хлорофилл, клеткалық құрылымдарға әсер етеді).
Сонымен қатар токсиканттар, әсіресе қышқылдық жауын түрінде, өсімдіктердің
әр түрлі бөліктерінен биогендік және басқа да заттардың сілтіленуі,
топырақтың қышқылдануы, тамыр жүйесінің улануы мен бұзылуы арқылы әсер
етеді. Жер асты мүшелеріне минералдар мен қосылыстардан (саз)
тосиканттардың әсерінен бөлініп шығатын аллюминий күшті уландырушылық әсер
етеді. (Альцегеймер ауруы).
3. Улы заттардың өсімдіктерге әсері баяу (созылмалы) улану немесе күюі
түріндегі күшті зақымданулар түрінде болуы мүмкін. Ормандардың жойылуы да
баяу (сиректену және толық ыдырау немесе бірден катастрофа) болуы мүмкін.
4.Улануға және жойылуға көбіне қылқан жапырақты ормандар ұшырайды. Бұл
құбылыстың себебі - ұзақ өмір сүретін (5-7жыл) қылқанның улануы. Сондықтан
қылқанжапырақты ағаштардың зақымдануының бірінші белгілеріне қылқанның
өмір сүру уақытының кемуі мен ағаштың қылқандарының санының кемуі
жатады. Тұрақты түрлерге көгілдір шырша жатады. Сондықтан бұл ағашты
қалаларда жиі өсіреді.
5.Жалпақ жапырақты ағаштардан улы заттардың әсерінен емен, бүк және басқа
қатты сүректі ағаштар тез зақымданады. Жұмсақ жапырақты ағаштар (қайың)
тұрақтырақты. Сондықтан қалаларда, өндіріс құнарлығын арттыру (тыңайтқыштар
орындарының айналасында олар қылқанжапырақты ормандарды ауыстырады. Өте
күшті ластанған жерлерде жапырақты ағаштарды жағдай талғамайтын шөптесін
өсімдіктер алмастырады.
б.Улы заттарға қыналардың сезімталдығы жоғары. Оларды ластанудың индикаторы
ретінде пайдаланады. Токсиканттар мен көптеген мәдени дақылдары тез
зақымданады (томат, қияр, гладиолустар).
7.Ластанған атмосферада және көптеген көпжылдық өсімдіктердің өмір сүру
жасы қысқарады. Бұл ағзалардың созылмалы улануына және жасқа байланысты
токсиканттарға деген сезімталдықтың артуына да байланысты.
8.Адам үшін жасалған ластаушы заттардың рұқсат етілетін концентрациясын
(ЗЖЖК) көптеген өсімдіктерге қолдануға болмайды. Себебі, өсімдік ағзасының
сезімталдығы жоғары.
9.Атмосфераның ластануының ормандарға тигізетін зиянды әсерін кеміту үшін
орманда - биологиялық іс-шаралар қолданылады. Оларға: өсімдіктердің
анағүрлым тұрақты түрлері мен формаларын (экотиптер) анықтау мен пайдалану,
топырақтың, суару), фитоциноздарды жылдам жаңарту, жаңа қолтұқымдарды
шығару және т.б. жатады. Ормандарға рекреациялық қысымның эсері:
Рекреация ұғымы үйден тыс жерде адамдардың денсаулығы мен еңбекке
жарамдылығын қалпына келтіруді сипаттайды. Рекреациялық объект ретінде
ормандар мен ормандық ландшафтар кеңінен қолданылады.
Қала тұрғынына табиғат аясында күшін қалпына келтіру үшін қала не
тығыз қоныстанған басқа да жерлермен салыстырғанда 4-5 есе аз уақыт қажет
екен. Қала халқының санының артуы әсерінен адамдар табиғатқа жақын болуға
талпынады. Осыған байланысты рекреациялық мақсатта қолданылатын ормандардың
көлемі де, оларға жасалатын қысым да артып отыр.
Орман өсіру ғылымының жеке бөлімі-рекреациялық орман шаруашылығы
қалыптасқан. Оның міндеті- жекелеген экожүйелердің рекреациялық бағасын
анықтау, қысымды реттеу іс-шараларын жасау, экожүйелер мен шаруашылыққа
зиянын төмендету.
Рекреациялық ормандарға жасалатын зақымдануларды кеміту үшін арнаулы іс-
шаралар жүргізіледі:
1. Қысымды реттеу. Орманға келетінадамдардың белгілі бір саны арқылы
жүзеге асырылады.
2. Қысымның теріс әсерлерін кеміту. Жолдарды жасау, автокөлік тұратын жер,
демалатын орындарды белгілеу.
3. Демалушылар арасында тәрбиелік және түсіндіру жұмыстарын жүргізу.
1.4 Қазақстан Республикасында орман қорғаудың
құқықтық жағдайы
Қазақстан Республикасының экологиялық жүйесінің әр түрлілігі Орталық
Азияда, сонымен бірге барлық континентте өзінің уникалдығымен ерекшеленеді.
Мемлекетімізде орман қорының үлесі республиканың барлық аумағының 4,2
пайызын, яғни Қазақстан Республикасының 26,5 миллион гектар жерін алып
жатыр.
Орманның ерекше экологиялық, ғылыми, рекреациялық, эстетикалық және
мәдени маңыздылығын ескере отырып, орманды ерекше қорғауға алынуын
қамтамасыз етуіміз қажет. Сонымен бірге Елбасының 2004-2015 жылдарға
арналған Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасына
сәйкес, орманның биологиялық алуан түрліліктің табиғи резерваты ретінде
маңыздылығын ескере отырып, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар қатарына қосу
қажет. Әрине ол үшін, 2006 жылға дейін мемлекеттік биосфералық резерваттар
жүйесін қалыптастыру бағдарламасын дайындау қажеттігі туындап отыр деп
айтқан болатын (Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен мақұлданған
2004-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының экологиялық
қауіпсіздік тұжырымдамасы, 3 желтоқсан 2003 жыл).
Аталған мақсаттарға жету үшін ең алдымен орман қорының ұтымды және
тиімді пайдалануын қамтамасыз ететін нормативтік базасын қалыптастыруымыз
қажет. 1993 жылы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесімен қабылданған Орман
кодексі жеткілікті деңгейде бұл мәселені шешкен жоқ болатын. Ал енді 2003
жылы 8 шілдеде қабылданған Орман кодексінің мүмкіндігіне саралау
жасағанымыз дұрыс болар. Сонымен бірге бәрімізге белгілі кез келген құқық
қатынастарын реттеу үшін басшылыққа алынатын негізгі бастамалар, идеялар
болуы қажет. Оларды біз құқық қағидалары деп атаған болатынбыз. Қазақстан
Республикасының жаңа Орман кодексінде күшін жойған заңда көрініс таппаған
Қазақстан Республикасы орман заңдарының қағидалары өте орынды бекітілген.
Онда Қазақстан Республикасының орман заңдары төмендегі қағидаларға
негізделеді делінген:
1.Ормандардың климатты реттейтін, орта түзетін, егіс-топырақ қорғау, су
сақтау және санитарлық-гигиеналық функцияларды орындайтын жалпы
мемлекеттік мәнін мойындау;
2.Ормандарды тұрақты дамыту (Қазақстан Республикасының орманды аумақтарын
тұрақты ұлғайту);
3.Ормандардың, табиғи-қорық қоры объектілерінің, мәдени әэне табиғи
мұраның биологиялық әр алуандығын сақтау;
4.Орманды көп мақсатта пайдалану;
5.Орман ресурстарын ұтымды, үздіксіз, сарқылмайтындай етіп пайдалану;
6. Орман қорын күзету, қорғау, пайдалану, ормандарды толықтыру мен
орман өсіру саласындағы мемлекеттік реттеу мен бақылау;
7. Басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесу мен алынған сүректі қайта
өндеуді жүзеге асыру функцияларынан орман пайдалануды реттеу
функцияларының ара-жігін ажырату;
8. Қазақстан Республикасының орман зандарын бұзудан келтірілген
залалдардың орнын толтыру;
9. Орман ресурстары арқылы пайдалану;
10. Орман қорының жай-күйі туралы ақпараттың қолжетімдігі;
11. Халықтың жэне қоғамдық бірлестіктердің орман қорын күзетуге және
қорғауға қатысу ;
Қазақстан Республикасы Орман кодексіне сәйкес, орман қорының
мемлекеттік және жекеше орман қорынан тұратындығы ерекше көңіл бөлерлік
жайт болып отыр. Мемлекеттік орман қорына:
• ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлеріндегі табиғи және қолдан
өсірілген ормандар;
• табиғи және қолдан өсірілген ормандар, сондай-ақ мемлекеттік орман қоры
жерлеріндегі орман шаруашылығының қажеттері үшін берілген, орман
өсімдіктері өспеген жер учаскелері;
• халықаралық және республикалық маңызы бар ортақ пайдаланудағы темір
жолдар мен автомобиль жолдарының, каналдардың, магистральді құбырлардың
және басқа желілік құрылыстардың белдеулеріндегі ені он метр және одан
көбірек, алаңы 0,05 гектардан қорғаныштық екпелері жатады. Жекеше орман
қорына:
Қазақстан Республикасының жер туралы заң актісіне сәйкес, орман өсіру
үшін нысаналы мақсатта жеке және мемлекеттік емес заңды тұлғаларға жеке
меншікке немесе ұзақ мерзімді жер пайдалануға берілген жерлерде, солардың
қаражаты есебінен жасалған, ені он метр және одан көбірек, алаңы 0,05
гектардан астам қолдан өсірілген ормандар, агроорман мелиорациялық екпелер,
арнайы мақсаттағы плантациялық екпелер жатады (Қазақстан Республикасының
Орман кодексі. 8 шілде 2003 жыл. Егемен Қазақстан газеті, 2003 жылғы 19
шілде № 180-181).
