Атаулы сөйлемдердің қазақ тіл білімінде зерттелуі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 3

Негізгі бөлім:

І тарау. Атаулы сөйлемдердің қазақ тіл білімінде зерттелуі

1. 1. Сөйлем - коммуникативтік тұлға . . . 5

1. 2. Атаулы сөйлемнің қазақ тілінде зерттелуі жайы . . . 9

ІІ тарау. Атаулы сөйлем туралы түсінік

2. 1. Жай сөйлемнің түрлері . . . 11

2. 2. Атаулы сөйлем - жай сөйлемнің бір түрі, жасалуы . . . 15

2. 3. Реплика ретіндегі лепті сөйлемдер . . . 22

Қорытынды . . . 43

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 45

Кіріспе

Синтаксис саласы сөйлемді зерттейтін басты сала. Сөйлем белгілі бір тиянақты ойды білдіретіні анық. Ол белгілі бір дәрежеде хабарды жеткізу үшін қарым-қатынас қызметін атқарады. Сөйлемнің қолданысын зерттелуін саралау, теориялық пікірлерді айқындау, сөйлем құрылымы өзекті мәселе болып табылады. Синтаксистегі басты зерттеу обьектісінің бірі - сөйлем. Сөйлем - пікір алысуды, қарым-қатынас жасауды қамтамасыз ететін тілдік материалдың біртұтас бөлшегі. Сөйлемнің сөзден, сөз тіркесінен бөлек единица екенін айқындайтын басты белгілері мыналар:

- сөйлем біршама ойды, модальділікті білдіреді;

- сөйлем өз ара байланысқа енген сөздерден, сөз тіркестерінен құралады;

- сөйлем бастауыш пен баяндауыштың байланысынан туған предикаттық қатынасты білдіреді; әрбір сөйлемнің айтылу интонациясы болады.

Тіл - адам қоғамы туындылары ішіндегі асылдың асылы, қымбаттың қымбаты, адамды адам еткен ұлы күштердің бірі. Ол қоғам тарихының барлық дәуірінде де оның күресі мен дамуының құралы, рухани өмірінің, бүкіл мәдениетінің тұтқасы болып келеді. Қоғамдық ой-сана, дүниетаным тіл арқылы ғана қалыптасып, тіл арқылы ғана жарыққа шығады, басқаларға білінеді. Тіл - адам баласын қазіргі прогреске жеткізген ұлы да бірегей туынды. Өйткені тіл - қарым-қатынас құралы. Оның басты қызметі - коммуникативтілігі.

«Коммуникация» сөзінің негізгі мазмұны жалпы қарым-қатынас, араласу, хабарласу, байланыс деген мағыналарды білдіреді. Ал тілдік коммуникация - тіл арқылы байланыс, сөйлеу тілі арқылы байланыс, сөйлеу тілі арқылы адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы, қоғамдық, ұлттық тіл арқылы ұғынысуы, түсінісуі, яғни адамзаттың тіл арқылы қатынасқа түсуін айтамыз. Тілдік қатынас - адамдарға тән. Ол - ойлау мен сөйлесім үрдісінің белгілі бір қоғамдық қатынаста тіл арқылы жарыққа шыққан көрінісі. Сөйлем тілдік қатынастың орындалуына тікелей себепкер болады. Өйткені, сөйлем - коммуникативтік тұлға, яғни пікір білдіру үшін жұмсалатын тұлға. Тілдік тұлға ретінде сөйлем біршама тиянақты ойды білдіреді, әрі адамдар арасындағы қарым-қатынасты жүзеге асыратын сөйлесу құралы болып табылады.

Диплом жұмысының өзектілігі.

Атаулы сөйлемдер жайлы теориялық тұжырымдарды бір арнаға тоғыстыру өзекті мәселе болып табылады. Атаулы сөйлемдер жайлы ғылыми көзқарастарды жүйелеу, сонымен қатар, атаулы сөйлемнің көркем туындыға қаншалықты әсер ететіндігін, оның шығарма мәнін ашудағы қызметін ашу негізгі мәселе болып табылады. Құрылымдық грамматикада жай сөйлемдердің өзіндік ерекшеліктері, айырмашылықтары жайлы айтылғанмен, сөйлемдердің динамикаға түскендегі күйі жайлы сөз қозғала бермейді.

Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіліндегі атаулы сөйлем түрлерін, жасалуын, зерттелуін, тілдік табиғатын анықтау. Сондықтан, біздің мақсатымыз - жай сөйлемдердің сөйлеу синтаксисіндегі орнын анықтау, коммуникативтік қырларын ашып көрсету.

Сөйлемге коммуникативтік тұрғыдан қарау дегеніміз - оны сөйлеу единицасы ретінде қарау. Ал сөйлеудегі сөйлем - контекстегі сөйлем. Тіл тұрғысынан алғанда біз оқшау алынған сөйлемдерді, олардың семантикалық құрылыммен берілуін қараймыз.

Жай сөйлемдердің барлығы дерлік коммуникативтік қызмет атқара бермейді. Атап айтсақ, атаулы сөйлем қарым-қатынас құралы ретінде жұмсалмайды, яғни коммуникативтікке қызмет етпейді.

Тек статикалық күйде жұмсалатын атаулы сөйлем динамикаға түскен реплика мәнді сөйлемдермен салыстырылады.

Жоғарыдағы мәселелердің барлығы сөйлемдердің коммуникативтілік қырларын зерттеудің өзектілігін айқындай, дәлелдей түседі:

- суретті мәнді атаулы сөйлемдердің жазушы тілін байытып шығарма мәнін ашуда қосқан үлесін айқындау;

- суретті мәнді атаулы сөйлемдерді қолданудағы авторлық қолтаңбаны дәлелдеу.

Бұл мақсаттарды орындау үшін төмендегідей міндеттерді шешу қажеттілігі туындайды:

- жай сөйлемдер туралы теориялық көзқарастарды жинақтап, атаулы сөйлемді ғылыми негізде тұжырымдау;

- қазақ тіл біліміндегі атаулы сөйлемдер жайлы ғылыми еңбектерді саралау;

- атаулы сөйлемдердің грамматикалық сипатын айқындау;

- атаулы сөйлемнің көркем шығарма тілінде қолданысын талдау;

- Коммуникация, тілдік қатынас терминдерінің мәнін ашу;

- Сөйлемге қатысты толық мәліметтерді жинақтап, жүйелеу;

- Соңғы кезде атаулы сөйлемге байланысты айтылып жүрген пікірлер;

- Жай сөйлемдердің сөйлеу синтаксисіндегі сипаты.

Зерттеу нысаны . Диплом жұмысының зерттеу нысаны, атаулы сөйлем - жай сөйлемнің бір түрі. Жай сөйлемдердің бірі - атаулы сөйлемнің өзіндік ерекшеліктері, оның коммуникативтілікпен ара-қатынасы, коммуникативтілікке қызмет ететін реплика мәнді сөйлемдер, олардың атаулы сөйлемдерден айырмашылығы сияқты мәселелер диплом жұмысымның басты нысаны болмақ.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады .

Зерттеу жұмысының дереккөздері . Мұртаза Ш. Төрт томдық шығармалар жинағы. - Алматы: Жазушы, Т. 1-2, 1994; Ғ. Мүсірепов Үш том т, повесть әңгімелері А. Жазушы 1999 ж. 10 к. - 542 .

І тарау. Атаулы сөйлемдердің қазақ тіл білімінде зерттелуі

1. 1. Сөйлем - коммуникативтік тұлға

Тіл - қарым-қатынас жасаудың құралы да, сөйлем - сол қарым-қатынас жасауда кісінің ойын айтудың негізгі формасы.