Сонымен қатар ерекше тоқталып кететін жайт, орман қатынастарының
құқықтық реттелуі Қазақстан Республикасының Конституциясынан бастау алып
отыр. Конституцияның 6-бап 3-тармағында жер, жер қойнауы, су, өсімдік және
жануарлар әлемі, өзге табиғи ресурстар мемлекеттік меншікке тиесілі деп
нақты көрсетілген (Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995ж. 30 тамыз.
Ресми басылым). Ал жоғарыда айтылған Қазақстан Республикасы орман қорының
мемлекеттік және жекеше орман қорына бөлінуі мемлекетіміздің негізгі заңына
қарама-қайшылықты туындатып отыр. Әрине бұл қарама-қайшылық Қазақстан
Республикасының 20 маусым 2003 жылғы Жер кодексінің қабылдануымен
байланысты. Себебі Жер кодексіне сәйкес, Қазақстан Республикасы
азаматтарының жеке меншігіне шаруа (фермер) қожалығын, өзіндік қосалқы
шаруашылық жүргізу, орман өсіру, бағбандық, жеке түрғын үй және саяжай
құрылысы үшін берілген жер учаскелері болуы мүмкін деп анықталған болатын
(Қазақстан Республикасының Жер кодексі. 20 маусым 2003жыл. Ресми басылым).
Бұл жағдайда жер учаскесі жеке меншікке орман өсіру үшін беріледі, ал жеке
меншік құдығындағы жер учаскесіне өсірілген орман кімнің меншігінде болады
деген сұрақ туындайды. Сонымен бірге экологиялық жүйе және оның
компоненттері бір-бірімен өте тығыз байланысты болғандықтан жеке меншік
құқығындағы жер учаскесінде өсірілген орманда қалыптасқан (қалыптасатын)
жануарлар дүниесі кімге тиесілі болады?
Ормандарды пайдалану ережесін бұзғандар әкімшілік және
қылмыстық жауапқа тартылып, тигізген зиянның орнын толтыруға міндетті.
Орманды пайдалану Ережесі мынадай жағдайларда бұзылған болып саналады:
- рұқсатсыз, өз бетімен ағаш кессе немесе орманды бүлдірсе;
- қалдық сулармен, химиялық заттармен, өндіріс қалдықтарымен орманды
ластаса;
орман өсімдіктерін, көшеттерді, жас ағаштарды жүлса, қиратса;
рұқсатсыз, өз бетімен мемлекеттік орман қорына жататын жерлерде қү-рылыстар
салса, мал бақса, шөп шапса;
рұқсатсыз немесе билет сатып алмай жеміс, жидек, жаңғақ,
саңыраукүлақ т, б. терсе; ормандағы белгілерді қиратса;
- орманға пайдалы жануарлар дүниесін жойса.
Орман қорғау кодексі ағаш ресурстарын үлымды пайдалануды, жыл сайын
кесуге жататын ағаш мөлшерін анықтап, ағаш пайдалану ережелерін қатаң
сақтауды талап етеді.13,27
2.1 Ақмола облысының географиялық зонасы
Жер бетіндегі табиғат зоналары ауа райы, жер бедері мен географиялық
орнына байланысты қалыптасады. Әрбір табиғат зонасының өзіне тән климаты,
топырағы, өсімдігі және жануарлары болады. Кейде бір табиғат зонасының
ішінде басқа табиғат зонасына ұқсас аймақтар кездесіп отырады.
Жалпы жер бетіндегі табиғат зоналарының Қазақстан жерінде бірнеше
зоналары орналасқан. Олар солтүстіктен оңтүстікке қарай орманды дала, дала,
шөлейт, шөл зоналары болып ауысып отырады. Республикамыздың оңтүстігіндегі
биік таулы өлкелерде биіктік белдеулік байқалады.
Қазақстан жеріндегі табиғат зоналарының топырағы, өсімдіктері тек
солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгеріп қоймайды, сонымен қатар батыстан
шығысқа қарай да өзгеріп отырады. Бұл осы бағытта климаттың
континенттігінің күшеюіне байланысты.
Ақмола облысы географиялық орманды дала зонасына жатады. Орманды дала
зонасы Қазақстанның солтүстігінде орналасқан. Батыс Сібір ойпаты мен Жалпы
Сырт қыратының азғана бөлігін алып жатыр. Орманды дала зонасында көршілес
зоналардың - орман және дала зоналарының учаскелері алмасып отырады.
Қазақстан жеріндегі орманды дала зонасының жер бедері тегіс келеді.
Батыстан шығысқа қарай ені 150-200 шақырымға созылып жатыр, жалпы алып
жатқан жер көлемі 7 процент. Орманды дала зонасының климаты орман зонасына
қарағанда біршама жұмсақ. Қаңтар айындағы орташа температура -19°С. Қыста
тұрақты қар жамылғысы бар. Қардың қалыңдығы 40 см-ге жетеді. Ақпан, наурыз
айларында күшті жел соғып, кейде қар жауады. Көктемде қар еріген өзендердің
суы тасып, арнасынан асып, жағалауына жайылады. Орманды дала зонасының
орманды жерлерінде орманның сұр топырағы мен далаларында құнарлы қара
топырақ кездеседі. Орманның сұр топырағы республикамыздың солтүстігіндегі
көк теректі, қайыңды орман астында қалыптасқан. Қарашірік қабатының
қалыңдығы 18-25 см.
Қара топырақ Қазақстанның солтүстігінде орманды дала зонасында ендік
бағытта тараған. Әртүрлі шөптесін өсімдіктер астында қалыптасқан, өте
құнарлы қабатының қалыңдығы 75 см-ге жетеді. Қара топырақтың бірнеше түрі
бар. Олар — сілтісізденген қара топырақ, кәдімгі орташа қарашірікті қара
топырақ, оңтүстіктің қарашірігі шамалы қара топырағы. Оңтүстікке қарай
орманды дала зонасының қара топырағының қалыңдығы азая түседі. Орманды дала
зонасының өсімдік жамылғысы өте алуан түрлі, қай жағына көз салсаң да, шоқ-
шоқ болып өсіп тұрған шағын ормандар көрінеді. Ылғалды, батпақты ойпат
жерінде тал өседі, бұталармен аралас ну болып тал өскен жерді шілік дейді.
Тал кішігірім өзендер мен көлдердің жағасында да өседі. Онша сулы емес
ойпаттарда қайың мен көк терек өседі.
Қайың — жарықты жақсы көретін, тез өсетін, қабығы ақ ағаш, сондықтан
кейде оны ақ қайың деп атайды. Ұзындығы 25—30 метрге жететін, 400 жылдай
өмір сүретін өсімдік.
Көк терек топтанып өсіп, ну орманға айналады. Ағаш арасында қалың шөп
өседі. Олар — бидайық, арпабас, қоңырбас, күлгін түсті итқонақ, сары гүлді
жоңышқа, сиырсілекей, қояншөптер. Мұнда жұпар иісті жабайы құлпынай көп.
Қайыңды орманда да, көктеректі орманда да саңырауқұлақтар мол. Құмды
топырақты жерлерде тек қарағай өсетін ормандар кездеседі. Кілең қарағай
өсетін орманды қара орман немесе қарағайлы орман деп атайды. Қарағайлы
ормандар — Қазақстан жерінде ертеде мұз басу дәуірі болғанының айғағы.
Себебі мұз дәуіріндегі мұз таулар еріген кезде етегіндегі жиналған құмды
жерлерде қарағайлар өскен. Қарағайлы ормандардың ауаны әртүрлі зиянды
бактериялардан тазартатын қасиеті бар.
Орманды дала зонасына тән жануарлар болмайды. Бұл зонада орманда да,
далада да мекендейтін жануарлар кездеседі.
Батпақты жерлерінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Қадырбаев Адилбек
Ақмола облысының кейбір орман шаруашылықтарының экологиялық жағдайы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 050608 - Экология
Көкшетау 2011
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ақмола облысының кейбір орман шаруашылықтарының экологиялық
жағдайы
Мамандығы: 050608 - Экология
Орындады: Қадырбаев Адилбек
Жетекші б. ғ. к. аға оқытушы Зандыбай А.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушіс і________________Зандыбай А.
Көкшетау 2011
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Орман-тіршілік тынысы (Әдеби шолу)
1.1 Орман және олардың биосферадағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қазақстан Республикасының орман қоры және оны пайдалану
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Ормандардың экологиялық қызметін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.4 Қазақстан Республикасында орман қорғаудың құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 Зерттеу нысанына сипаттама
2.1 Ақмола облысының географиялық
зонасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..20
2.2 Ақмола облысының орман қорлары және оларды
тиімді
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3. Ақмола облысының Мемлекеттік орман қорларының
категориялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.4 Ақмола облысында орманды қорғаудың іс шаралары және экологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
3 Зерттеу нәтижелері
3.1 Ақмола облысында орман шаруашылығын дамытудың бағыттары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2 Орман шаруашылығын дамытудың экономикалық және ұйымдастыру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3.3 Ақмола облысындағы Жасыл ел бағдарламасының іске
асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.4 Ақмола облысының орман қорын сауықтыруға қатысты техникалық
шешімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.5 Табиғи климаттық шарттар және орманды қайта қалпына келтіруге арналған
кескіндер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .58
Қосымша
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 60
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі:
Экологиялық жағдайдың жер бетінде барған сайын ауырлап бара
жатқаны, бұл күндері әркімге-ақ белгілі. Соңғы 40-50 жыл бойы бұл проблема
күн тәртібінен түскен емес. Табиғи ресурстарды адам баласының ойланбай
жыртқыштықпен пайдалануының әсерінен, қандай қауіп пен қатер тұрғанын
адамзат көп уақытқа дейін білмей де келеді. Табиғи ортаның ластануын,
ешқандай экономикалық табыстар ақтай алмайтындығын адамзат түсінуі керек.
Ал бүгінгі күннің тәртібінде, қоршаған ортаны қорғау проблемасы, қай
кездегіден де өткір қойылып отыр. Қоршаған ортаны күйзелтпеу, оны
асқындырмау әрбір адамның қасиетті борышы.
Бүгінгі күні - ауаның, судың бүлінуі, судағы тіршілік қорының азаюы,
жер құнарлығының кемуі, өсімдік пен жануар әлемінің жоғалып кету қаупі бар.
Сондықтан экологтардың алдында тұрған негізгі міндет - қоршаған ортаның ары
қарай ластануына ешқандай да жол бермеу.
Орман қатынастарының құқықтық реттелуі Қазақстан Республикасының
Конституциясынан бастау алып отыр. Конституцияның 6-бап 3-тармағында жер,
жер қойнауы, су, өсімдік және жануарлар әлемі, өзге табиғи ресурстар
мемлекеттік меншікке тиесілі деп нақты көрсетілген (Қазақстан
Республикасының Конституциясы 1995ж. 30 тамыз).
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың Жасыл ел бағдарламасы қалалар мен
ауылдарды, даланы, елді мекендерді жасыл желекке бөлеуге бағытталып,
осы бағдарлама аясында көптеген іс - шаралардың атқарылуы да қуантарлық
іс.
Республика ормандарында қалыптасқан экологиялық нашар ахуал және тозу
процестері орман ресурстарын сақтап, ұтымды пайдалану жөнінде шұғыл және
келісімді шараларды қабылдауды талап етеді. 1993 жылы қабылданған жаңа
Орман кодексі (8шілде 2003жыл) Қазақстан Республикасының құқықтық және
экологиялық жағынан орманды қорғауға, шаруашылықты ұтымды жүргізуге
ынталандыруды белгілі шамада арттырды.
Қазақстан Республикасының экология және Биоресурстар Министірлігі
Ақмола облыстық мемлекеттік Отрадненское ағаш қорғау ұйымы. Ақмола
облысының солтүстік ауданында, яғни Макинск қаласының маңында орналасқан.
Почталық мекен - жайы: 020501 Ақмола облысы Бұланды ауданы Тасты өзек -
ауылы. Солтүстіктен оңтүстікке дейін 50км Шығыстан батысқа дейін 27км
жерді алып жатыр. 1993ж. қарастыру бойынша Мемлекеттік Ұйымның алып жатқан
жері 17505га.
Мемлекеттік Ұйымның мекемесі Тасты өзек ауылында орналасқан Аудан
орталығы Макинск қаласының 45 шақырым және Ақмола облысы орталығы Көкшетау
қаласынан 192 шақырым жерде. Орман шаруашылық ұйым құрылымы бойынша 4 орман
шарына бөлінген және ағаш цехы бар.
Егістік шаруашылығы 1993ж. Қазақстан Республикасының Микроресурстар
орман шаруашылық комитеті мен Қазақстан ағаш отырғызу ұйымының келісім
шарты бойынша өткізілген.
Ақмола облысының орман қорының жалпы алаңы 905,7 мың гектар жерді
алып жатыр. Бұл жалпы территорияның 2,6 процентін құрайды.
Ақмола облысы Қазақстанның солтүстігінде орналасқан. Онда — орман
және дала зоналарының бөліктері алмасып отырады. Облыстың жер бедері тегіс,
қыратты, таулы кейде жазық болып келеді.
1гектар орман тәулігіне ауадан 220 - 280кг көмір қышқыл газды алып,
орнына 180 - 200кг оттек береді. Ағаштың жапырақтары, бұталары, қабықтары
қурап, жерге түсіп, топырақты органикалық заттармен байытады. Оларды
топырақтағы бактериялар біртіндеп шірітіп органикалық тыңайтқышқа (азотқа)
айналдырады. Атмосферадағы 3 газдың (оттек, көмірқышқыл газ және азот)
қалыптасқан теңдестігін сақтауға көмектеседі.Сондықтан орманды жұмыр жердің
өкпесі деуге де болады. Төрт толысқан ағаш бір адамның оттегіне тәуліктік
қажеттілігін қамтамасыз етеді. Орта есеппен орманның 1 тонна органикалық
заттары атмосферадан 1,5-1,8 тонна көмірқышқыл газын сіңіріп, 1,4 тоннаға
дейін оттегіні бөліп шығарады.
Қазақстан Республикаы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман және
аңшылық шаруашылығы комитеті 2011 жылғы 31 қаңтарда 2010 жылдың өрт қаупі
бар маусымының қорытындылары және 2011 жылдың өрт қаупі бар маусымына
дайындық жөніндегі міндеттер туралы №29 бұйрық шығарды. Сонымен бірге,
биылғы жылдың 2 ақпанында облыс әкімі орынбасарының, аудан әкімдерінің,
облыс әкімдігі орман шаруашылығының құрылымдық бөлімшелерінің, орман
шаруашылығы мемлекеттік мекемелерінің және облыстың табиғат қорғау
мекемелерінің, инспекция мамандарының қатысуымен өткен жылғы осы бағытта
атқарылған жұмыстардың қорытындылары шығарылып, 2011 жылдың өрт қаупі бар
маусымына дайындығы мәселесін талқылауға арналған кеңес өткізді. Өрт қаупі
бар маусымда облыстағы ормандарды күзету Қазавиаорман қорғау
республикалық мемлекеттік кәсіпорнының 3 тікұшағымен жүзеге асырылады. Олар
облыстағы ормандарды күн сайын ұшып бақылайды. Әуе және жердегі қадағалау
қызметінің басты міндеті – ормандағы өрттің жайылып кетпеуін қадағалау және
оны дер кезінде сөндіру. Ормандардың өрт қауіпсіздігін арттыру бойынша
қолданылатын шаралар орман және авиабақылау қызметіне олардың орман
өрттеріне қарсы тұруларына сенімділік береді.
Ормандағы ағаштар мен шөптерден 300 - ден астам түрлі химиялық белсенді
заттар атмосфераға бөлінеді. 1гектар жапырақты орман тәулігіне 2кг,
қылқанды орман - 5кг осындай заттар бөледі.
Cондықтан орман шаруашылығын экологиялық тұрғыдан зерттеп, оны сақтап,
қалпына келтіру мәселелерімен айналысу бүгінгі күнде кезек күттірмейтін
мәселелердің біріне айналып отыр.
Мақсаты: Ақмола облысының орман шаруашылықтарының экологиялық жағдайына
баға беру.
Міндеттері:
- Ақмола облысының орман қоры жағдайына сипаттама беру;
- Ақмола облысының Мемлекеттік орман қорларының негізгі категорияларын
анықтау;
- Ақмола облысындағы Жасыл ел бағдарламасының іске асырылуы жағдайын
талдау;
- Ақмола облысындағы орман шаруашылығын дамытудың бағыттары мен
міндеттерін айқындау.
1 Орман-тіршілік тынысы (Әдеби шолу)
1.1 Орман және оның биосферадағы орны
Өмірде адам баласы онша елей бермейтін қарапайым құбылыстар бар.
Мәселен, ауа... Біз ауамен дем аламыз. Онсыз өмір сүру мүмкін емес. Ауа
адамзаттың бүкіл тіршіліктің тірегі. Бірақ, байлықтың, қайнар көзі қайда
екенін ойлап көрдіңіз бе, сірә?!
Ғалымдар адамзаттың жаралғанына 3 миллион жыл шамасы болды деген
болжамдар айтып жүр. Содан бері қаншама ұрпақ ауысты. Қеңістіктегі ауа
қорын баяғыда-ақ жұтып тауысатын мезгіл жетті емес пе? Адамды былай
қойғанда жер бетінде тіршілік ететін жан-жануар, құрт-құмырсқа мен ұшқан
құсқа дейін осы ауамен дем алады, оның құрамындағы оттегін бойына сіңіріп,
көмір қышқыл газын бөледі. Сондай-ақ барлық органикалық зат атаулы шіріген
кезде осы бір улы газды түзеді екен. Мұның үстіне бүгінгі фабрика мен
заводтардың алуан түрлі машиналардың шығаратын көмір қышқыл газын
қосыңыз... Ендеше біздің уланып қалмай, тірі жүруіміздің сыры неде? Шынында
ғажап емес пе?
Әзірге ауа құрамы адамзаттың тыныс алуына жетіп жатыр. Ал осы оттегі
неге таусылмайды десек — орманның, жалпы жасыл желек атаулының, планетадағы
тіршілік үшін маңызына келіп тірелеміз. Жер бетіндегі барлық әсемдіктің
жасыл жапырағындағы хлорофилл деген зат көмір қышқыл газын жұлып, ауаға
ұдайы таза оттегін бөліп отыратындығы белгілі. Фотосинтез деп аталатын
осынау ғажайып құбылысқа, оны жасаушы жасыл желек атаулыға күллі тіршілік
иелері жер басып жүргендері үшін де қарыздар...