Сөйлем - тілдік қатынастың орындалуына тікелей себепкер болатын ең қажетті тұлға. Сөйлем баяншының айтайын, жеткізейін деген ойын, хабарын қабылдаушыға түсінікті етіп қана қоймай, сонымен бірге оның (қабылдаушының) қайыра жауап беруінің көзі, көрсеткіші де болып табылады. Тілдік тұлға ретінде сөйлем біршама тиянақталған ойды білдіреді, әрі адамдар арасындағы қарым-қатынасты жүзеге асырушы - сөйлесу құралы.

Сөйлем - коммуникативтік тұлға, яғни пікір білдіру үшін, информация беру үшін жұмсалатын тұлға. Сөз, сөз тіркесі өз беттерімен бұл қызметті атқара алмайды. Сөз де, сөз тіркесі де өз алдына, өз сапаларында пікір алысу тұлғалары болып жұмсала алмайды. Олар тек ұғымды атау үшін ғана жұмсалады, ұғымның атауы болады. Пікір белгілі ұғымдардың негізінде, солардың өзара қатынасы негізінде құралады. Солай болғандықтан сөйлем де сөздерден, сөз тіркестерінен құралады. Сөйлем - өзіне тән грамматикалық құрылысы бар, грамматикалық формасы бар категория. [1; 51]

Тіл білімінде сөйлемге берілген анықтаманың саны 300-ге жетіп қалады. Мұның басты себебі зерттеушілердің сөйлемді әр түрлі категорияның қатарынан түсіндіруінде.

Тіл білімі - философия мен логиканың қойнауынан шыққан ғылым. Сондықтан да бұлар сөйлем сипатын ашуда логикалық категорияларға сүйенеді. Аристотель заманынан бастап XX ғасырдың соңғы шеніне дейін сөйлем логикалық байымдаумен тығыз байланыста қаралып келеді. Бұл екі ұғымды теңестіре қарау да орын алған. Неміс тілі синтаксисінің маманы К. Ф. Беккер, орыс тілі синтаксисінің көрнекті маманы Ф. И. Буслаев сөйлемге осы тұрғыдан келген. Ф. И. Буслаевтың бұндай көзқарасы оның өзінен кейінгі синтаксис мамандарына үлгі болып келді. Сөйлемді логикалық байымдаумен тікелей байланыстыру түркі тіл білімінде де бар. Мәселен, Н. К. Дмитриев сөздердің тобы, байымдауды білдірсе, сөйлем, байымдауды білдірмесе, сөз тіркесі болатынын жақтайды.

Айта кету керек, мектепке арналған оқулықтарда «Сөйлем дегеніміз аяқталған, тиянақты ойды білдіреді» дейтін анықтама осы күнге дейін бар. Бұған дәлел ретінде 2004 жылы Ү. Ә. Асылов, Ә. Е. Жұмабаеваның авторлығымен шыққан 4-сынып оқулығын келтіруге болады. Онда сөйлемге мынадай анықтама берілген:

«Бір ғана тиянақты ойды білдіретін дара сөйлемді жай сөйлем дейміз». [2; 46]

Бұның нышанын жоғары оқу орындарына арналған қазақ тілі оқулықтарынан да, тіпті, академиялық грамматикамыздан да көруге болады. Тек бұл аталған еңбектерде сөйлемнің аяқталған, тиянақты ойды білдіретініне қосымша «біршама» деген мөлшер айтылған.

Тіл білімінде 19-ғасырдың аяғы мен 20-ғасырдың басында сөйлемді түсіне білуде психологиялық бағыт көрініс тапты (Ф. Ф. Достунтов, А. А. Шахматов) . Бұл екі бағыттың өкілдері де сөйлемге анықтама беруде оның өзіне тән айырым белгілерін ескеріп жатпады. Сөйлемді таза тілдік, синтаксистік категория ретінде қарастыру кейінгі жылдарда жүзеге асты. Соның нәтижесінде сөйлемнің тұлғалық және мағыналық жақтарынан тығыз байланыста зерттеліп, оның өзіне тән заңдылықтары әр түрлі әдістің негізінде жан-жақты ашылуда. [3; 365]