Ғылыми есептеулер жер шарындағы жасыл жапырақ жылына 150 миллиард
тонна көмір қышқыл газын өзіне сіңіріп, тіршілік үшін 120 миллиард тонна
оттегін бөліп шығаратындығын анықтады. Осы астрономиялық санды түсінікті
болу үшін карапайым мысалмен айтар болсақ — 1гектар орман бір жылда 18
миллион текше метр ауаны тазартады деген сөз. Немесе, сол орман бір күн
ішінде 11 тонна улы газды (көмір қышқыл газын) бойына сіңіріп, ыдыратып
отырады екен. Мұның өзі 15 мың адамның, бір тәуілікте шығаратын көмір
қышқыл газына тең.
Шахталардың маңайында жыл санап көбейіп бара жатқан қалдық үйінділер
ауаны газбен улап, көмір шаңымен ластайды. Бұл проблеманы шешудің бір амалы
тау-тау үйінділерді елді мекеннен алысқа тасу болатын. Мұндай тәсіл
әрі ауыр, әрі аса қымбатқа түсетін еді. Ауыл шаруашылық академиясының
ғалымдары соңғы жылдары террикондарды алысқа тасымай-ақ сол жерде
залалсыздандырудың тәсілін ұсынған. Олар үйінділердің үстіне ағаш пен гүл
егіп тастау керек дейді.
Күл тәрізді өлі топыраққа қалайша ағаш егуге болады? Әрине,
терриконның өзіне ештеңе де өспейтінін ғалымдар да мойындап отыр. Ол үшін
терриконның беткі қабатына тыңайтқыштар сеуіп, алғашқы кезеңде еккен
өсімдіктерді суарып, үстеп қоректендіріп отыру керек. Мұның бәрі сырт көзге
ғана қиын шаруа сияқты, ал соның құны террикондарды тасуға қарағанда
әлдеқайда арзанға түседі.
Қазір бұл мәселе шындап қолға алынып жатыр. Алғашқы тәжірибенің өзі
мұндай күл жоталарда ақ қарағанның, боз қарағанның, итмұрынның, шетеннің,
үйеңкінің, жабайы алмұрттың, орман алмасының, қысқасы отызға тарта бұта мен
ағаш түрінің өсе алатынын дәлелдеп береді. Ал террикон қабықтарына қаулай
шыққан шөптерді былай қойғанда, раушан гүлінің де жаңа ортаға бейім екені
анықталды.15
Жер бетіндегі тұщы судың ең тазасы да, міне, осы ормандағы су.
Бұлақты қазақ халқы тазалықтың үлгісі деп біледі. Ендеше, осы бұлақтың
тазалығын да, өзін де сақтап тұрған тағы да сол орман.
Суға деген өнеркәсіп мұқтажын былай қойғанда, адамның өзі де сусыз
өмір сүре алмайды емес пе? Оны мүмкіндігімізше пайдаланамыз. Ал, орман
болса біз өзенге қарай ағызған лас суды тап-таза күйінде бізге қайта
қайырады. Адамдар ағашқа бұдан 20 мың жыл шамасы бұрын табына бастаған
дейді ғалымдар. Ол кездің адамдары ағаштан қару жасады, баспана тұрғызды,
отын ретінде пайдаланды, ал онын, қабығы мен жапырақтарынан киім киді. Олар
еменнің жаңғағын да, қайың мен қарағайдың шел қабығын да тамаққа жаратты,
ағаштардың гүлді бүршіктерін қорек етті, қайың мен үйеңкінің шырынын ішті.
Ең қызығы — олар үйеңкіден қант та дайындай білген екен.
Ағаштың бой көтеріп өсуі, көктеуі, жазда жапырақ жайып, күзде сарғая
солуы алғашқы адамдарды кереметтей тандандырған. Бұл құбылыстарға қарап
ертедегі адамдар ағашты тірі жанға балаған. Олардың ойынша ағаш адам
тәрізді сезіне біледі, ауырады, жылайды, тіпті ашу шақырып, кектене де
алады. Сондықтан ертедегі отын кесушілер алдымен ағаштың түбіне май жағып,
құрбандық шалып сыйынып, ағашты иіндіріп барып кесетін болған.
Адамзат тас көмір мен мұнайды жағып, металды тапқанға дейін мыңдаған
жылдар өтті. Металдың ашылуы адам өмірінен ағашты алып тастаған жоқ. Тіпті
бүгінгі атом ғасырында да ағаштың құлы қаз қалпында. Әрбір қадам аттаған
сайын ағаш! Оңай өңделеді, ыңғайлы, әрі берік, әдемі әрі зиянсыз!
Ал оның құрылыстағы маңызын тізіп жатудың қажеті жоқ сияқты. Жалпы,
ағаш шикізатынан қазір 20 мыңнан астам өнім, сонымен бірге азық-түліктік
заттар шығарылады. Оның бәрін көріп жүрміз, бірақ ескере бермейміз.
Қоршаған ортада су мөлшерден тыс көп болған жағдайда да орман адам
игілігіне қызмет етеді. Қайыңды орманның 1гектар алқабы күніне 47 мың литр
суды буландырып, ауаны ылғалдандырып отырады. Ағаш түбіндегі мүкке дейін
пайдалы, оның 1 килограмы жаңбырдан соң бойына 4литр су сіңіріп, қажетті
кезде буландырады.9
Көптеген ағаштардың ауру таратқыш микробтарды құртатын ерекше қасиеті
барлығы анықталуда. Мәселен, еменнің жапырағы дизентерия мен сүзек, ал қара
самырсын мен қарағай инелері дифтерия таратқыш микробтарды жояды.
Орманның халық шаруашылығы үшін ғаламат маңызының бірі- егістік
алқаптарды эрозиядан, қуаңшылықтан, желден қорғағыштық қасиеті болып
табылады. Мамандардың зерттеулері еліміздегі орманның су айналымын
реттегіш қабілетінің аса зор екендігін анықтады. Оның пайдалы сыйымдылығы
200 текше километрге тең деп есептелуде. Тіпті құрғақшылық болған жылдың
өзінде ашық даламен салыстырғанда орманды алқаптардағы егістік өнімі 20-30
процент, мәдени өсімдіктер 50-70 процент, ал шабындық шөп 200 процент
артатындығы анықталып отыр.
Мұның барлығы орманның ғаламат жомарттығының болмашы бір мысалы ғана.
Орман адамзат жаратылысынан бері оның тек қана таусылмас игілік қорына
айналып келеді.
Дүние жүзінде 300 мыңнан астам жоғары сатыдағы өсімдік түрлері бар.
Олардың адамдар мен биосфера үшін маңызы зор. Өсімдіктер топырақтың
құнарлылығын арттыруға, қара шірікті көбейтуге қатысады. Ауадағы
көмір қышқыл газдан фотосинтез арқылы көміртекті алып, ауаға оттек бөледі.
Теңіз суларының газдық құрамы да өсімдіктермен байланысты болады. 1
миллиард жылдан астам уақыт бұрын басталған фотосинтез процесі арқылы
өсімдіктер орасан көп оттек пен органикалық заттар өндірді. Олардың бір
бөлігі көмір, мұнай, газ, жанғыш тақта тас, шымтезек сияқты пайдалы
заттарға айналып сақталуда. Қазіргі тірі организмдермен салыстырғанда мұнай
мен көмірде жиналған көміртек 50 есе көп. Осының бәрі өсімдіктердің тек жер
шары үшін емес, бүкіл әлем үшін маңызды екенін көрсететін болуы керек.
Адамзат тарихында көптеген жаңа өсімдіктер түрлері пайда болып, олардың
тараған аудандары кеңейді. Көп өнім беретін жаңа ауыл шаруашылық дақылдар
түрлерін шығару үшін жабайы өсімдіктер өте құнды және орны толмайтын
тұқымдық қор болып есептеледі. Өйткені олар желге қарсы тұра алады, жерге
құлап, шашылып төгілмейді. Вирус пен саңырауқұлақ ауруларына, қуаңшылыққа
төзімді, өсу мерзімі қысқа, құнары аз жерлерге көндіккіш. Олардың
құрамындағы белоктардың сапасы өте жоғары. Өкінішке орай, адамдар жоғары
сатыдағы жаңа өсімдік түрлерін шығарумен қатар қолда бар өсімдік түрлерін
сақтауға қалай болса, солай қараудан арылған жоқ. Осы күнге дейін 30 мыңға
жуық жоғары сатыдағы өсімдік түрлері түгел жойылып кетсе, тағы 24 мыңына
сондай қауіп төніп түр. Олардың тағдырына немқұрай қарауға болмайды. Себебі
жоғалған түрлерді қайта шығара алмасақ, қалғандарын сақтау қолдан келетін
іс. Барлық өсімдіктер дүниесінің 88 проценті ағаштардан құралған.
Жер жүзіндегі ормандар көлемі 4 млрд. гектар, оның тең жартысы
тропикалық ормандарға жатады. Соңғы 300 жылда 8 миллиард гектар жердің
ормандары жойылды.
Қазір әрбір минут сайын 30-35гектар немесе бір жылда 20 - 25 млн.
гектар ормандар кесілетінін ескерсек, жақын арада олардың көлемі тым
қысқарып, Индонезия, Малайзия, Таиланд сияқты елдер ормансыз қалатын түрі
бар. Осының салдарынан климат және топырақтың химиялық құрамы өзгеріп,
қалыптасқан су мен оттек қоры азайып, кейбір экологиялық жүйелердің жойылып
кетуі мүмкін.
Тропикалық ормандарды есептемегенде орманы көп елдер қатарына Ресей (көлемі
700 млн. гектар, ағаш қоры 80 млрд м3), Канада (250 жэне 24), АҚШ (202 және
18,4) Швеция (23 және 2,3), Финляндия (22 және 1,5) және Франция (13 және
1,3) жатады.
Қазақстанның табиғаты алуан түрлі болуы себепті мұндағы өсімдік
түрлері де көп, Қазақстан флорасы деген еңбекте
Республикада 4750 түрлі жоғары сатыдағы өсімдіктер бары көрсетілген.
Бұлардың көбі шөпті өсімдіктер, ағаштар мен бұталардың үлесі аз.
Таулы аудандарда ағаштардан - шырша, қарағай, самырсын, көктерек,
қайың, бұталардан - тобылғы, ешкі-сабақ, шөптерден -астық тұқымдастар, боз
туыстылар, жусан, түрлі түсті шөптер, эфемерлі шөптер, бау - бақша
өсімдіктері өседі. Ағаштардын адамдар мен биосфера үшін зор маңызы бар.
Орман - жер бетінің көркі. Ағаштар, бұталар, шөптер, гүлдер түрге,
түске және бейнеге өте бай болғандықтан жағалай әсем көрік беріп, көз
тартып тұрады. Сондықтан да ағаштарды қалаларды, елді -мекендерді
көріктендіруге, демалыс орындарын ұйымдастыруға көп пайдаланады. Орман
құстар мен аңдардың мекені. Азық - түлікке (жидек, жаңғақ, саңырауқұлақ
т.б.) және дәрі – дәрмекке жарамды өсімдіктер өсетін жер.
Орман су қорлары көп жиналатын жер. Қар қалың болғандықтан жер
қыртысы терең қатпайды да, жазғытұры тез жібиді. Сондықтан еріген қар суы
сай - салаға ағып кетпей, топыраққа жақсы сіңеді. Өсімдік қалдықтарынан
құралған жамылғы, нөсер жауын мен қар сулары топырақтың жуылып кетуіне
кедергі болады.
Ормандар - ауыл шаруашылығына да пайдалы. Топырақты жел және су
эрозиясынан сақтап, жердің құнарлылығын арттырады. Аңызақ жерден сақтайды.
Қысты және жазғытұры эрбір гектар жерге 540 тоннадай су жиналып, эсіресе
өсімдіктердің жаңа өсе бастаған кезінде оларды ылғалмен қамтамасыз етеді.
Қар тоқтатуға, сай-саланы болдырмауға ағаштардың көмегі көп.
Орманды - жердің өкпесі деуге де болады. 1гектар орман тэулігіне ауадан
220 - 280кг. көмір қышқыл газды алып, орнына 180 -200кг. оттек береді.
Ағаштың жапырақтары, бұталары, қабықтары қурап, жерге түсіп, топырақты
органикалық заттармен байытады. Оларды топырақтағы бактериялар біртіндеп
шірітіп органикалық тыңайтқышқа (азотқа) айналдырады. Атмосферадағы 3
газдың (оттек, көміркышқыл газ жэне азот) қалыптасқан теңдестігін сақтауға
көмектеседі.
Ормандағы ағаштар мен шөптерден 300 - ден астам түрлі химиялық белсенді
заттар атмосфераға бөлінеді. 1гектар жапырақты орман тәулігіне 2кг.,
қылқанды орман - 5кг. осындай заттар бөледі.
Ормандар, әсіресе қылқанды ағаштар, фитонцид (гректің рһуіюп -өсімдік,
саесіо - өлтіру деген сөздерінен құралған) деп аталатын жеңіл химиялық
заттарды бөліп ауру тарататын микробтарды (бактерия, саңырауқұлақ, жабайы
микроб т.б.) өлтіреді, ауаны тазалайды.
Ормандар - ауаны ластаушы химиялық заттарды, әсіресе газдарды,
тотықтырып өзгертіп, олардың зиянды әсерлерін азайтады. Мұндай тотықтыру
қасиеті әсіресе қылқанды ағаштарға, жөкеге, қайыңға, қызыл талдың бірнеше
түріне тән.
Ормандар - ауаны шаң - тозаңнан тазалайды. Ағаш жапырақтарына жиналған
шаң - тозаң жауын жауғанда жер бетіне жуылып түседі. Қала ауасымен
салыстырғанда ормандарда бактериялар 300 есе кем болады.
Ормандар - адамдар денсаулығына пайдалы. Орман климаты қыста өте салқын,
жазда ыстық болмай, ағашсыз жерлермен салыстырғанда қыста 7-8 °С- қа жылы,
жазда салқын болады. 1м көгал алаң ауаға сағатына 200 гр. ылғал бөледі.
1гектар қылқанды орман жылына 40 тонна жапырақты орман - 300 тонна шаң
-тозаң ұстайды. Орман күн сәулесінің әсерін кемітіп, адамға зиянын
азайтады. Топырақ бетіндегі органикалық жапқыштар радиоактивті сәулені
сіңіріп, ортаны бейтарап жасайды.
Орман - шуды (дыбысты) азайтып, оның әсерінен адамдарды қорғайды.
Орманға жеткен дыбыстың 26 проценті жоғалып, 74 проценті жан - жаққа
шашырап кетеді.
Экологиялық тұрғыдан қарағанда ормандар ондағы шөптер мен бұталардың
қамқоршысы болып табылады. Олар ағаштардың саясында өсіп, аңызақ желден,
қысқы суықтан, нөсер жауын мен су тасқындарынан қорықпайды. Орманда жиі
болатын өрт маңайдағы бұталарды, шөптерді де күйдіріп, топырақтың азуына,
тау-тастардың жалаңаштануына әкеліп соғады. Сөйтіп топырақ эрозиясы жүріп,
су тасқындары көбейіп қоршаған ортаға зиян келіп жатады. Осындай жағдайлар
күшті техниканы қолданып ағаштарды жүйесіз, қалай болса солай кескеннен де
болады. Топырақты қалпына келтіру үшін немесе тау-тау болып үйіліп жатқан
қалдықтарды тегістеп, үстіне саз балшық пен құнарлы топырақ төгіп ағаш
өсіруге болады.
1.2 Қазақстан Республикасының орман қоры және оны пайдалану
мәселесі.
Қазақстан территориясының 3,8%-ын орманды жерлер алып жатыр.
Қазақстан—2030 стратегиясында бұл көрсеткішті 5,1%-ке дейін көтеру
жоспарланған.
Қазақстан Республикасының орман және аңшылық шаруашылығының комитеті
Республикадағы ормандарды мемлекеттік есепке алу жұмыстарын жүргізуде.
Қазақстанның Солтүстігіндегі өзен жағалай өскен ормандары мен
Оңтүстігіндегі тоғайлары да жеке-жеке алаптар болып есептеледі.
Орманды далалы алқапқа — Қазақстанның солтүстігіндегі шоқ болып өсетін
қайыңды ормандары жатады. Олардың жалпы көлемі 700 мың гектар. Бұл
ормандарда өсетін ағаш тұқымының көбі қайыңнан құралады. Одан басқа мұнда
терек, ал бұталардан түрлі талдар, қарақаттар, дала шиесі, мойыл, итмұрын,
тобылғы кездеседі. Далалы алқапта - қайыңды шоқтардың оңтүстігін алып
жатқан қарағайлы ормандар өседі. Олар ертеде Орал мен Алтай аралығын
тұтастырып жатқан. Жергілікті халықтың өртеп, кесіп, мал бағуының
салдарынан кеміп кеткен.
Торғай ойпатында өсетін қарағайлы ормандардың көлемі 21,5 мың гектар.
Мұнда 4 орман шаруашылығы — Арақарағай, Бурабай, Семиозер, Басаман және
Наурызым қорығы ұйымдастырылған. Бұл ормандарда қарағайдан басқа қайың,
тобылғы, итмұрын, долана, шие, қарақат өседі. Шөлді алапқа - Қазақстанның
бүкіл оңтүстігі, орталығы мен батысының көп жері кіреді. Мұнда ақ сексеуіл
мен қара сексеуіл өседі және қоянсүйек, жыңғыл, жүзгін, шеркез, қандым
кездеседі. Ағаш тұқымдарынан тоғайларда көбіне жиде мен тораңғы, ал
бұлардан әр түрлі тал, жыңғыл, шеңгел, шырғанақ, тез өседі.
Солтүстік Тянь-Шань тауы алабына - Іле Алатауы, Күнгей Алатауы, Жоңғар
Алатауы мен Кетпен, Нарын жоталарының ағаштары кіреді. Төменгі белдеуінде
көбіне түрлі өрік, жаңғақ бұталар мен жалпақ жапырақты ағаштар өседі.
Олардың көбі - жеміс-жидекті, алма, қарақат.
Батыс Тянь-Шань таулы алабына — Талас Алатауы, Қаратау мен Өгем
жотасындағы ағаштар кіреді. Бұл аймақ жеміс-жидекке өте бай. Мұнда
Қазақстанның басқа жерлерінде кездеспейтін алша сияқты бағалы бұталар түрі
өседі.
Республика ормандарында қалыптасқан экологиялық нашар ахуал және тозу
процестері орман ресурстарын сақтап, ұтымды пайдалану жөнінде шұғыл және
келісімді шараларды қабылдауды талап етеді.
1993 жылы қабылданған жаңа Орман кодексі Қазақстан Республикасының
құқықтық және экологиялық жағынан орманды қорғауға, шаруашылықты ұтымды
жүргізуге ынталандыруды белгілі шамада арттырды.