Сөйлем табиғаты - қарама-қайшылыққа толы. Ол - күрделі синтаксистік тұлға. Сөйлемнің аяқталған тиянақты ойды әрдайым білдіре бермейтіндігі қазақ тіл білімінде байқалды. Сондықтан да аяқталған тиянақты ой деген сипаттың алдына «біршама» деген белгісіз мөлшердегі анықтауыш қосылды. Осы тұрғыда айтылған пікірлердің деңгейін көрсету үшін ортақ сипаттагы кейбір дәйектерді келтіруге болады. Олар төмендегідей:

« . . . сөйлем . . . жеке ұғымдардың синтезі ретінде байымдауды, хабарлауды, сұрауды, модальділікті білдіреді. Әдетте бұлар жеке сөйлеммен аяқтала бермейді. Сөйлемнің аяқталған ойды білдіруі оның маңындағы басқа тіл бірліктерімен қатынасына қарай да айқындалады . . . Контекстен бөліп алынған сөйлемдер әр уақытта мүлде аяқталған ойды білдірмейді, біршама (относительно) ғана аяқталған ойды білдіреді». [4; 6]

«Бұл біршама тиянақты мағына (біршама тиянақты ой) дегенді аяқталған ой тұрғысынан түсінуге болмайды. Себебі аяқталған ой абзац (бірнеше сөйлем) мазмұнын, кейде кітаптың тарау-бөлімі мазмұнын да қамтуы мүмкін». [5; 12]

«Сөйлем - ойды жарыққа шығарушы материалдық көрсеткіш. Бірақ сөйлем арқылы берілетін ойды аяқталған, тиянақталған ой деу онша дұрыс болмайды. Өйткені ойды аяқтау үшін бір емес, толып жатқан сөйлемдер айту керектігі тәжірибеден белгілі. Сөйлем аяқталған ойды ғана емес, жеке ойды білдіреді. Ондай жеке ойлар логикалық жағынан аяқталмауы мүмкін. Сөйлем - жеке ойды оған тетелес басқа ойдан бөліп көрсететін коммуникативтік дербес тұлға». [6; 101]

Ендеше, жоғарыда айтылған пікірлерді қорыта келе, сөйлемге мынадай анықтама берген жөн: «Сөйлем - предикаттық қатынастың негізінде құрылған, мағыналық бірлікте жұмсалған, біршама аяқталған ойды білдіретін синтаксистік тұтастық». [7; 365]

Сөйлемнің сөзсіз құралуы мүмкін емес. Сол сөйлемді құрайтын әрбір сөздің орны, өзіндік қызметі, мағынасы ерекше болады. Тіл білімінде сөйлем құрайтын сөздер сөйлем мүшелері делінген. Сөйлем мүшелері - сөйлем құрамында қалыптасқан функциялық қатынастың компоненті. Сөйлем мүшелері ретінде толық мағыналы сөздер жұмсалады. [1; 116]

Сөйлем бір сөзден тұрса да, өзара байланысты бірнеше сөзден құралса да, ол дауыс ырғағы жағынан тұтастанып, айналасындағы басқа сөйлемдерден пауза арқылы оқшауланады. Әрі олармен мағыналық қатынасқа түсіп, ұласып, ұштасып отырады.

Қазақ тілінде сөйлемдердің ішінде ең көп жұмсалатыны - екі мүшелі сөйлем. Бұл кездейсоқ емес. Тіл мен ой тығыз байланысты. Сөйлем пікірді хабарлаудың амалы болғандықтан, құрылысы жағынан да оған ұқсамай, оны қайталамай тұра алмайды. Пікір - әр уақыт екі мүшелі. Ол субъект пен предикаттан құралады. Пікірдің осы екі мүшесіне сөйлемде бастауыш пен баяндауыш мүшелер сай келеді. Пікірді құраған субъект пен предикаттың қатынасы сөйлемде бастауыш пен баяндауыштың қатынасы арқылы көрінеді. Дегенмен сөйлем құрамы жағынан пікірдің құрамына сайма-сай келе бермейді.