Халық шаруашылық маңызы бойынша Қазақстан ормандарын 3 топқа бөлуге
болады. Бірінші топқа- жататын ормандар 18,7 млн. га алып жатыр. Бұларға
егістік қорғауға алынған, топырақ қорғау, су қорғауға арналған орман
алқаптары, қалалар мен өндіріс орындарының айналасындағы, курорттық
ормандар, өзендер, тас жол, темір жол жиегіндегі және мемлекеттік
қорықтардың ормандары жатады. Бұл ормандарды кесуге тыйым салынған. Тек
күтіп баптау, тазалық және орманды қалпына келтіру кезіндегі кесулер ғана
жүргізіледі. 1-топқа жататын ормандарды қорғауда, оларды тиімді пайдалану
мен өсірудің маңызы зор.
Қазақстан ормандарының басым көпшілігі осы 1-топқа жатады. Бұған
жататындар: Тянь-Шаньннің таулы ормандары, Ертіс маңындағы таспалы бор,
Қазақстан қатпарлы өлкесінің қарағайлы-қайыңды ормандары, Солтүстік
Қазақстанның қайыңды ормандары, тоғайлар мен сексеуіл ормандары.
Екінші топқа су, қорғауға алынған ормандар, аз орманды, орташа орманды
жерлердің ормандары жатады. Бұл жерлерде интенсивті шаруашылық жүргізіледі.
Бірақ, ағашты кесу мөлшері жылдық өсімге сәйкес анықталады. Қазақстанда бұл
топқа 591 мың га жерді алып жатқан Шығыс Қазақстан облысының жерлері
жатады.
Үшінші топқа- орманды жерлерде орналасқан барлық ормандар кіреді. Бұл
жерлерде өндірістік орман дайындау жұмыстары жүргізіледі. Республикамызда
мұндай орман ағаштарын дайындайтын алқаптарға Кенді Алтайдың таулы
ормандары, Шығыс Қазақстан облысында - 1,5 млн. га жерді алып жатқан
ормандар кіреді.
Сексеуілдің үлесіне барлық ормандардың территориясының 50% сәйкес
келгенмен, олардағы ағаш қоры бар болғаны 2,1% ғана. Бағалы қылқанжапырақты
ормандар Алтай мен Тянь-Шаньде, Ертіс маңындағы таспалы бор мен
Қазақстанның қатпарлы өлкесінде өседі. Ағаш қоры мен көлемі бойынша Шығыс
Қазақстанның қылқан-жапырақты ормандары бірінші орында. Олар самырсын,
шырша, кедр ағаштарынан тұрады. Екінші орында шоқ қарағайлы ормандар,
үшінші орында- Тянь-Шань шыршасынан тұратын таулы ормандар тұр.
Орман шаруашылығының ғылыми-зерттеу институтының есептеулері бойынша
Қазақстанның облыстарында болашақ қорғаныштық ормандар отырғызу қажет.
Солтүстік Қазақстан облысында ормандарды егістік жерлердің көлемінен
1,6%-ға жеткізу, Павлодар- 4%, Ақмола-3,8%, Ақтөбе-3,9% жеткізу
жобаланған. Егістік қорғайтын ормандардың көлемін солтүстік және батыс
облыстарда 3,3%-ға дейін көтеру керек. Оңтүстік суармалы егістік жерлері
мен оңтүстік Шығыста орман белдеуіне 3,5% жер берілуі қажет. Қазақстанның
орташа егістік қорғауға арналған орман белдеуін 3%-ға дейін жеткізу
көзделіп отыр. Қазіргі кездегі табиғи және жасанды ормандар
3,6% құрайды.
Республиканың жалпы ормандылығын шамамен 6-7%-ға дейін жеткізу
жоспарланып отыр. Дүние жүзіндегі ормандардың жалпы ауданы 4 млрд.га-дан
астам. Жалпы ормандардың ішінен таза ормандарды жеке бөледі. Оған ормандар
шамамен 3 млрд. га-ды алып жатыр. Бір адамға есептегенде жалпы орманды
жерлер шамамен 0,8 га-дан келеді.
Құрлықтың жалпы ауданына қатысты ормандар алып жатқан территориялардың
пайызбен көрсетілген шамасын ормандылық деп атайды. Дүние жүзі бойынша бұл
көрсеткіш 32,2%-ға тең. Өзінің тарихында адам шамамен 23 орманды
аудандардағы ормандарды жойған. Мұның нәтижесінде ормандылық бастапқы 75%-
дан қазір 25-30%-ға дейін кеміген. Ормандарды аудандарының кему процесі
қазір де жалғасуда. Бұл процесс тропиктік ормандар үшін өте қауіпті болып
отыр.
Ормандардың экологиялық жүйе ретіндегі өзіне тән ерекшеліктері бар.
Біріншіден, адамның әсерінен көп өзгеріске ұшырамаған, табиғи күйде
сақталған экожүйелердің бірі; екіншіден, бұл жоғары өнімділікпен
сипатталатын, ағаш, детрит, гумус түрінде органикалық зат шоғырланған ең
қуатты жүйе; үшіншіден, ормандар тірі затқа тән функцияларды ашық
көрсететін күшті орта түзуші және ортаны тұрақтандырушы фактор;
төртіншіден, көптеген жануарлардың мекен ету ортасы; бесіншіден, орман-
шаруашылықтың көптеген салалары үшін бағалы органикалық өнім мен шикізат
көзі болып табылады. Сонымен қатар, орманның санитарлық-гигиеналық, тынығу,
стресс жағдайынан құтылуда, эстетикалық және экологиялық тәрбие берудегі
маңызы зор.
1992 жылы Рио-де-Жанейродағы БҰҰ-ның конференциясында Ормандарға
қатысты мәлімдеме принциптерінде былай делінген: Ормандар атмосфераға
түсіп, парниктік эффектке әкелетін көміртегі мен сутегін сіңіретін қойма
болып табылады. Дүниежүзілік форумда мұндай құжаттың қабылдануы ғаламдық,
экологиялық, экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешудегі ормандардың
маңыздылығын көрсетеді.12
1.3 Ормандардың экологиялық қызметін бағалау
Ормандардың экологиялық қызметін бағалауда олардың қоршаған ортаға
әсерінің екі түрін атап көрсетуге болады: биогеохимиялық және механикалық
немесе физикалық. Биогеохимиялық қызмет әр түрлі физиологиялық процестердің
(фотосинтез, минералдық қоректену, транспирация, қоршаған ортаға әр
түрлі ұшқыш заттарды бөліп шығару және т.б.) жүзеге асуы арқылы
көрінеді. Механикалық қызметі биомасса, оның көлемі арқылы, сонымен қатар
алып жатқан ауданы және негізінен бірлестіктің іші мен одан тыс
территорияда арнайы экоклиматты түзу, ауадағы заттарды тұндыру қызметі
арқылы көрінеді.
Ормандардың көміртегіне қатысты қызметі. Атмосферадағы көміртегінің
артық мөлшерін шығару арқылы парниктік эффект мәселесін шешуде адамдар
орман экожүйелерінен үміттенеді. 1 т өсімдік өнімі түзілуі үшін 1,5-1,8т
көмірқышқыл газы сіңіріліп, 1,1-1,3 т оттегінің бөлініп шығатыны белгілі.
Өнімділігі орташа орманға есептесек 1га орман жылына 6-7 т оттегін бөліп
шығарады.
Көміртегінің көп мөлшері ормандардың өлі органикалық затында, топырақ
гумусында және орман батпақтарының торфтық қабатында сақталған. Сондықтан,
көміртегінің байланыстыру процестерін жылдамдату үшін ормандардың ауданын
кеңейту мен өнімділігін арттыру шаралары қолға алынуы қажет.
Ластаушы заттарды, соның ішінде улы заттарды денесінде жинауы арқылы
көрінеді. Улы заттар кейін топыраққа түскен жапырақтармен немесе басқа
жолмен ағзадан шығарылады. Мәліметтер бойынша 1кг жапырақ маусымда 50-70г
күкіртті газ, 40-50г хлор және 15-20 мг қорғасынды сіңіре алады. Азоттың
қос оксиді және аммоний тұздары түріндегі қосылыстары аз мөлшерде
сіңіріледі де, тамырдан тыс үстеме қоректендіру факторы болып табылады.
Бірақ бұл заттардың артық мөлшері, басқа да ластаушы заттар тәрізді
өсімдіктердің тұрақтылығын төмендетіп, оларды уландырады.
2-ші ретті қызметімен негізінен ауадағы бөлшектерді тұндыру
байланысты. Бұл поцесс құрғақ күйде де, ылғалды атмосфералық жауын-шашында
немесе су буында еріген күйде де жүруі мүмкін.
Орман алабында орманды емес жермен салыстырғанда ауаны тазарту
интенсивтілігі 20-30 есе жоғары болады. Санап қорғайтын орман белдеуі ауаны
топырақтың жел эрозиясының өнімдерінен тазартуында осы эффект қолданылады.
Өсімдіктердің ластаушыларды нейтралдауы мен олардың өсімдіктердің тіршілік
қызметіне зиянды әсер етуі қатар жүреді.
Ормандардың климаттық және метеорологиялық қызметі. Ормандар
метеорологиялық факторларға да әсер етеді. Олар атмосфералық құбылыстарға
әсер ете отырып, өзіне тән ерекше ортасын түзеді.
Ормандар күн радиациясына көп әсер етеді. Ормандардың грунт суларын
арттырып, беттік ағысты кемітуінің негізгі себебі, ондағы топырақтың су
өткізгіштігінің жақсы болуына (жабы қабатынмен, тамырлармен қопсытылған)
және оның бетіне ылғалдың біртекті түсуіне байланысты.
Ормандар күшті экожүйе ретінде өздігінен тазарумен техногенездің бұзушы
күштеріне қарсы тұру қабілетінің жоғары болуымен сипатталады. Орман
экожүйелерін ластанған суларды тазарту үшін де қолданады. Ені 30м орман
белдеуі арқылы өткен суда аммоний тұздарының мөлшері 5 есе аз, 80-6 еседен
астам, фосфор мен калий 10 есе кеміген.
Орман кесілгенде, оның су қорғау және басқа да қасиеттері жойылады.
Екінші реттік сукцессия нәтижесінде орман қалпына келсе, бұл қасиетте
қалпына келеді.
Антропогенді қысым жағдайында ормандардың тұрақтылығын сақтау
мәселесі. Ормандардың қоршаған органы тазарту функциясы, олардың
зақымдануымен, тұрақтылығының төмендеуімен, жойылуымен байланысты.
Ормандардың зақымдануының жалпы заңдылықтарымен одан қорғау іс-шаралары
төмендегідей:
1. Ормандардың зақымдануы күкіртті андигридпен оның туындыларымен
(күкірттің триоксиді, күкірт қышқылы) ластанудан болады. Сонымен қатар азот
тотықтары фтор, хлор,фотохимиялық смог өнімдері де айтарлықтай әсер етеді.
2. Улы заттар өсімдіктертерге не құрғақ тұнбалар түрінде, не қышқылдық
жауын шашынға айналғанда әсер етеді. Ең алдымен ассимиляциялаушы аппарат
зақымданады (жабын ұлпалары, хлорофилл, клеткалық құрылымдарға әсер етеді).
Сонымен қатар токсиканттар, әсіресе қышқылдық жауын түрінде, өсімдіктердің
әр түрлі бөліктерінен биогендік және басқа да заттардың сілтіленуі,
топырақтың қышқылдануы, тамыр жүйесінің улануы мен бұзылуы арқылы әсер
етеді. Жер асты мүшелеріне минералдар мен қосылыстардан (саз)
тосиканттардың әсерінен бөлініп шығатын аллюминий күшті уландырушылық әсер
етеді. (Альцегеймер ауруы).
3. Улы заттардың өсімдіктерге әсері баяу (созылмалы) улану немесе күюі
түріндегі күшті зақымданулар түрінде болуы мүмкін. Ормандардың жойылуы да
баяу (сиректену және толық ыдырау немесе бірден катастрофа) болуы мүмкін.
4.Улануға және жойылуға көбіне қылқан жапырақты ормандар ұшырайды. Бұл
құбылыстың себебі - ұзақ өмір сүретін (5-7жыл) қылқанның улануы. Сондықтан
қылқанжапырақты ағаштардың зақымдануының бірінші белгілеріне қылқанның
өмір сүру уақытының кемуі мен ағаштың қылқандарының санының кемуі
жатады. Тұрақты түрлерге көгілдір шырша жатады. Сондықтан бұл ағашты
қалаларда жиі өсіреді.
5.Жалпақ жапырақты ағаштардан улы заттардың әсерінен емен, бүк және басқа
қатты сүректі ағаштар тез зақымданады. Жұмсақ жапырақты ағаштар (қайың)
тұрақтырақты. Сондықтан қалаларда, өндіріс құнарлығын арттыру (тыңайтқыштар
орындарының айналасында олар қылқанжапырақты ормандарды ауыстырады. Өте
күшті ластанған жерлерде жапырақты ағаштарды жағдай талғамайтын шөптесін
өсімдіктер алмастырады.
б.Улы заттарға қыналардың сезімталдығы жоғары. Оларды ластанудың индикаторы
ретінде пайдаланады. Токсиканттар мен көптеген мәдени дақылдары тез
зақымданады (томат, қияр, гладиолустар).
7.Ластанған атмосферада және көптеген көпжылдық өсімдіктердің өмір сүру
жасы қысқарады. Бұл ағзалардың созылмалы улануына және жасқа байланысты
токсиканттарға деген сезімталдықтың артуына да байланысты.
8.Адам үшін жасалған ластаушы заттардың рұқсат етілетін концентрациясын
(ЗЖЖК) көптеген өсімдіктерге қолдануға болмайды. Себебі, өсімдік ағзасының
сезімталдығы жоғары.
9.Атмосфераның ластануының ормандарға тигізетін зиянды әсерін кеміту үшін
орманда - биологиялық іс-шаралар қолданылады. Оларға: өсімдіктердің
анағүрлым тұрақты түрлері мен формаларын (экотиптер) анықтау мен пайдалану,
топырақтың, суару), фитоциноздарды жылдам жаңарту, жаңа қолтұқымдарды
шығару және т.б. жатады. Ормандарға рекреациялық қысымның эсері:
Рекреация ұғымы үйден тыс жерде адамдардың денсаулығы мен еңбекке
жарамдылығын қалпына келтіруді сипаттайды. Рекреациялық объект ретінде
ормандар мен ормандық ландшафтар кеңінен қолданылады.
Қала тұрғынына табиғат аясында күшін қалпына келтіру үшін қала не
тығыз қоныстанған басқа да жерлермен салыстырғанда 4-5 есе аз уақыт қажет
екен. Қала халқының санының артуы әсерінен адамдар табиғатқа жақын болуға
талпынады. Осыған байланысты рекреациялық мақсатта қолданылатын ормандардың
көлемі де, оларға жасалатын қысым да артып отыр.
Орман өсіру ғылымының жеке бөлімі-рекреациялық орман шаруашылығы
қалыптасқан. Оның міндеті- жекелеген экожүйелердің рекреациялық бағасын
анықтау, қысымды реттеу іс-шараларын жасау, экожүйелер мен шаруашылыққа
зиянын төмендету.
Рекреациялық ормандарға жасалатын зақымдануларды кеміту үшін арнаулы іс-
шаралар жүргізіледі:
1. Қысымды реттеу. Орманға келетінадамдардың белгілі бір саны арқылы
жүзеге асырылады.
2. Қысымның теріс әсерлерін кеміту. Жолдарды жасау, автокөлік тұратын жер,
демалатын орындарды белгілеу.
3. Демалушылар арасында тәрбиелік және түсіндіру жұмыстарын жүргізу.
1.4 Қазақстан Республикасында орман қорғаудың
құқықтық жағдайы
Қазақстан Республикасының экологиялық жүйесінің әр түрлілігі Орталық
Азияда, сонымен бірге барлық континентте өзінің уникалдығымен ерекшеленеді.
Мемлекетімізде орман қорының үлесі республиканың барлық аумағының 4,2
пайызын, яғни Қазақстан Республикасының 26,5 миллион гектар жерін алып
жатыр.
Орманның ерекше экологиялық, ғылыми, рекреациялық, эстетикалық және
мәдени маңыздылығын ескере отырып, орманды ерекше қорғауға алынуын
қамтамасыз етуіміз қажет. Сонымен бірге Елбасының 2004-2015 жылдарға
арналған Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасына
сәйкес, орманның биологиялық алуан түрліліктің табиғи резерваты ретінде
маңыздылығын ескере отырып, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар қатарына қосу
қажет. Әрине ол үшін, 2006 жылға дейін мемлекеттік биосфералық резерваттар
жүйесін қалыптастыру бағдарламасын дайындау қажеттігі туындап отыр деп
айтқан болатын (Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен мақұлданған
2004-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының экологиялық
қауіпсіздік тұжырымдамасы, 3 желтоқсан 2003 жыл).
Аталған мақсаттарға жету үшін ең алдымен орман қорының ұтымды және
тиімді пайдалануын қамтамасыз ететін нормативтік базасын қалыптастыруымыз
қажет. 1993 жылы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесімен қабылданған Орман
кодексі жеткілікті деңгейде бұл мәселені шешкен жоқ болатын. Ал енді 2003
жылы 8 шілдеде қабылданған Орман кодексінің мүмкіндігіне саралау
жасағанымыз дұрыс болар. Сонымен бірге бәрімізге белгілі кез келген құқық
қатынастарын реттеу үшін басшылыққа алынатын негізгі бастамалар, идеялар
болуы қажет. Оларды біз құқық қағидалары деп атаған болатынбыз. Қазақстан
Республикасының жаңа Орман кодексінде күшін жойған заңда көрініс таппаған
Қазақстан Республикасы орман заңдарының қағидалары өте орынды бекітілген.