Жай сөйлемдер құрылымдық ерекшелігіне сай екі негізді сөйлем және бір негізді сөйлем болып бөлінеді.

Құрылымында екі негізді мүше - бастауыш, баяндауыш мүше болып, сөйлем соларды тірек етіп құрылған болса, ол екі негізді болып танылады.

Екі негізді сөйлемнің басты мүшелері, кейде екеуі де түсіріліп айтылуы мүмкін. Бірақ олардың лексикалық, грамматикалық белгісі белгілі болып тұрады. Мысалы:

- Газет-журнал оқисындар ма?

- Сендер қайдан келдіңдер?

- Егістен.

3. - Самолет қай кезде ұшады?

- Түнгі он екіде.

4. -Недейсің?

Қоя бер деймін.
Неге?
Баланың жазығы жоқ.

5. - Қандай сурет?

- Нәзікеттің. (Д. И. )

Екі негізді сөйлемдердің басты белгісі түпкілікті құрылысына қарап танылады. Олардың нақты коммуникативтік көрінісі (манифеститация) түрліше бола береді.

Сөйлемдерде бір-ақ негізгі мүше болып, конструкция сол мүшені ғана тірек етіп құрылған болса, олар бір негізді сойлем болып танылады. Бір негізді сөйдемдер грамматикалық сипаты жағынан екі түрлі. Бір түрі арнаулы құрылысы бар баяндауыш мүшені тірек етіп құрылады. Оны бұзуга болмайды. Оған танданбауға мүмкін емес. Оны ұстауға болмайды. Білмегенді сұраудан арланбау керек. Қою керек ғой! Әзір реті келмей қойды. (Ғ. М. )

Екінші түрі бастауыш деп те, баяндауыш деп тануға келмейтін - тірек мүше деп аталатын компонентті негіз етіп құрылады.

Мысалы: Мидай дала. Жарқыраған ай. Боран. Қар бораны . . . (Б. М. ) Күз . . . Кәдуілгі қарбалас жабдықтың қабындаған уағы. (Ғ. М. ) Жалпаң жаз. Сай-салада сағым ойнаған саршаның тамызы. (Ғ. М. )

Қазақ тілінің синтаксистік жүйесінде екі негізді сөйлемдер базистік, түпкі құрылым ретінде танылуға тиіс. Олар - пікірдің құрылысына сай ұйымдасып, алғаш пайда болған конструкциялар. Екі негізді сөйлемдер тек жақты болып құрылады. Бір негізді сөйлемдер екі негізді сөйлемдердің грамматикалық, функционалдық баламасы ретінде қалыптасқан. Бұл бір.

Екінші ескеретін жай - бұл екі типті конструкциялардың жұмсалу аясы бірдей емес. Екі негізді сөйлемдер - басты функционалдық конструкция. Ол элдеқайда жиі жұмсалады.

Үшінші ескеретін жай - екі негізді сөйлемдердің құрылымдық потенциясы да үлкен. Мұндай сөйлемдер көп сөз қатыстыра алады, күрделенуі де алуан түрлі. Осындай бастауыш-баяндауыш болып қалыптасқан мүшелері бар сөйлемдер құрылысына сай екі негізді сөйлем деп аталады. [1; 58]

1. 2. Атаулы сөйлемнің қазақ тілінде зерттелуі жайы

Сөйлем - синтаксистің басты зерттеу объектісі, сан қырлы, көп аспектілі, өте күрделі құрылымды тілдік бірлік. Сөйлем түрлерінің қайсысы бұрын, қайсысы кейін пайда болғаны туралы пікір ғалымдарды ойландырары хақ.

Түркі тілдерін тарихи - салыстырмалы тұрғыда зерттеуші ғалымдардың қайсысы да түркі тілінде есімді (номинативті) сөйлемдер қолданылғанын жоққа шығармайды. Мұндай пікір есімді сөйлемдер қалыптасқан құбылыс ретінде қолданылатын көне түркі жазба ескеркіштері арқылы дәлелденді. Осы айтылған пікірді бір құрамды сөйлемдер үшін де қолдануға әбден болатынын Е. Ағмановтың мына сөзінен байқауға болады: «Сөйлемдер жүйесінің тарихын айтқанда мына мәселені есте сақтау керек: біздің тіліміз де тілдік элементтердің номенативтік және коммунативтік қызметтердің сараланбаған көне бір кезеңін бастан өткізсе керек. Ол кезде сөздердің, сөз тіркестерінің, сөйлемдердің бір-бірінен ара жігі ажырамауы толық мүмкін, яғни бір тілдік бірлік (сөз) ұғымның атын да, аяқталған ойды да білдіру үшін жұмсалған.

Қазіргі тіліміздегі атаулы сөйлемдердің болуы, кейде субъекті-предикаттық қатынастардың бір ғана сөйлем мүшесі арқылы берілуі («айттым») осыны дәлелдейді [8; 35] . Егер ғалымның осы ойын шындыққа жақын дейтін болсақ, онда барлық сөйлемдердің қалыптасу негізі атаулы сөйлемдер деуге болады. Шындығында, адамдар ойының қарапайым да, балаң кезінде сөйлемдердің осындай құрылымда келіп-ақ қатынас құралы болу міндетін атқара алуы әбден мүмкін. Ал күрделі құрылымды сөйлемдердің қалыптасуы адамдар ойының, қоғам дамуының күрделенуімен байланысты екені автордың мына пікірінен байқалады: «Кейін адамдардың өзін қоршаған сыртқы дүниені тануы кеңейіп, ой өрісі дамыған шағында істі істеуші мен сол әрекетті білдіретін, олардың істің объектісін ажырататын тілдік бөлшектер қажет болды, ол бөлшектердің қызметін саралау қажеттігі туды. Бұл жағдайлар сөйлемдердің осы күндегі құрылымдық элементтерінің қалыптасуына (бастауыштық, баяндауыштық, толықтауыштық, пысықтауыш және анықтауыштық) тікелей әсер етті. Сөйтіп, ғалымның пікірінше, атаулы сөйлемдер сөйлемнің ең алғашқы құрылымдық үлгісі болып табылады да, сөйлемнің қалған құрылымдық түрлері кейінірек пайда болған. Міне, осы пікірді қуаттау бізді түркі халықтарының ең көне ортақ мұрасы болып табылатын Орхон-Енисей ескерткіштерінің өзі халықтың ақыл-ойы әбден толысып қалыптасқан дәуірде жазылған деген қорытынды жасауға мәжбүр етеді. Себебі бұл мұрада сөйлемнің барлық синтаксистік мүшелері толық қатысқан әржақты құрылымда келген түрлері мол кездеседі.

Ғалым Ғ. Айдаров айтқандай, көне түркі жазбаларында бірлі-жарым атаулы сөйлемдер кездесетін болса, оны қазіргі атаулы сөйлемдердің пайда болуының басы деп түсінген орынды [9; 56] .

Қазіргі орыс және басқа түркі тілдеріндегі зерттеулерде бір құрамды есімді сөйлемдердің түріне жатқызылатын атаулы сөйлемдер жай сөйлемнің ерекше құрылымдағы түрі ретінде қазақ тілінде алғаш С. Аманжолов пен С. Жиенбаевтардың еңбектерінде сөз болды. 1940 жылы жарыққа шыққан «Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы» деп аталатын оқулық еңбегінде С. Аманжолов жай сөйлем жүйесін зерттеуге, тануға елеулі үлес қосты. Жай сөйлемнің грамматикалық түрлерін толық тануға себепші болды. Сөйлемді тұтас тұлға ретінде танып, оның грамматикалық сипатын тануда да Сәрсен Аманжолов жасаған құнды. Әрі бүгінде бағасын жоғалтпаған тұжырымдар бар. Жай сөйлем жүйесін тануда С. Аманжолов ілгерілеткен жағдайдың тағы бірі - атаулы сөйлемдердің аталуы. Бұл сөйлемдердің грамматикалық белгілері көрсетілген, негізгі түрлері де аталған [10; 135] .

Синтаксисті зерттеген ғалым М. Балақаев. Атаулы сөйлем түрлеріне өзіндік көзқараспен анықтама береді, жасалу жолдарын толықтырады.

1954 жылы қазақ тілі мамандарының көп жылғы зерттеу жұмыстарының қорытындысы іспетті алғашқы академиялық грамматика жарыққа шықты. Бұл еңбекте де жай сөйлемнің құрылымдық түрлері ретінде атаулы сөйлемдер аталды. Еңбекте сөйлемдерді жіктеуде олардың негізінен синтаксистік ерекшеліктері ескерілгені байқалады.

1967 жылы шыққан академиялық "Қазақ тілі грамматикасында" атаулы сөйлем бөлек қаралып, А. Әбілқаев "атаулы сөйлем құрылымы мен мағынасы жағыан жай сөйлемдердің бірде-бір түріне ұқсамайды деп, мынадай бслгілерін атап көрсетеді: а) . . . тұрлаулы мүшелерге талданбайды, ө) . . . баяндау қасиеті болмайды, б) өзіне тән айырым интонациясы бар сөйлем деп атайды. [11; 89] .

Бұл сипаттамаларға қарағанда, сөйлем мүшеленбейтін немесе сөз-сөйлемге жакындатылатын сияқты. Бірақ бұл жағы анық көрсетілмейді.

Жазылуы осы еңбектпен тұстас келетін О. Төлегеновтың "Жалпы модальді және мақсат мәнді жай сөйлем типтері" еңбегінде тіл білімінің көз аясына түскен сөйлемдерді мағыналык, құрылымдық формаларын түгел қамтитын, әрі саралап танытатын топтау прииципін атады. Құрылымына қарай жай сөйлемдерді екі бас мүшелі (екі кұрамды) сөйлемдер, бір бас мүшелі (баяндауышты) сөйлемдер, мүшеленбейтін сөйлемдер деп, негізгі үш топқа бөлген.

Мүшеленбейтін сөйлемдер деп автор "қалыпты құрылымды емес", яғни сөйлем мүшесіне талдауға келмейтін құрылымды атаған. Мүшеленбейтін сөйлемдерді лексикалық-грамматикалық жасалу ерекшеліктері жағынан қарағанда үш топқа бөледі: есімдерден құралған (атаулы) сөйлемдер, арнаулы модальдік сөздерден құралған сөйлемдер және одағайлардан жасалған сөйлемдер. Одан кейін автор бұл жіктеу түрін негіздейтін фактілерге немесе аталған сөйлем түрлеріне тоқталмайды. Бірақ бір байқалатын нәрсе - сол тұстағы ғалымдар атаулы сөйлемді мүшеленбейтін сөйлем қатарына жатқызады [12; 42] .

ІІ тарау. Атаулы сөйлем туралы түсінік

2. 1. Жай сөйлемнің түрлері

Сөйлем - синтаксис ғылымының басты зерттеу нысаны. Қазақ тіл білімінде синтаксистің объектісі сөз тіркесі мен сөйлем деп берілгенмен, сөйлемнің орны қай жағынан болса да ерекше. Біріншіден, адам ойын жарықка шығарады, екіншіден, адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынасты жүзеге асырады және тілдік жүйедегі негізгі мақсаттарды орындайтын бірден-бір тілдік бірлік болып табылады. Тек сөйлем арқылы ғана біз ойымызды екінші біреуге жеткізіп, өзара пікірлесе аламыз.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.