Онда Қазақстан Республикасының орман заңдары төмендегі қағидаларға
негізделеді делінген:
1.Ормандардың климатты реттейтін, орта түзетін, егіс-топырақ қорғау, су
сақтау және санитарлық-гигиеналық функцияларды орындайтын жалпы
мемлекеттік мәнін мойындау;
2.Ормандарды тұрақты дамыту (Қазақстан Республикасының орманды аумақтарын
тұрақты ұлғайту);
3.Ормандардың, табиғи-қорық қоры объектілерінің, мәдени әэне табиғи
мұраның биологиялық әр алуандығын сақтау;
4.Орманды көп мақсатта пайдалану;
5.Орман ресурстарын ұтымды, үздіксіз, сарқылмайтындай етіп пайдалану;
6. Орман қорын күзету, қорғау, пайдалану, ормандарды толықтыру мен
орман өсіру саласындағы мемлекеттік реттеу мен бақылау;
7. Басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесу мен алынған сүректі қайта
өндеуді жүзеге асыру функцияларынан орман пайдалануды реттеу
функцияларының ара-жігін ажырату;
8. Қазақстан Республикасының орман зандарын бұзудан келтірілген
залалдардың орнын толтыру;
9. Орман ресурстары арқылы пайдалану;
10. Орман қорының жай-күйі туралы ақпараттың қолжетімдігі;
11. Халықтың жэне қоғамдық бірлестіктердің орман қорын күзетуге және
қорғауға қатысу ;
Қазақстан Республикасы Орман кодексіне сәйкес, орман қорының
мемлекеттік және жекеше орман қорынан тұратындығы ерекше көңіл бөлерлік
жайт болып отыр. Мемлекеттік орман қорына:
• ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлеріндегі табиғи және қолдан
өсірілген ормандар;
• табиғи және қолдан өсірілген ормандар, сондай-ақ мемлекеттік орман қоры
жерлеріндегі орман шаруашылығының қажеттері үшін берілген, орман
өсімдіктері өспеген жер учаскелері;
• халықаралық және республикалық маңызы бар ортақ пайдаланудағы темір
жолдар мен автомобиль жолдарының, каналдардың, магистральді құбырлардың
және басқа желілік құрылыстардың белдеулеріндегі ені он метр және одан
көбірек, алаңы 0,05 гектардан қорғаныштық екпелері жатады. Жекеше орман
қорына:
Қазақстан Республикасының жер туралы заң актісіне сәйкес, орман өсіру
үшін нысаналы мақсатта жеке және мемлекеттік емес заңды тұлғаларға жеке
меншікке немесе ұзақ мерзімді жер пайдалануға берілген жерлерде, солардың
қаражаты есебінен жасалған, ені он метр және одан көбірек, алаңы 0,05
гектардан астам қолдан өсірілген ормандар, агроорман мелиорациялық екпелер,
арнайы мақсаттағы плантациялық екпелер жатады (Қазақстан Республикасының
Орман кодексі. 8 шілде 2003 жыл. Егемен Қазақстан газеті, 2003 жылғы 19
шілде № 180-181).
Сонымен қатар ерекше тоқталып кететін жайт, орман қатынастарының
құқықтық реттелуі Қазақстан Республикасының Конституциясынан бастау алып
отыр. Конституцияның 6-бап 3-тармағында жер, жер қойнауы, су, өсімдік және
жануарлар әлемі, өзге табиғи ресурстар мемлекеттік меншікке тиесілі деп
нақты көрсетілген (Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995ж. 30 тамыз.
Ресми басылым). Ал жоғарыда айтылған Қазақстан Республикасы орман қорының
мемлекеттік және жекеше орман қорына бөлінуі мемлекетіміздің негізгі заңына
қарама-қайшылықты туындатып отыр. Әрине бұл қарама-қайшылық Қазақстан
Республикасының 20 маусым 2003 жылғы Жер кодексінің қабылдануымен
байланысты. Себебі Жер кодексіне сәйкес, Қазақстан Республикасы
азаматтарының жеке меншігіне шаруа (фермер) қожалығын, өзіндік қосалқы
шаруашылық жүргізу, орман өсіру, бағбандық, жеке түрғын үй және саяжай
құрылысы үшін берілген жер учаскелері болуы мүмкін деп анықталған болатын
(Қазақстан Республикасының Жер кодексі. 20 маусым 2003жыл. Ресми басылым).
Бұл жағдайда жер учаскесі жеке меншікке орман өсіру үшін беріледі, ал жеке
меншік құдығындағы жер учаскесіне өсірілген орман кімнің меншігінде болады
деген сұрақ туындайды. Сонымен бірге экологиялық жүйе және оның
компоненттері бір-бірімен өте тығыз байланысты болғандықтан жеке меншік
құқығындағы жер учаскесінде өсірілген орманда қалыптасқан (қалыптасатын)
жануарлар дүниесі кімге тиесілі болады?
Ормандарды пайдалану ережесін бұзғандар әкімшілік және
қылмыстық жауапқа тартылып, тигізген зиянның орнын толтыруға міндетті.
Орманды пайдалану Ережесі мынадай жағдайларда бұзылған болып саналады:
- рұқсатсыз, өз бетімен ағаш кессе немесе орманды бүлдірсе;
- қалдық сулармен, химиялық заттармен, өндіріс қалдықтарымен орманды
ластаса;
орман өсімдіктерін, көшеттерді, жас ағаштарды жүлса, қиратса;
рұқсатсыз, өз бетімен мемлекеттік орман қорына жататын жерлерде қү-рылыстар
салса, мал бақса, шөп шапса;
рұқсатсыз немесе билет сатып алмай жеміс, жидек, жаңғақ,
саңыраукүлақ т, б. терсе; ормандағы белгілерді қиратса;
- орманға пайдалы жануарлар дүниесін жойса.
Орман қорғау кодексі ағаш ресурстарын үлымды пайдалануды, жыл сайын
кесуге жататын ағаш мөлшерін анықтап, ағаш пайдалану ережелерін қатаң
сақтауды талап етеді.13,27
2.1 Ақмола облысының географиялық зонасы
Жер бетіндегі табиғат зоналары ауа райы, жер бедері мен географиялық
орнына байланысты қалыптасады. Әрбір табиғат зонасының өзіне тән климаты,
топырағы, өсімдігі және жануарлары болады. Кейде бір табиғат зонасының
ішінде басқа табиғат зонасына ұқсас аймақтар кездесіп отырады.
Жалпы жер бетіндегі табиғат зоналарының Қазақстан жерінде бірнеше
зоналары орналасқан. Олар солтүстіктен оңтүстікке қарай орманды дала, дала,
шөлейт, шөл зоналары болып ауысып отырады. Республикамыздың оңтүстігіндегі
биік таулы өлкелерде биіктік белдеулік байқалады.
Қазақстан жеріндегі табиғат зоналарының топырағы, өсімдіктері тек
солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгеріп қоймайды, сонымен қатар батыстан
шығысқа қарай да өзгеріп отырады. Бұл осы бағытта климаттың
континенттігінің күшеюіне байланысты.
Ақмола облысы географиялық орманды дала зонасына жатады. Орманды дала
зонасы Қазақстанның солтүстігінде орналасқан. Батыс Сібір ойпаты мен Жалпы
Сырт қыратының азғана бөлігін алып жатыр. Орманды дала зонасында көршілес
зоналардың - орман және дала зоналарының учаскелері алмасып отырады.
Қазақстан жеріндегі орманды дала зонасының жер бедері тегіс келеді.
Батыстан шығысқа қарай ені 150-200 шақырымға созылып жатыр, жалпы алып
жатқан жер көлемі 7 процент. Орманды дала зонасының климаты орман зонасына
қарағанда біршама жұмсақ. Қаңтар айындағы орташа температура -19°С. Қыста
тұрақты қар жамылғысы бар. Қардың қалыңдығы 40 см-ге жетеді. Ақпан, наурыз
айларында күшті жел соғып, кейде қар жауады. Көктемде қар еріген өзендердің
суы тасып, арнасынан асып, жағалауына жайылады. Орманды дала зонасының
орманды жерлерінде орманның сұр топырағы мен далаларында құнарлы қара
топырақ кездеседі. Орманның сұр топырағы республикамыздың солтүстігіндегі
көк теректі, қайыңды орман астында қалыптасқан. Қарашірік қабатының
қалыңдығы 18-25 см.
Қара топырақ Қазақстанның солтүстігінде орманды дала зонасында ендік
бағытта тараған. Әртүрлі шөптесін өсімдіктер астында қалыптасқан, өте
құнарлы қабатының қалыңдығы 75 см-ге жетеді. Қара топырақтың бірнеше түрі
бар. Олар — сілтісізденген қара топырақ, кәдімгі орташа қарашірікті қара
топырақ, оңтүстіктің қарашірігі шамалы қара топырағы. Оңтүстікке қарай
орманды дала зонасының қара топырағының қалыңдығы азая түседі. Орманды дала
зонасының өсімдік жамылғысы өте алуан түрлі, қай жағына көз салсаң да, шоқ-
шоқ болып өсіп тұрған шағын ормандар көрінеді. Ылғалды, батпақты ойпат
жерінде тал өседі, бұталармен аралас ну болып тал өскен жерді шілік дейді.
Тал кішігірім өзендер мен көлдердің жағасында да өседі. Онша сулы емес
ойпаттарда қайың мен көк терек өседі.
Қайың — жарықты жақсы көретін, тез өсетін, қабығы ақ ағаш, сондықтан
кейде оны ақ қайың деп атайды. Ұзындығы 25—30 метрге жететін, 400 жылдай
өмір сүретін өсімдік.
Көк терек топтанып өсіп, ну орманға айналады. Ағаш арасында қалың шөп
өседі. Олар — бидайық, арпабас, қоңырбас, күлгін түсті итқонақ, сары гүлді
жоңышқа, сиырсілекей, қояншөптер. Мұнда жұпар иісті жабайы құлпынай көп.
Қайыңды орманда да, көктеректі орманда да саңырауқұлақтар мол. Құмды
топырақты жерлерде тек қарағай өсетін ормандар кездеседі. Кілең қарағай
өсетін орманды қара орман немесе қарағайлы орман деп атайды. Қарағайлы
ормандар — Қазақстан жерінде ертеде мұз басу дәуірі болғанының айғағы.
Себебі мұз дәуіріндегі мұз таулар еріген кезде етегіндегі жиналған құмды
жерлерде қарағайлар өскен. Қарағайлы ормандардың ауаны әртүрлі зиянды
бактериялардан тазартатын қасиеті бар.
Орманды дала зонасына тән жануарлар болмайды. Бұл зонада орманда да,
далада да мекендейтін жануарлар кездеседі.
Батпақты жерлерінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz